DKR Buitenplaatsen april 2010.pdf - Ivn

Voorwoord
Na het zomernummer in 2009 over het Vechtplassengebied nu een lentenummer
in kleur, met als thema “de „s-Gravelandse buitenplaatsen”, waar het Herstelplan
als een rode draad door heen loopt.
Een themanummer is voor
de redactieraad altijd weer
een uitdaging om daar iets
bijzonders en ook iets interessants
van te maken. Artikelen
die omlijst worden
met afbeeldingen, foto‟s en
plattegronden in kleur, spreken
nu eenmaal meer tot de
verbeelding dan afbeeldingen
in zwart-wit.
Het thema is mede ingegeven
door de actualiteit. Het
Herstelplan ‟s-Gravelandse buitenplaatsen, waar Natuurmonumenten in 2008 een
begin mee heeft gemaakt, zal onze vereniging in het bijzonder aanspreken, mede
omdat dit gebied een groot deel van ons “werkterrein” is.
Buiten een algemeen artikel over het Herstelplan van ondergetekende, hebben wij
ook enkele verhalen van IVN-ers die hun licht laten schijnen over onderwerpen
die waarschijnlijk nog onbekend zijn.
Wat te denken van de historie van de Berg en een bijzondere Grove den, beide in
Bantam. Wil Hegge en Karel Troost tekenen voor deze onderwerpen. Maartje
Hogenboom zorgde voor kleine weetjes over planten en dieren die op de buitenplaatsen
huizen.
Verder geeft Ton Coops zijn persoonlijke visie op de herstelwerkzaamheden in de
Vallei in Gooilust. Echtgenote Betty Coops heeft een bijdrage over het verleden
en heden van de oude “moestuin” van Gooilust.
Ook zijn wij, met dank aan een aantal medewerkers van Natuurmonumenten, er
in geslaagd in dit nummer wat dieper op het Herstelplan in te gaan.
En zoals gebruikelijk heeft Gerrit Jaspers Johan van Galen Last, als één van de
drijvende krachten achter het Herstelplan, aan een diepte-interview onderworpen.
Al met al een themanummer dat het lezen meer dan waard is.
Namens de redactieraad
Harm Klinkenberg
kleine ratelaar april 2010 IVN Gooi en omstreken 1

INTERVIEW
Johan van Galen Last
We begroeten elkaar bij de siertuin op Gooilust en de eerste opmerking van Johan
is verrassend: ” Ik ken jou wel want ik heb je in 1968 al ontmoet”. Daarmee is de
toon gezet want ik ben uiteraard zeer benieuwd. Johan vertelt dat hij toen met
meester Jan den Houter ( wie is dat ook alweer?) in de klas zat en mee mocht naar
het Laarder Wasmeer met boswachter Jaspers. Ja, ja!
Daarna Lagere Tuinbouwschool in Naarden en Middelbare idem in Utrecht. Bloemen
en Bomen teelt als hoofd vakken. Na militaire dienst een jaar gewerkt als
boomverzorger en daarna met een schoolvriend en alle spaargeld drie maanden
door de USA getrokken. Prachtig!
In 1980 begint het werkzame leven en berooid na de terugkomst uit de States het
eerste het beste aangepakt en stratenmaker geworden. Gelukkig kwam er als snel
een plek als voorman bij de plantsoenendienst in Muiden vrij en daar negen jaar
gewerkt.
Daarna negen jaar de leiding over het buitengebeuren bij de Stichtse Hof in Laren.
Het is inmiddels 1998. Vier jaar daarvoor werd Johan gevraagd om vaargids
op de Naardermeer te worden. Dat kon omdat inmiddels het natuurgidsen diploma
bij het IVN was behaald. Cursusleider: Jan den Houter, wat is de wereld
klein!
In 1996 kwam Johan in vaste dienst bij Natuurmonumenten. Half vaargids en half
op de buitenplaatsen. Toen, 2002, vroeg beheerder Joost Bakker (die ik drie jaar
later als beheerder van het prachtige landgoed Hackfort in de Achterhoek weer
ontmoette, hoezo kleine wereld?) of Johan zich wilde bemoeien met de cultuurhistorie
van de landgoederen en het leifruit aandacht wilde schenken. Prachtig
allemaal.
Liefst vier jaar cursussen volgen in teelt en snoei van leifruit. Vrijwilligers zoeken
en begeleiden en het loopt allemaal prachtig. Literatuur verzamelen en blijven
zoeken.
Dat zelfde met de cultuurhistorie. Alles lezen en zoveel mogelijk verzamelen! In
2005 was er zelfs tijd voor een studie aan de Utrechtse Hogeschool over groen
erfgoed, historisch onderzoek, beheerskennis en rentmeesterschap.
Uit alles proef ik de enorme betrokkenheid en de verzamelde kennis van Johan,
die nu voor 80% van zijn tijd bezig is met het imposante renovatieplan buitenplaatsen.
Dat betekent deelname aan het projectteam met de specialisatie
“cultuurhistorie”. Nog meer lezen, verzamelen, studeren en bewaking.
Op het moment is de rododendronvallei aan de beurt en daar wordt heel gericht in
gewerkt. De hoofdstructuur moet gehandhaafd blijven en er moet veel teruggezet
2 IVN Gooi en omstreken kleine ratelaar april 2010

en gesnoeid worden. En bovenal moet er meer licht komen en dus bomen gekapt.
Liefst 120 bomen ( meest nog dun) werden met zorg gekozen om te verdwijnen.
Johan geniet elke dag van zijn werk en is (en mag dat beslist zijn) trots op wat hij
heeft bereikt. Hij heeft dit bereikt door hard werken, initiatieven ontplooien en
veel studie. Met zijn vrouw en zoon woont Johan nog altijd zeer tevreden in Muiden
waar vandaan hij vaak bezig is met zijn grote hobby, fotograferen. Natuur,
tuinen en landschap zijn de onderwerpen en er wordt momenteel meegewerkt aan
een fotoboek over die onderwerpen. En er komt een expositie!
Op mijn vraag over bijzondere zaken in zijn loopbaan noemt Johan zijn grote
verwondering toen bij het afzagen van een kankergezwel van een boom een schitterende
nervenstructuur te voorschijn kwam. En heel blij is hij met het gegeven
dat er in de renovatieplannen niet alleen bepaald moet worden dat er bomen verdwijnen
maar dat hij mag meewerken aan de plaatsbepaling waar nieuwe bomen
moeten komen.
En het meest bijzondere
noemt Johan dat ” Ik
jarenlang mag meewerken
aan iets waarvan
ikzelf nooit het eindresultaat
zal zien. Ik ga
voor die tijd dood maar
wel in de wetenschap
dat generaties na mij
daar wel volop van kunnen
genieten en dus
weten dat ik bestaan
heb”. Waaraan niets is
toe te voegen vindt:
Gerrit Jaspers.
kleine ratelaar april 2010 IVN Gooi en omstreken 3

