Handboek Heilige Boontjes - KMKG

COVER
1

2
Handboek
Heilige Boontjes
Kunstwijzer:
lekkerbekken in
het Jubelparkmuseum
p. 3
Ingrediëntenwijzer:
wat zit er in mijn stoofpotje?
p. 11
Eet(cultuur)wijzer:
tafeltje dek je, ezeltje strek je
p. 22
Liedjes:
hop Marianneke stroop in ’t
kanneke
p. 26
Woordenlijst:
van appulmos tot zurkel
p. 29

1. Kunstwijzer: lekkerbekken
in het Jubelparkmuseum
1. Eikenhouten beeld van de
heilige Bartholomeus, 13 de eeuw.
Dit beeld toont de heilige Bartholomeus
met een groot boek in de hand en in
zijn andere hand een mes. Was de heilige
Bartholomeus dan een kok? Neen,
al preekte hij wellicht de oude Joodse
spijswetten. Het mes in zijn hand verwijst
naar zijn ongelukkige dood - hij
werd levend gestroopt. Het boek (de
Bijbel) wijst op zijn werk als apostel in
India. Voor dit spel doen we even alsof
het een kookboek is.
Lees meer over kookboeken
in je eet(cultuur)wijzer.
2. Ivoren diptiek met de verheerlijking
van Maria, 14 de eeuw.
Dit diptiekje was het kostbare bezit van
een rijke dame of heer. Het was bedoeld
om devotie op te wekken voor de heilige
maagd Maria. Je ziet haar met Jezus op
de arm, klaar om het kind borstvoeding
te geven. Haar ene ontblote borst zou
ook een appel kunnen zijn. Die dubbele
betekenis ontging de middeleeuwse
gelovige zeker niet. Met de appel als
symbool van de zondeval werd Maria
gezien als een tweede Eva.
Lees meer over melk (borstvoeding)
in je ingrediëntenwijzer.
3. Wandtapijt over het spel van
de Wildemannen,15 de eeuw.
In dit wandtapijt, gemaakt van wol en
zijde, zie je twee roodharige figuren
met blote voeten en kronen op hun
hoofd. Dit zijn de koning en de konin-
gin van de wildemannen. De koningin
heeft haar man uitgedaagd voor een
spelletje triktrak. De inzet van het spel
is de troon! Eerst eten ze samen nog een
hapje. Het is wellicht hun laatste maaltijd
samen, want wie het spel verliest,
zal zich terugtrekken in het woud.
Lees meer over brood in
je ingrediëntenwijzer.
4. Houten koffertje, 15 de eeuw.
We weten niet precies waarvoor dit koffertje
heeft gediend. Het kon worden afgesloten
met een ijzeren slot, wat erop
wijst dat er iets kostbaars in zat. Op het
buitenste leder zijn verschillende dieren
gegraveerd. Rijke mensen jaagden
op deze dieren met de bedoeling ze op
te eten. Misschien werd er in dit koffertje
peper bewaard voor het kruiden van
een heerlijke wildmaaltijd.
Lees meer over peper in
je ingrediëntenwijzer.
5. Houten pronkkast,
begin 16 de eeuw.
De middeleeuwse naam voor deze kast
was dressoor. De achterste wand werd
bekleed met stoffen waartegen men
schabben plaatste. Hierop werd mooi
tafelgerei in zilver en majolica uitgestald.
In de buik van het dressoor – het
stuk dat kon worden afgesloten – bewaarde
een heer of dame kostbare bezittingen.
Het vloertje onderaan diende
om een waterbekken klaar te zetten.
Zoek de pronkkast in het wandtapijt
met Judith en Holofernes (nr. 9)
3

4
6. Glasraam met Christus in
de olijfhof,14 de eeuw.
Dit glasraam hing vroeger in een kerk.
Het fragment toont Christus in de olijfhof.
Je ziet verschillenden bomen en
planten in gekleurd glas die met stukjes
lood aan elkaar zijn gezet. Links zie je
een oranje stengel met een plukje groen
erop. Het doet wat denken aan een
groot uitgevallen wortel, maar wellicht
is het een olijfboom. Wortels hadden in
de middeleeuwen een andere kleur!
Lees meer over de wortel in
je ingrediëntenwijzer.
7. Eikenhouten hangkastje,
16 de eeuw.
Ook dit hangkastje in eikenhout diende
voor het opbergen van kleine kostbaarheden
zoals documenten, gebedenboekjes
of kruiden. Dat men een slot op
een kruidenkastje zette, hoeft ons niet
te verbazen. Sommige kruiden waren
hun gewicht waard in goud. Het woord
“peperduur” drukt dat op overtuigende
manier uit.
Lees meer over peper op in
je ingrediëntenwijzer.
8. Wandtapijt over de slag
van Roncevaux, 15 de eeuw.
Op dit wandtapijt zie je de middeleeuwse
held Roeland uit het beroemde
Roelandslied. Hij vocht in het leger van
Keizer Karel tegen de Moren in Spanje.
Bovenaan in het wandtapijt zie je de
hoofdman Marcille in een exotische
wapenrusting. Hoewel ridders zoals
Roeland werden voorgesteld als voorbeeldige
christenen werden zij in feite
geronseld voor hun deelname aan de
kruistochten. De keizer nodigde hen uit
voor een banket en beloofde hen rijkdom
en land.
Lees meer over het banket in
je eet(cultuur)wijzer.
9. Wandtapijt met Judith
en Holofernes,16 de eeuw.
Dit wandtapijt in wol en zijde toont een
banketscène met op de ereplaats twee
mensen: de Babylonische generaal Holofernes
en de mooie Judith van Betulia.
Volgens het bijbelverhaal werd deze
maaltijd aangeboden in de veldkeuken
van de generaal. Toch doet het decor
meer denken aan een goed uitgerust
paleis dan aan een tent.
Lees meer over brood, vlees,
wijn in je ingrediëntenwijzer.
Lees er meer over het banket in
je eet(cultuur)wijzer.
10. Wandtapijt met
Sint-Anna-ten-drieën, 16 de eeuw.
Dit weefsel van wol, zijde en gouddraad
toont de heilige maagd Maria met haar
moeder Sint-Anna en het kindje Jezus.
Merk op hoe het drietal omgeven is
door druivenranken waaraan prachtige
trossen blauwe druiven hangen. Die
druiven hadden naast een decoratieve
functie ook een religieuze betekenis.
Ze verwezen immers naar het offer van
Christus.
Lees meer over druiven in
je ingrediëntenwijzer.
11. Retabel met de familie van
de heilige Anna, 16 de eeuw.
Deze beeldenkast in eikenhout toont de
familie van de heilige maagd Maria. Onderaan
links zie je twee kinderen: één
met een stokpaardje en één die knabbelt

op een stuk zoethout. Snoepgoed was
net zoals speelgoed heel uitzonderlijk
in de middeleeuwen. Kinderen maakten
hun speelgoed meestal zelf en snoepten
tussen de maaltijden van noten, bessen
en fruit uit de boomgaard.
Lees meer over snoep in
je ingrediëntenwijzer.
12. Claudio Villa en Gentina
Solaro, Passieretabel, 15 de eeuw.
Deze beeldenkast uit eikenhout was
ooit beschilderd en verguld. Helemaal
links zie je Christus aan tafel bij Simon
en Maria Magdalena die zijn voeten
wast. Op een bord voor de beide heren
liggen twee vissen klaar om te worden
opgepeuzeld.
Lees meer over vis in
je ingrediëntenwijzer.
13. Beeld van
de Heilige Lambertus in noten-
en eikenhout, 16 de eeuw.
Voor alle duidelijkheid, dit is niet Sinterklaas,
maar als je er een heilige man
in herkent is het goed. De heilige Lambertus
was ook een bisschop en droeg
net als Sinterklaas een mijter. Rechts
zie je nog een heilige met een mijter. Ja,
die met zijn hoofd in zijn handen, dat is
Sint-Dionisius. Die heeft ook een spannend
verhaal. Maar het verhaal dat wij
willen vertellen is dat van drie kinderen
die gered werden uit een zoutvat. Weet
je wie hen redde?
Lees meer over zout in
je ingrediëntenwijzer.
14. Beeld in eikenhout van
de liefdadigheid van de heilige
Anna, 16 de eeuw.
In dit wondermooie beeldje zie je de
heilige Anna die een aalmoes geeft aan
een bedelvrouw. Let op het kindje op
haar schouders. In de middeleeuwen
waren kinderen en ouderen de eerste
slachtoffers van armoede. Meestal gaf
men hen geen geld maar brood. Er werd
speciaal armenbrood gebakken dat van
mindere kwaliteit was dan het brood
dat de schenker zelf at.
Lees meer over brood in
je ingrediëntenwijzer.
15. Beeld van het Christuskind
in beschilderd notenhout,
16 de eeuw.
Dit kleine beeldje valt op door zijn witte
beschildering, en in de handen van het
kind een gouden appel. Het is een devotiebeeld,
bedoeld om bij het bidden
vrome gevoelens op te wekken. De gouden
appel is namelijk een verwijzing
naar de erfzonde en moet de gelovige
ertoe aanzetten om berouw te tonen.
Lees meer over de appel in
je ingrediëntenwijzer.
16. Houten beeld van Maria met
een Moorse soldaat, 16 de eeuw.
Het gebeurt niet vaak dat de beschildering
van een oud beeld zo goed bewaard
is als in dit fragment. De kleuren bleven
fris en levendig en door de elegante
houding van Maria lijkt het wel of de
dame en de soldaat samen dansen. De
aandacht van de beeldhouwer voor de
kledij van de moor wijst duidelijk op
culturele invloed vanuit de islamitische
wereld.
Lees meer over exotisme in
je eet(cultuur)wijzer.
5

