KONDRATIEFFCYCLI OF MENTALE LANGE GOLVEN - Vvlg

KONDRATIEFFCYCLI OF
MENTALE LANGE GOLVEN
DE LANGE GOLVEN VAN OORLOG EN
AGRESSIE
KONDRATIEFFCYCLI OF MENTALE
LANGE GOLVEN?
Golven zijn een vertrouwd begrip in de economie,
en eigenlijk alleen maar daar, wat
niet zo verwonderlijk is. Met het lineaire
vooruitgangsdenken dat tijdens de industriele
revolutie zijn intrede deed, is de interesse
voor golfbewegingen of cyclische bewegingen
in de maatschap pelijke evolutie
immers bijna verdwenen. Voordien, in de
agrarische maatschappij, was de cyclus van
de seizoenen de dominante factor in het
dagelijkse leven van miljoenen. Elk jaar opnieuw
bloeiden de kerselaars en werden
kalveren geboren op een tijdstip dat ongeveer
voorspelbaar was. Er waren wel afwijkingen,
maar dat de kerselaars opnieuw
zouden bloeien, dat nieuwe kalveren zouden
geboren worden, was een zekerheid.
Toen het industriële kapitalisme en de eraan
gekoppelde tewerkstelling zich begon te ontwikkelen,
werd het cyclisch denken onnuttig
en overbodig. Of er volgend jaar veel, weinig
of geen eten op tafel zou staan, kon niemand
voorspellen. Men kon alleen maar hopen dat
bijvoorbeeld niet een of andere oorlog de
hele planning overhoop zou gooien, niet een
of andere Napoleon alles ondersteboven zou
keren. Fabrikanten, ontdekkingen, uitvindingen,
afzetmarkten bepaalden de toekomst.
Niet meer zomer en winter maar productiviteit
en winst waren de sleutels van het nieuwe
systeem. Of in dit alles een voorspelbare
regelmaat zou zitten, of er na zeven, of acht
of negen vette jaren evenveel magere jaren
zouden volgen, vroeg men zich niet meer af.
Maar al vrij vroeg werd men in de nieuwe
economie geconfronteerd met andere
regelmatig heden, die op het eerste gezicht
ook een golfkarakter vertoonden. Men noemde
ze ook wel eens de varkenscyclus: boeren
werden gewaar dat de vraag naar varkensvlees
steeg en dus ook de prijzen. Geleidelijk
begonnen ze dan ook meer en meer varkens
te kweken. Tot de markt verzadigd geraakte,
de prijzen begonnen te dalen en steeds meer
boeren het vertikten om nog varkens te kweken.
Tot er weer een tekort ontstond, en de
cyclus herbegon. Het is het probleem van
de groei in de industrie: uiteindelijk ontstaat
een overcapaciteit, waarna faillissementen
voor een daling van de productie en dus weer
voor een evenwicht zorgen. Vandaag zitten
we in de automobielcyclus. De producenten
kunnen slechts nog 60 % van hun productiemogelijkheden
benutten. Er moeten dus
hoe dan ook fabrieken sluiten.Als dit in een
aantal sectoren tegelijk gebeurt, gaat heel
de conjunctuur naar beneden, maar na een
tijdje ook weer naar boven, en zo krijgt men
een conjunctuurcyclus.
Als men dit soort gegevens in een curve van
prijzen, productie of afzet weergeeft, krijgt
men over de lange duur een golfbeweging.
Er zijn nog heel wat factoren die die golfbeweging
versnellen of afremmen, maar dit is
hier niet het probleem.
De bekendste cyclus vandaag is wel de
business cycle. Reeds in 1860 beschreef de
Franse economist Clément Juglar een cyclus
van 8-11 jaar die lange tijd naar hem
is genoemd. Die cyclus heeft betrekking op
grote delen van de economie en men is het
nog steeds niet eens over de oorzaken en
over de methoden om hem te berekenen.
Omdat de cyclus zo onregelmatig is dat het
opstellen van bruikbare prognoses over de
hoogtepunten en de dieptepunten niet mogelijk
is, zou men dan ook beter van fluctuaties
spreken. In de Verenigde Staten telde
het Business Cycle Dating Committee van het
National Bureau of Economic Research tussen
1854 en 2001 55 cycli met een gemiddelde
duur van 55 maanden. Van 1945 tot 2001 waren
het er 10 met een gemiddelde duur van
67 maanden. De business cycles hebben, voor
zover bij ons bekend is, geen impact op de
bredere maatschappelijke ontwikkeling; ze
zijn dus voor ons onderzoek niet relevant.
Dit is eveneens het geval met de nog langere
kuznetscyclus van 15 tot 25 jaar, die door de
Amerikaans-Russische econoom Simon Kuznets
beschreven werd.
Hier is even een semantische correctie op
zijn plaats. Exacte wetenschappers gebruiken
het woord cyclus voor een vrij precies
berekenbare golfbeweging die kan uitgedrukt
worden in formules. Men moet al een
mooie sinusoïde hebben om van een cyclus
te mogen spreken. Dit is met geen enkele
van de korte of lange cycli in het historisch-
Helmut Gaus
HermesJaargang 13nr. 46September 20093

4 HermesJaargang 13nr. 46September 2009
economisch verloop het geval. Het woord cyclus
wordt in de geschiedenis dus steeds in
een overdrachtelijke betekenis gebruikt. Het
woord golf is in feite meer correct.
Er is nog één cyclus waarop we speciaal de
aandacht willen vestigen: de beurscyclus (althans
in normale tijden). Op het eerste gezicht
gaat het alleen om het stijgen en dalen
van de aandelenkoersen en hun relatie met
de reële economie, die ons eigenlijk niet interesseren.
Maar zij hebben ook een eerder
subjectieve, psychische dimensie: ze schijnen
de verwach tings patronen van de beursgangers
te weerspiegelen. Die beurscurve is
algemeen bekend: het dagblad De Standaard
drukte ze een tijdlang af op de voorpagina.
Het gaat om stijgingen die twee, drie, zelfs
vier of vijf jaar kunnen duren en om dalingen
van eenzelfde duur. Wat het meest intrigereert,
is de regelmaat ervan. Als de curve de
verwachtingspatronen van de beursgangers
inderdaad weerspiegelt, dan blijken beleggers
slechts twee, drie, vier jaar te kunnen
geloven dat de beurskoersen desnoods tot
in de hemel blijven stijgen, waarna de twijfel
komt; en dan blijken ze slechts twee, drie,
vier jaar te kunnen geloven in een verdere
afkalving van de koersen. Kort gezegd: we
zien hier een regelmatig afwisselen van optimistische
en pessimistische perioden, tamelijk
los van de reële economische ontwikkelingen.
Het is dus voor een deel een louter
psychologische begrenzing die de regelmaat
veroorzaakt. Dit verklaart waarom gelijkaardige
economische data in een opwaartse
fase gebruikt worden om het optimisme te
rechtvaardigen, en in een neerwaartse fase
om het pessimisme te verantwoorden. De
grote vraag is natuurlijk: waarom of waardoor
doet deze omkering zich bij zoveel individuele
beleggers in dezelfde korte tijdsspanne
voor? Waarom is deze omkering niet
gespreid in de tijd? Men zou kunnen zeggen:
door imitatiegedrag. Maar dan blijft de vraag
bestaan: waarom imiteert iedereen iedereen
in dezelfde korte tijdsspanne?
