MIRA-T 2003 thema's - Milieurapport Vlaanderen MIRA

Milieu- en natuurrapport Vlaanderen in zakformaat
MIRA-T 2003 thema’s

1 Mira-T 2001 in zakformaat

Hebt u vragen of suggesties,
dan kunt u ons contacteren
op het volgende adres:
MIRA, Milieu- en natuurrapport
Vlaanderen
Vlaamse Milieumaatschappij
Van Benedenlaan 34
2800 Mechelen
tel.: 015 451 466
mira@vmm.be
1 MIRA-T 2003 in zakformaat
Inleiding
MIRA-T 2003 in zakformaat is het kleine broertje van het jaarlijkse themarapport
van de Vlaamse Milieumaatschappij. Het zakboekje biedt een eigen
selectie van de 175 indicatoren uit de verschillende hoofdstukken van
MIRA-T 2003. Per indicator zijn telkens de voornaamste feiten en cijfers
overzichtelijk samengevat. Sommige indicatoren waren ook al te vinden
in de vorige edities van het zakboekje, andere indicatoren zijn nieuw.
Nieuw dit jaar in MIRA-T 2003 zijn de drie impacthoofdstukken met
indicatoren voor de gevolgen van milieuverstoring voor mens, natuur en
economie. Samen met de sector- en themahoofdstukken maakt dit de
analyse van de milieuverstoringen in Vlaanderen completer. Dit jaar zijn
er ook nieuwe themahoofdstukken over Niet-ioniserende straling,
Gebruik van GGO’s en Verspreiding van gebromeerde vlamvertragers.
Met deze wisselende thema’s wil MIRA inspelen op de actualiteit en zo
goed mogelijk de vinger aan de pols houden van de milieutoestand in
Vlaanderen.
We hopen dat deze VMM-uitgave u veel te bieden heeft.
Het MIRA-projectteam, november 2003

Inhoudstafel
Steekkaart Vlaanderen 8
Sectoren
1.1 Bevolking 10
Eco-efficiëntie van de bevolking
Preventie-indicator: afval per consumptie-eenheid
1.2 Industrie 12
Eco-efficiëntie van de industrie
Lozingen van CZV, N en zware metalen in bedrijfsafvalwater
1.3 Energie 14
Energiegebruik in Vlaanderen
Energie- en koolstofintensiteit van Vlaanderen
Eco-efficiëntie van de energiesector
Productie van elektriciteit uit hernieuwbare energiebronnen
1.4 Landbouw & visserij 18
Eco-efficiëntie van de landbouw & visserij
Omvang en vangsten van de Belgische zeevisserij
1.5 Verkeer & vervoer 20
Eco-efficiëntie van het wegverkeer
Marginale milieuschadekosten van wegvoertuigen
1.6 Handel & diensten 22
Eco-efficiëntie van handel & diensten: energiegebruik per eenheid activiteit
Interne milieuzorg: papiergebruik in het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap
1.7 Toerisme & recreatie 24
Ruimtegebruik door toerisme & recreatie in Vlaanderen

Elke indicator van de milieuthema’s en gevolgen krijgt een eindbeoordeling aan de hand van een zogenaamde
‘smiley’ of gezichtje. De evaluatie slaat op de veranderingen van de indicator over de weergegeven periode.
☺ positieve evolutie, met de doelstelling binnen bereik
onduidelijke evolutie of beperkte positieve evolutie, maar onvoldoende om de doelstelling te bereiken
negatieve evolutie, verder weg van de doelstelling
? nog onvoldoende informatie beschikbaar
Thema’s
2.1 Verspreiding van vluchtige organische stoffen (VOS) 26
NMVOS-emissie in lucht
☺ Benzeenconcentratie in omgevingslucht
2.2 Verspreiding van producten van onvolledige verbranding (POV’s) 28
PAK-emissie in lucht
☺ Dioxineconcentratie in koemelk
2.3 Verspreiding van zware metalen 30
Emissie van zware metalen in oppervlaktewater:
☺ As, Cd, Cr, Hg, Ni
Cu, Pb, Zn
Bioaccumulatie van zware metalen in palingen
3 MIRA-T 2003 in zakformaat

2.4 Verspreiding van bestrijdingsmiddelen 32
Druk op waterleven door gewasbescherming
Bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater
2.5 Verspreiding van zwevend stof 34
Emissie van PM10 en PM2,5
Jaargemiddelde PM10-concentratie
2.6 Ioniserende straling 36
Vast nucleair afval opgeslagen in afwachting van berging
Blootstelling door radiologische onderzoeken en nucleaire geneeskunde
2.7 Lawaai 38
Percentage van de bevolking blootgesteld aan wegverkeergeluid boven 65 dB(A)
? Gemiddeld aantal maandelijks vliegtuiggecorreleerde nachtelijke geluidspieken boven 75 dB(A)
2.8 Stank 40
? Doelgroepen als veroorzakers van ernstige tot extreme geurhinder
2.9 Lichthinder 41
Kunstmatige hemelluminantie (hemelgloed)
2.10 Versnippering 42
Toename van de bebouwing
2.11 Verstoring van de waterhuishouding 44
Afstroming van verharde en niet verharde oppervlakte
Ondiepe grondwaterstand in natuurgebieden

2.12 Vermesting 46
Overschot op de bodembalans van de landbouw
Rode Lijst hogere planten ingedeeld naar stikstoftolerantie
2.13 Verzuring 48
☺ Potentieel verzurende emissie
Verzurende depositie
2.14 Fotochemische luchtverontreiniging 50
☺ Jaaroverlast (AOT60ppb-max8u) voor de gezondheid en
jaargemiddelde (GMD-max8u) van ozon
☺ Ruimtelijke verspreiding van de ozonoverlast voor de gezondheid
2.15 Aantasting van de ozonlaag 52
☺ Emissie van ozonafbrekende stoffen
Dikte van de ozonlaag boven Ukkel, poolgebied en de evenaarszone
2.16 Klimaatverandering 54
Emissie van broeikasgassen
Evolutie van de neerslag
2.17 Gebruik van grondstoffen 56
Totale Materialen Behoefte
Directe Materialen Input t.o.v. het BBP Vlaanderen
5 MIRA-T 2003 in zakformaat

2.18 Beheer van afvalstoffen 58
Aangeboden hoeveelheid huishoudelijk afval:
totaal
☺ terminaal te verwijderen
Hoeveelheid gestort bedrijfsafval
2.19 Kwaliteit oppervlaktewater 60
Gemiddelde concentratie NH4-N, NO3-N, o-PO4, CZV en O2 Belgische Biotische Index (BBI)
2.20a Kwaliteit bodem: verontreiniging 62
Evolutie van het gekend aantal verontreinigde gronden
? Gekend aantal verontreinigde gronden met minerale olie in 2002
2.20b Kwaliteit bodem: erosie 64
Erosiviteit van de neerslag
Bodemerosie in Vlaanderen
2.21 Niet-ioniserende straling 66
Bevolking blootgesteld aan gemiddeld B-veld van 0,4 µT
☺ Elektrisch veld rond GSM-zendmasten
2.22 Gebruik van GGO’s 68
? Oppervlakte veldproeven met transgene gewassen in België
? Oppervlakte transgene gewassen wereldwijd
2.23 Verspreiding van PCB’s 70
☺ Nog te vernietigen PCB-houdende apparaten
PCB-concentratie in voedsel

2.24 Verspreiding van gebromeerde vlamvertragers 72
Gebruik van gebromeerde vlamvertragers
Concentratie van gebromeerde vlamvertragers in paling uit oppervlaktewater
Gevolgen voor mens, natuur en economie
3.1 Mens 74
? Verloren gezonde levensjaren (DALY’s) in Vlaanderen
? Biomonitoring van genotoxische stoffen
3.2 Natuur 76
Amfibieën
Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN)
3.3 Economie 78
Verschuiving van belastingen op arbeid naar milieuschadelijke activiteiten
Internalisering van de externe kosten van wegverkeer
7 MIRA-T 2003 in zakformaat

Steekkaart Vlaanderen
Vlaanderen België EU-15
Totale bevolking (2002): 5 972 781 10 309 725 379,6 miljoen
Oppervlakte: 13 522 km2 32 545 km2 3 246 462 km2 Hoofdstad: Brussel Brussel Brussel
Hoogste punt: Voeren (288 m) Botrange (694 m) Mont Blanc (4 810 m)
Bevolkingsdichtheid (2002): 442 inwoners/km2 317 inwoners/km2 117 inwoners/km2 Aantal private huishoudens (2002): 2 434 346 4 319 040 155,0 miljoen (2000)
Groei bevolking (1990-2002): 4,1 % 3,6 % 4,4 %
Groei aantal huishoudens (1991-2002): 10,5 % 10,9 % ..
Gemiddeld aantal personen per huishouden (2002): 2,45 2,39 2,43 (2000)
Aandeel bevolking 65 jaar en ouder in 2002: 17,1 % 16,9 % 16,3 %
Aandeel bevolking jonger dan 15 jaar in 2002: 16,8 % 17,6 % 16,8 %
Bruto Binnenlands Product* (BBP) (2002): 149,6 miljard euro 261,7 miljard euro 8 827 miljard euro (2001)
BBP* per inwoner (2002):
Jaarlijkse gemiddelde reële groei BBP tijdens
25 048 euro 25 385 euro 23 180 euro (2001)
1996-2002: 2,3 % 2,1 % 2,3 %
1990-1995: 1,7 % 1,6 % 1,6 %
Uitvoer als percentage van BBP (2000): 104 % 81 % 11 %
Werkzaamheidsgraad** (2001): 63,4 % 59,9 % 63,8 %
Werkloosheidsgraad*** (2001): 4,0 % 6,6 % 7,6 %