Herstelplan
’s-Gravelandse Buitenplaatsen
De regelmatige bezoeker van de ‟s-Gravelandse
Buitenplaatsen zal het niet zijn ontgaan
dat het Herstelplan, waar ik in het oktobernummer
van 2009 ook al over schreef, zich op diverse
buitenplaatsen begint af te tekenen.
Om in herinnering te brengen wat het Herstelplan
nu precies behelst, in het kort de belangrijkste
aspecten van dit grootschalige project.
In 2008 heeft Natuurmonumenten het startsein
gegeven voor een grootschalig Herstelplan voor
de ‟s-Gravelandse Buitenplaatsen.
Door middel van het fasegewijze uitvoeren van
kleinschalige herstelprojecten op de 10 buitenplaatsen,
wordt de achteruitgang van de cultuurhistorische
waarden een halt toegeroepen. Daarnaast
worden recreatieve voorzieningen hersteld
of aangelegd, bijvoorbeeld door herstel van
oude slingerpaden. Het betreft in wezen investeringen voor de lange termijn op
basis waarvan de buitenplaatsen in hun huidige gebruiksfunctie weer optimaal
kunnen functioneren. Ondanks het feit dat elke buitenplaats een eigen karakter
heeft, en dat ook zo wil behouden, wil Natuurmonumenten toch ook laten zien dat
ze bij elkaar horen. De plannen die zijn gemaakt, berusten op een landschapsstructuurvisie
uit 1997, die indertijd is opgesteld in overleg met de omgeving.
Bij de plannen die nu zijn gemaakt en nog worden gemaakt, krijgen cultuurhistorie,
recreatie en natuur /ecologie (in deze volgorde van belangrijkheid), geïntegreerd
een plek. Het gaat daarbij om eenheid in verscheidenheid.
Het Herstelplan berust dus in feite
op drie pijlers. Voor wat betreft de
cultuurhistorie ga ik er van uit dat
de kennis over het ontstaan van de
buitenplaatsen, bij het overgrote
deel van de lezers van de Kleine
Ratelaar bekend is.
De recreatieve invalshoek wordt in
het Herstelplan eveneens benadrukt.
4 IVN Gooi en omstreken kleine ratelaar april 2010

In uitvoering is bijvoorbeeld een nieuwe
lange wandeling uitgezet, die ook
in drie afzonderlijke delen is te lopen.
In deze nieuwe beschrijving komen
zowel de cultuurhistorische als de recreatie
aspecten aan de orde. De nieuwe
routebeschrijving wordt in het kort
elders in deze Kleine Ratelaar beschreven.
Natuurmonumenten heeft besloten om
voor de uitvoering 10 tot 15 jaar uit te trekken. Het totale Herstelplan wordt geschat
op 6 miljoen euro.
In 2022 hoopt men te kunnen zeggen dat de diversiteit aan cultuurhistorische kenmerken
van de ‟s-Gravelandse buitenplaatsen is hersteld, met inachtneming van
de unieke waarde die elke buitenplaats op zichzelf heeft. De ‟s-Gravelandse Buitenplaatsen
zullen dan weer voor een breed publiek toegankelijk zijn gemaakt
(groen dichtbij huis), waarbij de huidige natuurwaarden op zijn minst veilig zijn
gesteld en waar mogelijk verder ontwikkeld.
Harm Klinkenberg
Holwortel
Laag blijvende,
overblijvende
plant. In de
grond heeft hij
een holle knol
ter grootte van
een walnoot (voor opslag
van reservevoedsel). De
knol deelt zich niet, groeit
in de loop van de tijd uit. In
het centrum van de knol
sterft het weefsel,waardoor
een holte ontstaat.
Bloei: vanaf half maart.
Bloemen kunnen paarsrood
of wit zijn, met een
aangenaam zoete geur.
kleine ratelaar april 2010 IVN Gooi en omstreken 5

“Werk in uitvoering”
In 2010 zullen de herstelplannen worden gemaakt voor de kleinere buitenplaatsen
die aan de Leeuwenlaan liggen. Het betreft de beleidsvisies voor Jaglust,
Schoonoord, Land en Bosch en Spiegelrust.
Het meest in het oog springende project op landgoed Schaep en Burgh, dat inmiddels
is afgerond, is de Lindenkom aan de achterzijde van het landhuis. Het
eilandje in de vijver is weer zichtbaar en rondom de vijver is nieuwe beplanting
aangebracht. Verder zijn de oorspronkelijke
zichtlijnen naar het landhuis weer hersteld.
Op Boekesteyn is het Slingerpad, dat het bos
van de weilanden scheidt, gereed en in volle
glorie hersteld.
Inmiddels is men ook begonnen met de renovatie
van de rododendronvallei in Gooilust.
Door middel van dunning is er meer
licht en lucht aangebracht zodat de Rododendrons
beter en ziektevrij kunnen groeien. Nadat de grond is verbeterd en bemest
kunnen in het najaar van 2010 de nu open gemaakte plekken weer aangeplant
worden met Rododendrons, Hamamelis, Berken en Japanse esdoorns. Ook
worden de pasteltinten in ere hersteld.
6 IVN Gooi en omstreken kleine ratelaar april 2010

In de recreatieve visie van Natuurmonumenten heeft Bantam als onderdeel van
de ‟s-Gravelandse buitenplaatsen een minder grote betekenis dan bijvoorbeeld
Schaep en Burgh en Boekesteyn. Bij Bantam ligt het accent voornamelijk op matig
intensieve dagrecreatie, met als doel de landschappelijke beleving.
Het meest opvallende deel van deze buitenplaats is het in opdracht van Sarah
Bicker Pels aangelegde Klein Zwitserland. Een gebied dat doorkruist wordt door
smalle paadjes met een zeer kronkelig verloop, volgens het principe van de vroege
(Engelse) landschapsstijl. Wat waarschijnlijk minder bekend is, is dat Bantam
op dit moment in het meest zuidoostelijk deel nog een rustgebied kent.
Wat verder opvalt is het zogenaamde “eiland” in het westelijk deel dat grenst aan
de weilanden van het landgoed Swaenenburgh. Het eiland is thans bereikbaar met
twee bruggen die een wandelpad met elkaar verbinden. Halverwege heeft men
een mooi zicht op de vijver die ten tijde van de bewoning van Bantam het achteruitzicht
vormde van het landhuis.
In het Herstelplan voor Bantam wordt het eiland aangewezen als rustgebied voor
dieren en afgesloten voor het publiek. De witte brug aan de zuidkant wordt verwijderd
en die aan de noordkant blijft voor onderhoudsverkeer, maar wordt wel
afgesloten.
Naar verwacht zullen reeën dit gebied gaan gebruiken. Grazend in het grasland
van het doorzicht zijn zij dan op aantrekkelijke wijze zichtbaar voor bezoekers
aan de overzijde van de vijver.
Het rustgebied in het noordoostelijk deel van Schaep en Burgh zal op termijn
worden opgeheven.
kleine ratelaar april 2010 IVN Gooi en omstreken 7

Verder zal op Schaep en Burgh de omgeving van de huidige boomgaard en
moestuin nabij de slangenmuur, worden aangepast. De huidige situatie (zie schematische
weergave) met de parkeerplaats, de slangenmuur, de boomgaard en het
kleine restant van de moestuin, liggen als losse elementen in het terrein; er is nauwelijks
sprake van samenhang. Doordat wandelpaden ontbreken, komen bezoekers
nauwelijks bij de slangenmuur en missen daardoor een uniek onderdeel van
het park omdat de slingering pas opvalt wanneer de muur wordt benaderd.
In de nieuwe situatie wordt de boomgaard /moestuin sterker gebonden aan het
overige park. Vanuit het huidige informatiepaneel wordt in noordelijke richting,
in de as van de tuinmuurpoort (die permanent geopend zal zijn), een nieuw pad
aangelegd.
Wist u overigens dat de Slangenmuur in circa 1735 is gebouwd en dat er ook een
tweede, kortere slangenmuur is geweest die is afgebroken op enig moment tussen
1940 en 1971, dat wil zeggen voor de periode dat Natuurmonumenten eigendom
werd van Schaep en Burgh?
Deze muur stond halverwege de moestuin; parallel en ten zuiden van de nog aanwezige
muur.
Afhankelijk van de voortgang van het Herstelplan, zullen wij u in de komende
Kleine Ratelaars op de hoogte houden van de verdere ontwikkelingen.
Harm Klinkenberg
8 IVN Gooi en omstreken kleine ratelaar april 2010