Eenzelfde psychologisch mechanisme vinden
we niet terug bij business cycles en
kuznets cycli, maar wel heel duidelijk bij de
kondratieffcycli, de lange golven met een
duur van ongeveer 55 jaar. Dit houdt in dat
het een mechanisme is dat betrekking heeft
op de hele maatschappij of toch op grote
delen ervan. De dalfasen van die cycli worden
gekenmerkt door grote onzekerheid en
angst, pessimisme, emocultuur, anti-intellectualisme,
antisemitisme, de bloei van
extreemrechts, escapistisch antiurbanisme,
natuurbewondering, enzovoorts; de top fasen
worden getypeerd door hoog zelfvertrouwen,
zelfs overmoed en optimisme, verdraagzaam
heid, rationaliteit en nonchalance. Er
zijn nog meer kenmerken voor elke fase, we
komen er hierna uitvoeriger op terug.
Maar eerst dienen we nog twee wezenlijke
problemen te bekijken.
Ten eerste: is deze mentale omkering van
de mood, van de waarden en normen, niet
simpel weg het resultaat van de economische
omkeringen waarmee ze chronologisch gezien
ongeveer samen vallen?
En ten tweede, als dit een mentale golf is,
en niet in de eerste plaats een economische,
wat mogen we dan verwachten voor het volgende
decennium?
De kondratieffcycli zijn in wezen de curven
van de groothandelsprijzen van de belangrijkste
industriële naties vanaf 1789 tot ca.
1920, zoals de Russische econoom Nicolai
Kondratieff ze berekend had. Vóór hem waren
reeds twee Nederlanders tot dezelfde
vaststellingen gekomen. Maar Kondratieff
kreeg de erkenning door de integratie van
zijn bevindingen in het werk van Schumpeter.
Op het academisch niveau waren er, zoals
vandaag, believers en non-believers. De
overgrote meerderheid interesseerde er zich
niet voor. De cyclus was te lang, ca. 55 jaar,
waardoor je in je hele leven slechts één of anderhalve
cyclus kon meemaken: hij scheen
dus weinig bruikbaar voor de problemen
van vandaag of morgen. Stalin oordeelde dat
Kondra tieffs opvattingen niet verzoenbaar
waren met de communistische interpretatie
van het marxisme. Waarschijnlijk ook omdat
Lenin Kondratieff tijdens de Russische Revolutie
een pro minen te plaats had bezorgd, liet
Stalin hem jarenlang opsluiten en tenslotte
in de gevangenis van Moskou terechtstellen
op 17 september 1938.
Er is heel wat gepubliceerd over wat de precieze
economische oorzaken van die golf
geweest zouden kunnen zijn. Dat daar nog
steeds geen eensgezindheid over bestaat, is
op zichzelf symptomatisch: het wijst er immers
op dat met louter economische verklaringen
de golf niet begrepen kan worden.

Maar een economische verklaring is wel een
verlokkelijk uitgangspunt. Als een hele conjunctuur
de dieperik in gaat, is het ergens
wel logisch dat dit een weerslag heeft op
heel wat domeinen van het gedrag van individuen
en groepen. Omgekeerd, bij een geleidelijke
verbetering van de conjunctuur ligt
het voor de hand dat optimisme en blijheid
de toon zullen aangeven. En het sluit ook
goed aan bij het overheersende paradigma
dat concrete econo mische omstandigheden
een verregaande invloed hebben op het gedrag
van mensen.
Er blijven evenwel twee weerhaken: de regelmaat
en de gelijktijdigheid.
Men weet nog niet goed wat de Kondratieffgolf
doet bewegen, en nog veel minder welke
eco nomische oorzaken ervoor zorgen dat die
golf telkens na één generatie van richting
verandert. Nochtans is dit zo.
En ten tweede: de gelijktijdigheid van economische
veranderingen en mentale veranderingen.
Indien economische veranderingen
een pak mentale veranderingen veroorzaken,
dan kunnen de mentale veranderingen
zich pas voordoen nà de economische veranderingen.
Dit is niet zo. Zo bijvoorbeeld zien
we dat in de 19de eeuw het huwelijkscijfer
reeds begint te dalen nog voor de kondratieff
begint te dalen, dus vóór de slechte tijden eraan
komen. En omgekeerd begint het huwelijkscijfer
weer te stijgen twee jaar voor de
kondratieff begint te stijgen. Men huwde immers
vlugger bij gunstige vooruitzichten en
stelde het huwelijk uit bij ongunstige vooruitzichten.
Dit alles suggereert dat hier misschien
ook een psychische of mentale factor
aan het werk is, zoals bij de beurskoersen.
Eenzelfde factor die zowel economische als
niet- economische factoren een duw gaf of
afremde.
Maar dit is wel een omkering van het gangbare
paradigma: niet economische maar wel
mentale factoren zouden dan de oorzaak
zijn van de verandering. Dat is wel even
wennen aan de gedachte alleen al.
Laten we eens kijken hoe die kondratieff verloopt,
en vervolgens nagaan welke niet-economische
veranderingen in de maatschappij
zijn ritme volgen.
Toch eerst nog het volgende: men mag zich
niet blind staren op de jaartallen van de piekfasen
en de dalfasen. Enkele jaren voor of
enkele jaren na het hierna aangegeven jaartal
zijn dus even correct, iets wat door Kondratieff
zelf is onderstreept.
Het eerste dieptepunt waarmee de kondratieff
begint is de Franse Revolutie van 1789.
Dan volgt een stijging van 22 jaar tot 1811,
bijna het einde van de Napoleontische zegetocht.
Vanaf dan begint een zeer lange neerwaartse
fase van 36 jaar, die haar dieptepunt
bereikt in 1849, de hongerjaren - maar ook
de jaren waarin de spoorwegen zich begonnen
te ontwikkelen. De stijging die daarna inzet,
bereikt na 24 jaar haar piekfase in 1871,
de periode van de Frans-Duitse oorlog en de
Commune van Parijs. De daaropvolgende
daling wordt door de Duitsers de grote depressie
van de Bismarcktijd genoemd; ze
is schitterend beschreven door Hans Rosenberg.
Ze duurt 25 jaar, tot ca. 1896. Het
is de periode van massale industrialisering
en proletarisering. Dan volgt een opgaande
fase die haar hoogtepunt bereikt, en dit mag
verwon der lijk lijken, nà de Eerste Wereldoorlog,
in 1921, dus eveneens na 25 jaar.
Het volgende dieptepunt ligt in het interbellum:
de meeste auteurs houden het bij 1933,
sommigen enkele jaren later; slechts één
auteur, Jaap Van Duijn, situeert het nà 1945.
De Krach van Wall Street van 1929 en de eruit
voortvloeiende depressie zitten midden in
het dieptepunt. Vanaf die dalfase begint een
bijzonder lange opgaande periode die haar
top bereikt in 1971. De Tweede Wereldoorlog
situeert zich dus in die opgaande fase. De
studentenrevolte van mei 1969, de flowerpower
beweging, de Beatles en de Rolling
Stones markeren deze piekfase, maar ook
het groeiend protest tegen de Vietnamoorlog.
Deze piek is dus al de vierde: 1811, 1871,
1921, 1971. De volgende in de rij, indien de
afstand tussen de pieken verder 50 jaar blijft,
zou dus in 2021 moeten vallen, waardoor de
huidige kredietcrisis midden in de opgaande
periode zit. Bankcrisissen kwamen zowel in
opgaande als in neergaande fasen van de
kondratieff voor zonder die fundamenteel
te beïnvloeden. De daling die na 1971 inzet,
culmineert omstreeks 1990. Het is eigenlijk
geen daling maar een sterke vertraging van
de globale groei, tot 1,5 à 2 % van het Bruto
Nationaal Product, terwijl het BNP in de periode
ervoor snel groeide met 4 à 5 %.