Aantal gemeenten: 308 589 ..
Bebouwde oppervlakte (2002): 2 266 km2 (16,8 %) 3 547 km2 Aantal dodelijke verkeersslachtoffers per
(10,8 %) ..
100 000 inwoners (2000):
Levensverwachting (bij geboorte) (2000)
14,6 14,4 10,9
mannen: 76,0 jaar 74,4 jaar 75,3 jaar
vrouwen: 81,9 jaar 80,8 jaar 81,4 jaar
* cijfers uitgedrukt in werkelijke prijzen, ** aantal werkenden (*** werklozen) als % van de bevolking op beroepsactieve leeftijd
(15-64 jaar)
.. = niet beschikbaar
Bron: APS, Eurostat Yearbook 2003, Kadaster, MIRA-T 2003, NIS, VRIND 2002.
9 MIRA-T 2003 in zakformaat

index*
150
140
130
120
110
100
90
80
70
60
50
1.1 Bevolking
Eco-efficiëntie van de bevolking
1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002
huishoudelijk afval
koopkracht
oppervlakte voor wonen
energiegebruik
huishoudens
CZV (afvalwater)
terminaal te verwijderen
huishoudelijk afval
* Het referentiejaar van koopkracht, oppervlakte voor wonen, energiegebruik,
huishoudens en CZV (chemisch zuurstofverbruik) is 1990, dat
van huishoudelijk afval en terminaal te verwijderen huishoudelijk
afval 1991.
Bron: NIS, VMM, Vito-Energiebalans, OVAM.
De oppervlakte voor wonen neemt nog steeds toe en stijgt
sneller dan de toename van huishoudens. Sinds 2000 lijkt de
hoeveelheid huishoudelijk afval te stagneren en het energiegebruik
vertoont de laatste jaren een dalende trend. Het is afwachten
of deze verbetering zich verder zet en of de bevolking
er in slaagt ontkoppeling te realiseren. De huishoudelijke belasting
van het oppervlaktewater (CZV) is dankzij het
gevoerde waterzuiveringsbeleid duidelijk afgenomen sinds
1992. De hoeveelheid terminaal te verwijderen afval daalt
sinds 1996 door de sterke groei van de selectieve inzameling.
Beide drukindicatoren vertonen een absolute ontkoppeling.
huishoudens
koopkracht
totaal
huishoudelijk
afval
oppervlakte
voor
wonen
energiegebruik
CZV
terminaal
te
verwijderen
afval
kg/inw.
x 1 000 euro/inw. kg/inw. m2 /inw. GJ/inw. kg/inw.
1990/1991 2 198 7 687 405 212 35,6 22,4 330
2001/2002 2 438 9 609 555 258 38,5 15,7 169
inw. = inwoner

Preventie-indicator: afval per consumptie-eenheid
index (1996 = 100)
110
108
106
104
102
100
98
96
94
1996 1997 1998 1999 2000 2001
Bron: OVAM.
productaankopen
consumptie-afval
preventie-indicator
11 MIRA-T 2003 in zakformaat
Het consumptie-afval of het afval voortgebracht door de
consumptie van huishoudens daalt in de periode 1996-2001.
De productaankopen of de uitgaven van een gezin aan producten
die afval voortbrengen, vertonen een stijgend verloop. De
preventie-indicator of de verhouding tussen beide, wijst op
ontkoppeling: per euro die geconsumeerd wordt, is er een
dalende trend in afvalproductie vast te stellen. De oorzaak kan
zowel bij de consumenten liggen (er wordt gelet op de
hoeveelheid afval bij aankoop) als bij de producenten (minder
verpakkingen, meer herbruikbare verpakkingen).

1.2 Industrie
Eco-efficiëntie van de industrie
index (1990 = 100)
160
140
120
100
80
60
40
20
0
1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002
afvalproductie
productie-index
energetisch
energiegebruik
broeikasgassen
Bron: NIS, OVAM, Vito-Energiebalans, VMM.
watergebruik
verzurende stoffen
CZV in afvalwater
zware metalen in
afvalwater
De productie-index (conjunctuurindicator voor de industriële
productie) steeg tussen 1990-2002 met 26 %. De emissies van
verzurende stoffen en NMVOS daalden dankzij o.a. procesgeïntegreerde
maatregelen, gebruik van DeNOx- en DeSOxinstallaties,
overschakeling op zwavelarme brandstof, gebruik
van oplosmiddelen met een lager NMVOS-gehalte … Het
energetisch energiegebruik, de daaraan gekoppelde broeikasgasemissies
en de afvalproductie stegen. De lozingen van o.a.
CZV, N en zware metalen in afvalwater kenden een dalend
verloop dankzij een hogere efficiëntie van zuiveringsprocédés,
hernieuwde processen …
1990
1994
1998
2002
productieindex
100
100
113
126
afvalproductie
kton
9 283*
12 279
12 444
13 917**
energetisch
energiegebruik
PJ
313
343
389
386
emissie
verzurende
stoffen
10 6 Zeq
3 196
2 279
2 026
1 663
* 1992, ** 2001; CZV = chemisch zuurstofverbruik, Zeq = zuurequivalenten
CZV in
afvalwater
ton
81 066*
68 714
50 715
40 120

Lozingen van CZV, N en zware metalen in bedrijfsafvalwater
CZV (kton O 2)
100
80
60
40
20
N (kton)
6
5
4
3
2
1
zware metalen
(ton metaalequivalenten)
0 0 0
1992 1996 2000 2001 2002 1992 1996 2000 2001 2002 1992 1996 2000 2001 2002
chemie
metaal
voeding
textiel
600
500
400
300
200
100
papier
CZV = chemisch zuurstofverbruik, BZV = biochemisch zuurstofverbruik
Bron: VMM.
13 MIRA-T 2003 in zakformaat
andere
De industriële lozingen van BZV en CZV daalden
aanzienlijk over de periode 1992-2002: met 57 %
voor BZV en met 51 % voor CZV. De belangrijkste
reducties vonden plaats in de voedings- en textielnijverheid
en de ‘andere’ industrieën. Voor de
zware metalen is de totale emissie tussen 1992 en
2002 met 74 % gedaald, hoofdzakelijk in de
periode tot en met 1995. De grootste lozers zijn de
metaalsector (43 %) en de chemie (24 %). De lozingen
van stikstof en fosfor daalden onafgebroken
en lagen in 2002 beduidend lager dan in 1992
(respectievelijk -42 % en -60 %).
In 2002 bedroeg het totale geloosde debiet van
bedrijfsafvalwater 213 miljoen m 3 . Tot halfweg de
jaren ’90 was er een stijging waar te nemen, maar
sinds 1999 daalt het geloosde debiet. Dit is o.a. te
danken aan verhoogde heffingen op grondwaterwinning
en op afvalwaterlozingen, waardoor
meer en meer bedrijven spaarzamer omgaan met
water.

400
350
300
250
200
150
100
50
0
1.3 Energie
Energiegebruik in Vlaanderen
energiegebruik (PJ)
energie
bevolking
industrie
energetisch
industrie
niet-energetisch
netto binnenlands energiegebruik
bruto binnenlands energiegebruik (BBE)
1990 1995 2000 2001 2002*
* voorlopige cijfers
Bron: Vito-Energiebalans.
landbouw & visserij
verkeer & vervoer
handel & diensten
Het bruto binnenlands energiegebruik (BBE) in Vlaanderen
steeg met 35,6 % tussen 1990 en 2002. De stijging is het grootst
bij industrie, handel & diensten en verkeer & vervoer. Landbouw
& visserij laat als enige sector een daling optekenen. De
stijging voor industrie is vnl. het gevolg van een toegenomen
niet-energetisch eindgebruik (inzet van energiedragers als
grondstof). Het energiegebruik bij handel & diensten is deels
klimaatgebonden, maar nam vooral toe door het groeiend
aantal kantoren en handelsruimtes. Bij verkeer & vervoer blijken
de technologische verbeteringen nog onvoldoende om het
effect van een verhoogde vraag naar mobiliteit te compenseren.
Een kwart van het BBE gaat binnen de energiesector verloren bij
de omzetting van de ene energievorm naar de andere of bij het
transport en de distributie van energie naar de eindgebruikers.
(PJ) energie bevolking industrie landbouw
& visserij
verkeer &
vervoer
handel &
diensten
1990 337,4 204,4 403,1 34,1 161,9 55,4
2002* 383,7 230,1 663,5 29,9 223,8 89,3

Energie- en koolstofintensiteit van Vlaanderen
index (1990 = 100)
140
130
120
110
100
90
80
1990 1994 1996 1998 2000 2002
bruto binnenlands
energiegebruik (BBE)
BBP Vlaanderen
energiegerelateerde
CO 2-emissie
energie-intensiteit*
koolstofintensiteit**
* energie-intensiteit = hoeveelheid BBE per eenheid BBP uitgedrukt in constante prijzen van 1990
** koolstofintensiteit = hoeveelheid energiegerelateerde CO2-emissie per eenheid BBE
Bron: Vito-Energiebalans, APS.
15 MIRA-T 2003 in zakformaat
De energie-intensiteit – die de energie-afhankelijkheid van
Vlaanderen in beeld brengt – daalde onafgebroken sinds 1998,
maar lag in 2002 nog 6,2 % hoger dan in 1990. De recente afname
komt vooral door het toenemend economisch belang
van de minder energie-intensieve sector handel & diensten in
vergelijking met de industrie.
De koolstofintensiteit meet hoe succesvol het beleid is in de
beperking van de CO2-emissie als gevolg van het (energetisch)
gebruik van koolstofintensieve brandstoffen. De daling van
de koolstofintensiteit begin de jaren ’90 kwam er niet zozeer
dankzij een overschakeling naar minder koolstofintensieve
brandstoffen of de efficiëntere inzet van fossiele brandstoffen,
maar door de sterke toename van het industrieel nietenergetisch
energiegebruik. Om de energie-afhankelijkheid te
beperken en in het kader van de klimaatproblematiek voert
de Vlaamse overheid momenteel een beleid rond rationeel
energiegebruik (REG).