De oude “moestuin” van Gooilust
Zoals alle buitenplaatsen, heeft ook Gooilust al heel lang een moestuin. In 1823
werd ter begrenzing een
muur (met aan het begin
een werkschuur) gebouwd
om beschutting
te bieden tegen de koude
noordenwind; later
werd er aan de westkant
een stuk muur bij gebouwd.
In deze moestuin
van zo‟n één hectare
oppervlakte werden
groenten en aardappelen
geteeld; en er stond een
aantal fruitbomen.
Eigenaar Jan Corver Hooft kweekte niet alleen groenten en fruit, maar gebruikte
de moestuin ook voor beplanting met bijzondere bomen. Omstreeks 1850 plantte
hij er zeven ginkgo‟s (Ginkgo biloba), die nu zijn uitgegroeid tot indrukwekkende
bomen. Ook uit zijn tijd staan er nog grote pijnbomen (Pinus nigra ‟nigra‟) en een
Chamaecyparis nootkatensis.
Toen Frans Blaauw eind 19 e eeuw op Gooilust kwam wonen en er zijn liefhebberijen
kon uitoefenen, werden er in de moestuin diverse veranderingen aangebracht:
er kwamen vijvers (en kooien) voor watervogels en tegen de noordmuur
werd een groot stenen vogelhuis gebouwd, dat tevens als orangerie kon worden
gebruikt. Zijn belangstelling ging ook uit naar het verzamelen van bijzondere
bomen en struiken. Uit zijn tijd stammen o.a. de groenblijvende eik (Quercus
turneri „Pseudoturneri‟), de Chinese jeneverbes (Juniperus chinensis „Aurea‟), de
Sneeuwklokjesboom (Halesia carolina), enige bijzondere berken, een Camellia
japonica, de bijzondere klimop Hedera colchica, diverse coniferen zoals de Torreya
nucifera, de Mammoetboom (Sequoiadendron giganteum) en de Abies firma.
Ook plantte hij een Doodsbeenderenboom
(Gymnocladus dioica) en een Atlasceder
(Cedrus atlantica), die tijdens de
hevige westerstorm in 1990 zijn omgewaaid,
evenals een rij thuja‟s die als bescherming
tegen de westenwind waren
geplant. Direct na de storm zijn er nieuwe
exemplaren gekomen, die inmiddels al
flinke bomen zijn geworden.
kleine ratelaar april 2010 IVN Gooi en omstreken 9

Na het overlijden van mevrouw L.
Blaauw-Six in 1934 erfde Natuurmonumenten
de buitenplaats. Toen
ook Frans Blaauw in 1936 was
overleden, verdween de vogelverzameling.
Volgens ontwerp van
S.G.A.Doorenbos werd in 1942 de
centrale vijver gegraven en werden
diverse struiken geplant. Uit die
tijd hebben we nu nog forsythia‟s,
jasmijn, schijnhazelaar, bruidsroosje,
allemaal struiken die toen zeer gangbaar waren.
In de zeventiger jaren van de vorige eeuw werd het tuinonderhoud een steeds
groter probleem. Vrijwilliger van het eerste uur A.Contant stak er heel veel tijd
in. Hij zorgde in samenspraak met A.J.Gorter-ter Pelkwijk dat verdwenen soorten
bomen en struiken zoveel mogelijk werden teruggeplant. Zo zijn uit zijn tijd de
Amberboom (Liquidambar styraciflua) de Schijnbeuk (Nothofagus antarctica) en
de Trompetboom (Catalpa bignonioides).
Al de genoemde houtachtigen staan vooral in het stuk ten zuiden van de dwarssloot;
in het noordelijk deel van de tuin zijn telkens veranderingen geweest. Eerst
waren er fruitbomen, een kwekerij van bosplantsoen voor alle buitenplaatsen, een
paar bedden met wilde planten, later enkele moestuintjes en een bijenstal. Toen
het niet meer loonde eigen bomen op te kweken, werd dat stuk bestemd voor een
aantal moestuinen en voor een collectie rozen. Na de storm van 1990 werd bij de
entree een moerbei geplant als middelpunt
van kruidenvakken, die prominent de ingang
van de tuin markeert. De aanleg van een
blauwe tuin is de laatste verandering, die in
dit deel is uitgevoerd.
Als moestuin begonnen, wordt nu al tientallen
jaren gesproken van de “Siertuin” van
Gooilust.
Bettie Coops-Booij
Citroenvlinder
Overwintert als
vlinder en komt
vroeg in het
voorjaar tevoorschijn
om op zoek te gaan naar
nectar en een partner om mee
te paren.
Uiterlijk: mannetje is citroengeel,
het vrouwtje is meestal
lichtgroen tot wit gekleurd.
Vleugeltoppen eindigen in een
hoekige punt.
Menu: nectar van vroegbloeiende
struiken en bomen, bijv. wilgen
Rups: leeft op vuilboom en wegedoorn.
10 IVN Gooi en omstreken kleine ratelaar april 2010

Ecologische visie
De buitenplaatsen van ’s-Graveland zijn ecologisch van belang. Dit wil
Natuurmonumenten volwaardig aandacht geven in het Herstelplanproces.
De ecologische visie helpt ons daarbij.
In 2008 startte Natuurmonumenten met het Herstelplan ‟s-Gravelandse
Buitenplaatsen. Dit plan heeft als doel het hoogwaardig cultuurhistorische
karakter van de Buitenplaatsen tot zijn recht te laten komen. Per buitenplaats
maken we een integrale visie, waarin naast cultuurhistorie, ook natuurwaarden
en recreatie een plek krijgen. Het bureau SB4 heeft daartoe
allereerst een lijst met ecologische
randvoorwaarden meegekregen.
Met name bij de uitwerking van
de visie naar maatregelplan, en op
uitvoeringsniveau bleken de ecologische
waarden niet altijd voldoende
aandacht te krijgen. Een
heldere ecologische visie met
concrete handvaten voor de uitvoeringswerkzaamheden
moest
uitkomst bieden.
Wat is het ecologisch belang van de buitenplaatsen?
Op basis van de beschikbare waarnemingsgegevens in onze database konden
we op deze vraag geen goed antwoord geven. Gebiedsdekkende inventarisaties
en trend-gegevens bleken er niet tot nauwelijks te zijn. Wij
hebben het ecologisch belang dan ook beschouwd aan de hand van de
landschaps-ecologische context, de factor tijd, en de menselijke invloed.
De specifieke ligging op de overgang van de hogere beboste zandgronden
van de Heuvelrug naar het open veenweidegebied zorgt voor een veelheid
aan overgangen (gradienten), bijvoorbeeld van hoog naar laag (gradueel
én steil) van droog naar nat, van gesloten naar open, van schraal naar
voedselrijk(er). Deze variatie in abiotiek biedt potenties voor hoge biodiversiteit.
Een relatief goede waterkwaliteit (plaatselijk kwel) in de diverse
watertypen verhoogt deze potentie, zo blijkt uit het voorkomen op de Buitenplaatsen
van libelle-soorten van laagveen.
kleine ratelaar april 2010 IVN Gooi en omstreken 11