6
17. Wandtapijt met Christus
voor Pilatus, 16 de eeuw.
Het onderwerp van dit wandtapijt is de
veroordeling van Christus door Pilatus.
Let op het wasbekken waarin Pilatus
zijn handen in onschuld waste. Let
ook op de soldaten die de beklaagde
voorbrengen. De wevers deden erg hun
best om ze er Romeins te laten uitzien.
In die tijd werden soldaten uitbetaald
in zout. Het geheel is omkaderd door
wijnranken en druiven, die zoals in het
voorgaand voorbeeld een verwijzing
zijn naar de kruisiging van Christus.
Lees meer over druiven en
zout in je ingrediëntenwijzer.
18. Lezenaar in eikenhout,
16 de eeuw.
Op de zijkant van deze lezenaar zie je
de heilige Rochus met een hondje dat
hem een brood ontfutselt. Sint-Rochus
werd aanbeden voor zijn liefdadigheid
en zijn zorg aan armen en zieken. Je ziet
hem dan ook vaak met een straathondje
of met een armenbrood.
Lees meer over brood in
je ingrediëntenwijzer.
19. Geborduurd antependium,
16 de eeuw.
Dit borduurwerk van goud-, zilver- en
zijdedraad is waarschijnlijk een ontwerp
van Jan Gossaert van Mabuse. Van
links naar rechts zie je: de bruiloft van
Kana, Simon en de Farizeeër, het Laatste
Avondmaal, Mattheus de tollenaar
en de Emmaüsgangers. Vijf maaltijden,
waaraan je inspiratie kan opdoen!
Lees meer over het bord in
je eet(cultuur)wijzer.
20. Houten preekstoel,
15 de eeuw.
Op de voorzijde van deze preekstoel
zie je Johannes de evangelist. Van hem
werd gezegd dat hij in de woestijn overleefde
op wilde honing en sprinkhanen.
Twee bijbelse ‘snoepjes’ die wellicht
meer zeggen over zijn godvruchtigheid
dan over zijn werkelijke eetgewoonten.
Je ziet Johannes gehuld in de mantel
van kameelhaar die hij uit de woestijn
meebracht en een lammetje aan zijn
voeten. Dit vriendelijke dier wijst op
zijn vriendschapsband met Jezus die in
sommige teksten het lam Gods wordt
genoemd.
Lees meer over snoep in
je ingrediëntenwijzer.
21. Wandtapijten over de geschiedenis
van Jakob, 16 de eeuw.
In deze kamer van ‘tapisserieën’ zie je
acht wandtapijten met de geschiedenis
van Jakob. De ontwerpers hadden veel
aandacht voor de planten en dieren in
het landschap. Ook in de boorden duiken
verschillende eetbare planten op:
artisjok, augurk, braambessen, druiven,
frambozen, granaatappel, hibiscus,
kersen, sinaasappel, uien, vijgen,
venkel.
Lees meer over brood, linzen,
lamsvlees, paddenstoelen, uien,
venkel in je ingrediëntenwijzer.
22. Brugse pot in glas, 18 de eeuw.
Deze zogenaamde Brugse pot is een
wijn- of bierfles uit de Zuidelijke Nederlanden.
In de 18de eeuw was het water
vaak besmet en vond men het - ook voor
kinderen -veiliger om bier te drinken.
In het zuiden van het land dronk men

vooral wijn. Beide vloeistoffen werden
in gelijkaardige potten bewaard.
Lees meer over bier en wijn in
je ingrediëntenwijzer.
23. Glazen roemer, 17 de eeuw.
Middeleeuws glas is erg zeldzaam maar
toch staan er enkele mooie voorbeelden
in het Jubelparkmuseum. Deze roemer
is een glas met een bolle kelk en een
dikke, holle stam. Er staan noppen op
met druiven, die dienden om het glas
goed vast te houden.
Lees meer over wijn in
je ingrediëntenwijzer.
24. Geelkoperen paaskandelaar,
16 de eeuw.
Deze kandelaar in messing komt uit een
oude abdij in Rochefort. We zien Maria
in een schitterend decor van spitsbogen
die uitmonden in granaatappels. Dit
soort versiering moest de indruk wekken
dat het tafereel zich binnenin een
kerk afspeelde. De kerkarchitectuur
zelf wilde een afspiegeling zijn van het
Hemelse Jeruzalem: het land van melk
en honing.
Lees meer over granaatappels
in je ingrediëntenwijzer.
25. Geelkoperen ketel op
drievoet, 15 de eeuw.
In een deftig middeleeuws huishouden
kon dit soort ketel niet ontbreken. De
drievoet diende om hem stevig in het
haardvuur op de hete kolen te plaatsen.
Andere potten waren voorzien van een
hendel waarmee je hem aan een haak
boven het vuur kon hangen.
Lees meer over de ketel in
je eet(cultuur)wijzer.
26. Engel met wapenschild,
15 de eeuw.
Deze engel is gegoten en gegraveerd
in messing. Je ziet dat er op het wapenschild
een snoek is afgebeeld. We
kennen de familie aan wie dit schild
toebehoorde niet, maar de snoek verwijst
wellicht naar hun dapperheid en
vroomheid. Als goed Christen werd je
verondersteld om bepaalde visdagen in
achting te nemen.
Lees meer over vis in je
ingrediëntenwijzer.
27. Tinnen zout- en pepervaatjes,
19 de eeuw.
Deze twee schaaltjes dienden om zout
en of peper aan te bieden. Vaak was er
nog een derde recipiënt voor mosterdzaad.
Elke van deze kruiden was peperduur
en belangrijke oorlogen werden
gevochten voor het bezit ervan.
Lees meer over zout en peper
in je ingrediëntenwijzer.
28. Tinnen nap en schaal,
16 de eeuw.
Omdat zilver erg duur was, lieten de
adellijke dames en heren in de 16de
eeuw hun huisraad in tin maken. Dit
materiaal was niet zo duurzaam als
zilver, maar kon toch worden opgeblonken
tot het een mooie glans kreeg.
Lees meer over het bord in
je eet(cultuur)wijzer.
29. Tinnen bierpul op
een houten kern, 18 de eeuw.
Deze pul van een liter was niet bedoeld
om in één teug leeg te drinken, maar
om enkele uren te genieten, bijvoorbeeld
op een feest. Ook de versieringen
7

8
op de wand wijzen erop dat hij voor een
speciale gelegenheid gemaakt werd. Dat
kon zijn: een keizerskroning, verkiezingen,
een huwelijk, een doopsel…
Lees meer over bier in
je ingrediëntenwijzer.
30. Tegelvloer uit majolica,
16 de eeuw.
Deze prachtige tegelvloer komt uit een
oude abdij. Hij werd opgegraven in de
ruïnes van een van de belangrijkste
kamers, namelijk de keuken. Geen enkel
tegel is dezelfde: beroemde mensen,
magische dieren en dieren die je kon
eten zoals konijnen, hazen, herten.
In de middeleeuwen at men ook zwanen,
vinken en reigers.
Lees meer over wildgebraad in
je ingrediëntenwijzer.
31. Wandtapijt met wilde dieren,
16 de eeuw.
Rijke mensen kochten wandtapijten
uit Oudenaarde om hun huiskamers te
versieren. Jachtscènes waren populair
omdat die de wevers de kans gaven om
veel dieren en planten voor te stellen.
Het ging hen niet om het verhaal maar
om de sfeer. In de boord zie je soms
wel figuren maar die zijn net zoals de
afbeelding in het midden vooral als
versiering bedoeld.
Lees meer over druiven, granaatappels
en wild in je ingrediëntenwijzer.
32. Robrecht de Nole,
Borstbeeld van aartshertog
Albrecht, 17 de eeuw.
Dit kleine borstbeeld toont Albrecht
in een fantastische plooikraag. Tijdens
zijn regentschap heerste er in onze
streken een relatieve vrede en welvaart.
De textielindustrie bloeide op, wat de
mode van deze kragen ten goede kwam.
Een tikkeltje onpraktisch waren ze wel,
vooral aan tafel. Je moest enorm handig
zijn om zonder morsen een hap naar je
mond te brengen. Voor het eerst in de
geschiedenis at men met vorken.
Lees meer over de vork in
je eet(cultuur)wijzer.
33. Wandtapijt met Vertumnus
en Pomona, 17 de eeuw.
In dit renaissance wandtapijt zie je twee
geliefden uit een verhaal van Ovidius.
Na lang aandringen heeft de god Vertumnus
het hart van de nimf Pomona
veroverd en nu gaat hij haar helpen in
de tuin. Achter hen in de boomgaard is
de appelpluk al begonnen. In de boord
zie je naast plaatselijke fruitsoorten ook
enkele citrusvruchten die het mediterrane
karakter van dit verhaal benadrukken.
Lees meer over appels, kersen,
druiven, noten, peren en citrusvruchten
in je ingrediëntenwijzer.
34. Zilveren plooivork en lepel,
17 de eeuw.
Deze plooivork met monteerbare lepelbak
is gemaakt in zilver en behoorde
toe aan een edele dame of heer. Werd
je uitgenodigd op een feest, dan werd
je verondersteld zelf tafelgerei bij te
hebben. Dit soort plooivork kon gemakkelijk
opgeborgen worden in de binnenzak
van je mantel.
Lees meer over de vork in
je eet(cultuur)wijzer.
35. Wandtapijt met rustende
Orpheus, 17 de eeuw.
Orpheus, een figuur uit de Griekse my-