Eco-efficiëntie van de energiesector
index (1995 = 100)
160
150
140
130
120
110
100
90
80
70
60
50
40
30
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
energetische output
eigen energiegebruik & energieverliezen
broeikasgassen
watergebruik incl. koelwater
ozonprecursoren
verzurende stoffen
Bron: Vito, VMM.
De energetische output van de energiesector – dit is de som
van de energie-inhoud van zijn eindproducten zoals benzines
of elektriciteit – nam sterk toe in de periode 1995-2002: +52 %.
Ondanks deze stijging slaagde de sector erin zijn milieudruk
terug te dringen. De emissie van de broeikasgassen schommelt
al jaren rond het niveau van 1995, maar de emissies van
verzurende stoffen en ozonprecursoren blijven afnemen. Ook
het watergebruik (incl. aanzienlijke hoeveelheden koelwater)
vertoont een onafgebroken dalende trend. Het eigen energiegebruik
en de energieverliezen van de sector nemen minder
uitgesproken toe dan de energetische output.
energetische
output
PJ
eigen
energiegebruik
en
-verliezen
PJ
watergebruik
10 6 m 3
broeikasgassen
kton CO 2-eq
emissie
ozonprecursoren
ton TOFP
verzurende
stoffen
10 6 Zeq
1995 1 403 340 3 325 22 768 79 939 4 127
2002 2 136 384 2 657* 22 939 45 941 1 633
* 2001 i.p.v. 2002; TOFP = Troposferic Ozone Forming Potential, Zeq = zuurequivalenten

Productie van elektriciteit uit hernieuwbare energiebronnen
elektriciteit (GWh)
200
180
160
140
120
100
80
60
40
20
0
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
andere (1)
PV / zon (2)
wind
biomassa (3)
waterkracht
(1)
co-verbranding van hout, slib en/of olijfpitten + vergisting organisch
afval, (2) jaarlijks meeverrekend maar nagenoeg verwaarloosbaar, (3) waterzuiveringsslib,
mest, groente-, fruit- en tuinafval of GFT en stortgas
Bron: ODE.
17 MIRA-T 2003 in zakformaat
Van alle elektriciteit geproduceerd in Vlaanderen werd
177 859 MWh of 0,38 % opgewekt d.m.v. hernieuwbare energiebronnen
in 2002. Dit betekent een stijging met 95 % t.o.v. 2001.
Windenergie, biomassa en ‘andere’ blijken daarbij ongeveer
even belangrijke bronnen. Door de beperkte hoogteverschillen
blijft het aandeel van waterkracht beperkt. De stroomproductie
d.m.v. fotovoltaïsche cellen is moeilijk in te schatten, maar
bedraagt waarschijnlijk minder dan 0,5 % van de opwekking
van elektriciteit uit hernieuwbare energiebronnen.
Iedere elektriciteitsleverancier is sinds 1 januari 2002 verplicht
om een minimumaandeel van zijn verkoop aan eindafnemers
te betrekken uit hernieuwbare energiebronnen in
Vlaanderen. Dit minimumaandeel bedroeg 0,8 % in 2002 en
zal verder toenemen tot 6%in2010.In2002kwamende
leveranciers maar aan 0,38 % van de stroom geleverd via de
distributienetten. Voor elke ontbrekende MWh dienden ze een
boete van 75 euro te betalen.
(MWh) biomassa (3) wind waterkracht PV / zon (2) andere (1)
1994 2 050 8 960 1 600 20 0
2002 58 205 56 267 2 712 572 60 103

1.4 Landbouw & visserij
Eco-efficiëntie van de landbouw & visserij
index (1995 = 100)
130
120
110
100
90
80
70
60
50
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
bruto toegevoegde
broeikasgasemissie
waarde basisprijzen
energiegebruik
druk op waterleven
door gewasbescherming
verzurende stoffen
vermestende stoffen
* voorlopige cijfers; bruto toegevoegde waarde in constante prijzen,
Seq = verspreidingsequivalenten, Meq = vermestingsequivalenten,
Zeq = zuurequivalenten
Bron: CLE, VMM, NBB, Vito, UGent, VLM.
De milieudruk van de landbouw & visserij neemt af. Vooral de
verzurende en vermestende emissie daalden sterk met meer
dan 35 % sinds 1990. Drijvende krachten achter de daling in
2001 zijn de kleiner wordende veestapel, het dalende kunstmestgebruik
en geringere nutriënteninhoud van het veevoeder.
De dalende veestapel en het geringere energiegebruik in
de glastuinbouw verklaren de dalende broeikasgasemissie. De
druk op het waterleven door gewasbescherming is gedaald in
de periode 1990-1995 maar neemt sindsdien weer licht toe.
bruto
toegevoegde
waarde
10 6 euro
energiegebruik
PJ
gewasbescherming
10 9 Seq
vermestende
stoffen
Meq
emissie
verzurende
stoffen
10 6 Zeq
broeikasgassen
kton CO 2-eq
1990 .. 34,1 39,8 57,9 6 060 11 090
1995 2 049 35,1 31,1 51,6 4 998 11 279
2001 2 241 30,7 33,1 32,1 3 881 10 374
2002* .. 29,9 .. 30,3 3 796 10 172
.. = niet beschikbaar

Omvang en vangsten van de Belgische zeevisserij
index (1980 = 100)
180
160
140
120
100
80
60
40
20
0
1980 1985 1990 1995 1997 1999 2001
vermogen (kW) per vaartuig
vangst demersale vis
aantal vaartuigen
Demersale vis (bodembewonend): bv. kabeljauw, schol, tong, rog …
Bron: Ministerie van Verkeer en Infrastructuur en Ministerie van de
Vlaamse Gemeenschap, Dienst Zeevisserij.
19 MIRA-T 2003 in zakformaat
Het aantal vaartuigen en het gemiddelde vermogen (in kilowatt)
per vaartuig geeft een indicatie van de visserijinspanning.
In vergelijking met 1980 is het aantal vaartuigen
gedaald met 37 %. Het gemiddelde vermogen per vaartuig is
gedurende dezelfde periode gestegen met ca. 70 %. Dit is een
effect van het Europese visserijbeleid. Ten opzichte van 1980
is de totale Belgische visaanvoer met 33 % gedaald. In het
Noordoosten van de Atlantische Oceaan, waartoe de Noordzee
gerekend wordt, en in de Baltische zee bevindt 27 % van de
visstocks zich buiten de veilige biologische grenzen. Daarom
werd in 2003 het Europese visserijbeleid grondig hervormd
(bv. stopzetten van overheidssteun voor nieuwbouw van vissersvaartuigen).
1980 1990 1995 2001
vangst demersale vis (ton) 35 053 35 088 28 197 24 737
aantal vaartuigen 208 201 155 130
vermogen per vaartuig (kW) 302 384 426 510

1.5 Verkeer & vervoer
Eco-efficiëntie van het wegverkeer
personenvervoer
index (1990 = 100)
180
160
140
120
100
80
goederenvervoer
index (1990 = 100)
60
60
'90 '92 '94 '96 '98 '00 '02* '90 '92 '94 '96 '98 '00 '02*
personen
goederen
energiegebruik
energiegebruik
personen
goederen
personenkilometers
tonkilometers
personen
goederen
milieuschadekosten
BBP
milieuschadekosten
* voorlopige cijfers; Bruto Binnenlands Product (BBP) in constante prijzen
Bron: APS; Labeeuw, 2003; Vito-Energiebalans; Vito; VMM.
180
160
140
120
100
80
De groei van het personenvervoer over de weg volgde de groei
van het BBP in de periode 1990-2002, met uitzondering van het
jaar 2000. Tussen het energiegebruik en het personenvervoer
over de weg doet zich nog geen ontkoppeling voor. Er is echter
wel een absolute ontkoppeling tussen de milieuschadekosten
(luchtvervuiling en klimaatverandering) en de personenkilometers.
In 2002 waren de milieuschadekosten nagenoeg 30 %
lager dan in 1990, dit als gevolg van de steeds strengere Europese
emissienormen.
De transportstromen van het goederenvervoer over de weg kenden
in de periode 1990-2001 een veel sterkere groei dan het BBP.
Het energiegebruik van het goederenvervoer over de weg steeg
in deze periode sterker dan de tonkilometers. De milieuschadekosten
stegen minder sterk en daalden in 2002 voor het eerst.
BBP
10 9 euro
personenkm
10 9
tonkm
10 9
energiegebruik
personen
PJ
energiegebruik
goederen
PJ
MSK
personen
10 6 euro
MSK
goederen
10 6 euro
1990 91,3 52,1 19,3 113,0 42,4 1 254 540
2002 116,5 63,5 30,0* 144,0 71,5 892 652
* cijfer voor 2001; MSK = milieuschadekosten

5,0
4,5
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0
Marginale milieuschadekosten van wegvoertuigen
marginale milieuschadekosten
(euro/100 personenkm)
marginale milieuschadekosten
(euro/100 tonkm)
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
90 96 02* 90 96 02* 90 96 02* 90 96 02* 90 96 02* 90 96 02* 90 96 02*
benzine
personenwagen
LPG diesel
bus moto vrachtwagen
zware lichte
klimaat luchtverontreiniging
* voorlopige cijfers; marginale milieuschadekost: milieuschadekost veroorzaakt
door een bijkomende personen- of tonkilometer
Bron: Vito, VMM.
21 MIRA-T 2003 in zakformaat
In de periode 1990-2002 zijn de marginale milieuschadekosten
(luchtverontreiniging en klimaatverandering)
per vervoersprestatie voor elke voertuigcategorie
gedaald. Dit is het gevolg van
dalende schadekosten gerelateerd aan luchtverontreiniging,
door de implementatie van
Europese richtlijnen voor het beperken van de
emissies. Bij het personenvervoer is de LPG-wagen
het meest milieuvriendelijk, de benzinewagen
scoort iets minder goed. Hoewel de bus een schaalvoordeel
heeft, komt hij in 2002 pas op de derde
plaats qua kosten per personenkilometer. De moto
is tweemaal meer belastend voor het milieu dan
de LPG-wagen. De dieselauto heeft de hoogste
milieuschadekosten omwille van zijn deeltjesuitstoot.
Bij het goederenvervoer vertonen de
lichte vrachtwagens de hoogste milieuschadekosten,
zij hebben niet het schaalvoordeel (laadcapaciteit)
van de zware vrachtwagens.

1.6 Handel & diensten
Eco-efficiëntie van handel & diensten: energiegebruik per eenheid activiteit
index (1995 = 100)
180
170
160
150
140
130
120
110
100
90
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
hotels en restaurants
(per eenheid bruto
toegevoegde waarde)
handel (per eenheid
bruto toegevoegde waarde)
gezondheidszorg
(per ziekenhuisbed)
onderwijs (per leerling)
totaal handel & diensten
(per eenheid bruto
toegevoegde waarde)
kantoren en administratie
(per werknemer)
Bruto toegevoegde waarde in constante prijzen; energiegebruik gecorrigeerd volgens
de graaddagenmethode zodat het effect van temperatuurschommelingen wordt
weggefilterd.
Bron: Administratie Gezondheidszorg, 2003; APS; NBB; RSZ, 2003; Vito-Energiebalans.
De eco-efficiëntie van handel & diensten verslechterde
tijdens de periode 1995-2001: per eenheid
activiteit lag het energiegebruik in 2001 in alle
deelsectoren – uitgezonderd kantoren en administratie
– hoger dan in 1995. In de meeste deelsectoren
is er wel een verbetering merkbaar sinds 2000
of 2001. Ook voor de totale sector is dit het geval,
maar in 2001 was per eenheid bruto toegevoegde
waarde toch nog 5 % meer energie nodig dan in
1995. De deelsector hotels en restaurants scoorde
het slechtst: het energiegebruik steeg tussen 1995
en 2001 met 62 %, terwijl de bruto toegevoegde
waarde met 5 % daalde. Bij kantoren en administratie
steeg de activiteitsindicator (+23 %) sterker
dan het energiegebruik (+22 %) en is er dus sprake
van een – zeer beperkte – relatieve ontkoppeling.