Kondratieffs groothandelsprijzen kunnen
sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer ge-
HermesJaargang 13nr. 46September 20095

6 HermesJaargang 13nr. 46September 2009
bruikt worden voor het bepalen van de lange
golf wegens de grote staatsinmenging in het
economische proces (inzake lonen, maximumprijzen,
concurrentiebeleid, pensioenen,
sociale wetgeving, steunmaatregelen,
enz.). Of het BNP een even goede indicator
is, staat nog niet helemaal vast. Voor het bepalen
van het dieptepunt van ca. 1990 hebben
we ook beroep gedaan op een puur mentale
factor: de kleurpreferentie van de massa, gedetecteerd
aan de hand van de zomerjurken
in vrouwenbladen met grote oplagen. Neemt
men het gemiddelde voorkomen van elke
kleur over de periode 1950-2000 als basis,
dan zijn in deze halve eeuw alleen in de jaren
1987-1993 zwart en grijs sterk oververtegenwoordigd.
Omstreeks 1970 waren dit de
kleuren oranje, geel en rood.
Welke zijn nu de niet-economische veranderingen
die parallel liepen met de kondratieff?
In welke mate de kondratieff interessant is,
hangt eigenlijk af van de eigen interesse.
Een polemoloog stelt onmiddellijk vast
dat alle grote oorlogen sinds 1789 hebben
plaats gehad in een opgaande of een piekfase
van de lange golf: de oorlogen van de
eerste Franse republiek en de Napoleontische
oorlogen in de eerste opgaande golf, de
oorlogen van Bismarck en de Frans-Duitse
oorlog tegen Napoleon III in de tweede opgaande
golf. Ook de Krimoorlog hoort in dit
rijtje huis. In de derde opgaande golf zien we
de Eerste Wereldoorlog, en in de vierde de
Tweede Wereldoorlog, de oorlogen in Korea,
in Vietnam en de bijna-wereldoorlog ten gevolge
van de Cuba-crisis van 1962. In geen
enkele neergaande fase of dalfase is er een
groot militair conflict.
Iemand met interesse voor antisemitisme en
extreemrechts zal onmiddellijk zien dat de
twee heftigste antisemitische reacties hebben
plaats gehad in de derde dalfase, ca.
1890, met de hele heisa rond de Dreyfusaffaire
in Frankrijk, en in de vierde dalfase in
nazi-Duitsland. In de vijfde dalfase, ca. 1990,
waren het niet meer de joden maar de allochtonen
die het moesten ont gelden. Met
het wegebben van de dalfasen verloren de
grote promotoren van antisemitis me en xenofobie,
de extreemrechtse partijen, geleidelijk
hun aanhang en hun succes. Bij de ene
partij duurde het wat langer dan bij de andere
omwille van specifieke lokale factoren.
In de eerste dalfase, ca. 1789, met de Franse
Revolutie, had men het te druk met het guillotineren
van de geprivilegieerden van het
ancien régime, met inbegrip van de koning
en de koningin.
Iemand met belangstelling voor de geschiedenis
van de schilderkunst merkt onmiddellijk
op dat de stromingen waarin romantiek,
sentiment en emotie overheersen zich vooral
situeren in de neergaande fasen of de dalfasen
van de lange golf, terwijl de stromingen
die op realisme, redelijkheid en pragmatisme
en zelfs abstractie steunen, eerder thuis
horen in opgaande fasen of piekfasen. Nu is
er niets zo moeilijk als kunstrichtingen in
hokjes te plaatsen maar het lukt wel, zeker
voor de 18de en de 19de eeuw. Voor de 20ste
eeuw wordt het complexer.
Eén van de aspecten van de emotioneelromantische
dalfasen is de grote belangstelling
voor de natuur. De hele romantische
schilderkunst die bloeit in de eerste
neergaande fase van ca. 1811 tot 1849 is
een grote verheerlijking van de natuur. Een
toeval: Walden, or Life in the Woods van de
Amerikaanse schrijver Henry David Thoreau
was samengesteld uit dagboek notities die de
auteur in de jaren 1845-1847 had gemaakt.
De eerste gedeeltelijke publicatie ervan verscheen
in 1852. In de volgende dalfase, van
1871 tot 1896, verschijnt, eerder naar het
einde toe, de natuur heel expliciet in de jugendstil.
De terug-naar-de-natuurbeweging
krijgt er gestalte in de Lebensreformbeweging
in Duitsland met de haar kenmerkende
agrarische romantiek en stadsvijandigheid.
Natuurgeneesmethoden zijn dan een rage. In
de derde dalfase in het interbellum zijn het
de jeugdbewegingen en wandelbewegingen
die de wijde natuur intrekken. Met de vijfde
dalfase die inzet in 1991 komt de natuur terug,
maar nu in de politiek. Omstreeks 1970
ontstaan in betrekkelijk korte tijd in vele landen
groene bewegingen die aanvankelijk een
tamelijk romantische, gevoelsgeladen basis
hebben. Rond 1980 groeien daaruit politieke
partijen die merkwaardig veel succes kennen.
Na het diepte punt van ca. 1990 gaat de
romantiek eruit en worden het pragmatische
milieubewegingen. In Duitsland wordt die
omslag getypeerd als de overgang van de
Fundis, de fundamentalisten, naar de Realos,
de realisten. Het milieu moet niet meer met
emoties, maar met harde concrete realistische
politiek beschermd worden.

Deze enkele voorbeelden volstaan om aan te
tonen dat de zogenaamde kondratieff een cyclus
is met een brede maatschappelijke resonantie
die ver boven het financieel-economische
leven uitreikt, die op een andere wijze
in het maatschappelijk proces verankerd
zit dan een beurscyclus, een business cycle,
of een kuznetscyclus. Hele waardenpatronen
raken plots gedateerd en nieuwe waardenpatronen
duiken op, zoals Ronald Inglehart
in zijn boek The Silent Revolution (1977) als
één van de eersten na de de omkering van de
lange golf van 1971 vaststelde, zonder evenwel
te beseffen dat hij een cyclisch verschijnsel
beschreef en dat dergelijke veranderingen
zich in het verleden nog hadden voorgedaan.
Het wordt steeds duide lijker dat het in
de eerste plaats om een mentale golf gaat,
een verandering in de globale gemoedstoestand
van de maatschappij.
Laten we nu eerst enkele kenmerken van die
mentale golf op een rijtje zetten en ons nadien
de vraag stellen wat de gemeenschappelijke
noemer is die deze verschillende kenmerken
kan verklaren.
Nemen we de dalfasen rond 1790, 1849,
1896, 1933, 1990, met duidelijke reminiscenties
aan die laatste dalfase:
bepaalde vormen van doemdenken duiken
op, de ruiters van de Apocalyps krijgen
weer aandacht, de wereldondergang begint
weer tot de mogelijkheden te behoren
(nu in de vorm van een klimaatcatastrofe).
de maakbaarheid van de wereld verdwijnt,
redelijk denken en wetenschappen zijn
geen uitwegen meer.
ties
in het algemeen, de subjectiviteit, de
emocultuur worden als basis voor het
menselijke handelen en plannen opnieuw
belangrijk.
felen
aan zichzelf, begint voor zichzelf
een probleem te worden met permanente
vrees voor gezichtsverlies, voor het zichtbaar
worden van de eigen zwakheid. Dit
doet grote vragen rijzen over de identiteit,
waarmee men zich veel intenser gaat bezig
houden. Ego, ego, ego.
bijheid,
hij wordt evenzeer een probleem
waardoor hij in vele gevallen te mijden is,
tenzij in de zee van de grote massa waar
een partieel identiteitsverlies veel goedmaakt.