De factor tijd speelt een belangrijke rol in de ontwikkeling van natuurwaarden.
We kennen allen de oude dikke beuken met holten en andere
aftakelingsplekken. Zij vormen de hoofdlanen daterend uit de Franse tuinaanleg
van ca. 250 jaar geleden. Vooral vleermuizen en andere holtenbewoners,
maar ook epifyten (mossen, korstmossen) en paddenstoelen
hebben hiervan geprofiteerd en zijn rijkelijk vertegenwoordigd. De internationale
status van vleermuizen en hun afhankelijkheid van oude bomen
maken dat de buitenplaatsen van groot ecologisch belang zijn.
De dikke bomen hebben niet het eeuwige leven en met elke storm valt er
een aantal om of vallen takken af. Maar ook dan zijn ze nog van grote
waarde. Uit onderzoek elders is gebleken dat 50% van de biodiversiteit in
bossen samenhangt met aftakelende en (dikke) dode bomen. Behoud van
het aandeel dood hout en, waar mogelijk, een toename ervan, is een grote
uitdaging bij het Herstelplan. Nieuwe aanplant verdraagt namelijk niet
altijd de aanwezigheid van het dode hout.
De ouderdom van het bos zorgt ook voor een gerijpte bosbodem en een
dikke humuslaag met hoge biomassaproductie (per hectare per jaar). Hiervan
profiteren vele flora- en kleine faunasoorten. Indirect profiteren de
insecteneters, zodat we hoge dichtheden mezen en andere zangvogels,
spitsmuizen en, inmiddels ook, dassen hebben.
Naast de ligging en de ouderdom heeft ook het cultuur-historisch gebruik
en de inrichting van het gebied bijgedragen aan de variatie aan
biotopen. Denk aan stinzenplanten en ijskelders,
maar ook aan de open graslanden en de
leeftijdsvariatie in de bossen door houtoogst
en herplant. En de recent aangelegde kamsalamanderpoelen.
Tot slot is er de relatieve rust als gevolg van
de recreatieve zonering (intensief rond Boekesteijn;
extensief bijv.op Schoonoord) en de
toegangsregels (alleen toegang tussen zonsopgang
en –ondergang). Hierdoor vinden
verstoringsgevoelige soorten als ree, das,
vleermuizen, ringslangen en tal van vogelsoorten
geschikt leefgebied op de buitenplaatsen.
Lelietje-vandalen
Omschrijving:
winterharde
vaste plant,
hoogte 15 cm.
De kleine witte klokvormige
bloemetjes, groeien met
ongeveer 10 stuks hangende
aan een steeltje. De
bloemen geuren heerlijk
zoet. Het blad ovaal en
helder groen. De plant verspreid
zich via de kruipende
wortelstokken.
Omgeving: licht beschaduwde
bossen en op en
rondom buitenplaatsen.
12 IVN Gooi en omstreken kleine ratelaar april 2010

Ecologische visie
De ecologische kwaliteiten van de buitenplaatsen zijn evident. Natuurmonumenten
streeft er naar de grote variatie aan soorten, specifiek de Rode
Lijst- én de voor oude landgoederen kenmerkende soorten, te behouden.
Het Herstelplan mag hier geen afbreuk aan doen. Dit betekent niet dat er
niets kan, maar dat we ons bewust zijn van wat we doen.
Behoud van de genoemde soorten betekent ook dat we ernaar streven om
de (a)biotische voorwaarden voor deze biodiversiteit te handhaven.
Vooral de ouderdom van de bomen is van belang omdat deze oude bomen
slechts zeer langzaam vervangbaar zijn. Het is echter belangrijk dat het
bosecosysteem duurzaam functioneert. Dit betekent dat er ook op de lange
termijn oude bomen zullen zijn. Geleidelijke verjonging draagt bij aan een
evenwichtige leeftijdsopbouw van het bos. Een andere belangrijke abiotische
voorwaarde is dat de variatie aan gradienten behouden blijft. Sturend
daarbij zijn vaak natuurlijke processen bijv. windwerking om schrale
plekken te behouden, en beheer. De uitdaging is hier goed mee om te
gaan.
Hoe gebruiken we de visie?
We willen dat bij de maatregelplannen en uitvoeringsplannen rekening
gehouden wordt met de ecologische waarden. Daarom hebben we de visie
nader uitgewerkt. Enerzijds voor de waardevolle biotopen, zoals schrale
plekken, stinzenflora, wateren en oevers. Waar bevinden zich deze biotopen,
wat zijn voor die biotopen de sturende processen, en welke aandachtspunten
voor beheer kunnen we benoemen? Met het op kaart vastleggen
van de biotooplocaties zijn we nog in volle gang. De sturende processen
en aandachtspunten hebben we al uitgewerkt.
Anderzijds werken we de soortspecifieke waarden nader uit. Waar zitten
de specifieke Rode Lijst-soorten en de voor landgoederen kenmerkende
soorten; deze zetten we met hun habitats op kaart. En we werken uit waar
we bij herstelwerkzaamheden op moeten letten. We zullen ons in eerste
instantie moeten baseren op de beschikbare, vaak anekdotische gegevens;
gebiedsdekkende gegevens ontbreken nog. We gaan ons wel inspannen
om meer gegevens te krijgen. Geld is daarbij altijd een beperkende factor.
We zullen dan ook met name een beroep gaan doen op vrijwilligers.
José Koopman
Medewerker ecologie bij Natuurmonumenten
kleine ratelaar april 2010 IVN Gooi en omstreken 13

Activiteitenkalender
Wanneer? Welke activiteit? Hoe laat?
Zondag 2 mei Floragroep Laegies/Koeiemeent, Bussum 10.00 uur
Zondag 9 mei Publiekswandeling Stiltewandeling 05.30 uur
Zondag 16 mei Floragroep Kromme Rade, Kortenhoef 10.00 uur
Zaterdag 29 mei Uitgaansdag afdeling IVN Gooi 08.30 uur
Zondag 30 mei Floragroep Cruysbergen, Bussum 10.00 uur
Zondag 13 juni Floragroep Laegies/Koeiemeent, Bussum 10.00 uur
Zondag 13 juni Publiekswandeling Laegies, Bussum 13.30 uur
Vr.18-zo. 20 juni IVN-weekeinde, Hengelo (Gld.)
Zondag 27 juni Floragroep Hollandse Brug, Muiderberg 10.00 uur
Zaterdag 10 juli Publiekswandeling Vleermuizen, Bussum 21.30 uur
Zondag 11 juli Floragroep Goooimeerkust, Huizen 10.00 uur
Zondag 25 juli Floragroep Heemtuin/Natuurakkers, Huizen 10.00 uur
Elke zondagmiddag Gidsen bij Schaapskooi Tafelbergheide 14-16 uur
Van de werkgroepen
Werkgroep Contacten
De contactavonden voor leden en donateurs van IVN Gooi e.o. worden
gehouden in de Infoschuur van het Goois Natuurreservaat aan de Naarderweg
103a, 1217 GL te Hilversum, steeds op de derde maandag van de
maand, tenzij anders is aangegeven. Aanvang: 19.45 uur, Introducés zijn
van harte welkom! Wij werken samen met het KNNV, afd. Gooi.
Uitgaansdag zaterdag 29 mei 2010
Verrassende dagtocht met o.m. bezoeken aan het unieke Waterloopbos (N.O.
Polder), de prachtige gesteentetuin van Schokland (N.O. Polder) en. het Bronnenbos
(Flevoland) dat kraamkamer en genenbank is van onze oorspronkelijke inheemse
bomen en struiken. Nadere informatie en inschrijfformulier in dit nummer
van de Kleine Ratelaar. Schrijf je zo snel mogelijk in.
Juni, juli en augustus géén contactavonden
Heb je een suggestie voor een leuke contactavond?
Mail: wouter-nugteren@ziggo.nl
14 IVN Gooi en omstreken kleine ratelaar april 2010

Werkgroep wandelingen
Stiltewandeling "Gooilust" te 's-Graveland
Zondag 9 mei 2010 van 05:30 - 07:30 uur
Beleef de natuur eens bij het ontwaken van de dag.
Deze wandeling voert u door het natuurgebied “Gooilust”, maar dan niet zomaar.
Uw gidsen brengen u door het gebied en maken u attent op het ontwaken van de
dag en de vogels. Op deze lentedag komt de zon op omstreeks 05.50 uur
Tijdens deze wandeling wordt u langs interessante
plaatsen gevoerd, maar u moet zelf
bedenken wat hier eigenlijk gezegd zou worden,
want het is de bedoeling dat er weinig
verteld wordt. Het is een echte stilte wandeling.
Een natuurbeleving, waar u af en toe
gaat zitten om te luisteren naar de stilte en de
vogels. Het is dus handig om iets mee te nemen
waarop u plaats kunt nemen. Vergeet
daarbij de verrekijker niet!
Vertrek: vanaf de parkeerplaats aan het Zuidereinde, de ingang van Gooilust te
‟s-Graveland.
Wandeling op Cruysbergen
Zondag 13 juni 2010 van 13:30 - 15:30 uur
Een gebied gelegen tussen de Hilversumse Meent en
Bussum, dat 5 jaar geleden nog weiland en een kwekerij
was. Dit gebied is afgegraven en komt nu tot ontwikkeling.
Het afgegraven vruchtbare zand is gebruikt bij
het aanleggen van het ecoduct in Hilversum.
Veel pioniersplanten komen er voor, waarvan niet zeker
is welke er tijdelijk zijn en welke er zullen blijven. Zo
komt er dit moment volop zonnedauw voor, een vleesetende
plant. Ook kleverig ogentroost, wolfsklauw,
klokjesgentiaan, veenpluis, moeraskartelblad; te veel
om op te noemen.
Vertrek: vanaf de parkeerplaats Franse Kampweg, Bussum (deze bevindt zich
tegenover camping “het Franse Kamp”) aan de N236 richting Weesp.
kleine ratelaar april 2010 IVN Gooi en omstreken 15