Interne milieuzorg: papiergebruik in het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap
aantal per personeelslid kg per personeelslid
9 400
9 350
9 300
9 250
9 200
9 150
9 100
9 382
9 289
9 217
9 367
100
80
60
40
20
0
1998 1999 2000 2001
1996 1997 1998 1999 2000 2001
kopieën
aangekocht kringlooppapier
TCF = chloorvrij gebleekt standaardpapier
Bron: Afdeling Aankoopbeheer, Departement AZF.
23 MIRA-T 2003 in zakformaat
aangekocht TCF-papier
Jaarlijks worden er gemiddeld 9 300 kopieën
(links) per personeelslid gemaakt op fotokopieertoestellen
in het Ministerie van de Vlaamse
Gemeenschap, of ongeveer 44 kopieën per personeelslid
per werkdag. Sensibilisatieacties hebben
nog niet tot een vermindering van het aantal
kopieën geleid. Bovendien is de aankoop van standaardpapier
(rechts) – dat gebruikt wordt in de
fotokopieertoestellen maar ook in printers en de
4 kopiecentrales – sterk gestegen. In 2001 werd
bijna 100 kg standaardpapier per personeelslid
aangekocht wat vergelijkbaar is met 20 000 vellen
A4. Door het massaal installeren van PC’s en
printers is het aantal afdrukken sterk gestegen.
Terwijl elektronische communicatie vaak gezien
wordt als een middel om aan papierbesparing te
doen, blijkt dit een omgekeerd effect te hebben.
Wel positief is dat het aandeel van kringlooppapier
toeneemt.

1.7 Toerisme & recreatie
Ruimtegebruik door toerisme & recreatie
Ruimtegebruik recreatieterreinen en gebouwen voor recreatie en sport (2002)
oppervlakte (ha)
0 - 20
20 - 40
40 - 90
90 - 175
175 - 387
0 5 10 20
N
30 40 50 km
Cijfers hebben betrekking op 2002. Bron: NIS.
Bron: Toerisme Vlaanderen o.b.v. kadastergegevens.
bodembezetting (x 1 000 ha)
35
30
25
20
15
10
5
0
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
totaal toerisme
& recreatie
tuinen en parken
gebouwen voor
recreatie en sport
recreatieterreinen

Ruimte (liefst een aantrekkelijke en groene omgeving)
vormt een belangrijke voorwaarde voor toerisme & recreatie.
Toeristische activiteiten staan echter in concurrentie
met andere functies zoals wonen, natuur, bedrijven, landbouw
… Toerisme & recreatie veroorzaakt ook een druk op
het milieu door betreding en gebruik van natuur, gebruik
van energie en water, productie van afval en afvalwater,
hinder, uitstoot van schadelijke stoffen door transport …
25 MIRA-T 2003 in zakformaat
Het ruimtegebruik in Vlaanderen door parken en tuinen
(met een relatief beperkte druk op het milieu) neemt af,
maar het ruimtegebruik door ‘harde’ toeristischrecreatieve
infrastructuur (recreatieterreinen en gebouwen
voor recreatie en sport) stijgt. De inplanting van deze
infrastructuur kan leiden tot versnippering en verstoring
van natuurlijke biotopen. In de belangrijkste toeristische
regio’s zoals de kust, de Kempen en de Kunststeden is de
druk door harde toeristisch-recreatieve infrastructuur op
de ruimte het grootst.

2.1 Verspreiding van vluchtige organische stoffen (VOS)
NMVOS-emissie in lucht
NMVOS-emissie (kton)
300
250
200
150
100
50
0
1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002*
natuur & tuinen
energie
handel & diensten
industrie
verkeer & vervoer
bevolking
landbouw & visserij
doel 2010
* voorlopige cijfers; NMVOS = niet-methaan vluchtige organische stoffen
Bron: VMM.
In 2002 lag de NMVOS-emissie voor Vlaanderen 36 % lager dan
in 1990 vooral dankzij inspanningen in de industrie en in het
verkeer & vervoer. De emissies werden herberekend t.o.v. de
vorige jaren (bv. aanpassing gegevens van het wagenpark).
Binnen de industrie blijven de chemie, de metaalverwerking
en de grafische nijverheid de belangrijkste bronnen. Deze
deelsectoren hebben wel reeds grote emissiereducties verwezenlijkt
door invoering van o.a. thermische of katalytische
verbranding, damprecuperatie, watergebaseerde inkten, minder
vluchtige solventen en gesloten systemen. De emissiedaling
bij verkeer & vervoer is het gevolg van wagennormeringen,
reglementering inzake vluchtigheid en benzeengehalte
van benzine en de verdieselijking van het wagenpark (diesel
bevat minder NMVOS dan benzine).
(ton) bevolking industrie energie verkeer &
vervoer
handel &
diensten
natuur &
tuinen
1990 19 197 109 290 19 127 81 879 11 352 13 108
1995 20 251 96 205 18 051 65 344 8 864 14 440
2002* 20 570 70 150 15 615 36 728 7 627 12 893

☺ Benzeenconcentratie in omgevingslucht
benzeenconcentratie (µg/m 3 )
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
industriegebied
stedelijk gebied
niet-stedelijk gebied
Bron: VMM.
27 MIRA-T 2003 in zakformaat
De gemiddelde benzeenconcentratie in de omgevingslucht
(op 8 meetplaatsen) daalde met een factor 2 tussen 1996 tot
2002 en bedroeg 1,1 µg/m 3 in 2002. Dit is gevoelig lager dan de
doelstelling voor 2010 van 5 µg/m 3 . Verkeer & vervoer blijft de
belangrijkste emissiebron van benzeen. Sterk verhoogde
benzeenconcentraties worden gemeten aan drukke wegen en
parkeergarages (grootteorde: 100 µg/m 3 ) en tijdens het tanken
(grootteorde: 1 000 µg/m 3 ). Chauffeurs en passagiers in de
wagen worden blootgesteld aan benzeenconcentraties van
enkele tientallen µg/m 3 .
Ook in binnenruimten (woning, werkplaats) zijn mensen
blootgesteld aan NMVOS. Binnen blijken concentraties
gemiddeld ongeveer dubbel zo hoog als in de buitenlucht. De
belangrijkste bronnen zijn het gebruik van verven, lijmen en
schoonmaakproducten maar ook bouwmaterialen, bureaubenodigdheden
en roken. In woningen in de binnenstad werden
concentraties gemeten die gemiddeld 2 à 4 maal hoger zijn
dan in woningen buiten de stad.

2.2
PAK-emissie in lucht
PAK-emissie (ton)
600
500
400
300
200
100
0
Verspreiding van producten van onvolledige
verbranding (POV’s)
1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002
verkeer & vervoer
industrie
bevolking
doel 2010
PAK’s: polyaromatische koolwaterstoffen
Bron: Vito.
Sinds 1993 is meer dan 50 % van de totale PAK-emissie afkomstig
van de sector bevolking ten gevolge van de gebouwenverwarming,
vooral op steenkool en hout. In 2002 liep dit aandeel
zelfs op tot 68,4 %. Belangrijke bijdragen zijn tevens
afkomstig van het verkeer & vervoer (22,6 %) en de industrie
(7,9 %). De hout- en meubelsector had in 2002 een totale uitstoot
van 18 945 kg of een aandeel van 77 % in de totale industriële
uitstoot. Dit is wel bijna een halvering ten opzichte van
2000. De bijdrage van de wegenbouw (in 1990 nog 35 %) is
sinds 1995 praktisch verwaarloosbaar door het verbod op het
gebruik van teerhoudend asfalt en viel in 2002 terug op 0.
(ton) bevolking industrie verkeer & vervoer
1990 213 194 129
1994 213 135 61
2002 212 24 70

☺ Dioxineconcentratie in koemelk
dioxineconcentratie (pg TEQ/g vet)
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0
1991 1994 1995 1996 1997 1999 2000 2001 2002 2003
lente herfst zomer
Bron: Ministerie van Landbouw.
29 MIRA-T 2003 in zakformaat
Dioxines in het vet van koemelk zijn een goede indicator
voor de plaatselijke belasting. De gemiddelde concentratie
in mengstalen voor gans Vlaanderen neemt
sinds 1995 gestaag af (van ± 2,5 pg TEQ/g vet in 1995 naar
minder dan 1 in 2002). Deze daling is een gevolg van de
verminderde dioxine-emissie, vooral door drastische
sanering en gebruik van schone technologie bij de
afvalverbranding en in sinterinstallaties.
Sinds juni 2002 wordt in de mengmelk ook het gehalte
aan dioxine-achtige PCB’s bepaald. Deze analyse resulteerde
in een gemiddelde van 1,37 en 2,18 pg TEQ/g vet
voor respectievelijk de zomer en de winter 2002, en
1,56 pg TEQ/g vet voor de lente 2003. Deze waarden
moeten worden opgeteld bij de waarden voor de dioxines
vooraleer te toetsen aan normen. Sinds 1 juli 2002 is
de norm voor het gehalte aan dioxines en dioxineachtige
PCB’s 3 pg TEQ/g vet. Voor 2002 en 2003 overschrijden
de mengstalen deze grenswaarde net niet.