dening,
naar hiërarchische structuren en
relaties, met autoriteit en gezag, naar ‘law
and order’. Het verklaart voor een deel ook
het succes van extreemrechts in dalfasen.
terecht in gehiërarchiseerde, autoritaire
normen- en waardenstructuren. Strenge
scholen met discipline, familie en gezin,
blijken ineens geen verleden tijd meer
te zijn. Een duidelijk onderscheid tussen
mannen en vrouwen is weer evident. Unisekskapsels,
uniseksmode en permissiviteit
zijn geen waarden meer. - onzekerheid,
een gering gevoel van zelfwaarde, neiging
tot zwartgalligheid maken occultis me en
bijgeloof in de meest diverse vormen voor
bepaalde groepen van de bevolking bijzonder
attractief. De psychologie is een kind
van de derde dalfase.
makkelijker
bedreigd en belaagd; ze ontwikkelen
een vlug ontvlambare, vooral defensieve
agressie tegenover medemensen
die het anders voor hebben, die zich niet
willen voegen naar de groepsnorm, die boven
het maaiveld uitsteken. Op de pieken
van de lange golf mag iedereen rondlopen
zoals hij wil, denken wat hij wil, doen wat
hij wil. Hoe groter de verscheidenheid, hoe
leuker.
heel belangrijk. Die doen o.a. ook dienst als
betrouwbare richtingaanwijzers: grote politici,
grote denkers, heiligen, sterren krijgen
door het hiërarchisch denken van onzekere
mensen een heel hoog en imposant statuut.
Het doet denken aan het gedrag van pubers
die zich, voor een deel, de heersende cultuur
eigen maken door het gedrag van bewonderde
figuren te imiteren. De leuze van
een filosoof in een lange opgaande periode,
Denis Diderot, de man van de Encylopédie,
luidde daarentegen: “Mijn god, verlos mij
van mijn voorbeelden”. Vandaag zijn er aan
Duitse universiteiten meer dan honderd Immanuel
Kant-leerstoelen.
steeds moeilijk; het verzet ertegen is veel
groter, want verandering kan nieuwe bedreigingen
inhouden.
HermesJaargang 13nr. 46September 20097

8 HermesJaargang 13nr. 46September 2009
relaties,
zijn in fasen van onzekerheid en
pessimisme van vitaal belang voor de eigen
innerlijke zekerheid en veiligheid. Ze
verliezen echter veel van hun betekenis
naarmate de innerlijke zekerheid en het
zelfvertrouwen terugkeren: het worden
dan geen onbelangrijke maar toch gewone
menselijke relaties, die een veel geringere
existentiële betekenis hebben.
de betekenis van rituelen en ceremoniën.
Dalfasen zijn een gunstige periode voor dit
soort cultureel gedrag, omdat rituelen een
angst milderende functie hebben..
Bovenstaande lijst van kenmerken kan nog
aangevuld worden, maar het lijkt ons nu tijd
om de grootste gemene deler achter al deze
gedragingen aan te duiden: angst. Geen pathologische,
bewuste vorm van angst, maar
een sterke verhoogde ‘normaalangst’ waarvan
we ons niet bewust zijn en die zich uit
met de middelen van het mentale en culturele
klimaat van de historische periode waarin
ze zich voordoet. De piekfasen zijn dan perioden
met een zeer geringe normaalangst wat
o.a. het risicogedrag sterk doet toenemen.
Hiermee komen we op het domein van de
psychologie. Indien men dalfasen kan beschouwen
als perioden met hoge normaalangst,
dan kan de psychologie van de angst
ons dicteren welke gedragingen wij in de
gaten moeten houden en welke gedragingen
buiten ons onderzoeksveld vallen omdat ze
niets met angstgedrag te maken hebben.
Vanuit dit perspectief is het werk van de
Duits-Amerikaanse psychologe Karen Horney
bijzonder treffend. Ze beschrijft de gedragsveranderingen
in de jaren dertig in de
Verenigde Staten in The Neurotic Personality
of Our Time (1937). Horney bestempelt ze expliciet
als angstgedragingen, en die vertonen
merk waardige overeenkomsten met wat wij
als de gemoedstoestand van de dalfase van
de lange golf hebben gezien. Maar ook zij
besefte niet in welke mate diezelfde gedragingen
een cyclisch historisch patroon vertonen.
Zoals veel psychologen kende zij geen
geschiedenis.
Even een kleine waarschuwing: er zijn bibliotheken
vol geschreven over ziekelijke
vormen van angst, maar bijna niets over
normaalangst. Die lijkt tot het domein van
de evidenties te behoren en wordt ook niet
behandeld in de psychiatrie. Sommige collega’s,
die meer ver trouwd waren met de
psychologie van Freud, suggereerden dat de
geschetste gedragingen van een dalfase een
sterke gelijkenis vertoonden met wat Freud
een ‘regressie’ noemde; een terugval naar
een vorig ontwikkelingsstadium. Dit impliceerde
dat de hele maatschappij, telkens
opnieuw na één generatie, een vorm van
regressie meemaakte in de dalfasen. Voor
het historisch onderzoek leek ons die invalshoek
echter minder bruikbaar dan die van de
angst, in lekentaal ‘onzekerheid’. Toch zit er
in het freudiaanse standpunt iets dat blijft intrigeren.
Bestaat de maatschappelijke evolutie
uit een afwisseling van perioden van vooruitgang
met perioden van terugval? Waarbij
dan de perioden van terugval perioden van
een hoge normaalangst zijn?
In elk geval bleken angst en onzekerheid
de sleutel die al die gedragingen samenvatte.
En we konden vanuit het historisch
onderzoek de bestaande angsttheorie ook
al verder aanvullen. In de psychologische
literatuur wordt nergens vermeld hoe de
kleurpreferenties van de massa normaalangst
over zo’n lange perioden fluctueren
met het verschijnen en het verdwijnen van
de hoge normaalangst. Een peiling naar de
kleurenvoorkeur van de massa geeft in een
piekfase een totaal andere resultaat dan in
een dalfase.
Enige relativering en omzichtigheid is nu wel
nodig. Omwille van de eenvoud hebben we
eigenlijk een soort polarisering tussen het
gedrag in de piekfasen en het gedrag in de
dalfasen gehanteerd. Het is uiteraard fout te
veronderstellen dat piekgedrag alleen aan de
toppen van de lange mentale golf zou voorkomen
en dalgedrag alleen in de dalfasen.
Alle vormen van gedrag komen altijd voor,
maar de ene beginnen in een bepaalde periode
te overheersen ten koste van de andere
en omgekeerd. Zoals een bepaald percentage
individuen van nature hoogangstig is (4 tot
8 % zegt men), zo zijn ook bepaalde groepen
en klassen in de maat schap pij voortdurend
veel angstiger dan andere. Bekend is de dubbele
angst van midden klassers: enerzijds de
angst om te zakken op de maatschappelijke
ladder, en anderzijds de angst om niet te

slagen in het stijgen op de maatschappelijke
ladder. Daardoor vertoont de midden klasse
bestendig een hoog dalfasegedrag, met veel
sympathie voor rechts ideeëngoed. Dat is in
de dalfase van het interbellum in Duitsland
zeer duidelijk tot uiting gekomen.
Wat hebben we uit dit alles geleerd?
dratieffgolven
hebben gezien, zijn in feite
brede maatschappelijke golven die zich
bemerkbaar maken op zeer veel domeinen
van het gedrag, van attitudes, van normen,
van sensibiliteit, van ethische en religieuze
ervaringen, van inter menselijke verhoudingen,
van natuurbeleving, van esthetische
criteria, waardoor het meer correct is
te spreken van lange mentale golven.