Vleermuisexcursie
Zondag 10 juli 2010 21:30 - 23:30 uur
Tijdens deze excursie gaan we kijken en
luisteren naar deze mysterieuze nachtzoogdieren.
We gaan het hebben over
hun specifieke jachtgewoontes en bijzondere
levensstijl.
We nemen u mee naar de Franse Kampheide,
het Spanderswoud en de Snip.
Mogelijk zien en horen we dan zowel de rosse vleermuis, de laatvlieger, de
dwergvleermuis en de watervleermuis.
Uiteraard zijn ook kinderen van harte welkom om aan deze excursie mee te doen.
Vertrek: vanaf station Bussum-Zuid
IVN-weekend 2010: er zijn nog plaatsen vrij!
Vrijdag 18 tot en met zondag 20 juni
In juni gaan we naar Hengelo. Naar het Gelderse Hengelo om precies te
zijn. We strijken neer in de westelijke Achterhoek, waar het landschap
wordt gekenmerkt door een afwisseling van akkers en weilanden, houtwallen,
stukjes bos en beekjes. Maar vooral ook door landhuizen en kasteeltjes
in parkachtige tuinen met lommerrijke lanen en oude statige bomen.
Een omgeving die zich bijzonder goed leent voor wandelingen en
fietstochten.
Ons verblijf is de landelijk gelegen kampeerboerderij “Heytinkhorst”.
Deze groepsaccommodatie ligt precies op de grens tussen Hengelo en
Baak. De Heytinkhorst is een boerderij van het T-huis type en dateert uit
1931. Het heeft een grote tuin met gazon, volleybal- en voetbalveld en een
terras.
Wie van natuur en gezelligheid houdt mag deze gelegenheid niet missen!
Er zijn nog plaatsen vrij, dus geef je snel op. Uitgebreide informatie is te
vinden op onze website en in de Kleine Ratelaar van januari.
Tot ziens in Hengelo,
Francis Hosman, Sander Koopman en Christine Tamminga
16 IVN Gooi en omstreken kleine ratelaar april 2010

Vernieuwing bezoekerscentrum
Gooi en Vechtstreek
Zoals bij velen van ons al bekend zal het bezoekerscentrum
in van Natuurmonumenten in ‟s-Graveland hopelijk
nog dit jaar een ingrijpende vernieuwingsslag ondergaan.
Dat is ook één van de redenen dat wij als IVN tijdelijk
geen gebruik kunnen maken van de Hooiberg, omdat deze
ruimte tijdens de verbouwing als tijdelijk bezoekerscentrum zal gaan fungeren.
Op dit moment is nog niet geheel duidelijk wanneer met de (ver)bouw zal worden
begonnen.
Eén van de belangrijkste redenen voor de verbouwing van het bezoekerscentrum
is dat in het nieuwe centrum ook de Vechtstreek een nadrukkelijke plaats zal krijgen.
Het bezoekerscentrum zal dan ook worden omgevormd van een centrum
voor de Buitenplaatsen tot een inspirerend en activerend centrum voor de hele
regio met als thema: “Gooi en Vechtstreek-overal anders”.
De bezoekers zullen kennis maken met de bijzondere natuur in de omgeving zoals
donker bos, paarse heide, prachtige buitenplaatsen en bijzondere plassen.
Via een interactieve maquette, waarop men kan inzoomen, en speelse thematafels,
komt men alles te weten over dieren en planten, natuurbeheer, geologie en
recreatie. Via webcams en wandel- en fietsroutes zijn de natuurgebieden binnen
letterlijk verbonden met de natuurgebieden buiten. Via een opvallende interactieve
wand kan de bezoeker zelf de mooiste natuurmonumenten zoals foto‟s, filmpjes
en vondsten achterlaten voor andere bezoekers.
De recreatieve voorzieningen bij het bezoekerscentrum zullen worden uitgebreid
met een horecagelegenheid met een ecologische menukaart. Verder komt er een
kleedruimte voor natuursporters en een heuse sterrenwacht. In de winkel van het
centrum kan men terecht voor natuurcadeautjes en streekproducten.
Vanzelfsprekend blijft het vernieuwde centrum een gastvrije plek voor natuur- en
milieuorganisaties uit de omgeving voor cursussen, lezingen, startpunt voor gezamenlijk
excursieaanbod en andere samenwerkingsactiviteiten.
Wij als IVN-ers verheugen ons op het moment
dat, in het centrum van ons werkgebied, het vernieuwde
bezoekerscentrum zal worden heropend.
Harm Klinkenberg
kleine ratelaar april 2010 IVN Gooi en omstreken 17

De Berg van Bantam
In de tweede helft van de 18 e eeuw ontstaat een nieuwe visie op het buitenleven.
De vroege landschapsstijl komt op en de voorliefde voor gekunstelde en mathematische
natuur wordt ingeruild voor de waardering van het wilde, ongerepte
landschap.
Buitenplaats Bantam bestond toen nog niet. Het was de zanderige achtertuin van
het landgoed Schaep en Burgh. Door gebrek aan goed kaart- en beeldmateriaal
blijven de details van de toenmalige aanleg onbekend. Op deze nog woeste grond
werd in het kader van de vroege landschapsstijl een heuvel opgeworpen waar een
Turkse tent kwam op te staan. Een uit Londen overgewaaide traditie om thee te
drinken op een houten plankier afgeschermd met tentdoek. Hier had men uitzicht
op de Zuiderzee!!
In 1818 stond Schaep en Burgh te koop. Twee dagen voor zijn vertrek naar Java
vroeg Jonkheer Willem van Loon, op aanraden van zijn moeder, Anna van Winter
ten huwelijk. Laat zij nou ja zeggen!!
Met haar “hulp” kon hij Schaep en Burgh kopen. Hun dochter Carolina van Loon
trouwde in 1857 met Jonkheer Maurits van Lennep. Zij bouwden op het gekochte
stuk grond ten oosten van Schaep en Burgh in 1878 een landhuis en noemden het
Bantam naar een provincie en stad op WestJava. Toen pas werd de buitenplaats
Bantam officieel gescheiden van Schaep en Burgh. Nu weer terug naar de opgeworpen
heuvel.
Rond 1820 was de Turkse tent vervangen door een observatorium. In 1879 tijdens
de bouw van het huis verdween dit weer om plaats te maken voor een vierhoekig
acht meter hoog stenen waterreservoir
ten behoeve van het huis,
maar vooral voor de landerijen. Sinds
1971 zijn daar alleen nog de zware
fundamenten van te zien. De Berg van
Bantam is nog steeds zeven meter
hoog. Een wandelaar op Klein Zwitserland,
ook op Bantam, moet er nog
steeds om glimlachen. De buitenplaats
Bantam werd in 1923 verkocht aan de
gemeente Bussum, die daarmee voorkwam
dat de grond in handen viel van een projectontwikkelaar. De laatste huurster
overleed in 1967. Vier jaar later werd het huis gesloopt. Het bleek te duur
voor restauratie.
In 1984 werd Bantam overgedragen aan Natuurmonumenten en wie weet krijgt
het buitenbeentje, te weten de Berg van Bantam, weer een mooi uitzichtpunt.
Wil Hegge
18 IVN Gooi en omstreken kleine ratelaar april 2010