2.3 Verspreiding van zware metalen
Emissie van zware metalen in oppervlaktewater
☺ As, Cd, Cr, Hg, Ni
Cu, Pb, Zn
emissie (ton)
1 000
100
10
1
0,1
-66 %
As Cd Cr Cu Hg Ni Pb Zn
1985
1990
1995
-93 %
-88 %
1996
1997
1998
-35 %
-82 %
1999
2000
2001
Bron: MNZ, 1995; EPAS, 1995; Aquafin; VMM.
-73 %
-43 %
2002
-43 %
doel 2002
In de periode 1985-2002 zijn de lozingen in oppervlaktewater
van alle zware metalen sterk gereduceerd, dit o.a. door
verbeterde procestechnieken en meer efficiënte afvalwaterzuivering.
Desondanks wordt de doelstelling voor 2002 voor
Cu, Pb en Zn niet gerealiseerd. Voor Cr en Cd wordt nu reeds
aan de doelstelling voor 2010 voldaan.
De diffuse emissies vormen een belangrijke bijdrage in de
totale emissie. Naarmate de industriële en huishoudelijke
afvalwaters meer worden gezuiverd, nemen de diffuse
lozingen in aandeel toe. Relevante diffuse bronnen zijn o.a.
bodemerosie, uit- en afspoeling, depositie, meststoffen, houtverduurzamingsmiddelen
en corrosie van bouwmaterialen.
(kg) As Cd Cr Cu Hg Ni Pb Zn
1995 5 043 1 525 18 730 82 509 274 32 019 42 927 297 658
2000 3 299 774 11 949 52 029 204 14 630 23 546 236 315
2002 3 666 969 12 122 54 185 258 17 579 30 150 241 882

Bioaccumulatie van zware metalen in paling in 1999-2002
%
100
80
60
40
20
0
Hg (n=261)
Cd (n=261)
Pb (n=261)
niet afwijkend
licht afwijkend
n = aantal meetplaatsen
Bron: IBW.
Cu (n=219)
Zn (n=219)
31 MIRA-T 2003 in zakformaat
Ni (n=219)
Cr (n=219)
afwijkend
sterk afwijkend
As (n=136)
Metingen van polluenten in spierweefsel van palingen geven
een aanwijzing voor de kwaliteit van de Vlaamse binnenwateren.
Momenteel bestaat het palingmeetnet (IBW) uit
meer dan 300 meetplaatsen verspreid over kanalen, rivieren
en beken, afgesloten waters en polderwaterlopen. De analyseresultaten
zijn opgedeeld in kwaliteitsklassen ten opzichte
van de referentiewaarde voor de verschillende zware metalen.
Voor Cd, Pb, As en Ni worden op verschillende historisch
verontreinigde locaties (o.a. de Kempische kanalen) meetresultaten
gevonden die sterk afwijken van de referentiewaarden.
Enkel op het Kanaal van Beverlo worden echter de
consumptienormen overschreden voor Cd en Pb.

2.4 Verspreiding van bestrijdingsmiddelen
Druk op waterleven door gewasbescherming
index Seq (totaal Seq 1990 = 100) gebruik (miljoen kg) Het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen, gebaseerd op
140
7
verkoopcijfers binnen en buiten de landbouwsector, is
gedaald met 18 % tussen 1990 en 2001. Omdat het gebruik in
120
6
kg actieve stof onvoldoende de milieurisico’s weergeeft, wordt
100
5 het gebruik gewogen op ecotoxiciteit en verblijftijd in het
80
4 milieu. De druk op het waterleven, te begrijpen als risico voor
60
3
het waterleven, wordt uitgedrukt als de som van de verspreidingsequivalenten
(ΣSeq). De ΣSeq daalde met 19 % tussen
40
2 1990 en 2001, onder meer door een dalend gebruik van het
20
1 insecticide lindaan en het herbicide paraquat. De afstand tot
0
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
0 de doelstelling, de halvering van de ΣSeq in 2005 t.o.v. 1990,
was hiermee in 2001 nog niet voor de helft overbrugd.
totaal gebruik
totaal Seq
doel Seq 2005
Bron: Vakgroep Gewasbescherming, UGent.
Seq akkerbouw
Seq tuinbouw
Seq landbouw
Seq niet-landbouw
1990 1995 2000 2001
gebruik (106 kg actieve stof) 6,3 6,7 5,9 5,2
totaal ΣSeq 100 84 80 81
ΣSeq landbouw (akker- en tuinbouw) 78 61 64 65
ΣSeq niet-landbouw 22 23 17 16
Index met totaal ΣSeq 1990 = 100; ΣSeq = som van verspreidingsequivalenten.

Bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater in 2002
Aantal aangetroffen bestrijdingsmiddelen
1 - 10
11 - 20
21 - 30
31 - 40
Bron: VMM.
33 MIRA-T 2003 in zakformaat
0 5 10 20
N
30 40 50 km
In 2002 bemonsterde VMM het oppervlaktewater
op 134 plaatsen. Het pakket gemeten bestrijdingsmiddelen
bestond uit 109 actieve stoffen, waaronder
ook een aantal afbraakproducten. Vooral in
de Haspengouwse fruitstreek en in het IJzerbekken
werd een grote verscheidenheid aan
bestrijdingsmiddelen teruggevonden. Ook in het
Leiebekken werden er relatief veel stoffen
gedetecteerd. De herbiciden diuron en glyfosaat
werden in meer dan 60 % van de meetplaatsen
teruggevonden. Omdat voor deze en vele andere
stoffen geen specifieke normen bestaan, is een
algemene beoordeling niet mogelijk. Wel is er een
verbetering zichtbaar voor de groep van
organochloorbestrijdingsmiddelen. In 2002 werd
slechts op 13 % van de meetplaatsen nog normoverschrijding
vastgesteld, tegenover een veelvoud
in de voorgaande jaren.

2.5 Verspreiding van zwevend stof
Emissie van PM10 en PM2,5
emissie (kton)
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
PM10
PM2,5
1995 2000 2001 2002
handel & diensten
verkeer & vervoer
landbouw & visserij
Bron: VMM.
PM10 PM10 PM10
PM2,5 PM2,5 PM2,5
energie
industrie
bevolking
In 2002 werd een nieuwe inventaris van de emissie van PM10
en PM2,5 in gebruik genomen. Door het in rekening brengen
van nieuwe bronnen en de aanpassing van emissiefactoren,
leidde dit tot een verhoging van eerder gepubliceerde
gegevens.
Sinds 1995 is de PM10-emissie gedaald dankzij het gebruik van
nieuwe technologie en de omschakeling naar schonere brandstoffen.
De sectoren industrie, energie en landbouw & visserij
kenden een lichte stijging in 2002. Landbouw & visserij is de
belangrijkste bron van PM10-emissie, maar deze emissie is
onzeker. Bovendien is deze emissie vermoedelijk minder
belangrijk vanuit het oogpunt van de gezondheid omdat het
vooral over opwaaiend stof bij bewerking van landbouwgronden
gaat. De PM2,5-emissie blijkt voor 38,5 % veroorzaakt
door de uitlaat-emissie van personenverkeer en goederentransport.

Jaargemiddelde PM10-concentratie
PM10 (µg/m 3 )
60
50
40
30
20
10
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Bron: VMM.
industrieel gebied
Vlaanderen
voorstedelijk gebied
stedelijk gebied
35 MIRA-T 2003 in zakformaat
landelijk gebied
doel 2005
doel 2010
De jaargemiddelde PM10-concentratie bleef in 2002 voor zowel
het industrieel, het voorstedelijk, het stedelijk en het landelijk
gebied onder de 40 µg/m 3 (doelstelling voor 2005). Toch
zijn er nog overschrijdingen vastgesteld in 3 van de 16 meetstations.
De doelstelling voor 2010 werd nog in geen enkel
meetstation gehaald.
PM10 en PM2,5 worden aanzien als enkele van de belangrijkste
luchtpolluenten met nadelige gezondheidseffecten. De externe
gezondheidskosten voor PM10 worden begroot op zo’n
250 euro per persoon of zo’n 1,5 miljard euro voor heel Vlaanderen.
(µg/m3 ) industrieel voorstedelijk stedelijk landelijk Vlaanderen
1996 58 55 42 .. 52
2002 38 36 34 30 36
Meetresultaten hoger dan in vorige edities door afstemming met Europese
referentiemethode.
.. = niet beschikbaar

2.6 Ioniserende straling
Vast nucleair afval opgeslagen in afwachting van berging
hoeveelheid afval (duizend m 3 )
14
12
10
8
6
4
2
0
1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002
laagactief
afval
Bron: NIRAS.
middelactief
afval
hoogactief
afval
De hoeveelheid radioactief afval die wordt opgeslagen in afwachting
van definitieve berging neemt jaarlijks toe. NIRAS
raamt de afvalvolumes tegen 2070 op 72 000 m 3 laagactief afval,
8 900 m 3 middelactief afval en 2 100 à 5 000 m 3 hoogactief
afval. Ruim de helft van het laagactief afval en een deel van
het middelactief afval zal afkomstig zijn van de ontmanteling
van bestaande nucleaire installaties. Het onderzoek naar passende
bergingsmethodes is nog aan de gang. Eind 2002 bleken
enkele tientallen vaten met opgeslagen radioactief afval
gebreken (roestvorming of zwelling) te vertonen. Die vaten
dateren uit de jaren ’80 en waren bestemd voor storting in zee,
hetgeen nooit heeft plaatsgevonden. Er is geen radioactiviteit
in de omgeving terechtgekomen, maar een nieuwe behandeling
en verpakking van het afval in die vaten dringt zich op
omdat ze niet voldoen aan de huidige acceptatiecriteria voor
berging.
(m3 ) laagactief afval middelactief afval hoogactief afval
1990 5 565 3 124 173
2002 12 439 3 908 236

Blootstelling door radiologische onderzoeken en nucleaire geneeskunde
dosis t.g.v. radiologische onderzoeken per inwoner (mSv)
2,0
1,8
1,6
1,4
1,2
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0
1991 1993 1995 1997 1999 2001
Vlaanderen (alle radiologische onderzoeken samen)
België andere radiologische onderzoeken
België CT
CT = Computed Tomography
Bron: H. Mol (EHSAL) op basis van RIZIV.
37 MIRA-T 2003 in zakformaat
Bij de radiologische onderzoeken zien we dat de dosis afkomstig
van de meer performante maar ook meer belastende
CT-onderzoeken in 11 jaar verdubbeld is tot ongeveer 1 mSv per
jaar. De toename door CT wordt gedeeltelijk gecompenseerd
door een afname van conventionele onderzoeken. In 2001
kwam de gemiddelde blootstelling in Vlaanderen ten gevolge
van radiologische onderzoeken uit op 1,81 mSv. Om richtinggevende
drempelwaarden te kunnen opstellen, moeten de
apparaten voor radiodiagnose voortaan voorzien zijn van een
systeem om de opgelopen dosis te bepalen.
De gemiddelde jaardosis t.g.v. nucleaire geneeskunde in
Vlaanderen wordt per hoofd van de bevolking geschat op
0,19 mSv. De som van beiden brengt de gemiddelde medische
blootstelling in Vlaanderen op 2,0 mSv per jaar. Dit is hoog in
vergelijking met andere West-Europese landen.