Kondratieff beschreven zijn en door Joseph
Schumpeter bevestigd werden, kunnen
niet beschouwd worden als de oorzaken
van de lange mentale golf, maar
ze zijn veeleer een van de uitingsvormen
ervan. Anders gesteld: de stijging van de
normaalangst, met bijbehorende onzekerheid
en pessimisme, veroorzaakt ook een
economische achteruitgang, hierin in veel
aspecten geholpen door louter economische
mechanismen die deze versnellen of
vertragen.
zijn van de lange mentale golven, kan de
door Kondratieff vastgestelde periodisering
van de piek- en dalfasen ook voor de
lange mentale golf grosso modo behouden
worden.
waarvoor geen eensgezinde economische
verklaring bestaat, en die volgens Schumpeter
misschien veroorzaakt worden door
medieval spirits, moeten dus veroorzaakt
zijn door mentale triggers, psychologische
begrenzingen van optimisme en pessimisme,
die afgeremd of versneld worden
door de wisselwerking met economische
mechanismen en historische omstandigheden
en door de impact van vele nietrecurrente
en toevallige gebeurtenissen.
Blijft de vraag waardoor die regelmatige
lange mentale golven van elk ongeveer twee
generaties of een halve eeuw veroorzaakt
worden.
Het antwoord hierop is giswerk.
Men zou het kunnen zien als een generatieprobleem,
als het gevolg van een generatiewisseling,
omdat zowel de opgaande als de
neergaande fase demografisch ongeveer
een generatie duren. Als men zich verdiept
in de geschiedenis en de theorie van de generaties
komt men vlug tot de bevinding dat
men op dit gebied nog niet erg ver staat. Elk
jaar worden er ongeveer evenveel mensen
geboren. Op grond van welke parameters
lijnt men dan historische generaties af? Men
zegt dikwijls: op grond van wat die mensen
gezamenlijk hebben meegemaakt. Welnu, de
generatie van de studentenrevolte van mei
1968, die dus geboren is na de oorlog, heeft
ongeveer niets meegemaakt.
Men zou het ook kunnen zien als de werking
van een soort sociaal of maatschappelijk
bioritme waarbij men stelt dat de globale
maatschappelijke evolutie doorheen de tijd
verloopt via een inherent, endogeen mechanisme.
Dat klinkt enigszins mysterieus. Dit
soort denken berust op paradigma’s waarmee
wij nog niet vertrouwd zijn. Anderzijds,
welke zijn de andere mogelijkheden van de
maatschappelijke evolutie? Zonder enige regelmaat,
aleatoir, dus volgens de toevalligheden
van de dobbelstenen, maar dan toch
ook met ups en downs? Of lineair, zonder
ups en downs, wat dan indruist tegen de feiten?
Maar wat veroorzaakt dan het aleatoire
of het lineaire verloop?
Nog een woord in verband met de weerzin
tegen cyclisch denken.
Hierover is nog niet zoveel gepubliceerd, terwijl
die aversie soms toch duidelijk aanwezig
is. Het werd mij duidelijk tijdens een les
waarin ik de fluctuaties van de belangrijkste
mode kenmerken in de lange mentale golf
duidelijk maakte. Een studente onderbrak
tamelijk heftig mijn uiteenzetting met de
opmerking dat zij zélf besliste hoe zij zich
die dag zou kleden, welke kledingstukken
zij zou aantrekken, en niemand anders, en
dat zij niet inzag hoe onbewuste golven haar
daarin konden beïnvloeden. Een opmerking
die waarschijnlijk op de lippen van meerdere
studenten lag. Hierop vroeg ik haar hoe zij
dan kon verklaren dat alle dames én heren
op dit ogenblik, een 60-tal, op één uitzondering
na, zelfstandig, autonoom en volgens
hun individuele smaken, die morgen zwart
hadden gekozen, althans wat de kleding van
HermesJaargang 13nr. 46September 20099

10HermesJaargang 13nr. 46September 2009
hun bovenlichaam betrof. Het aanvaarden
van informatie die onbewuste determinatie
door psychische factoren aantoont, druist
immers in tegen het huidige opvoedingsideaal
dat ernaar streeft persoonlijkheid, eigen
identiteit, persoonlijke vrijheid, handelen
naar eigen wil en eigen inzicht, als belangrijke
waarden te beklemtonen. De aversie voor
dat soort informatie garandeert als het ware
een grotere vrijheid.
Van een heel andere aard is het argument
dat indien die golven, maar vooral de kortere
zoals de business cycle, inderdaad heel cyclisch
zouden zijn in de wiskundige betekenis
van het woord, men hierop heel precies
zou kunnen anticiperen. Erger nog, indien ze
niet zo cyclisch zijn, maar men gelooft dat ze
dit wel zijn, dan zouden ze cyclisch kunnen
worden omwille van het mechanisme van de
selffulfilling prophecy, zoals de socioloog Robert
K. Merton dit gedrag bestempelde.
Alleen al daarom is het veiliger te spreken
over golven die zich voordoen met een zekere
regelmaat, die niet op één of twee jaren kan
vastgepind worden.
DE LANGE GOLVEN VAN OORLOGEN
EN AGRESSIE
We hebben hierboven reeds gewezen op de
verbazing van een polemoloog die bij het
zien van de lange mentale golven vaststelt
dat de belangrijke oorlogen in de laatste
twee eeuwen zich steeds voordeden in een
opgaande of topfase van een golf en nooit
in een neergaande of dalfase. Het spreekt
vanzelf dat oorlogen steeds veel te maken
hebben met conjuncturen en dat ze daarom
gemakkelijker gevoerd worden in opgaande
fasen of piekfasen. Kleinere conflicten doen
zich wel bestendig voor; daarom laten we
ze hier buiten beschouwing.
Het probleem van de samenhang tussen
lange golven en oorlogen was het thema
van het economiekatern van Le Monde van
4 februari 2003, onder de grote hoofding La
guerre est-elle inscrite dans les cycles économiques?.
Het gaat hier dus om de relatie
tussen de economische cyclus en oorlogen.
De krant stelt dat de kondratieff verder evolueert,
in tegen stelling tot de optimistische
opvatting van enkele economen die dachten
dat de bomen tot in de hemel zouden groeien
dank zij de technologische vooruitgang. De
aard van de cyclus kan wel veranderd zijn en
volgens professor Christian de Boissieu van
de universiteit Paris-1 Panthéon-Sorbonne
is Europa niet meer het epicentrum van de
cycli. De kondratieff ontspringt vandaag in
New York en deint verder uit tot Vladivostok.
De rol van economische synchronisatoren,
die oorlogen vroeger hadden, lijkt nu door
de beurs en financiële crisissen gespeeld
te worden. Christian Schmidt, professor aan
de universiteit Paris-Dauphine en directeur
van het Laboratorium van de economie en de
sociologie van defensieorganisaties, schrijft
heel expliciet dat indien de geschiedenis
heeft aangetoond dat in het verleden herhaalde
correlaties hebben bestaan tussen
bijvoorbeeld inflatie en oorlogen, niets ons
dan verbiedt te denken dat dit in de toekomst
niet hetzelfde zou zijn. De hele discussie die
in Le Monde gevoerd werd, is allesbehalve
nieuw. Sommigen zijn er nog steeds van
overtuigd dat deelaspecten van het economische
proces de oorzaken zijn van oorlogen.
Anderen denken dat vandaag de geopolitiek
een meer determinante factor is voor oorlogen.
Het idee dat welvaart oorlogen zou creeren
wordt eveneens geopperd. Het paradigma
achter de hele discussie is nog steeds dat
als de kondratieff een economische curve is,
en er een relatie bestaat tussen oorlogen en
kondratieffs, deze relatie noodgedwongen
van economische aard moet zijn.