“Mijn” den in Bantam
Bantam staat vol met prachtige bomen. Eén van
deze bomen, een Grove den, heeft door zijn indrukwekkende
verschijning altijd mijn aandacht
getrokken. Hij staat in het zuidwestelijk gedeelte
van Bantam langs het water dat vanaf de vijver
richting Franse Kampweg loopt. Voor zijn soort
heeft deze boom een vorm en een grootte die afwijkend
is. De den staat in een eiken- beukenbos
en is een vreemd element in deze begroeiing. Hij
heeft het dan ook moeilijk om zich te handhaven
tussen de hem omringende bomen. In 1994 heb ik
geprobeerd uit te zoeken hoe oud de boom is en
waarom hij er uit ziet zoals hij er uitziet. Daarvoor
heb gekeken naar de historie van het terrein
en de groei-eigenschappen van grove dennen.
Historie
In 1634 kreeg Naarden het individuele gebruiksrecht van een strook langs de oostelijke
scheiwal van de ontginningen in ‟s Graveland. Het Naarderveld. Op het
meest noordelijke gedeelte van het Naarderveld ligt het westelijke gedeelte van
Bantam. 1732 verkoopt Naarden de grond aan J.B.Bicker eigenaar van o.a. Schaep
en Burgh. Die in 1770 het oostelijk gedeelte van Bantam beplant. Op het westelijk
gedeelte waren toen door houtwallen gescheiden landbouwkavels. In1818
komt Schaep en Burgh samen met Bantam, ‟s Gravenhoek en Swaenenburch in
eigendom van jhr. W. van Loon. Deze laat het terrein inrichten door J.D. Zocher
jr. in Engelse landschapstijl. Omstreeks 1828 waren de werkzaamheden gereed en
had het landgoed de vorm gekregen zoals deze nu nog in grote lijnen bestaat.
Bantam kwam in 1877 in eigendom bij de familie Van Loon die in 1878 een huis
lieten bouwen en het landschapspark verder liet uitbouwen met waterpartijen,
gazons en solitaire bomen. De huidige aanleg stamt uit die tijd. In 1899 wordt
Bantam aangekocht door C.H. Labouchre die in 1917 de beplanting laat aanbrengen
in het gedeelte van het park waarin de den staat.
Beschrijving
De den heeft een zware onderstam met een omtrek van ongeveer 3,50 m. Op circa
5,5 m boven de grond splitst de stam zich in een zestal zware takken die elk de
grote van een flinke boom hebben. De hoogte van de boom bedraagt ruim 20 m
terwijl de kruin een breedte heeft van rond de 16 m. Het gewicht van de den bedraagt
ruim 22 ton waarvan circa 18 ton bovengrondsedelen. Aan de noordoostzijde
bevindt zich een langwerpige verticale holte in de stam. Die holte is ont-
kleine ratelaar april 2010 IVN Gooi en omstreken 19

staan door het afbreken en tot de bodem afscheuren van een grote tak. In de loop
der jaren is deze wond weer bijna geheel overgroeid. De takken vorm is kandelaarachtig
en lijkt er op te duiden dat de den onder wisselende omgevingsomstandigheden
is opgegroeid. Door de vele aanpassingen die de den heeft moeten uitvoeren
zijn er vele takken in de verdrukking geraakt en afgestorven. Deze dode
takken behelzen de gehele onderste etage. Een van de kruintakken heeft een heksenbezem
gevormd.
Ouderdom
Om de ouderdom van een boom te bepalen is de makkelijkste methode het tellen
van de jaarringen. Omdat voor deze methode op zijn minst in de stam geboord
moet worden was dit voor mij geen optie. Voor de leeftijd bepaling heb ik twee
methoden toegepast één gerelateerd aan de hoogte groei en de andere uit de dikte
groei.
Hoogte groei bleek in 1993 maximaal 15 cm te zijn. Hoogte groei van dennen in
de omgeving bleek voor dennen jonger dan 25 jaar 20 – 40 cm te bedragen. Voor
bomen van meer dan 25 jaar varieert dat tussen de 5 – 20 cm. Rekening houdend
met deze gegevens kom ik op een leeftijd van 135 jaar.
Dikte groei bedroeg in 1993 3 mm. De dikte groei in het open gescheurde gedeelte
van de den 32 cm onder de de schors bedroeg 5 mm. (Meting aan afgezaagde
dennen op de Westerheide leverde een gemiddelde dikte groei van 3,8 mm over
50 jaar.) Op basis van deze gegevens kom ik op een leeftijd van 143 jaar.
Vorm
Om een beeld te kunnen vormen hoe de den er door de tijd heen heeft uitgezien
heb ik de boom op schaal uitgewerkt. Door op schaal de hoogte te verminderen is
een hypothese van de vorm in verschillende groeistadia gemaakt. Voor de vormhypothese
is uitgegaan van een leeftijd van 140 jaar in 1993 en zijn middels een
groeigrafiek de leeftijden bepaald. Uit de vorm van de boom is te herleiden dat hij
als een redelijk vrijstaande boom is opgegroeid. De relatief korte stam en de brede
kruinvorm horen bij dennen die rondom vrij opgroeien. De brede groei blijft
tot circa 50 jarige leeftijd gehandhaafd waarna de omringende beplanting, die
kennelijk de zelfde hoogte heeft bereikt, invloed begint uit te oefenen. De onder-
20 IVN Gooi en omstreken kleine ratelaar april 2010

ste takken beginnen af te sterven en er treedt versterkte hoogte groei op. Omstreeks
de 60 jarige leeftijd is aan de oostzijde de grote tak afgescheurd waarvan
nu nog de sporen in de holte te zien zijn. In 1917 werd de omgeving opnieuw
aangeplant. Na een periode van nieuwe breedte groei van de den nemen de beuken
en eiken die hem nu omringen steeds meer licht weg. De den wordt daardoor
weer gedwongen tot nieuwe hoogtegroei en verliest aan de onderzijde ook veel
oude takken.
Datering
Een leeftijd van 140 jaar betekend dat de den tussen 1850 en 1855 moet zijn gekiemd.
In 1820 heeft de aanleg van het landschapspark onder Van Loon plaats gevonden.
Op de kaart van 1872 wordt bos aangegeven op het gebied waar de den groeit. In
1878 vindt de herinrichting door Van Lennep plaats en in 1917 wordt de huidige
beplanting op het groeigebied van de den aangebracht. De wisselende groei omstandigheden
zijn terug te zien in de vorm van de boom. Ik stel mij de volgende
periode voor. Van vrijstaand in 30 jaar gedeeltelijk ingegroeid. Weer vrijstaand
door de herinrichting en na 40 jaar weer ingegroeid. Bij nieuwe aanplant weer
vrijgesteld en nu na ruim 80 jaar op nieuw ingegroeid.
Met mijn rekenpartij van ruim 16 jaar geleden kwam ik op een leeftijd van 140
jaar. Nu dus 156 jaar. Als ik nu naar de boom kijk ziet hij er voor mijn gevoel het
zelfde uit. Hij moet toch een stukje gegroeid zijn en de stam zal wat dikker zijn.
De omgevingsomstandigheden zijn niet echt gewijzigd.
In het Herstelplan voor de ‟s-Gravelandse Buitenplaatsen wordt het bos om de
den rustgebied en wordt een gedeelte van de omringende beplanting weggehaald
waardoor de boom meer licht krijgt. Nodig voor zijn behoud. Hij dreigt overgroeid
te raken door de eromheen staande beuken en eiken.
Ga eens onder de den staan. Hij maakt dan de meeste indruk en stel je voor hoe
zijn omgeving voortdurend is veranderd en hoe hij zich daaraan heeft aangepast.
Karel Troost
kleine ratelaar april 2010 IVN Gooi en omstreken 21