2.7 Lawaai
Percentage van de bevolking blootgesteld aan wegverkeergeluid boven 65 dB(A)
aandeel van de bevolking in Vlaanderen (%)
35
30
25
20
15
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
LAeq,dag geluidskaart > 65dB(A)
LAeq,dag steekproef > 65dB(A)
doel 2007
Bron: metingen en geluidskaart INTEC-UGent, verkeerstellingen AWV.
Het gemiddelde geluidsniveau door wegverkeer, overdag opgemeten
aan de huisgevel, stabiliseert terwijl de gemiddelde
verkeersintensiteit verder toeneemt. Dit is het gevolg van stiller
wordende voertuigen, verlaagde rijsnelheid en verbeterde
wegdekkwaliteit. De groei van de verkeersintensiteit is echter
geconcentreerd op reeds drukke plaatsen waar ook het zwaar
verkeer zich concentreert. Hierdoor daalt het percentage van
de bevolking blootgesteld aan relatief hoog wegverkeergeluid
(> 65 dB(A)) niet. Dit geldt zowel voor berekeningen op basis
vandemetingen(L Aeq,dag,steekproef)alsopbasisvanverkeerstellingen
(L Aeq,dag, geluidskaart). Om tegen 2007 de beleidsdoelstelling
uit het MINA-plan 3 (2003- 2007) te bereiken (20 %
van de bevolking) moeten maatregelen ingevoerd worden op
het vlak van ruimtelijke ordening en om het gebruik van voertuigen
te beperken en verkeersstromen te sturen.

? Gemiddeld aantal maandelijkse vliegtuiggecorreleerde nachtelijke geluidspieken boven
75 dB(A) in 2002
locatie aantal/maand
Tervuren* 3
Duisburg 4
Evere 5
Perk 12
Grimbergen 20
St. P.-Woluwe 43
Wemmel 80
Sterrebeek 109
Koningslo* 120
Grimbergen* 186
Nossegem 219
Kampenhout 241
N.O.-Heembeek 283
Veltem 291
Diegem 447
Kortenberg 500
* gemiddeld aantal per maand voor periode
november-december 2002
Bron: ATF-K.U.Leuven, BIAC, AMINAL.
39 MIRA-T 2003 in zakformaat
Er zijn aanwijzingen dat equivalente geluidsdrukniveaus de
geluidsbelasting op het gebied van slaapverstoring onvoldoende
weergeven. Het aantal en de hoogte van de geluidspieken
zijn eveneens belangrijke bepalende factoren. Het aantal
nachtelijke vliegtuiggecorreleerde geluidspieken boven
75 dB(A) rond de luchthaven Brussel-Nationaal verschilt sterk
tussen de meetposten en is afhankelijk van de afstand van de
meetpost tot de luchthaven en de ligging van de vliegroutes.
Omwille van de onstabiele situatie op het vlak van vluchtroutes
rond de luchthaven Brussel-Nationaal en de onzekerheid
rond het toekomstige beleid, is het op dit ogenblik nog
onmogelijk om deze indicator verder te evalueren.

2.8 Stank
? Doelgroepen als veroorzakers van ernstige tot extreme geurhinder in 2001
30 %
2 %
12 %
bevolking
industrie*
landbouw
13 %
20 %
23 %
verkeer & vervoer
handel & diensten
water- en waterzuivering
De laatste volledige gegevens over stank dateren van eind
2000 - begin 2001. Toen werd in opdracht van AMINAL een
enquête (Schriftelijk Leefomgevingsonderzoek) uitgevoerd
om na te gaan in welke mate Vlamingen gehinderd zijn door
geur. Uit de respons bleek 7 % ernstig tot extreem gehinderd te
zijn door geur, 12 % was tamelijk gehinderd. Verkeer & vervoer
kwam als grootste bron van geurhinder naar voor. Ook de
industrie en bevolking werden als belangrijke bronnen aangeduid.
Wanneer enkel naar spontane klachten bij de overheid
wordt gekeken (inventarisatie in 1997 en 2001) blijken
burenhinder, landbouw en industrie de belangrijkste bronnen
van geurhinder te zijn.
* inclusief activiteiten die behoren tot afvalverzameling en -verwerking (in MIRA handel & diensten) en tot de energiesector
Bron: AMINAL.

2.9 Lichthinder
Kunstmatige hemelluminantie (hemelgloed) in 2000
% van de natuurlijke hemelluminantie
< 11 %
33 % - 100 %
11 % - 33 %
100 % - 300 %
Bron: Cinzano P., Falchi F., 2000.
41 MIRA-T 2003 in zakformaat
300 % - 900 %
> 900 %
De kunstmatige hemelluminantie of hemelgloed wordt veroorzaakt
door kunstlicht en geeft een beeld van de totale lichtvervuiling.
Het verband tussen bevolkingsdichtheid en lichtvervuiling
in Europa is duidelijk zichtbaar. Zo is de kunstmatige
hemelluminantie het hoogst in Vlaanderen, het
grootste deel van Nederland en het noordwesten van Duitsland.
De laagste waarden komen voor in afgelegen gebieden
in Frankrijk en Spanje. In het MINA-plan 3 (2003-2007) werd
de doelstelling opgenomen dat er tegen 2007 in Vlaanderen
geen gebieden meer mogen voorkomen met een hemelgloed
die 9 keer groter is (> 900 %) dan de natuurlijke hemelluminantie
(tussen 0.30 uur en 5.00 uur ‘s nachts).

2.10 Versnippering
Toename van de bebouwing
bruto bebouwing (%)
60
50
40
30
20
10
0
1990 1995 2000 2003
29/1 Lendelede (+3,5 %)
16/1 Schilde (+2,2 %)
24/1 Putte (+3,2 %)
23/1 Baasrode (+2,8 %)
31/1 Ternat (+1,5 %)
21/4 Nevele (+2,4 %)
21/1 Wingene (+1,6 %)
32/1 Bertem (+1,6 %)
18/1 Hamont-Achel (+0,4 %)
15/1 St.-Gillis Waas (+3,1 %)
8/2 Hoogstraten (+3,5 %)
17/1 Dessel (+2,9 %)
12/3 Bredene (+3,0 %)
14/1 Bassevelde (+1,9 %)
20/1 Zoutenaaie (+0,8 %)
gemiddelde
Bron: NGI-orthofotobestanden en terreininventarisatie door Laboratorium
voor Bos, Natuur en Landschap, K.U.Leuven.

De voornaamste oorzaak van versnippering is de ‘systematisch
foutieve’ aanwezigheid van bebouwing: té
veel bebouwing, té verspreide bebouwing, lintbebouwing
e.d. Bovendien wordt er nog steeds een toename
van bebouwing waargenomen. De versnippering van
de open ruimte veroorzaakt diverse milieuproblemen
zoals meer verspreide geluidshinder en lucht-, wateren
bodemverontreiniging.
De analyse van de bebouwing in 1990, 1995 en 2000 gebeurde
op basis van digitale orthofotoreeksen. De bebouwing
in augustus 2003 werd ter plaatse opgetekend.
Er werden 15 kaartbladen geanalyseerd van elk
80 km 2 , regelmatig verdeeld over Vlaanderen. Elk
43 MIRA-T 2003 in zakformaat
kaartblad werd genoemd naar een centraal voorkomende
plaats. Als we kijken naar de bebouwingstoestand
in 2003 kunnen we vaststellen dat de kaartbladen
Lendelede, Schilde en Putte erg volgebouwd zijn
(meer dan 50 % van het kaartblad is bebouwd). De
kaartbladen Zoutenaaie en Bassevelde daarentegen
vertonen nog veel open ruimte (minder dan 25 % van
het kaartblad is bebouwd). Als we kijken naar de evolutie
van de bebouwing over de periode 1990-2003 kan
voor alle kaartbladen een toename van de bebouwing
vastgesteld worden. Lendelede en Hoogstraten kenden
de sterkste groei sinds 1990. De kaartbladen met de
kleinste aangroei van bebouwing zijn Zoutenaaie en
Hamont-Achel.

2.11 Verstoring van de waterhuishouding
Afstroming van verharde en niet verharde oppervlakte
verharde/niet verharde afstroming
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001
Bron: Afdeling Water, AMINAL.
De toename van verharde oppervlakte in Vlaanderen
leidt zowel tot een verhoogde afstroming van water
naar de waterlopen als tot een verminderde infiltratie
van water naar de ondergrond. Naast de totale oppervlakte
aan bebouwde percelen in Vlaanderen en de
effectieve bebouwing van deze percelen, werd ook de
afstroming vanaf niet verharde oppervlakte in rekening
gebracht. De totale afstroming (verharde en niet
verharde afstroming) is sinds 1987 met minder dan
4 % toegenomen, terwijl de verhouding verharde tot
niet verharde oppervlakte is toegenomen met 41 %.
Deze toename kan een belangrijke invloed hebben op
het optreden van overstromingen.

Ondiepe grondwaterstand in natuurgebieden
voortschrijdend gemiddeld peil (m)
0,3
0,2
0,1
0
-0,1
-0,2
-0,3
1992 1994 1996 1998 2000 2002
Grypenveld
Olens Broek
Hoeleden
Frans Segers res.
Gulke Putten
Horst
Bron: Watina grondwaterdatabank, IN.
45 MIRA-T 2003 in zakformaat
Leiemeersen
Hageven
Dijlevallei
Molenbeekvallei
Potpolder Kruibeke
De ondiepe grondwaterpeilen in 11 natuurgebieden vertonen
jaarlijkse seizoensgebonden schommelingen. Door de uitzonderlijk
droge periode tussen juli 1995 en juli 1996 daalden de
peilen in alle gebieden. Sinds 1996 nam het peil gestaag toe en
bereikte een maximum in 2001, een jaar met uitzonderlijk veel
neerslag. De stijgende trend van de grondwaterpeilen in de
natuurgebieden is wellicht het gecombineerde effect van
enkele opeenvolgende natte jaren en een wijziging in het
beheer van de natuurgebieden ten voordele van natte natuurtypes.
Zo worden in veel natuurgebieden de kleinere grachten
niet meer onderhouden waardoor hun drainerende werking
langzaam vermindert.