Ziet men de economische kondratieff als
een onderdeel van de lange mentale golf,
dan wordt de vraagstelling helemaal anders.
Het sleutelwoord is dan niet meer ‘oorlogen’,
maar ‘collectieve agressie’, en de vraag is
dan wat het verband is tussen lange golven
en vlagen van collectieve agressie. Vanuit
dit oogpunt dient men oorlogen, revoluties,
anarchistische en terroristische aanslagen
op eenzelfde niveau te plaatsen, ook al zijn
oorlogen legitiem en revoluties en aanslagen
niet. En dan luidt de vraag of er een verhoogde
bereidheid tot agressie in de maatschappij
vastgesteld kan worden in de piekfasen
of de dalfasen van de lange golf. Agressiebereidheid
is dan ook een intern maatschappelijk
probleem, en revoluties, hooliganisme,
studentenrevoltes, onlusten in de bidonvilles,
bepaalde vormen van criminaliteit, de
consumptie van fictionele agressie (zoals
tv-spelletjes en films), agressie op de werkplaats,
zelfdoding, e.a. horen thuis onder
deze noemer.

En juist op het vlak van agressie zijn wij op
historische gronden gedwongen een fundamenteel
onderscheid te maken tussen de
agressie die zich in opgaande fasen en topfasen
manifesteert, en de agressie die bijna
uitsluitend in de dalfasen voorkomt en die tot
uiting komt in revoluties en anarchistische
of terroristische aanslagen. Op grond van de
historische contexten waarin zich beide vormen
van agressie manifesteren, gebruiken
wij daarom de termen ‘lustagressie’ voor de
agressie in de topfasen, en ‘angstagressie’
voor de agressie in de dalfasen.
De golven van antisemitisme en de xenofobie
horen duidelijk bij de angstagressie. De ontwikkeling
van de angstagressie kadert dan in
het gedrag van de dalfasen waarover hoger
is uitgeweid, en gaat samen met een diffuus
gevoel van bedreigd zijn. Grijs en zwart (de
kleur van de anarchisten) zijn dan dominant,
zoals reeds gezegd. De slechte economische
toestand van de dalfasen zal daar eveneens
toe bijdragen.
Heel wat intern maatschappelijke agressie is
dan te verklaren door angstgedrag, en door
een grote bangheid of vrees voor agressie
(om bestolen te worden, aangevallen te worden,
dreigende catastrofen, enz.) Die angst
heeft dikwijls niet de geringste reële basis,
en kan daardoor moeilijk bestreden worden.
Het is de gouden tijd van slotenmakers en
beveiligings firma’s. Armoede, schaarste,
werkloosheidsdreiging schragen dit soort
emoties in belangrijke mate.
Met de oorlogen komen we opnieuw bij de
lustagressie. Wat bedoelen we hiermee?
Eenvoudig het ervaren van lust, ook in freudiaanse
betekenis, bij agressieve gewelddadigheid
en vernielzucht, het beleven van ‘lol’
bij het fysiek bedreigen van mensen en dieren.
Vermoedelijk is het een component van
het streven naar macht. Het gebeurt steeds
met de glimlach, niet met de verbeten ernst
van de angstagressie.
En nu komen we opnieuw bij de oorlogen,
meer bepaald deze van Napoleon Bonaparte,
Bismarck, Napoleon III, Willem II, Hitler en
eventueel de Vietnamoorlog. Het is duidelijk
dat de vraag naar de aanwezigheid van
lustagressie alleen betrekking kan hebben
op de periode kort voor het uitbreken van de
oorlogen en het begin ervan. Na verloop van
één of twee jaar zal de lustagressie wel flink
gedaald of helemaal verdwenen zijn. Wat wij
hier willen stellen is dat de fase van de lange
mentale golf ervoor zorgde dat bij delen van
de bevolking, van de politieke wereld, van de
publieke opinie een bereidheid en zelfs een
wens tot het voeren van oorlog aanwezig was
waardoor heel wat oorlogspropaganda op
een vruchtbare bodem viel. Die propaganda
bediende zich in ruime mate van de nationalistische
en rechtsextreme slogans die in de
eraan voorafgaande dalfase waren geformuleerd.
Maar zonder de gunstige voedingsbodem
van de lustagressie zouden die slogans
zeer hol geklonken hebben en weinig effect
gehad hebben.
Het gemakkelijkst kunnen we de positieve
instelling ten aanzien van oorlog aantonen bij
Napoleon. Men zou kunnen denken dat veel
families, handelaars, politici, boeren een
zucht van verlichting slaakten toen die man
uiteindelijk naar het eiland Elba verbannen
werd. Hoeveel doden kon hij op dat ogenblik
al op zijn rekening schrijven? Maar het
stijgend enthousiasme waarmee hij bij zijn
terugkeer naar Parijs door de bevolking is
onthaald, is verbijsterend. Men koos opnieuw
voor Napoleon, dus opnieuw voor oorlog. Met
Waterloo, 1815, begon ook al de dalfase.
In welke mate dit enthousiasme ook in
Frankrijk en in Pruisen aanwezig was voor
het uitbreken van de Frans-Duitse oorlog van
1870-71 is minder duidelijk. Op het ogenblik
dat Napoleon III de oorlog begon, had Bismarck
al een aantal overwinningen op zijn
palmares kunnen boeken. De creatie van het
Duitse keizerrijk in 1871 was er de bekroning
van. Voor Napoleon III, die de oorlog in belangrijke
mate onder de druk van de Parijse
bevolking was begonnen, was dit een afgang
van formaat. Maar dus ook in de Franse
hoofdstad was er vooraf een sterke wens tot
oorlogvoeren geweest.
Het Duitsland van voor 1914 is een toonbeeld
van positieve ingesteldheid t.a.v. een beginnende
oorlog. Intellectuelen verwachtten van
een oorlog een maatschappelijke opklaring
en zuivering. Er zijn films waarin we de Duitse
soldaten die naar het front trokken, juichend
en lachend uit de vensters van de vertrekkende
treinen zien wuiven, terwijl bij de
achterblijvers op het perron de vreugde ook
niet op kon. Tot de ellende van de maar niet
eindigende loopgravenoorlog duidelijk werd.
Met de nazi-dictatuur is het moeilijker om
het laaiende enthousiasme voor de inval in
Polen in 1939 te evalueren. Was dit een spon-
HermesJaargang 13nr. 46September 200911

12HermesJaargang 13nr. 46September 2009
tane reactie of dictatoriaal georganiseerde
propaganda? Immers, al wie die inval niet
als een rechtmatige nationale NS-kruistocht
aanzag, kon moeilijkheden krijgen met het
regime. Waarmee we niet willen zeggen dat
de gloeiende instemming met de inval niet
werkelijk aanwezig was bij grote groepen
van de bevolking, waarschijnlijk tot aan de
nederlaag bij Stalingrad.
Hiermee wordt ook duidelijk waarom historici
het uitbreken van belangrijke conflicten
spontaan associëren met hoge economische
welvaart. Op de piekfase van de lange
mentale golf staat ook de conjunctuur hoog.
Maar het is niet de conjunctuur, maar wel de
psychische predispositie die typisch is voor
een piekfase, die de positieve ingesteldheid
tegenover oorlog verklaart. Dan verschijnen
de ‘imperiale’ of ‘imperialistische’ neigingen
bij de grote mogend heden, en die zijn niets
anders dan de politieke verwoording van de
stijgende lust agressie.
Omgekeerd: in een dalfase van de lange
mentale golf, meestal ook een dalfase in de
conjuncturele ontwikkeling, krijgt geen keizer,
koning, president of politieke leider de
bevolking, de publieke opinie, de democratisch
gekozen afgevaardigden, tot een positieve
ingesteldheid tegenover oorlog. Oorlogspropaganda
slaat dan niet aan.