De Vallei op de Buitenplaats Gooilust
Een bijzondere plek”in het “Bos van Blaauw” is De Vallei. Omstreeks 1920 liet
de toenmalige bewoner van Gooilust, Frans Ernst Blaauw deze aanleggen, wat in
die tijd met handkracht, schop en kruiwagen heel wat zweet moet hebben gekost.
Blaauw had een groene oase op het oog, waar hij zijn exotische coniferen een
plaats kon geven. Het werd een verdiept pad tussen opgeworpen heuveltjes, zo‟n
honderd meter lang, met aan het eind een heuvel, een vijver en ter afsluiting een
rij Chamaecyparis nootkatensis. Blaauw plantte er ook andere coniferen, zoals
Larix, Thuja, Tsuga, Cryptomeria, Libocedrus, Pinussoorten, Abies, e.d., bomen
die gewild waren in verzamelingen van veel buitenplaatsbewoners. Zulke exoten
waren toen iets nieuws, vaak kort tevoren (vooral eind 19 e eeuw) ingevoerd uit
Amerika, China en Japan. Ze groeiden in honderd jaar uit tot vaak eerbiedwaardige
bomen, en kunnen wellicht nog honderd(en) jaren mee.. Ter verfraaiing kwamen
er rododendrons bij als ondergroei, evenals soorten als Kalmia, Myrica,
Gaulteria, e.d.
Omstreeks 1930 volgde achter de Vallei de aanleg van het Nieuwe Werk, een pad
rond een heuvel met een voorbestemming: Blaauw wilde hier later begraven worden.
Er werd daarvoor alvast een grafheuvel aangelegd. Het zou een verstild gedeelte
van Gooilust moeten worden met maar een enkele entree.
In het voorjaar van 1933 kwam de Duitse keizer Wilhelm II bij deze heuvel een
paar bijzondere berken (Betula ermannii) planten. Een merkwaardige optocht:
Blaauw en zijn vriend Wilhelm, gevolgd door zijn kleinzoon Louis Ferdinand en
oud-officieren uit de Duitse hofhouding wandelend vanuit het huis Gooilust, door
Bosmuis
Bruin met
gele vacht,
witte buik
Lengte: 8-
11 cm incl.
staart 2x
zo lang.
Leeftijd: kan 18-20 maanden
worden, maar haalt
dat meestal niet.
Menu: wormen, insectenlarven,
slakken, rupsen,
boomknoppen, bessen,
fruit, noten, zaden.
Vijanden: roofvogels zoals
bosuil, steenuil, kerkuil,
hermelijn, wezel
de Vallei met de cadeau gegeven berken en plantschop
naar het Nieuwe Werk. De berken staan er
nog steeds, De grafheuvel bleef leeg, maar dat is
een ander verhaal.
Vallei en Nieuwe Werk werden een plek vol geheimzinnige
sfeer; wie bezocht ze niet eens in het
voorjaar?
In 2010 voert Natuurmonumenten het zgn. Herstelplan
uit voor de Vallei.
Veel bomen, o.a. coniferen zijn gekapt, maar
daardoor is er ruimte ontstaan voor de blijvers om
uit te groeien. Het zou geweldig zijn als die bomen
er over honderd, misschien wel tweehonderd
of driehonderd jaar nog zullen staan. Is het niet de
moeite waard je in te zetten voor zo‟n toekomstperspectief?
Want waar in ons land krijgen bomen
22 IVN Gooi en omstreken kleine ratelaar april 2010

nog de kans om oud te worden? Ik zou zeggen: zo ergens, dan toch wel bij Natuurmonumenten!
In het plan is ook ruimte gemaakt voor de aanplant van nieuwe rododendrons. ter
aanvulling van de indrukwekkende huidige begroeiing. Het plan is niet openbaar,
maar naar verluidt worden er onder meer bijna honderd verschillende rododendronvariëteiten
en andere sierheesters geplant. Dat gaat helaas veel verder dan
herstel van de historische situatie, dat wat Blaauw ooit met de vallei voor ogen
stond. Natuurmonumenten heeft echter gemeend hier van het oorspronkelijke
plan af te wijken door een grote collectie moderne rododendrons ten toon te stellen.
Dit zal vast wel mooi zijn en massa‟s publiek trekken. De oorspronkelijke
naam `Vallei` wordt daarmee in mijn ogen helaas definitief verlaten en maakt
daarmee plaats voor de nieuwe naam “Rododendronvallei`.
Ton Coops
(auteur van “Het Bos van Blaauw”, biografie van een „s-Gravelandse Buitenplaats)
kleine ratelaar april 2010 IVN Gooi en omstreken 23

Cultuurhistorie en recreatie
Vanwege de uitvoering van het Herstelplan, waarvan op een aantal buitenplaatsen
al de resultaten zichtbaar zijn, gaat Natuurmonumenten de bekende wandelroutes
daarop aanpassen. Vanaf 31 mei aanstaande kunt u ze zelf gaan lopen.
De beschrijving van de wandeling 's-Gravelandse Buitenplaatsen‟, met een lengte
van ± 17 km. over alle buitenplaatsen, inclusief een deel van het Corversbos, is
niet alleen een routebeschrijving, maar geeft tevens veel (nieuwe) informatie over
de cultuurhistorische achtergronden van de ‟s-Gravelandse buitenplaatsen.
Deze route, die is aangegeven met gele pijltjes, is ook in delen te lopen. De route
begint en eindigt bij het Bezoekerscentrum Gooi en Vechtstreek van Natuurmonumenten
in ‟s-Graveland.
Om u een idee te geven hoe de route loopt en u alvast een korte impressie te geven
van reeds herstelde onderdelen, volgt onderstaand een beknopte beschrijving.
Vanuit het bezoekerscentrum gaat de route via het landhuizen Boekesteyn en
Schaep en Burgh naar de bekende uit 1795 daterende Slangenmuur. Aan de achterzijde
van het landhuis ziet men de Lindenkom, met er tegenover het Capitool.
De omgeving van de Lindenkom is in 2008 volledig gerestaureerd. Rond de vijver
is oude aanplant verwijderd. Deels omdat veel bomen in zeer slechte staat
waren, en deels om de oude parkaanleg van Zocher weer zichtbaar te maken. Bij
de kom zijn bomen vervangen en nieuwe boomsoorten aangeplant. Naast de bomen
is ook nieuwe onderbeplanting aangeplant met wel 1600 heesters. In de vijver
zelf kwam een – voor velen – onver-
moed eiland tevoorschijn.
Via de hoofdlaan langs de ijskelder, die nu
dienst doet als winterslaapplaats voor vleermuizen.
Langs de Ezelskamp met enkele
oude beuken van bijna 200 jaar oud. In het
najaar van 2008 zijn er op de Ezelskamp vijf
nieuwe bomen geplant. Er is weer gekozen
voor zomereik, (rode) beuk en linde. De
nieuwe bomen zijn inheems en bij aanplant
ca. 6 meter hoog bij een doorsnee van 25
centimeter. De dode bomen zijn weggehaald
en in het bos gelegd zodat er weer een fraai
park ontstaat.
Via het witte bruggetje links naar Bantam.
Zie de plattegrond elders in deze KR. en het
artikel van Wil Hegge. De herstelwerkzaamheden
worden hier de komende jaren uitge-
Zwarte specht
Lengte: 45-47 cm
Geluid: tijdens
vlucht prrie, prrie.
Lacht in het voorjaar
(hoger en
metaalachtiger
dan de groene
specht). Vooral het mannetje
roffelt
Omgeving: voorkeur voor hoog,
oud en gemengd bos.
Nest: hakt vaak een holte in
oude beuken, met een ovaal
vlieggat.
Menu: larven en verschillende
insecten.
24 IVN Gooi en omstreken kleine ratelaar april 2010