thologie, was een heerlijke zanger die
zelfs de dieren betoverde met zijn stem.
Ze verzamelden zich rond hem om te
komen luisteren. In deze voorstelling
rust hij even uit en de natuur gaat zijn
gewone gangetje. Je kan rustig alle dieren
en planten bekijken.
Lees meer over kersen, vijgen,
wild in je ingrediëntenwijzer.
36. Zilveren boot, 17 de eeuw.
Deze mooie boot is een zoutvat. Het
ruim is afgedekt omdat de heren die
dit zoutvat gebruikten op hun hoede
waren voor gif. Het was in die tijd
niet ongewoon dat edelen, koningen,
pausen of kardinalen elkaar naar het
leven stonden. Een vijandig gezinde
kon ongemerkt arsenicum bij het zout
doen. Je zag het niet, het was geurloos
en smaakloos.
Lees meer over zout in
je ingrediëntenwijzer.
37. Houten binnendeur met lijst,
17 de eeuw.
Deze prachtige, donker eikenhouten
deur staat in een lijst met aan weerskanten
gedraaide zuiltjes omslingerd met
wijnranken. Let op de fijn uitgesneden
bladeren en druiven. De datum “1633”
staat in een cartouche bovenaan.
Lees meer over druiven in
je ingrediëntenwijzer.
38. Zwitserse kachel in faience,
17 de eeuw.
De kachel in deze huiskamer komt uit
Zwitserland. De tegels zijn beschilderd
met bloemen, fruit en groenten. Als je
goed kijkt, ontdek je bovenaan rechts
een citroen. Deze citrusvrucht maakte
al lang deel uit van ons voedsel, maar
erg populair was hij niet tot aan de ontdekking
van de vitamine C in de 20ste
eeuw.
Lees meer over citroenen in
je ingrediëntenwijzer.
39. Eikenhouten tafel op
bolpoten, 17 de eeuw.
Dit soort massieve tafel werd pas populair
in de 17 de eeuw. Voordien was
de tafel geen vast onderdeel van het
interieur. Nodigde je iemand uit om
te blijven eten dan legde je planken op
schragen en op het einde van de avond
zette je alles weer netjes weg.
Lees meer over de tafel in
je eet(cultuur)wijzer
40. Wandtapijt over de terugkomst
van Briseus, 17 de eeuw.
Dit wandtapijt werd gemaakt naar olieverfschetsen
van Pieter Paul Rubens.
Achiles die zijn geliefde Briseus verwelkomt,
is blij en tegelijk droevig. Achter
de held zie je het sterfbed van Patrocles,
de vriend van Achiles. Toch is het de
beeldschone Briseus die centraal staat
en de sfeer van dit barokke wandtapijt
bepaalt. In de boord zien we talloze
vruchten en bloemen.
Lees meer over druiven, granaatappels,
peren, perziken, sinaasappelen
in je ingrediëntenwijzer.
41. Wandtapijten over
het leven van Zenobia, 17 de eeuw.
Twee van deze vier wandtapijten over
Zenobia gaan over haar huwelijk met
Odentatus. De plechtigheden spelen
zich buiten af onder baldakijnen. Een
overvloed aan florale en architecturale
9

10
versieringen en enkele elegante figuren
zorgen voor een barokke sfeer. De festoenen
met bloemen en fruit lopen over
vanuit de rand naar het middenveld.
Lees meer over granaatappels, look,
peren, suiker in je ingrediëntenwijzer.

2.Ingrediëntenwijzer:
wat zit er in mijn stoofpotje?
Aardbei
lekker: aardbeien met
yoghurt en suiker
Wandtapijt met
Sint-Anna-ten-drieën, 16 de eeuw.
Kleine bosaardbeitjes groeien aan de
voeten Sint-Anna, Maria en Jezus. De
aardbei zoals wij die kennen ontstond
pas in de 18de eeuw door een kruising
van twee uitheemse soorten uit Chili en
Virginia. De bosaardbei, die nog steeds
voorkomt in onze streken is veel kleiner
en minder zoet, maar kan wel gegeten
worden. De kleine vruchten hebben een
frisse smaak, lekker in een vruchtensalade,
in siroop of jam. Met de bladeren
kan je thee maken of je kunt ze in de sla
doen.
Appel
lekker: appeltaart
en appelmoes
Beeld van het Christuskind in
beschilderd notenhout, 16 de eeuw.
De appel in de hand van Jezus is de
vrucht van de boom van kennis van
goed en kwaad. Adam en Eva werden
uit het paradijs gejaagd nadat ze ervan
proefden. Dat je Jezus hier met diezelfde
appel ziet is geen toeval. De appel
werd in de middeleeuwen het symbool
voor de erfzonde. De vrucht die de zondeval
veroorzaakte kon nochtans net zo
goed een druif of een vijg geweest zijn,
afhankelijk van de bijbelvertaling. In de
Latijnse tekst staat ‘malum’ wat appel
betekent, maar ook kwaad. Dit paste
beter in de kerkelijke visie dan bijvoorbeeld
het Griekse ‘melon’ dat meloen
betekent of in het meervoud borsten.
Wandtapijt met Vertumnus
en Pomona, 17 de eeuw.
Vertumnus, de god van de seizoensveranderingen,
probeerde Pomona
te verleiden door het lente, zomer en
herfst te laten worden. Maar Pomona
maakte pas tijd voor hem in de winter,
toen Vertumnus haar opzocht, verkleed
als een oud vrouwtje. “Het zou de wens
zijn van Venus dat jij Vertumnus een
kans gaf ”, zei hij het oudje. Pas toen
Vertumnus zijn vermomming afdeed,
ontvlamde Pomona’s liefde. Voor ze het
wist was het weer lente, zomer en herfst
geweest en hingen er weer appelen aan
de bomen. Die gingen Vertumnus en
Pomona voortaan samen plukken. De
naam Pomona komt van het Latijns
‘Pomum’ wat ‘boomvrucht’ betekent.
Bier
lekker: konijn met bier
liedje: “Iene miene mutte”
Brugse pot in glas, 18 de eeuw.
Bier werd meestal gemaakt van gerst
of hop, aangevuld met gruit. Dat zijn
kruiden zoals tijm en kamille. Soms
werden ook bessen gebruikt, die de
spontane gisting versnelden. Dit soort
bier noemde men lambiek. Vanaf de
9 de eeuw werd door Keizer Karel het
11

12
hopbier gepropageerd. In bier gemaakt
van hop hadden bacteriën minder kans
om te overleven. Hoe dan ook werd bier
gekookt en gefilterd waardoor de kans
op besmetting veel kleiner was dan bij
gewoon putwater.
Tinnen bierpul op
een houten kern, 18 de eeuw.
Aanvankelijk werd het bier in kloosters
gebrouwen en pas vanaf de 15 de eeuw
ontstonden de eerste brouwerijen die,
naar Duits voorbeeld, met gist werkten.
Vanaf dat moment ging de gemiddelde
consumptie omhoog. In 1472 dronk de
gemiddelde inwoner van Leuven 271
liter bier per jaar. Ook kinderen dronken
bier en in tijden van schaarste en
slechte hygiëne gaf men het zelfs aan
zuigelingen. Bier bevatte immers graan
dat rijk was aan vitamine B.
Boter
lekker: boter bij de vis
liedje: “Ik ben met Katootje
naar de botermarkt gegaan”
Wandtapijten over de geschiedenis
van Jakob, 16 de eeuw.
In ‘De verdeling van de kudde’ zie je
rechts een herderin met een picknickmand.
Ze heeft zich neergezet voor
de lunch of eet haar ontbijt. Het is zo
te zien een karig maal. De oorspronkelijke
betekenis van ontbiten’ is een
hap “bijten uit”. Ook herders die een
zware dagtaak te wachten stond, aten
‘s ochtends niet meer dan enkele happen
brood. Ze slikten het door met een
beetje wei of kaasstremsel. ’s Middags
bestond de lunch uit een boterham met
kaas of boter. Boter als vetstof was typisch
voor de noordelijke landen, omwille
van de beperkte houdbaarheid. In
Zuidelijke regio’s gebruikte men vooral
olijfolie. Zuivelproducten werden in het
algemeen alleen door arme mensen gegeten.
Bij gebrek aan vlees was het vaak
hun enige bron van proteïnen.
Brood
lekker: boterham met choco
liedje: “Elsje, fiederelsje”
Wandtapijt over het spel van
de Wildemannen,15 de eeuw.
De tafel is gedekt voor het vorstelijke
paar met wildgebraad, wijn en broden.
Onderaan in de boord van dit wandtapijt
zie je een watermolen. Dit was een
belangrijke uitvinding in de 9 de eeuw.
Vroeger werd het graan fijngestampt
en gezeefd. De bloem die dat opleverde
was niet goed kneedbaar en het kostte
veel moeite om er brood van te maken.
Tot in de Karolingische tijd was het
graan vaak zo slecht dat je er eigenlijk
alleen pap van kon maken of pannenkoeken.
Beeld in eikenhout van de
liefdadigheid van de heilige Anna,
16 de eeuw.
Het armenbrood dat als aalmoes werd
uitgedeeld, was een plat brood zonder
gist gemaakt van rogge, haver en gierst.
De boeren aten meestal roggebrood
met zuurdesem en de rijken wittebrood
gemaakt van tarwebloem en gist. Het
brood werd per gewicht verkocht en er
waren officiële broodwegers die ervoor
instonden dat er niet geknoeid werd