Aar hoe zit het dan met de revoluties, de anarchistische
en terroristische aanslagen?
Men zou de lustagressie kunnen gelijkstellen
met offensieve agressie, en de angstagressie
met defensieve agressie. Omdat het merendeel
van de revoluties zich hebben voorgedaan
in neergaande fasen of dalfasen, moeten
we wel besluiten dat het om angstagressie,
dus defensieve agressie gaat. Die laatste
wordt gekenmerkt door het feit dat de agressie
zich richt tegen binnenlandse, interne
vijanden, terwijl de offensieve agressie zich
steeds richt tegen externe, buitenlandse vijanden.
De Franse Revolutie van 1789, de revoluties
van 1830 en 1848 passen in dit kader.
Er zijn echter twee uitzonderingen: de Commune
van Parijs van 1871 en de Russische
Revolutie van 1917, die zich beiden hebben
voorgedaan midden in een oorlog, wat de
beoordeling vanuit de theorie van de lange
mentale golven wel erg bemoeilijkt. Overigens,
zonder de steun van de Duitsers was
Lenin wellicht nooit in Rusland geraakt.
Dan zijn er nog twee gevallen die men niet
als revoluties maar als oorlogen bestempelt,
de Amerikaanse en de Spaanse Burgeroorlog.
De Amerikaanse Secessieoorlog van 1861 tot
1865 situeert zich helemaal in de opgaande
fase van 1849–1871. Was dit een oorlog of
een revolutie? Was het Zuiden voor de noorderlingen
buitenland? Werden de noorderlingen
bij het uitbreken van de burgeroorlog
gedreven door lustagressie, door een
duidelijk offensieve stemming? In elk geval
moeten we dit conflict ‘oorlog’ noemen en
niet ‘revolutie’. De 7 zuidelijke staten hadden
zich al afgescheiden van de Verenigde Staten
en de Confederatie opgericht nog voor de
ambtsaanvaarding van de nieuwe president
Lincoln.
De Spaanse Burgeroorlog van 1936 tot 1939,
ook een oorlog en geen revolutie, situeert
zich daarentegen duidelijk in de dalfase van
het interbellum, maar is ook in hogere mate
als een revolutie te aanzien dan de Secessieoorlog.
Het zijn vragen die een diepgaander onderzoek
vergen vanuit de optiek van de lange
mentale golven.
Ook het terrorisme kan beschouwd worden
als een vorm van angstagressie die zich
hoofdzakelijk in de dalfasen van de lange
mentale golf situeert.
Kwam de agressie van de maatschappij tegen
zichzelf voor de 20ste eeuw in revoluties
tot uiting, dan kwam er aan het einde van de
19de eeuw een grote omkering. Het tijdperk
van het anarchisme, van politieke aanslagen
op regeringsleiders en staatshoofden was
begonnen. Men hoopte de maatschappelijke
verandering te bewerkstelligen door het elimineren
van de leiders in de plaats van door
het elimineren van het regime, zoals in een
revolutie. Als we alle politieke aanslagen van
de laatste twee eeuwen op een rij zetten, dan
zien we het aantal toenemen met het dalen
van de lange mentale golf. De moordaanslag
op de Oostenrijkse troonpretendent in 1914 in
Serajevo situeert zich daarentegen wel in een
opgaande fase, maar de offensieve agressie
was op dat ogenblik al aan een hoogtepunt
toe in Duitsland. De Baader–Meinhof groep
in Duitsland, beter bekend als de Rote Armee
Fraktion, die in Duitsland 34 slachtoffers op
haar actief had, ontstond in 1970 en loste
zichzelf op in 1998. Haar activiteiten vulden

ijna de hele neergaande fase vanaf de top
van 1971 tot voorbij het dieptepunt in 1990.
Onze conclusie dat de bendeleden in belangrijke
mate door angst en onzekerheid waren
gemotiveerd, kan een aanvullend licht werpen
op de koelbloedige wreed heid van de
groep. Het is hierbij natuurlijk de vraag of zij
zich geruggensteund voelden door bredere
groepen of delen van de bevolking. Een vraag
die evenzeer kan worden gesteld bij elk politiek
of religieus fanatisme. Maar vermoedelijk
denken zij te handelen in het kader
van een gemeenschap van gelijkgelovigen
of gelijkgezinden. Met het wegebben van de
angstagressie verdwijnt blijkbaar ook deze
overtuiging, of wordt ze veel minder relevant.
Een duiding van de Vietnamoorlog en de Irakoorlog
van George W. Bush in het licht van
de lange mentale golven levert ook heel wat
boeiende inzichten op, maar valt buiten dit
bestek.
DE LANGE GOLF IN DE FICTIONELE
AGRESSIE
Met fictionele agressie is de agressie bedoeld
die in de fictie, de roman en de film,
‘ter ontspanning’ op de markt wordt gebracht.
Indien de lange golven effectief in
de eerste plaats mentale golven zijn die de
fluctuatie weerspiegelen tussen lange perioden
van hoge en lange perioden van lage
normaalangst, dan moeten zij ook tot uiting
komen in de aard van fictionele agressie die
miljoenen mensen bij voorkeur gaan ‘consumeren’.
Met dit gegeven bevinden wij ons
wel heel ver van de economische kondratieff.
We krijgen hiermee een louter ‘mentaal’ gegeven,
zoals ook de kleurpreferentie van de
massa er een is, om de periodisering van de
lange golf in de tweede helft van de 20ste
eeuw te verifiëren.
Als bron hebben we de tien grootste kassuccessen
per jaar weerhouden die in de Verenigde
Staten werden gemaakt in de periode
1939-2004. Die blockbusters werden ingedeeld
in genres met behulp van een uitstekende
databank die op het net ter beschikking
is. Voor de methodologische en statistische
toelichting en verdere details verwijzen
we naar onze publicatie Film en tijdsgeest
(2006). De analyse heeft dus uitsluitend betrekking
op de blockbusters. Samengevat
komen de bevindingen hierop neer:
golf, van 1939 tot ca. 1970, wordt gedomineerd
door bijna uitsluitend epische films.
Er zijn jaren waarin zelfs meer dan één
epische film in de top10-kassuccessen
belandt. Ben Hur en Salomon and Sheba in
1960, The Alamo en Gone With the Wind in
1961, Spartacus, El Cid en King of the Kings
in 1962, Cleopatra, The Longest Day en Lawrence
of Arabia in 1963. Indien we de geest
van een groot deel van deze films zouden
moeten symboliseren door één personage,
dan zouden wij John Wayne kiezen: groot,
zelfverzekerd, rechtgeaard, uiteindelijk de
sterkste, nooit wezenlijk bedreigd, steeds
met de glimlach, de schrik van de booswichten,
met weinig innerlijke conflicten,
een soort volwassen padvinder. Hiermee
identificeerden zich miljoenen en miljoenen
mensen.
In diezelfde lange periode van 31 jaar vinden
we slechts twee horrorfilms: House of
Wax van 1953 en Rosemary’s Baby van Roman
Polanski uit 1968. Deze laatste film
betekende een cesuur, een totale omslag.
Het was het begin van het heropleven van
het occulte op een eigentijdse wijze. Ineens
was satan niet meer een gedegenereerd
figuurtje op bokkenpoten, maar een
reële bedreiging. Wij weten dat dalfasen
altijd al een meer dan gewone belangstelling
hadden voor het occulte. Het is
de vraag of Rosemary’s Baby - midden de
ook een kentering in de mood van miljoenen
impliceerde.
