F:\Wpdocs\WZOK\Kleine Reeks\Bundel Bergema\BundelBergema ...

Dansen om de levensboom. Hendrik Bergema als pionier
van een christelijke godsdienstwetenschap
L. Leertouwer
De titel van deze bijdrage lijkt op het eerste gezicht een frivole vlag op een
hoogst ernstige lading: het kloeke manuscript, waarop Hendrik Bergema op
8 juli 1938 aan de Vrije Universiteit promoveerde. 1 Het is mij niet bekend,
of Bergema de danskunst machtig was, maar het laat zich vermoeden dat hij
deelde in het wantrouwen, dat de neocalvinistische ethiek van toen tegen
haar koesterde. Was mij opgedragen, dit stuk in het Engels te schrijven, dan
had ik gekozen voor Pussyfooting around the Tree of Life. Behoedzaam op
de tenen lopen – Spitzen – is één van de basisbewegingen van het ballet en
omdat aan Bergema’s werk noch een zekere sierlijkheid, noch een strakke
choreografie van het redebeleid kan worden ontzegd, is de titel, zoals ik in
het vervolg hoop aan te tonen, niet misplaatst.
In elk geval is zij complimenteus bedoeld. De auteur bewoog zich op een
terrein, dat voor een gereformeerd theoloog vol voetangels en klemmen lag.
Verband leggen tussen de levensboom uit het bijbelboek Genesis en andere
exemplaren van dezelfde soort uit andere tradities vereist onbevangenheid en
opschorting van oordeel, twee instrumenten, die de vergelijkende godsdienstwetenschap
pleegt samen te vatten onder de technische term epochè.
Gerardus van der Leeuw, de toenmalige grootmeester van het vak, kon deze
houding – later benoemd als methodisch agnosticisme – nog inpassen in het
kader van zijn theologie van de incarnatie, maar dat stiet toen al op het
verzet van vakgenoten, die bij de wetenschappelijke studie van godsdienstige
verschijnselen elke theologische vooronderstelling buiten de deur wilden
houden.
Dit methodologisch debat duurt voort tot op vandaag. 2 Bergema, die zich uit
neiging en noodzaak moest bewegen binnen het bestek van de gereformeerde
dogmatiek, had te maken met een opvatting van godsdienstwetenschap,
die haar tot de dienares van de theologie maakte. Niet voor niets had Abraham
de Geweldige bepaald dat het vak aan de Vrije Universiteit elenchtiek
moest heten – twist-en weerleggingskunde in de strijd met heidenen en
ongodisten. Een lastige positie voor een man, die in de Oost goed gereformeerd
was gebleven, maar zich daar een ruimere blik had verworven dan
waarover de meeste godgeleerde achterblijvers in het moederland beschik-
1 Hendrik Bergema, De boom des levens in schrift en historie. Hilversum: J. Schipper Jr.,
1938, 681 pp tekst + 53 pp illustraties.
2 Donald Wiebe, The Politics of Religious Studies. New York: St Martin’s Press, 1999.