met ingrediënten. Hoewel het vrijwel
onmogelijk was om in te schatten hoeveel
een brood na het bakken precies
zou wegen, kon je als bakker zwaar
beboet worden voor een inbreuk van
minder dan 25 g.
Lezenaar in eikenhout, 16 de eeuw.
Het eten van armenbrood was niet
ongevaarlijk. Er deed een graanschimmel
de ronde waar je erg ziek van kon
worden. Die schimmel heette moederkoorn,
omdat vroedvrouwen het
vroeger gebruikten om de weeën op
gang te brengen. De ziekte heette de
kriebelziekte of Sint-Antoniusvuur. Je
kreeg eerst jeuk en daarna aanvallen
van waanzin. Had je de kriebelziekte
dan werd je op bedevaart gestuurd. Je
keerde meestal gezond terug, omdat je
die periode niet van het besmette brood
at. De symptomen kwamen jammer
genoeg terug zodra je weer brood van
de dorpsbakker at.
Wandtapijt metJudith en
Holofernes,16 de eeuw.
Onder de rijk gedekte tafel zie je een
mand met brood staat waaraan een
hond zich te goed doet. De vorm van
het brood is rond en in het oud Nederlands
heette de bakker dan ook een ‘bulleghier’,
afgeleid van het woord ‘bulle’
of bol. Vanaf de 15 de eeuw, toen gist
algemeen in gebruik kwam, werd brood
voor arm en rijk het hoofdbestanddeel
van de voeding. Ongeveer 80% van het
gemiddelde gezinsbudget ging naar
brood.
Citroen
lekker: vlierbloesem limonade
Zwitserse kachel in faience,
17 de eeuw.
In de 18 de eeuw, honderd jaar na deze
kachel, verplichtte de Engelse zeemacht
haar matrozen om dagelijks citroensap
te drinken om hen te beschermen tegen
vreselijke ziekten zoals scheurbuik en
diaree. Kapitein Cook was een van de
eersten die het verband zag tussen de
slechte voeding aan boord en enorme
sterftecijfers bij zijn bemanning. Hij
ging de geschiedenis in als de ontdekker
van Australië, maar werd door de
matrozen op handen gedragen omwille
van het feit dat hij hen allen levend
terugbracht naar huis. Dit was de eerste
keer in de geschiedenis! De echte weldoener
in dit verhaal was de scheepskok
die hen - tegen hun zin - de hele reis
zuurkool te eten gaf. Zuurkool bevat net
zoals citroenen veel vitamine C.
Druiven
lekker: blokje kaas met
een druif op een prikstokje
Druivenranken en druiventrossen komen
erg vaak voor in kunstvoorwerpen
uit de middeleeuwen en de renaissance.
Meestal waren ze decoratief bedoeld,
maar soms hadden ze ook een religieuze
betekenis. In wandtapijten zoals
Sint-Anna-ten-drieën en Christus
voor Pilatus legde men zeker het
verband met de kruisiging van Christus.
Ook in de barokke sierkunsten
maakt men gretig gebruik van slingers
13

14
en festons, waarin zowel bloemen als
fruit waren verwerkt. In het wandtapijt
over De terugkomst van Briseus
benadrukken de sappige vruchten in de
boord zonder twijfel de bekoorlijkheid
van het meisje.
Granaatappel
lekker: grenadinesorbetijs
Wandtapijt over de terugkomst
van Briseus, 17 de eeuw.
Het hoeft geen twijfel dat het fruit in de
boord van dit wandtapijt over de mooie
Briseus haar bekoorlijkheid moesten
beklemtonen. Al van in de oudheid was
de granaatappel de vrucht van de verleiding.
Egyptische vrouwen maakten
er liefdesdranken van en de Grieken
vertelden het verhaal van de mooie
Persephone die zich na het eten van zes
granaatappelpitten liet verleiden door
de lelijke Hades.
Geelkoperen paaskandelaar,
16 de eeuw.
De betekenis van de verleidingskracht
van de granaatappel drong zelfs door
tot in de Bijbel. ‘Als het rood van een
granaatappel fonkelt je lach’ staat er
in het Hooglied. Exotisch fruit sierde
niet alleen de hofinterieurs, maar ook
de kerken. Later zag je het ook bij de
rijke burgers: in kunstwerken en in
prachtige fruitschalen die gewoon als
decoratie op tafel stonden en waarin de
granaatappel niet ontbrak.
Kersen
lekker: kersen aan je oren
Wandtapijt met Vertumnus
en Pomona, 17 de eeuw.
Net onder de bovenste boord van dit
wandtapijt zie je breed uitwaaierende
takken van een kersenboom. De wevers
kozen om zoveel mogelijk vruchten
tegelijk af te beelden, hoewel hun bloeiperiode
eigenlijk niet samenviel: kersen
zijn veel vroeger rijp dan appelen. Op de
markt kocht je in die tijd ook alleen seizoensfruit.
Vers fruit ging in het beste
geval enkele weken mee. Marktkramers
die onfrisse kersen wilden verkopen,
bevochtigden het fruit met een doek, of
ze namen de vruchten even in de mond
en legden ze daarna terug in de kisten.
In laatste instantie verkochten ze het
rottende fruit voor een zacht prijsje aan
een bierhandelaar. Je kon er jam van
maken, maar daar had je veel suiker
voor nodig en die was duur. Fruit werd
soms ook ingelegd in azijn - deze combinatie
zoet - zuur was typisch voor de
middeleeuwse keuken.
Lamsvlees
liedje: “heb je al gehoord van
de hollebollewagen”
Wandtapijten over de geschiedenis
van Jakob, 16 de eeuw.
In ‘De verdeling van de kudde’ tellen
Jakob en zijn oom Laban de schapen
om ze eerlijk onder elkaar te verdelen.
Jakob heeft zeven jaar voor Laban ge-

werkt en mag als beloning met Rachel
trouwen. De bruiloftsmaaltijd die ooit
te zien was in de rechter bovenhoek, is
weggeknipt en vervangen door een paar
zuilen, maar je kunt wel raden wat er op
het menu stond: lamsvlees. Was je een
herder, dan hield je de dieren nochtans
niet in de eerste plaats voor het vlees.
De bijproducten zoals: wol, melk, mest
en spierkracht, brachten genoeg op.
Enkel bij belangrijke gebeurtenissen
werden dieren geslacht bijvoorbeeld
voor een bruiloft.
Linzen
lekker: rode Linzensoep
Wandtapijten over de geschiedenis
van Jakob, 16 de eeuw.
In ‘De verzoening van Jakob en Essau’
zie je hoe de twee broers het weer bijleggen
na een jarenlange ruzie. Je kunt
je nauwelijks voorstellen waarover hun
ruzie ging: een bord linzensoep! In ruil
voor dit sober maal ontfutselde Jakob
namelijk van zijn oudere broer diens
eerstgeboorterecht. Kennelijk had Essau
veel honger of dacht hij niet dat Jakob
het meende. Toen hij erop uitkwam
wat hem was ontnomen werd hij van
boosheid zo rood als de soep. Gelukkig
konden ze op het einde van hun leven
opnieuw verbroederen.
Look
lekker: lookboter
Wandtapijten over het leven
van Zenobia, 17 de eeuw.
In ‘Het huwelijk van Zenobia met
Odenatus’ zie je hoe de priester look
verbrandt om boze geesten af te schrikken
van het echtpaar. In het geval van
Odenatus leverde dat weinig op. Zijn
mooie, maar hebzuchtige vrouw vergiftigde
hem kort na haar kroning. In
die tijd kreeg je als kind ook veel look
te eten om je te beschermen tegen
ziekten. Deze Romeinse plantenkennis
werd overgenomen door de christenen
die er nog een religieuze betekenis aan
toevoegden. Toen Satan het paradijs
verliet, zou hij voetsporen hebben
nagelaten waarin zowel look als uien
opschoten. Look werd ook gebruikt om
demonen, weerwolven en vampieren af
te weren.
(Moeder)melk
lekker: voor baby’s!
liedje: “klein Katrijntje”
Ivoren diptiek met de verheerlijking
van Maria, 14 de eeuw.
Over borstvoeding in de middeleeuwen
is weinig geweten. Was je een kind van
adellijke ouders dan kreeg je borstvoeding
van een min die thuis inwoonde.
Minder rijke mensen besteedden hun
kinderen uit aan jonge moeders op het
platteland. Als die meisjes niet genoeg
melk hadden, kregen de zuigelingen
bijvoeding en dat kon slecht aflopen.
Zo wist men niet dat gerstepap onverteerbaar
is voor baby’s. Men deed soms
beroep op kastanjemelk, wortelsap, wei
(kaasstremsel) of geitenmelk. Koeienmelk,
wist men algauw, was te vet voor
kleine kinderen. Zelfs volwassenen
dronken het niet omdat men dacht dat
het slecht was voor de tanden!
15