2.12 Vermesting
Overschot op de bodembalans van de landbouw
kg N/ha kg P/ha
300
250
200
150
100
50
0
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
stikstofoverschot
doel stikstof 2007
Bron: CLE.
120
100
80
60
40
20
0
fosforoverschot
doel fosfor 2010
Het overschot op de landbouwbodembalans is het verschil
tussen wat op de landbouwbodem terechtkomt (mest, depositie)
en de hoeveelheid die als oogstbaar product de bodem verlaat.
Dit overschot komt uiteindelijk terecht in de lucht en het
water of blijft in de bodem achter. In 2002 was het overschot
voor stikstof met 33 % en voor fosfor met 53 % gedaald t.o.v.
1990. Deze uitgesproken daling was vooral een gevolg van een
verminderd kunstmestgebruik: -35 % voor stikstof en -79 %
voor fosfor. Daarnaast daalde de dierlijke mestproductie door
een krimpende veestapel en een lagere nutriënteninhoud van
het voeder. De doelstelling voor stikstof voor 2007 beoogt niet
zozeer het vermijden van eutrofiëring, als wel een algemene
bescherming van de drinkwaterwinning.
1990 1995 1997 1999 2000 2001 2002 doel
stikstofoverschot (kg N/ha) 276 272 228 239 213 199 184 70
fosforoverschot (kg P/ha) 66 55 49 52 37 32 31 4

Rode Lijst hogere planten ingedeeld naar stikstoftolerantie
soorten per stikstoftolerantieklasse (%)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
201
136
294
79
195
stikstofmijdend intermediair stikstoftolerant
overige soorten
(aantal)
Bron: NARA 2003.
47 MIRA-T 2003 in zakformaat
30
soorten op
Rode Lijst (aantal)
De Rode Lijst ‘hogere planten’ geeft aan welke plantensoorten
uitgestorven, met uitsterven bedreigd, bedreigd of kwetsbaar
zijn. Van de stikstofmijdende planten bevindt 40 % zich op de
Rode Lijst, terwijl van de stikstoftolerante soorten dat maar
13 % is. Vermesting is één van de factoren die tot deze kritieke
toestand van soorten leidt. Niet alleen de voedselarme, maar
ook de van nature voedselrijke ecosystemen lijden onder vermesting,
bv. de Blankaartvijver in West-Vlaanderen. Ook in
de polders is de achteruitgang van waterplanten mogelijk te
wijten aan vermesting. Normen voor mesttoediening en
atmosferische deposities houden beperkt rekening met randvoorwaarden
voor natuurbehoud, maar dit heeft nog onvoldoende
geleid tot de realisatie van een natuurgerichte milieukwaliteit.
Deze kwaliteit is nodig om planten van de Rode Lijst
te krijgen.

2.13 Verzuring
☺ Potentieel verzurende emissie
emissie (miljoen Zeq)
18 000
16 000
14 000
12 000
10 000
8 000
6 000
4 000
2 000
0
1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002*
totale verzuring
SO2
doelafstand tot
NOx
NEM-richtlijn (2010) NH3
* voorlopige cijfers; NOx-emissies die uit de bodem vrijkomen
door bacteriële processen na gebruik van dierlijk mest en
kunstmest, zijn niet beschouwd bij het vaststellen van de NEMplafonds.
Deze emissiefractie is niet meegenomen bij de berekening
van de doelafstand, maar wel in de emissietotalen.
Bron: VMM.
Door de sterke emissiedaling tussen 1990 en 2002 lijkt Vlaanderen
goed op weg om de doelstelling uit de EU-richtlijn Nationale
Emissie Maxima (NEM) in 2010 te halen. Van de 60 %
reductie die Vlaanderen tussen 1990 en 2010 moet realiseren,
zijn in 2002 reeds drie vierden gerealiseerd. Dit is vooral te
danken aan de daling van de SO 2-emissie door het lager zwavelgehalte
in brandstoffen. Ook de NO x-emissie bevindt zich
al enkele jaren in een dalende trend, vnl. door sterke emissiereducties
in de sectoren energie (-57 %) en verkeer & vervoer
(-25 %). Door de daling van de veestapel en het emissiearm
aanwenden van mest daalt de NH 3-emissie sinds 2000. De
NEM-richtlijn voorziet een tussentijdse evaluatie in 2004, met
mogelijkheid tot bijsturing (verstrenging) van de plafonds.
(miljoen Zeq) SO 2 NO x NH 3 totaal doelafstand
1990 7 881 4 827 4 699 17 407 10 283
2002* 2 880 3 564 3 215 9 659 2 582
Zeq = zuurequivalenten

Verzurende depositie
verzurende depositie (Zeq/ha)
6 000
5 000
4 000
3 000
2 000
1 000
0
1990 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
doel 2002
(MINA-plan 2)
doel 2010
(~NEM-richtlijn)
doel 2030
(MINA-plan 3)
Bron: VMM.
49 MIRA-T 2003 in zakformaat
NH X
NO Y
SO X
De verzurende depositie in Vlaanderen daalde met 27 % tussen
1990 en 2002. Dit volstond niet om de doelstelling uit het
MINA-plan 2 te halen (2 900 Zeq/ha.j). Weersinvloeden, grensoverschrijdende
emissies en emissiereducties die zich voornamelijk
situeerden bij hoge bronnen (schoorstenen) zorgen
ervoor dat de daling van de deposities in Vlaanderen minder
groot zijn dan deze van de eigen emissies. In 2002 was nog respectievelijk
77 %, 51 % en 52 % van de oppervlakte bos, heide en
soortenrijk grasland in Vlaanderen blootgesteld aan deposities
hoger dan de bijhorende kritische last (d.i. de maximaal
toelaatbare depositie zonder dat er schade optreedt). Verzuring
blijft onze ecosystemen dus aantasten, en de algemene
emissiereductie dient daarom te worden verdergezet. Pas
wanneer het algemene depositieniveau voldoende laag is,
wordt een gebiedsgericht beleid kosteneffectief.
(Zeq/ha) SOx NOy NHx totaal
1990 2 369 1 330 2 133 5 832
2002 1 096 1 278 1 882 4 256
Zeq = zuurequivalenten

2.14 Fotochemische luchtverontreiniging
☺ Jaaroverlast (AOT60ppb-max8u) voor de gezondheid en
jaargemiddelde (GMD-max8u) van ozon
De jaaroverlast van ozon is het overschot boven de Europese
gezondheidsdrempel van 120 µg/m
AOT60ppb-max8u doel AOT60ppb-max8u (2010)
GMD-max8u
uurgraden
De buitenste rechterschaal toont voor elk jaar – als karakteristiek voor
de kwaliteit van de zomer – het aantal uurgraden met temperaturen
hoger dan 25°C (te Ukkel volgens KMI).
Bron: Intergewestelijke databank lucht, IRCEL.
3 van het
hoogste 8-uursgemiddelde per dag, opgeteld over alle
dagen van het jaar (AOT60ppb-max8u). Ook het jaargemiddelde
van de dagelijkse hoogste 8-uursgemiddelden
(GMD-max8u) wordt getoond, omdat
nadelige effecten van ozon mogelijk reeds optreden
onder de drempelwaarde. De evolutie van de jaaroverlast
en het jaargemiddelde is verschillend. Het verloop
van de jaaroverlast schommelt en volgt de jaarlijkse
variatie in zonnestraling en temperatuur. Sinds 1994
zijn de ozonpiekwaarden echter lager dan voordien
voor vergelijkbare uurgraden. Vanaf 1996 voldoet de
ruimtelijk gemiddelde jaaroverlast in Vlaanderen aan
de doelstelling voor 2010. Het jaargemiddelde wordt
veel minder beïnvloed door de kwaliteit van de zomer.
Deze indicator stijgt, wat erop wijst dat de ozonconcentraties
door het jaar heen toenemen. Zelfs in 2002,
met zeer weinig piekoverlast, stijgt het achtergrondniveau.
AOT60 ppb-max8u (µg/m
12 000
70 1 050
10 000
60 900
8 000
50 750
6 000
40 600
30 450
4 000
20 300
2 000
10 150
0
0 0
1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002
3 GMD-max8u uurgraden
).uren
µg/m uur.(graden>25°C)
3

☺ Ruimtelijke spreiding van de ozonoverlast voor de gezondheid in 2002
AOT60ppb-max8u
(µg/m 3 ).uren
0 - 250
251 - 500
501 - 1 000
1 001 - 2 000
2 001 - 3 000
3 001 - 4 000
4 001 - 5 800
MLTD
5 801 - 8 000
8 001 - 10 000
10 001 - max
ozon meetstation
(M)LTD: (middel)langetermijndoelstelling
Bron: Intergewestelijke databank lucht, IRCEL; VMM.
51 MIRA-T 2003 in zakformaat
0 5 10 20
N
30 40 50 km
De kaart toont de spreiding over Vlaanderen van de
ozonoverlast voor de gezondheid in 2002. De jaaroverlast
was gering in 2002 en kwam nergens boven de
MLTD van 5 800 (µg/m 3 ).uren uit. De kleinste overlast
in Vlaanderen bedroeg 848 (µg/m 3 ).uren, de grootste
2 664 (µg/m 3 ).uren. In 2001 werd de MLTD nog op 16 %
van de oppervlakte van Vlaanderen overschreden. De
LTD voor de jaaroverlast (AOT60 ppb-max8u = 0) werd
echter in 2002 wel nog overal in Vlaanderen overschreden.
Ook in een jaar met relatief weinig ozonoverlast
werden de hoogste waarden opnieuw genoteerd
in de Kempen en in het noordoostelijk deel van
Vlaams-Brabant, wegens de hogere temperaturen.
In 2002 tekende ook de streek rond Geraardsbergen
zich af.