10-lijst van de kassuccessen 1971–1986,
wat dus overeenstemt met de neergaande
fase tot aan het begin van de dalfase. In
heel die periode zien we nog slechts één
enkele epische film: Midway, in 1976. De
aantrekkingskracht van het epische genre
is weg. In de plaats daarvan komt volop het
horrorgenre aanzetten. Vanaf 1974 tot 1982
is er zelfs elk jaar een horrorfilm in de top
10, met The Exorcist in 1974 en Poltergeist
in 1982. In de periode van de epische film
is de vijand steeds duidelijk herkenbaar.
Met het horrorgenre kan de bedreiging uit
de meest onverwachte hoeken komen, ze
kan zelfs boosaardig en onzichtbaar zijn,
over bijzondere krachten beschikken, en
dus ook niet bestrijdbaar zijn. In het poli-
HermesJaargang 13nr. 46September 200913

14HermesJaargang 13nr. 46September 2009
tieke spectrum begint op dit punt van de
lange golf de roep naar sterke leiders luid
te worden, beginnen vreemdelingen een
bedreiging te vormen, en begint het terrorisme
iedereen bang te maken.
1987-1993, de eigenlijke dalfase. Geen enkele
horrorfilm meer in de top 10 en evenmin
een epische film. Dit is dus de periode
waarin de normaalangst het hoogst zou
moeten zijn. Het enige genre dat dan de
top 10 bereikt en vanaf 1987 tot 1997 onafgebroken
aanwezig is, is de thriller. Het
genre had in de neergaande fase ook al
een hoge score naast de horrorfilm. Vanaf
1968 tot 1978 was er jaarlijks al een thriller
in de top 10. Maar in de dalfase staat
dit genre alleen in de top 10. Geen rampenfilms,
geen oorlogsfilms, geen epische
films, geen horrorfilms meer. Met de thriller
zijn we weer in de reële wereld beland.
De vijand is ongemeen vernuftig, machtig,
onscrupuleus en gemeen maar niet onoverwinnelijk;
hij is met veel vindingrijkheid
en inzet wel degelijk te verslaan. Dit
zijn eigenlijk, tot onze verrassing, elementen
die wijzen op een nieuwe opgaande
golf.
de top 10, met een blijvend overwicht van
de thriller, maar ook met de hoogste concentratie
van rampenfilms, een genre dat
voordien eerder onregelmatig voorkwam.
Het is duidelijk dat wij nu (2009) op een
punt van de lange mentale golf zijn aanbeland
waarin de epische film opnieuw en voor
lange tijd een toonaangevend rol in de top 10
kassuccessen zal spelen. Hoe de John Wayne
van het eerste kwart van de 21ste eeuw er
zal uitzien, is ons echter nog niet duidelijk, of
we zien het nog niet.
In elk geval hebben wij uit deze gegevens
bijkomende elementen kunnen distilleren
die ons helpen inzicht te krijgen in de sensibiliteit
van miljoenen mensen in de verschillende
fasen van de evolutie van de lange
mentale golf.
BIBLIOGRAFIE
ANATRELLA Tony, Non à la société dépressive.
Paris, 1995.
BARNETT Vincent, Kondratiev and the Dynamics
of Economic Development. Long
Cycles and Industrial Growth in Historical
Context. London/New York, 1998.
BOSSERELLE Eric, Le cycle Kondratiefff.
Théories et controverses. Paris, 1994.
BOSWELL Terry, SWEAT, Mike, Hegemony,
Long Waves, and Major Wars. A Time Series
Analysis of Systemic Dynamics, 1496-
2967. In: International Studies Quarterly,
35, 1991, 2, pp. 123-149.
DELWIT Pascal, POIRIER Philippe, Extrême
droit et pouvoir en Europe. The extreme
right parties and power in Europe.
Bruxelles, Editions de l’Université de
Bruxelles, 2007.
DENTON Frank H., PHILLIPS Warren, Some
Patterns in the History of Violence. In:
The Journal of Conflict Resolution, 12,
1968, 2, pp. 182-195.
DEVEZAS Tessaleno C. (ed.), Kondratiefff
Waves, Warfare and World Security. Amsterdam,
2006. (NATO Security through
Science Series. E: Human and Societal
Dynamics – Vol. 5)
FERREUX Marie-Jeanne, Le NEW-AGE. Ritualités
et mythologies contemporaines.
Paris, 2000.
FORDYN Alex, Het wetenschappelijk onderzoek
van politieke aanslagen: een nieuwe
dimensie. In: Tijdschrift voor Sociale
Wetenschappen, 1981, 1, pp.3-20.
FREEMAN Christopher (ed.), Long Wave
Theory. Cheltenham, Brookfield, 1996.
FREEMAN Christopher (ed.), Long Waves in
the World Economy. London, 1984.
GAUS Helmut, VAN HOE Jacqueline, BRAC-
KELEIRE Martine, Mensen en mode. De
relatie tussen kleding en konjunktuur.
Leuven/Apeldoorn, Garant, 1992.
GAUS Helmut, Film en tijdsgeest (1939-
2004). Filmgenres, conjunctuur en het
gemoed van de massa. Gent, Academia
Press, 2006.
GAUS Helmut, Opgang en verval van extreem-rechts.
Gent, Academia Press,
2004.
GAUS Helmut, Wat zich herhaalt. Eenmaligheid
en recurrentie in de geschiedenis.
Enkele bedenkingen. In: Hermes, 12,
2008, 43, pp. 74-85.

GAUS Helmut, Why Yesterday Tells of Tomorrow.
How the long waves of the economy
help us determine tomorrow’s trends.
Leuven/Apeldoorn, Garant, 2001.
GOLDSTEIN Joshua S., Long Cycles, Prosperity
and War in the Modern Age. New
Haven, London, 1988.
HORNEY Karen, The Neurotic Personality
of Our Time. New York/London, 1964
(1937).
INGLEHART Ronald, The Silent Revolution.
Changing Values and Political Styles
Among Western Publics. Princeton, 1977.
RAYMOND Gregory A., KEGLEY Jr. Charles
W., Long Cycles and Internationalized Civil
War. In: Journal of Politics, 49, 1987,
2, pp. 481-499.
REIJNDERS J., Long Waves in Economic Development.
Aldershot, 1990.
ROSENBERG Hans, Grosse Depression und
Bismarckzeit. Wirtschaftsablauf, Gesellschaft
und Politik in Mitteleuropa. Berlin,
1967.
RUBINS Jack L., Karen Horney. Gentle Rebel
of Psychoanalysis. London, 1979.
SCANDELLA Luigi, Le Kondratiefff. Essai de
théorie des cycles longs économiques et
politiques. Paris, 1998.
SCHAEFFER Robert K. (ed.), War in the
World System. Westport, 1989.
SCHMIDT Christian, Cycles longs en économie
et cycles de guerres. Généalogie
d’un programme de recherche et débat de
méthode. In: Economies et Sociétés, 27,
1993, 7-8, pp. 319-344.
SCHUMPETER Joseph, Business Cycles.
A Theoretical, Historical and Statistical
Analysis of the Capitalist Process. 2 vols.,
New York/London, 1939.
TARASCIO Vincent J., Economic and War
Cycles. In: History of Political Economy,
21, 1989, 1, pp. 91-101.
VAN DUIJN J.J., De lange golf in de economie.
Kan innovatie ons uit het dal helpen.
Assen, 1979.
VAN DUIJN J.J., The Long Waves in Economic
Life, London, 1983.
VAN ROON Gerrit, Historians and Long
Waves. In: FREEMAN (1984) pp. 237-244.
HermesJaargang 13nr. 46September 200915