16
Retabel met de familie van
de heilige Anna, 16 de eeuw.
Links in beeld zie je de zus van Maria,
Salome, met een kind aan de borst.
Borstvoeding was heel normaal bij
mensen van eenvoudige afkomst zoals
de familie van Maria. Ze werden
bijgestaan door vroedvrouwen die bij
hen inwoonden tot enkele weken na de
geboorte. Een vroedvrouw uit het begin
van de 16de eeuw gaf volgend advies:
‘Om de vrouwen het melck te doen comen
oft dat sy genoeg te suygen mag
crijgen: Neem groene venkel bladeren
ende maecter een decoctie (afkooksel)
af in wijn ofte water; geefter die vrouwe
af te drincken so wel over den maeltijt
als andersins soo dicwils als ghy cont,
ende sy sal overvloedich van melck
worden.’
Paddenstoelen
lekker: gebakken in de pan met
citroen en marjolein
liedje: “op een grote paddenstoel”
Wandtapijten over de geschiedenis
van Jakob, 16 de eeuw.
In ‘De ontmoeting tussen Jakob en Rachel’,
zie je de mooie Rachel te midden
van haar kudde schapen staan. Jakob
is samen met twee andere mannen een
waterput aan het openmaken. Op een
strategische plaats heeft de wever een
culinair detail verwerkt: aan de voet
van de boom waarnaast Rachel staat,
groeien midden in beeld een handvol
wilde paddenstoelen. Ongetwijfeld was
Bernard van Orley, de ontwerper van dit
wandtapijt, een liefhebber van kampernoelies.
Peper
lekker: peperkoek
Houten koffertje, 15 de eeuw.
Was je een adellijke heer of dame, dan
bewaarde je de kruiden voor het eten
in een specerijendoos die je overal mee
naartoe nam. Peper was in de 15de eeuw
zo duur dat je er goed aan deed om hem
achter slot te bewaren. Peper en andere
kruiden vormden de aanleiding tot
bloedige oorlogen en ook de ontdekkingstochten
naar de nieuwe wereld
(Amerika) stonden in het teken ervan.
Tinnen zout- en pepervaatjes,
19 de eeuw.
Als je peper op tafel had staan, dan was
je een rijk iemand. Ook het schaaltje
waarin de peper werd opgediend was
meestal erg elegant, want men maakte
er graag een hebbedingetje van. Meestal
had je een set van drie schaaltjes: eentje
voor peper, eentje voor zout en eentje
voor mosterd. Die dingen werden al
snel verzameld. Koningin Elizabeth van
Engeland nam steevast de zout- en pepervaatjes
van haar gastheer mee als ze
ergens ging eten.
Sinaasappel
lekker: sinaasappel met kaneel
liedje: “appeltjes van oranje”
Wandtapijt over de terugkomst
van Briseus, 17 de eeuw.
De sappige vruchten in de boord van dit

wandtapijt moeten zonder twijfel de
bekoorlijkheid van het meisje Briseus
benadrukken, maar ook de welstand
van de opdrachtgever van dit kunstwerk.
In de 17 de eeuw waren sinaasappelen
nog exotisch fruit. Het woord
sinaasappel komt van ‘china-appel’.
Marco Polo proefde er voor het eerst
een in de 14 de eeuw. Later brachten handelaren
pitjes mee, die zorgden voor de
verspreiding van de vrucht in Europa.
Het stond heel stijlvol om een eigen sinaasappelboom
te hebben in een soort
serre die men ‘orangerie’ noemde.
Sla
lekker: sla met gebakken reepjes spek
Wandtapijten over de geschiedenis
van Jakob, 16 de eeuw.
Heb je zin om in deze wandtapijten alle
eetbare gewassen op te zoeken? Je zou
er even werk mee hebben. De wevers
kenden hun planten heel goed omdat
ze zelf vaak bloemen, zaden of wortels
fijnmaalden voor het maken van
kleurstoffen. Heel wat bloemen werden
vers gegeten in een sla of zomaar uit de
hand. Sla als bladgroente ontwikkelde
zich uit verschillende wilde soorten zoals
zurkel en rucola. Doorgaans waren
ze bitterder van smaak en het was dan
ook de gewoonte om er een zoet vinaigrette
sausje bij te doen. Het aloude
recept van vinaigrette - drie delen olie
tegen één deel azijn - kwam al voor in
Romeinse kookboeken.
Snoep
lekker: gedroogd fruit
liedje: “Jantje zag eens
pruimen hangen”
Retabel met de familie van
de heilige Anna, 16 de eeuw.
Zoethout of ‘kalissenhout’ bestaat nog
altijd, al heeft het als snoep wat aan
populariteit ingeboet ten aanzien van
ander en kleurrijker suikergoed. De
wortelstok van de zoethoutplant bevat
een zoetstof die 30 tot 50 keer zo sterk
is als suiker, maar die niet schadelijk is
voor de tanden. Het sap uit de wortel
wordt ook gebruikt als grondstof voor
drop.
Wandtapijt over het spel van
de Wildemannen,15 de eeuw.
In de onderste boord van dit wandtapijt
zie je boeren met een beienkorf.
Het verzamelen van honing gaat heel
ver terug in de geschiedenis, minstens
8000 jaar geleden. In de middeleeuwen
werd honing niet alleen ingezet als
zoetmiddel, maar ook als geneesmiddel
en liefdesdrank. Hippocras, een oude
drank op basis van wijn, honing, kaneel
en gember, was gekend in heel middeleeuws
Europa.
Houten preekstoel, 15 de eeuw.
Dat Johannes net zoals Jezus uit de
Joodse traditie stamt, blijkt duidelijk
uit het verhaal over zijn afzondering
in de woestijn en meer bepaald uit zijn
eetgewoonten daar. Hij leefde naar men
zegt op honing en sprinkhanen. In de
Joodse traditie is honing het symbool
voor het nieuwe jaar. Het ‘land van
17

18
melk en honing’ is de beschrijving
van het beloofde land (Jeruzalem). De
sprinkhaan is het enige gevleugelde
insect dat koosjer is om te eten. De gewoonte
om sprinkhanen te eten komt
overigens vanuit het Oosten.
Wandtapijt met Vertumnus
en Pomona, 17 de eeuw.
Noten en vruchten, al dan niet gedroogd,
at je tussendoor als snoep of
tijdens een banket bij het nagerecht.
In de Noordelijke Nederlanden kon je
verschillende inheemse notensoorten
vinden zoals walnoten, okkernoten, hazelnoten
en kastanjes. Andere soorten
zoals amandelnoten werden ingevoerd
vanuit het zuiden. Amandelpoeder en
amandelmelk werden gebruikt bij het
bereiden van gebak en marsepein.
Suiker
lekker: rijstpap met bruine suiker
liedje: “hop Marjanneke”
Onze suiker werd ingevoerd vanuit
de Arabische wereld. De Arabieren
ontdekten het suikerriet in India en de
naam ‘suiker’ kwam van het Sanskriet:
‘sjarkara’. De teelt kwam via Italië naar
Europa in de 14 de eeuw. Nog eeuwen
daarna handhaafde Sicilië een monopoly
op de suikerhandel.
Wandtapijten over het leven
van Zenobia, 17 de eeuw.
Valt het je op dat er tijdens ‘Het bruiloftsmaal
van Zenobia en Odenatus’
opvallend weinig eten op tafel stond?
Morsige banketscènes pasten niet meer
in de nette interieurs van de 17de eeuw.
Net binnen handbereik van de mollige
Zenobia staat wel een schaaltje met
suiker. Dit kleinood bewijst dat het deze
rijke dame aan niets ontbrak, want suiker
betekende rijkdom. De marktprijs
van suiker daalde in de 17de eeuw wel
eventjes door de Engelse rietplantages
op de Caribische eilanden. Na de Franse
revolutie en de Britse blokkade werd het
weer duurder. Men ging op zoek naar
vervangingsproducten en ontdekte de
suikerbiet. Die zorgde ervoor dat suiker
in de 18de eeuw gemeengoed werd.
Uien
lekker: Uiensoep
liedje: “de boer die roert zijn soep”
Wandtapijten over de geschiedenis
van Jakob, 16 de eeuw.
In het wandtapijt ‘De verdeling van de
kudde’, zit rechts onderaan een herdersvrouw
te eten. Ze heeft een picknickmand
meegebracht, waaruit ze net een
half brood heeft gehaald. Naast haar
in de boord prijkt een bosje uien. Voor
de arme boeren waren uien de belangrijkste
bron van vitamines en calcium.
Uien die in de herfst geoogst waren,
bedierven niet voor het einde van de
winter. Door hun hoge suikergehalte
bevroren ze niet en je kon ze lang bewaren.
Uiensoep was dan ook een gerecht
dat vooral in de winter erg gesmaakt
werd.

