F:\Wpdocs\WZOK\Kleine Reeks\Bundel Bergema\BundelBergema ...

38www.cgfdejong.nl
de Duitse etnologen Graebner en Schmidt verbonden zijn. 6 Er viel voor hem
ook weinig te kiezen: als God Zelf op een historisch tijdstip de boom des
levens geplant heeft in het Paradijs, opgevat als een fysiekgeografische
locatie, kan er in Indonesië en elders alleen maar sprake zijn van ontlening.
Hij verzamelt dus zorgvuldig alle argumenten, die het aannemelijk maken
dat er tussen het oude Nabije Oosten en het Polynesisch-Austronesisch
cultuurgebied historische betrekkingen hebben bestaan, ook in gebieden,
waar islam en hindoeïsme niet waren doorgedrongen. 7 Omdat hij op Java
voorstellingen van levenswater en levensboom heeft aangetroffen, die meer
verwantschap vertonen met het Mesopotamische Gilgamesj-epos dan met
Indische tradities, lijkt hem zo’n rechtstreekse relatie waarschijnlijk. Een
bewijs levert die redenering natuurlijk niet op: er zijn geen historische
gegevens die aantonen dat het epos bekend was in de archipel en evenmin
over de veranderingen die ter plaatse onder druk van locale omstandigheden
in de voorstellingen kunnen zijn opgetreden. Zelfs als de weg van de beschaving
vanuit het West-Semitische cultuurgebied via de Indus-cultuur naar het
Verre Oosten zonder lacunes zou kunnen worden getekend, zegt dat nog
weinig of niets over de lotgevallen van afzonderlijke mythologische voorstellingen.
Dat betekent, dat de vergelijking zichzelf moet rechtvaardigen:
verwante voorstellingen zijn per definitie getuigen van ontlening, ook als die
niet historisch kan worden gereconstrueerd. Dat is een onhoudbare stelling,
tenzij men met Bergema de “Gereformeerde wetenschap” te hulp roept, die
ontlening a priori als enige verklaringsmogelijkheid ziet.
Maar dan duikt het tweede struikelblok op: dit a priori wordt buiten de kring
der neocalvinisten nergens als wetenschappelijk erkend. Het staat op één lijn
met de redenering van christelijke kerkvaders, die overeenkomsten tussen
heidense religies en het Christendom verklaarden uit Gods genade, die de
heidenen als het ware een eindje op weg hielp – praeparatio evangelica –
dan wel uit het verwarrend optreden van de Satan – imitatio diabolica. Zoals
zo velen onder zijn geestverwanten had Bergema deze hindernis eenvoudigweg
kunnen negeren, door het politiek devies van Abraham Kuyper In het
isolement ligt onze kracht van toepassing te verklaren op de wetenschapsbeoefening.
Maar deze “oplossing” strookte kennelijk niet met het wetenschappelijk
geweten van deze scrupuleuze geleerde. Daarom moet hij vaak lave-
6 Een nog steeds lezenswaardig overzicht van deze strijd is te vinden bij Kaj Birket-Smith,
De weg der beschaving. Inleiding tot de Ethnologie (Amsterdam-Antwerpen: vh Van
Ditmar nv, 1950) 52 e.v.
7 Bergema, De Boom des Levens, 40 e.v.