voerd. De wandelroute is er al op voorbereid. Zo zal het „eiland‟ waar u nu nog
kunt komen, worden afgesloten om te dienen als rustgebied. Als compensatie
loop het wandelpad helemaal langs de buitenkant van de vijver naar voren. Later
komt u langs de overblijfselen van het grote monumentale landhuis uit 1878, dat
in 1970 is gesloopt. Op het landgoed staan nog enkele grove dennen (zie het artikel
van Karel Troost, elders in deze KR) die herinneren aan de tijd dat het nog
een heidegebied was. Tot slot komt u door “Klein Zwitserland”,met zijn heuvels
en een slingerend (berg)beekje. Ook dit wordt in volle glorie hersteld. Bantam
verlaten en na ± 1 km rechtsaf Hilverbeek in. Voor Hilverbeek en Spanderswoud
moeten de herstelplannen
nog worden geschreven.
In 2008 werd in de moestuin
van Hilverbeek door
tuinderij Land en Boschzigt
een wijngaard
aangelegd. De eerste wijnen
worden in 2011 verwacht.
De Leeuwenlaan
oversteken naar de buitenplaats
Schoonoord.
Alleen de oude Beukenlaan
langs het bos die
richting Jagtlust gaat, is
toegankelijk. Maar over
een paar jaar kunt u hier
de nieuwste aanwinst van
Natuurmonumenten, het landgoed Land en Bosch, op. Op het naastgelegen Jagtlust
werd het eerste hertelproject uitgevoerd. Een prachtige wandelroute werd in
ere hersteld en het “Rondje van Six”gedoopt. In zuidelijke richting naar Gooilust.
Een natuur- en cultuurmomument van bijzondere waarde. Bij velen ook bekend
onder naam “Bos van Blaauw”. Al snel komt u bij „De Vallei‟.Hier zijn de afgelopen
maanden rigoureuze werkzaamheden uigevoerd. De wandelpaden van twee
gescheiden parkjes, het Nieuwe werk en de Rododendronvallei, werden aan elkaar
gekoppeld. Langs de paden werden veel zieke rododendrons verwijderd.
Verder werden er bomen weggehaald die te veel licht wegnamen voor een gezonde
groei van de rododendrons. De vallei krijgt hierdoor een veel opener karakter.
Later dit jaar worden diverse nieuwe soorten rododendrons aangeplant. Over enkele
jaren zal de vallei weer de landschapsparel zijn in de geest van Frans
Blaauw.
De route voert verder naar de voorkant van het landhuis en komt uit op de oude
slingerende oprijlaan naar het landhuis. Hier wordt de ‘uitgestelde ontmoeting’
hersteld: meermaals krijgt de arriverende bezoeker het landhuis te zien.
kleine ratelaar april 2010 IVN Gooi en omstreken 25

Via een korte route door het Corversbos terug
tot Hilverbeek. Vandaar door het prachtige
landgoed Spanderswoud, met zijn prachtige
waterpartijen en kronkelende paden.
Er is een nieuwe doorgang gemaakt naar de
Oude meentweg. Via de achteringang van
Boekesteyn weer terug naar het bezoekerscentrum.
Voordat u daar bent loopt u over een
lengte van 500 meter over het zogenoemde
Slingerpad In het najaar van 2009 werd eerst
door vrijwilligers de ondergroei weggehaald.
Daarna ging een bosaannemer aan het werk
om bomen rooien en nieuwe struiken planten.
Het pad is verbreed en krijgt weer het aanzien
zoals het in de 18de eeuw door landschapsarchitecten
was aangelegd.
De complete routebeschrijving is verkrijgbaar bij het bezoekerscentrum van Natuurmonumenten.
Harm Klinkenberg
26 IVN Gooi en omstreken kleine ratelaar april 2010

Jagtlust, Schoonoord en Hilverbeek
Tijdens de gidsencursus hebben de aankomende gidsen het onderwerp van hun
eindwerkstuk in samenwerking met een werkgroep uitgewerkt. Paulien Gmelig
en Bert Zeilstra hebben een doe-het-zelf-wandeling geschreven
over de buitenplaatsen van Six langs de Leeuwenlaan:
Jagtlust, Schoonoord en Hilverbeek.
De wandeling volgt deels
de scheiwal die de oostelijke
afscheiding van het
Trompenveld markeerde
en dateert uit 1731. Het
eerste landgoed dat aangedaan
wordt is Jagtlust Een
deel van deze wandeling volgt “Het rondje
van Six” dat daar in 2008 is uitgezet. Een
prachtig tuin met oude bomen biedt groene en
bonte spechten een ideale plek, de waterpartijen
zijn het voedselgebied voor de ijsvogel.
Verder lopend over de scheiwal passeert de
wandelaar een 12-stammige tamme kastanje, die beleefd de “Twaalf Apostelen”
wordt genoemd.
Het huidige huis stamt uit 1900 en werd
gebouwd op de fundamenten van het
oude huis uit 1795.
Het landgoed Schoonoord benader je via
een bruggetje bij een prachtige waterpartij.
Het huis zelf ligt aan het zuidereinde
te „s-Graveland. Je loopt hiermee om de
tuinderij Land en Boszicht, waar een stop
kan worden gemaakt voor een kop thee
of koffie.
Aan de overkant van de Leeuwenlaan
gaat de wandeling over de buitenplaats Hilverbeek. Het parklandschap kenmerkt
zich door bochtige paden, slingerende waterpartijen en glooiende weiden met
verspreide groepen bomen, typisch voor de Engelse landschapsstijl. Via boerderij
Stofbergen loop je naar de Oude Meentweg.
Deze beschreven wandeling zal binnenkort te koop worden aangeboden aan liefhebbers
van deze buitenplaatsen. De zoekplaat die toegevoegd is maakt de wandeling
ook voor kinderen spannend en geschikt.
Fred Jansen
kleine ratelaar april 2010 IVN Gooi en omstreken 27

Colofon
Redactieraad
Ella van Dongen, Fred Jansen, Gerrit Jaspers, Harm Klinkenberg
Redactie
Gerrit Jaspers, Maartje Hogenboom, Fred Jansen, Jaap van der Vliet
Lay-out
Fred Jansen en Jaap van der Vliet
De redactieraad is inhoudelijk verantwoordelijk voor de Kleine Ratelaar. Zij bepaalt in
samenspraak met de redactie de inhoud per nummer. Voor het aanleveren van kopij benadert
de redactieraad schrijvers, fotografen en tekenaars. Daarnaast nodigt zij ieder lid/
donateur van de afdeling uit om kopij voor de Kleine Ratelaar te schrijven. De redactieraad/redactie
behoudt zich het recht voor artikelen in te korten en te redigeren.
Alle kopij kan via elektronische post gestuurd worden naar:
kleine.ratelaar@gmail.com
of:
Redactieraad Kleine Ratelaar, Polluxstraat 18, 1223 GB Hilversum
Data voor de Kleine Ratelaar zijn:
Kleine Ratelaar Verschijning Kopij inleveren
Januari 25-01 20-12
Februari - jaarverslag 25-02 20-01
April 25-04 20-03
Juli 25-07 20-06
Oktober 25-10 20-09
De contactpersonen van het bestuur zijn:
Ella van Dongen (voorzitter) tel 0294-264623
e-mail ellavandongen@gmail.com
Christine Tamminga (penningmeester) tel 035 6423537
(giro 728614 t.n.v. penningmeester IVN, Gooi e.o. Hilversum)
e-mail c.tamminga@waldeck.demon.nl
Saskia Nijhof (secretaris) Melkpad 67
3755 TM Eemnes, tel 06 52677602
e-mail secr.ivngooi@gmail.com
28 IVN Gooi en omstreken kleine ratelaar april 2010