Varkensvlees
lekker: hutsepot
liedje: “bim bam Beieren”
Eikenhouten beeld van de heilige
Bartholomeus, 13 de eeuw.
De Heilige Bartholomeus predikte wellicht
nog de Joodse voedselwetten die
dateren van de tijd dat Mozes zijn volk
uit Egypte leidde. Het eten van varkensvlees
werd toen afgeraden omdat dit
schadelijk of zelfs dodelijk kon zijn bij
grote hitte. Daar zit een kern van waarheid
in: onverzadigde vetten belemmeren
het lichaam immers om water op te
nemen.
Venkel
lekker: pasta met gebakken venkel
Wandtapijten over de geschiedenis
van Jakob, 16 de eeuw.
In ‘Het vertrek en de droom van Jakob’
zie je Jakob die uitrust nadat hij een
hele dag heeft gelopen. Hij vluchtte
weg van huis om de woede van zijn
oudere broer Essau te ontlopen. Terwijl
hij uitrustte, kreeg hij een droom over
engelen die hem gerust stelden. Zie je
de engelen? Zie je ook ergens venkel?
Via middeleeuwse handelsroutes kwam
deze groente rond de 10 de eeuw vanuit
Azië in Europa terecht. In de mediterrane
wereld kende men de plant al langer.
Prometheus, de Griekse held, had
immers de stam van een venkelplant
gebruikt om het vuur van de goden te
stelen.
Vijgen
lekker: verse vijgen in prosciuto
Wandtapijten over de geschiedenis
van Jakob, 16 de eeuw.
De vijgen in de boordversieringen van
deze wandtapijten verwijzen wellicht
naar de mediterrane smaak van de
ontwerpers. De vijg is een van de oudst
bekende vruchten van de wereld. Verse
vijgen kon je in onze streken niet kopen,
maar wel gedroogde. De uitdrukking
“Vijgen na Pasen” houdt verband
met de vastenperiode. De kerk schreef
voor dat je dan geen fruit mocht eten,
maar wel gedroogde vijgen. In de weken
voor Pasen at je er zo veel van dat je
er na Pasen, als je weer andere dingen
mocht eten, eventjes genoeg van had.
Vis
lekker: vis met citroensap en
koriander
liedje: “handjes draaien”
12. Claudio Villa en Gentina Solaro,
Passieretabel, 15 de eeuw.
Christus en Simon zitten aan tafel met
een boord waarop twee vissen liggen.
Ze geven het goede voorbeeld. Middeleeuwers
aten enorm veel vis - niet noodzakelijk
omdat ze dat lekker vonden,
maar omdat de kerk dat voorschreef.
Iedere vrijdag en zaterdag gold het
vleesverbod en er moest gevast worden
tussen Aswoensdag en Pasen, op de
kruisdagen, tijdens de advent en op de
vigilies. Als je al die dagen optelt zijn
dat meer dan vijf maanden per jaar of
130 visdagen.
19

20
Engel met wapenschild, 15 de eeuw.
Een adellijke familie koos deze snoek
om hun wapenschild te versieren, wellicht
om hun godvruchtigheid te benadrukken.
Was je een goede Christen dan
moest je de visdagen in acht nemen. Je
mocht alles eten wat zwom: snoek, barbel,
prik, karper, paling, louw, bruinvis,
rog, platvis, spiering, elft, kabeljauw,
labberdaan, heilbot, rode poon, schelvis,
brasem, zalm en haring. In de 15de
eeuw werd via de haven van Brugge
1500 ton haring per jaar ingevoerd vanuit
de Oostzee gebieden.
Wijn
lekker: peterseliewijn
liedje: “klappen in de handjes”
Wandtapijt met Judith
en Holofernes,16 de eeuw.
Kijk hoe de twee disgenoten bovenaan
dit wandtapijt vorstelijk bediend worden
door wijnschenkers en ander tafelpersoneel.
De invloedrijke Joodse dame
heeft zelfs haar eigen dienstmaagd
meegebracht - ze staat rechts van de
tafel met een zilveren kruik wijn in de
hand. Deze kruik wijn is belangrijk
in het verhaal, aangezien Judith haar
gastheer met deze wijn dronken voert
en hem daarna in de slaapkamer om het
leven brengt.
Glazen roemer, 17 de eeuw.
Het woord roemer komt van het Duitse
woord ‘Römer’ en betekent letterlijk
een Romein. In onze streken werden dit
soort glazen gemaakt vanaf ongeveer
het jaar 1000 tot het begin van de 18de
eeuw. Valt het je op dat het glas een
beetje groen is? Dat komt omdat het
gemaakt werd van woudzand dat veel
hout bevat en tijdens het smelten groen
kleurde. De noppen op de voet van het
glas dienden om het glas stevig vast te
houden, ook als je vettige handen had.
Wildgebraad
lekker: wildpastei
Wandtapijt met Judith
en Holofernes,16 de eeuw.
Op de tafel staan schotels vol wildgebraad.
Overal in Europa en in de
mediterrane wereld was men dol op
wild. De jacht was een privilege dat
alleen de adel toekwam en als je wild
kon aanbieden wees dat op een zeker
prestige. Holofernes liet zijn kok een
konijn klaarmaken, een everzwijn en
een vogel. Was het een eend of een kip
of een ander dier met vleugels? Men at
in die tijd alles wat vloog, ook zwanen,
reigers, vinken en mussen.

Wortel
lekker: geraspte wortel
met rozijnen
Glasraam met Christus in
de olijfhof,14 de eeuw.
Allerlei groenten zoals komkommers
en wortelen zijn in de loop van de tijd
sterk van vorm en smaak veranderd.
Wortels in de oudheid en de middeleeuwen
waren niet oranje maar wit, paars
of donkerrood. Ze waren ook bitterder
en smaakten een beetje zoals radijzen.
Zout
lekker: zachtgekookt eitje met zout
Beeld van de Heilige Lambertus in
noten- en eikenhout, 16 de eeuw.
Het zoutvat uit het verhaal van Sinterklaas
kan je vergelijken met onze huidige
koelkast. Dat er af en toe kinderen in
werden gestopt, wijst erop dat er tekort
was aan ander vlees. Je kon ook vis of
groenten pekelen. Door het eten met
zout te bestrooien droogde het uit ging
het minder snel rotten. Deze gepekelde
lekkernijen waren erg duur omdat zout
duur was. Het moest worden ingevoerd
– bijvoorbeeld vanuit de zoutmijnen bij
Salzburg.
Wandtapijt met Christus
voor Pilatus, 16 de eeuw.
Ons woord voor salaris (maandloon)
komt van het Latijn en betekent letterlijk
zoutrantsoen. Romeinse soldaten
werden gedeeltelijk uitbetaald in zakken
zout. In de middeleeuwen werden
de rijken belast op hun zoutvoorraad.
Was je arm dan moest je met een minimum
aan zout proberen rond te komen.
Net zoals bij een tekort aan vitamine
C, kon je ernstige ziek worden door te
weinig zout te eten. Krop bijvoorbeeld
zorgde dat je moeilijk kon slikken of
ademen. Vandaag ligt het probleem eerder
omgekeerd: te veel aan zout wordt
gezien als de oorzaak van veel hart- en
vaatziekten.
Zilveren boot, 17 de eeuw.
Je kunt zout in de natuur in de grond
vinden op plaatsen waar lang geleden
binnenzeeën zijn opgedroogd en de
zoutmijn bij Salzburg is zo een plaats,
genoemd naar het Duitse woord ‘salz’
(zout). Het beste en duurste zout kwam
van de Middellandse Zee. Men vulde
grote bassins met vers zeewater en zette
deze in de zon totdat er een dun vlies op
kwam dat men ‘fleur de sel’ (zoutbloem)
noemde. In Bretagne en de Camargue
werd sinds de Romeinse tijd zout gewonnen.
21

22
3. Eet(cultuur)wijzer:
tafeltje dek je, ezeltje strek je
Beleefdheidsregels
Wandtapijt over het spel van
de Wildemannen,15 de eeuw.
De wildemannen werden afgeschilderd
met een dierenvacht en blootsvoets.
Maar aan tafel gedroegen ze
zich blijkbaar keurig. Er heerste in de
middeleeuwen en de daarop volgende
eeuwen dan ook een strikte etiquette.
‘Niet vloeken als er een vlieg in je soep
drijft’, schreef Erasmus in zijn traktaat
over wellevendheid (1526). ‘De hond niet
aaien met de hand waarmee je eet’ en ‘Je
neus niet snuiten in het tafellaken’. Het
was anders wel de gewoonte om te applaudisseren
als iemand een wind had
gelaten. ‘Een goddelijke wind legt men
niets in de weg’, zei men.
Banketten
Wandtapijt met Judith en
Holofernes,16 de eeuw.
Deze maaltijdscène met Judith en Holofernes
is geen onderonsje. Het is een
heus banket met verschillende gasten
en een hoop personeel. Dat ze allemaal
aan een kant van de tafel zitten is geen
pose voor de kunstenaar. Dat deed men
om de muzikanten, dansers en narren
beter te kunnen zien. Tijdens de maaltijd,
die verschillende uren kon duren,
werd niet gepraat, maar men danste wel
tussen de menugangen. Kreeg je een
stoel of bankje, dan was je een geëerde
gast. Het woord banket komt van het
Franse ‘banquet’ (bankje). Anders stond
je recht, zoals de dienstmaagd van Judith
(rechts).
Wandtapijt over de slag van
Roncevaux, 15 de eeuw.
Het fameuze banket van de fazant in
1454 illustreert hoe de keizer mankrachten
en sponsors ronselde voor de kruistochten.
Voor zijn gasten werden verschillende
dorpen tegelijk uitgekocht:
900 witte broden, 4800 fijne broden, 6
kuipen Germolewijn, 24 kuipen Beaune
wijn, 2 kuipen Hippocras, 800 kippen
pastijen, 1600 braadvarkens, 1600 stukken
kalfsgebraad, 1600 ramsbouten,
400 stuks wild gevogelte, 600 pastijen,
1400 konijnen, 400 reigers, 36 pauwen,
6 paarden.
Bord (teljoor)
Geborduurd antependium,
16 de eeuw.
De gasten van de bruiloft in Kana kregen
geen borden maar dikke sneden
brood die als bord dienst deden. Zoiets
noemde men in de middeleeuwen een
‘teljoor’ van het Franse woord ‘tailler’
(snijden). Het brood was te hard om er
je tanden in te zetten, maar je kon er
sauzen op scheppen. Zelfs rijke mensen
hadden meestal niet genoeg servies in

huis voor hun gasten. Daarom was het
gebruikelijk dat echtparen samen aten.
Je deelde je bord of nap natuurlijk het
liefst met iemand die je aardig vond.
Exotisme
Houten beeld van Maria met
een Moorse soldaat, 16 de eeuw.
De term ‘moor’ betekende een moslim
of Afrikaan in de middeleeuwen. Ondanks
de vijandige instelling tegenover
de moslims, had de beeldhouwer oog
voor details in de kledij van de soldaat.
Zowel de vijandschap als het respect
voor de islamitische cultuur kwam
wellicht voort uit hun monopolie op de
handel in specerijen. Dankzij de Arabieren
kwam Europa in aanraking met een
heel nieuw soort verfijning en smaak:
olijven, kaas, gevulde druivenbladeren,
gekonfijt fruit, amandelgebak. Hoe
kwam Sinterklaas anders aan denk je?
Gezond
Wandtapijten over de
geschiedenis van Jakob, 16 de eeuw.
Gek genoeg aten de boeren in de vroege
middeleeuwen doorgaans beter dan
de rijken in de steden of aan het hof.
Stoofpotjes en soep zijn duizenden
jaren oud en bevatten alles wat je nodig
hebt om te overleven. Toch klaagden
de boeren vaak dat ze niets te eten hadden.
Men dacht namelijk dat groenten
geen voedingswaarde hadden en als je
de kans kreeg at je spek, eieren of vis.
Aan het hof at men te veel vlees, te veel
suiker en te veel zout en dronk men te
veel wijn.
Ketel
Geelkoperen ketel op drievoet,
15 de eeuw.
Dit soort ketels waren kostbaar en arme
mensen kookten hun gerechten vaak
nog in een lederen kookzak. Je gooide
een kapotte ketel nooit weg, maar liet
een ketellapper komen die de versleten
plekken ‘oplapte’ door er een lap tin
op te solderen. De ketellapper was een
rondreizende ambachtsman en hij werd
‘ketelboeter’ of ‘pannenboeter’ genoemd.
‘Boeten’ is het oude woord voor
repareren.
Kookboeken
Eikenhouten beeld van de
heilige Bartholomeus, 13 de eeuw.
Het zou wat minnetjes zijn om de Bijbel
af te doen als een kookboek, maar als
je graag wil weten wat er werd gegeten
door de christelijke voorvaderen ben
je er aan het juiste adres. Verhalen over
manna (korianderzaad) en gedroogde
sprinkhanen hoeven je de eetlust niet
te ontnemen, er komen ook sappige
stukjes in voor. De Bijbel had een grote
invloed op de middeleeuwse keuken
want de spijswetten bepaalden op welke
dagen je vlees mocht eten en op welke
dagen niet,
De eerste echte kookboeken werden met
de hand geschreven en waren erg duur.
Was je een boer dan ging je eenvoudig
aan de slag met wat je in huis had en
met wat je van je grootouders wist over
lokale gewassen. Zelfs de Koninklijke
kok gebruikte geen kookboek. Als hij al
23

24
kon lezen, dan waren de instructies niet
praktisch en de hoeveelheden te vaag.
Een kookboek was een hebbedingetje
voor de vorst die ermee pronkt bij zijn
gasten, net zoals hij met zijn tafelzilver
pronkte.
Specerijen
Eikenhouten hangkastje,
16 de eeuw
Met specerijen bedoelde men niet
de gewone kruiden uit de tuin, maar
exotische planten, fijngemalen zaden,
wortels en bloemknoppen uit verre
landen: foelie, gember, kaneel, kardemom,
kruidnagel, nootmuskaat, peper,
vanille en saffraan. Saffraan was onmisbaar
in de laat middeleeuwse keuken als
kleurstof (geel) en als smaakstof. Het
werd gemaakt van de meeldraden van
krokussen en het was een van de duurste
specerijen die bestonden.
Tafel
Eikenhouten tafel op bolpoten,
17 de eeuw.
Vroeger was de tafel geen vast onderdeel
van het interieur. Het was niet
meer dan een plank die bij speciale
gelegenheden op schragen werd gezet,
precies zoals de uitdrukking “de tafel
zetten” beschrijft. In een boerengezin
was er dikwijls geen tafel. Men at gezeten
op krukjes met kleine plankjes op
de knieën. In grote kasteel- of kloosterkeukens
waren er wel vaste tafels,
meestal voorzien van lange banken aan
weerszijden.
Vork
Robrecht de Nole, Borstbeeld van
aartshertog Albrecht, 17 de eeuw.
Het is niet toevallig dat het model van
de vork met drie tanden populair werd
in de 17 de eeuw. Dat had alles te maken
met de mode van de plooikragen die in
die tijd overwaaide vanuit het Spaanse
hof. Deze kragen werden gemaakt van
meterslange repen fijn linnen, batist
of kant. Om niet verstrikt te raken in
de stof of de kraagijzers, droegen de
jongens hun haar kort en de meisjes
kamden hun haren omhoog. Ook
de tafelgewoonten moesten worden
aangepast aan deze kledij. In de rijke
milieus deden de vorken voor het eerst
hun intrede.
Wasbekken
(Lavoor)
Geborduurd antependium,
16 de eeuw.
Bij feestmaaltijden stonden verschillende
lavoren discreet opgesteld in de
eetzaal. De uitdrukking ‘Manus lavat
manum’ (de ene hand wast de andere)
slaat op het handgewriemel tussen
jongens en meisjes die zich even terugtrekken
uit de feestvreugde om samen
hun handen te gaan wassen. Wilde je
iemand uitnodigen om samen naar het
‘lavoor’ te gaan, dan zei je op zachte
toon: “Gawi dwaen ic ende ghi te gader”.
“Dwaen” betekent hier “wassen”,
niet “dwijlen”.

26
5. Liedjes: hop Marjanneke,
stroop in ‘t kanneke”
Vier weverkens
Vier weverkens zag men ter botermarkt
gaan en de boter, die was er zo diere. Zij
hadden geen duitje meer in hunne tas
en ze kochten een pond sa vieren. Schiet
spoele, sjerrebekke, spoelza. Djikke djakke,
kerrekoltjes, klits klets. En ze kochten
een pond sa vieren.
En als zij dat boterken hadden gekocht,
zij en hadden nog geen platelen. Zij spraken
dat vrouwken zo vriendelijk aan, om
hun boter in vieren te delen. Refrein. Om
hun boter in vieren te delen.
« Wel geren, » zei ‘t vrouwken, « zal ik
u dat doen. Ja, zo wel als een vrouwken
vol eren. Want wel weet ik, wat er de
weverkens zijn en de weverkens zijn geen
heren. Refrein. « En de weverkens zijn
geen heren. »
Wat zouden de weverkens dan heren zijn.
Zij en hebben noch goed noch erven. En
kruipt er een muisken in hunne schapraai,
van honger zo moet het er sterven.
Refrein. Van honger zo moet het er sterven.
En als dan dat muisken gestorven
zal zijn, waar zullen zij dat begraven? Al
onder de weverkens hun getouw, en het
grafken zal rozekens dragen. Refrein. En
het grafken zal rozekens dragen.
Katootje
Ik ben met katootje naar de botermarkt
gegaan naar de botermarkt gegaan en
ze kon maken wat ze wou (...) ze maakte
van boter een dominee, een dominee
pardoes (...) een wafelvrouw, een boze
heks, een kastelein, een barones, een
lichtmatroos, een dikke meid, een oude
heer pardoes. In de kerk, in de kerk zei
de dominee, kom maar binnen, kom
maar binnen zei de wafelvrouw, ik zal
je pakken, ik zal je pakken, zei de boze
heks, eerst betalen, eerst betalen zei de
kastelein, in de suite, in de suite zei de
barones, mooie benen, mooie benen zei
de lichtmatroos, lekker zoenen, lekker
zoenen zei de dikke meid, wees voorzichtig,
wees voorzichtig zei de oude heer. De
domi­dominee de domi­dominee en mijn
zuster die heet Kee.
Bim bam beieren
Bim bam beieren, de koster lust geen
eieren. Wat lust hij dan? Spek in de pan!
Dat komt van al dat meieren.
Men bedoelde het “hertogdom Beieren”.
Dit liedje dateert mogelijk van
het einde van de 17de eeuw toen Max
Emanuel, bijgenaamde De Blauwe
Keurvorst van Beieren, landvoogd
van de Spaanse Nederlanden was.
Het bevat dus naast een ludieke
boodschap over de vette koster wellicht
ook een politieke boodschap.
“Meieren” heeft twee betekenissen:
zeuren (preken) of: pachtgeld innen.
De meier was een beambte in dienst
van de landsheer die de pachten controleerde
en was niet graag gezien
door de boeren.

Juju paardje
Juju paardje. Trek maar aan mijn staartje.
Ik heb lekker koekskes. Koekskes met
vier hoekskes. Alles voor ons kindeke en
voor d’ander kindekes niks.
Hop Marjanneke
Hop Marjanneke, stroop in ‘t kanneke,
laat de poppekes dansen. Eertijds was de
Pruis in ‘t land en nu die kale Fransen.
Hop Marjanneke, stroop in het kanneke
laat de poppekes dansen. Hij wiegt het
kind, hij roert de pap, hij laat zijn hondje
dansen.
Marjanneke is een verwijzing naar de
Franse heldin: de maagd Marianne.
De Pruis verwijst gezongen naar de
Pruisische inval uit 1787. In sommige
varianten van het liedje zingt men
‘prins’ in plaats van Pruis. Dat is dan
de stadhouder, Willem V die naar
Engeland vluchtte. De poppetjes zijn
de Franse
soldaten. Die kwamen berooid toe in
de Nederlanden, zonder spullen en
vooral: zonder pruiken. Fransen mét
pruiken waren de bourgeois van voor
de Franse Revolutie. Dit liedje dateert
dus van na 1789.
De boer die
roert zijn soep
De boer die roert zijn soep. De boer die
roert zijn soep. De boer die roert zijn
kermissoep. Kerremerremisse. Kerremerremisse.
De boer die roert zijn soep.
Jantje zag eens
pruimen hangen
Jantje zag eens pruimen hangen, o als
eieren zo groot. ‘t Scheen, dat Jantje wou
gaan plukken. Schoon zijn vader ‘t hem
verbood. Hier is, zei hij, noch mijn vader
noch de tuinman, die het ziet. Aan een
boom, zo vol geladen mist men vijf zes
pruimen niet, maar ik wil gehoorzaam
wezen en niet plukken: ik loop heen. Zou
ik, om een hand vol pruimen ongehoorzaam
wezen? Neen. Voord ging Jantje:
maar zijn vader die hem stil beluisterd
had, kwam hem in het lopen tegen voor
aan op het middelpad. Kom mijn Jantje!
zei de vader, kom mijn kleine hartendief.
Nu zal ik u pruimen plukken, nu heeft
vader Jantje lief. Daarop ging Papa aan ‘t
schudden en Jantje raapte ‘t schielijk op.
Jantje kreeg zijn hoed vol pruimen en liep
heen op een galop.
Elsje, Fiederelsje
Elsje, Fiederelsje, Elsje, Fiederelsje, zet je
klompjes bij ‘t vuur. Moeder bakt pannenkoeken,
maar het meel is zo duur.
Handjes draaien
Handjes draaien, koekebakkenvlaaien.
Handjes draaien, koekebakkenvis. Je
kunt het niet geloven hoe lekker dat ‘t is,
stokvis.
27

28
De hollebollewagen
Heb je wel gehoord van die hollebollewagen.
Waar die hollebolle Gijs op zat. Hij
kon schrokken, grote brokken. Een koe
en een kalf, en een heel paard half. Een os
en een stier, en zeven tonnen bier. En een
hok met schapen. En nog kon Gijs van de
honger niet slapen.
Iene miene mutte
Iene miene mutte
Tien pond grutten
Tien pond kaas
Iene miene mutte is de baas.
Kleine Katrijntje
Kleine Katrijntje zat midden op het gras
met een bordje en een lepeltje waar lekkere
pap op was. Toen kwam een dikke
spin die viel er middenin. Kleine Katrijntje,
die huilde van verdriet. Papa, die
pap, die spinnenpap, die lust Katrijntje
niet.
Molenaartje
Molenaartje maal je molen. Maal voor
‘t kindje een zakje meel. Dan zal moeder
pannenkoek bakken. Die in kindjes keel
zal zakken. Stroop, stroop, stroop met
meel. Dat glijdt zacht door kindjes keel
Appeltjes van oranje
Sinterklaas, goed heilig man
Trek je beste tabberd an
Rijd ermee naar Spanje
Appeltjes van oranje
Rijd ermee naar Rome
Sinterklaas moet komen!

6. Woordenlijst:
van appulmos tot zurkel
A
Aalmoes: liefdadigheid
Aartsvader: stamvader
Advent: periode voor Kerstmis
Antependium: altaarvoorhangsel
Architecturaal: met gebouwde
elementen
Arsenicum: gif
Aswoensdag: begin van
de Katholieke vasten
Auteur: schrijver
Appulmos: appelmoes
B
Barok: stijlperiode in de 17 de – 18 de Eeuw
Boer: van het Franse woord labourer,
iemand die het land bewerkt; boer
Bruwet: ragout met een saffraansaus
op basis van broodkruimels
Bulleghier: van het Franse woord
boulle (rond); bakker
C
Cameline: kaneel
Centraal: in het midden
Christen: iemand die gelooft in Christus
Christianiseren: anderen overtuigen
van het geloof in Christus
Culinair: met betrekking tot de keuken
D
Décor: omgeving
Devotie: toewijding
Discreet: geheim
Dressoor: pronkkast
Droogen coeck: soort pannenkoek
E
Eerstgeboorterecht: recht van
het oudste kind op de hele erfenis
Emmaüsgangers: Paasgasten in
het dorp Emmaüs (Jeruzalem).
Etiquette: beleefdheidsregels
F
Farizeërs: Joodse geleerden die
Christus uitnodigen voor een maaltijd.
Floraal: met bloemen
Funghi: (Italiaans) bospaddenstoelen
G
Geelkoper: legering van koper en zink
Gemeengoed: voor iedereen
Gesmoord: gerookt
Grutten: bierkruiden
H
Heiden: iemand met een
natuurgodsdienst
Hippocras: honing- wijndrank
I
Injectie: inspuiting
J
Jacopijne taart: mergpijpjes pastij
29

30
K
Kampernoelie: bospaddenstoel
Kluizenaar: iemand die in
afzondering leeft
Koorbank: rij zitplaatsen voor
de monniken in de kerk
Kruisridder: Adellijke ridder die
aan een kruistocht deelneemt
L
Lavoor: wasbekken
Lezenaar: staander waarop een
boek kan worden gelegd
M
Maagschap: verwantschap
Majolica: beschilderd aardewerk
Medicijn: geneesmiddel
Mediterraan: uit het Middellandse
Zeegebied
Messing: geelkoper; legering van
koper en zink
Mijter: hoofddeksel van een bisschop
Milieu: omgeving
Moor: Arabier
N
Nap: kom
Nar: grappenmaker
O
Ontbiten: een hap nemen uit
Orangerie: serre voor het kweken van
sinaasappelen
P
Pekelen: zouten
Peperduur: zo duur als peper, heel duur
Potagie: groentenbrij
Prossen: fijn stampen
Proteïnen: eiwitten; belangrijk deel
van de voeding
R
Religie: geloof
Renaissance: periode in de kunst
Retabel: beeldenkast
Ritueel: ceremoniële handeling
Roffioelen: gevulde pasteitjes
S
Salaris: loon
Sanskriet: oude Indische taal
Saraseen: Arabier
Soken: weken
Soppe: brood geweekt in vleesnat
Specerij: kruid
Spijzen: eten
Strategisch: goed geplaatst
Struiven: omelet
Symbolisch: een idee door
een beeld uitdrukken
T
Teljoor: van het Franse woord tailler
(snijden); snede brood; bord
Textiel: stof
Tin: een soort metaal
Tollenaar: belastingambtenaar
Traktaat: geschrift
Triktrak: backgammon

V
Verdure: groenwerk
Verguld: bekleed met goudblad
Verjus: sap van onrijpe druiven
Vigilie: de avond voor een religieuze
feestdag
Vinaigrette: slasaus op basis van
olie en azijn
W
Wei: kaasstremsel
Wijnranken: de takken van
een druivelaar
Z
Zieden: koken
Zurkel: breedbladgroente
31

32
KONINKLIJKE MUSEA
VOOR KUNST EN GESCHIEDENIS
Educatieve en Culturele Dienst
Service Éducatif et Culturel
Concept en teksten : Karen Vanhercke
Vormgeving: Kenneth Mottar
Vertaling naar het Frans: Isabelle Therasse
© KMKG / MRAH 2012