2.15 Aantasting van de ozonlaag
☺ Emissie van ozonafbrekende stoffen
emissie (ton CFK-11-equivalenten)
400
350
300
250
200
150
100
50
0
koelmiddel ontsmettingsmiddel
1995
1996
1997
1998
solvent drijfgas blaasmiddel brandbestrijdingsmiddel
1999
2000
2001
2002*
* voorlopige cijfers op basis van extrapolaties van de emissie in de voorgaande
jaren
Bron: Econotec, 2002 herwerkt door Vito en VMM.
Onder impuls van het protocol van Montreal (1987) zijn wereldwijd,
ook in Vlaanderen, maatregelen getroffen om het
gebruik van ozonafbrekende stoffen te beperken met het oog
op de bescherming van de ozonlaag. In 2002 lag de totale
emissie 592 ton CFK-11-eq lager dan in 1995. Vooral bij koelmiddelen
en bij bodem- en ruimteontsmetting is het gebruik – en
emissie – van ozonafbrekende stoffen sterk verminderd. Het
MINA-plan 3 (2003-2007) heeft als doelstelling de emissie in
Vlaanderen tegen 2007 terug te dringen met ten minste 70 %
t.o.v. 1999. De volgende 5 jaren moet de emissie jaarlijks met
45 ton CFK-11-eq worden gereduceerd om de doelstelling te halen.
De verwachting is dat dit zal lukken.
(ton CFK-11- eq) 1995 1999 2001 2002* doel 2007
totale emissie 1 019 670 488 427 201

Dikte van de ozonlaag boven Ukkel, poolgebied (Verenigde Staten, 70° N)
en de evenaarszone (India, 10° N)
De dikte van de ozonlaag boven Ukkel is tussen 1980 en 2002
dikte van de ozonlaag (DE)
met gemiddeld 0,23 % per jaar afgenomen. Gelet op de grote
400
schommelingen is het nog te vroeg om de toename gedurende
380
de laatste jaren te Ukkel al te interpreteren als een herstel. De
afbraak van de ozonlaag wordt – naast menselijke activiteiten
360
– ook versterkt door grote vulkaanuitbarstingen, zoals zicht-
340
baar is in de figuur. Bij de evenaar is de ozonlaag dunner, maar
minder onderhevig aan schommelingen; bij de polen is de
320
300
trend in Ukkel: -0,23 % per jaar (1980-2002)
laag dikker maar meer onderhevig aan variaties en afbraak.
De omvang van het ozongat aan de zuidpool in 2003 is verge-
280
lijkbaar met de recordomvang waargenomen in 2000.
Momenteel is er grote onzekerheid over de toekomstige evo-
260
lutie van de dikte van de ozonlaag door de mogelijke koppe-
240
ling met klimaatswijzigingen. De klimaatverandering zou na-
'72 '74 '76 '78 '80 '82 '84 '86 '88 '90 '92 '94 '96 '98 '00 '02 melijk de efficiëntie van ozonafbrekende stoffen kunnen
70°N Ukkel 10°N
vergroten.
Fuego
El Chichon
De volle zwarte lijn geeft de trend aan in Ukkel tussen 1980 en 2002.
De streepjeslijn geeft het niveau van vóór 1980 (doelstelling). Met pijltjes
zijn belangrijke vulkanische uitbarstingen aangeduid: Fuego in
Guatemala, El Chichon in Mexico en de Pinatubo op de Filippijnen.
DE = Dobson Eenheden
Bron: KMI, WOUDC.
53 MIRA-T 2003 in zakformaat
Pinatubo

2.16 Klimaatverandering
Emissie van broeikasgassen
emissie (Mton CO2-eq) 100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
1990 1994 1996 1998 2000 2002*
F-gassen
N2O CH 4
CO 2
doel 2005**
doel 2008-2012**
* voorlopige cijfers; ** Voor F-gassen is het referentiejaar 1995 i.p.v. 1990.
Voor de omrekening van tonnages naar CO2-equivalenten (CO2-eq) werden
volgende GWP-waarden gebruikt: 1 voor CO2, 23 voor CH4, 296 voor
N2O, 22 200 voor SF6 en 12 à 12 000 voor de verschillende HFK’s. Over de
uitstoot van PFK’s in Vlaanderen zijn onvoldoende gegevens beschikbaar.
Bron: Vito-Energiebalans, VMM.
De stijging van de broeikasgasuitstoot in Vlaanderen met
12,7 % tussen 1990 en 2002 staat haaks op het Vlaams engagement
om de uitstoot in 2005 te stabiliseren op het niveau van
1990. Om deze doelstelling alsnog na te komen, is een jaarlijkse
daling met 3,4 Mton of 3,8 % vereist in de periode 2003-
2005. Overname van de Belgische Kyoto-doelstelling (-7,5 % in
2008-2012 t.o.v. 1990) door Vlaanderen zou tussen 2003 en 2012
een jaarlijkse daling van de uitstoot vergen met 2,1 Mton of
2,4 %. Aangezien de broeikasgasemissies gerelateerd aan
energiegebruik instaan voor 81,9 % van het totaal, is een beleid
gericht op rationeel energiegebruik (REG) cruciaal om de
gestelde doelstellingen te halen. Een belangrijke hinderpaal
hiervoor is de bevoegdheidsverdeling in België en de moeilijke
samenwerking tussen gewesten en federale overheid.
(kton CO 2-eq) CO 2 CH 4 N 2O F-gassen totaal
1990 66 929 7 974 7 982 .. 82 885
1995 73 176 8 190 8 692 261 90 319
2002 77 103 7 004 8 281 1 021 93 409
.. = niet beschikbaar

Evolutie van de neerslag
neerslag (mm)
1 000
950
900
850
800
750
700
650
600
1898-1924
1925-1949
gemiddelde per
periode van 10 j.
1950-1974
1975-1999
1898- 1910- 1920- 1930- 1940- 1950- 1960- 1970- 1980- 1990-
1909 1919 1929 1939 1949 1959 1969 1979 1989 1999
Bron: Van Damme, 2003.
55 MIRA-T 2003 in zakformaat
gemiddelde per
periode van 25 j.
Analyse van de neerslaggegevens in de 20 ste eeuw leert dat in
ons land de gemiddelde jaarlijkse neerslaghoeveelheid stijgt.
Opgedeeld in intervallen van 25 jaar, bedraagt de toename
tussen het eerste en het laatste interval 6,6 %. Beschouwd in
intervallen van 10 jaar, vertoont de stijging eerder een golvend
– maar ook stijgend – patroon. De jaargemiddelde neerslaghoeveelheid
in het laatste decennium lag 16 % hoger dan in
het eerste decennium. Daar staat evenwel tegenover dat het
tweede decennium in de beschouwde periode bijna even nat
was als het voorlaatste decennium.
Sinds het begin van de waarnemingen in Ukkel zijn 2001 en
2002 absolute recordjaren met neerslaghoeveelheden van respectievelijk
1088,5 en 1077,8 mm ten aanzien van de normale
780,1 mm. De modelsimulaties van het IPCC (Intergovernmental
Panel on Climate Change) geven aan dat de neerslaghoeveelheden
in de loop van de 21 ste eeuw globaal zullen blijven
stijgen, en dat in vele gebieden de jaarlijkse fluctuaties sterker
zullen worden.

2.17 Gebruik van grondstoffen
Totale Materialen Behoefte
TMB per inwoner (ton)
160
140
120
100
80
60
40
20
0
1992 1994 1996 1998 2000 2002
VS import
VS eigen
DMI import
DMI eigen
Totale Materialen Behoefte (TMB) = de hoeveelheid primaire grondstoffen,
met uitzondering van water en lucht, die een regio in beweging zet
voor haar economische activiteiten; DMI = Directe Materialen Input,
VS = Verborgen Stromen
Bron: berekeningen CDO, UGent.
De TMB nam toe van gemiddeld 118 ton/inwoner over de
periode 1991-1995 tot gemiddeld 138 ton/inwoner over de
periode 1996-2002. Een van de redenen voor deze toename is
de stijging van de invoer van diamant. Doordat Vlaanderen
weinig natuurlijke rijkdommen heeft, werd over de periode
1991-2002 slechts 14 % van de TMB ingevuld door eigen
ontginningen. In diezelfde periode werd slechts 27 % van de
TMB rechtstreeks ingezet in de economie (DMI), de rest zijn
verborgen stromen (VS). VS zijn grondstoffen die niet worden
gebruikt maar wel een belasting van het milieu veroorzaken
(bv. erosie bij landbouw). Aan geïmporteerde grondstoffen en
goederen (DMI import) zijn aanzienlijk meer VS verbonden
dan aan eigen ontginningen (DMI eigen).
(ton/inwoner) 1991 2000 2001 2002
VS import 84 97 87 98
VS eigen 8 6 6 6
DMI import 21 26 27 27
DMI eigen 11 11 10 10
TMB 124 140 130 141

Directe Materialen Input t.o.v. het BBP Vlaanderen
index (1991 = 100)
130
125
120
115
110
105
100
95
90
85
1992 1994 1996 1998 2000 2002
BBP DMI BBP/DMI
DMI = Directe Materialen Input, BBP = Bruto Binnenlands Product in
constante prijzen
Bron: APS en berekeningen CDO, UGent.
57 MIRA-T 2003 in zakformaat
Een van de doelstellingen van de EU-strategie voor duurzame
ontwikkeling is het loskoppelen van economische groei en
gebruik van natuurlijke rijkdommen, waaronder primaire
grondstoffen. In 1992, 1995 en tussen 1997 en 2001 steeg de
inzet van primaire grondstoffen in de economie (DMI) minder
snel dan het BBP. Tijdens deze jaren nam de materiaalproductiviteit
(BBP/DMI), dit is de hoeveelheid economische welvaart
gerealiseerd met een eenheid primaire grondstoffen,
met 0,1 tot 3,1 % toe. In 2002 steeg de DMI echter opnieuw sneller
dan het BBP. Om een verregaande, blijvende ontkoppeling
te realiseren moet er werk gemaakt worden van een geïntegreerd
grondstoffenbeleid, dat gebruik maakt van een compleet
gamma van elkaar ondersteunende juridische (o.a. productnormering),
economische en sociale instrumenten.

2.18 Beheer van afvalstoffen
Aangeboden hoeveelheid huishoudelijk afval:
totaal
☺ terminaal te verwijderen
hoeveelheid huishoudelijk afval (miljoen ton)
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0
1992 1994 1996 1998 2000 2002
doel 2007 selectief
ingezameld
niet-selectief
ingezameld
Terminaal te verwijderen afval = niet-selectief ingezameld afval
Bron: OVAM.
In 2002 is de huishoudelijke afvalberg, voor het eerst sinds
1991, gestopt met groeien: er werd 7 kton (3 kg/inwoner) minder
ingezameld dan in 2001 (). Dit kan erop wijzen dat het
preventiebeleid vruchten begint af te werpen. Enkele voorbeelden
van preventieve acties zijn de invoering van gedifferentieerde
tarifering waarbij wordt betaald per volume of
gewicht aangeboden afval, het ondersteunen van kringloopcentra
en van gemeentelijke preventieprojecten, en sensibilisatiecampagnes
rond o.a. thuiscomposteren. Net als de voorgaande
jaren is ook de hoeveelheid niet-selectief ingezameld
afval gedaald: in 2002 werd 169 kg/inwoner niet-selectief
ingezameld (doelstelling 2007: maximum 150 kg/inwoner)
(☺).
(kton) 1991 1995 2000 2001 2002 doel 2007
selectief ingezameld afval 429 979 2 194 2 260 2 316
niet-selectief ingezameld afval 1 912 1 911 1 138 1 078 1 014
totaal afval 2 341 2 890 3 332 3 338 3 331 3 059

Hoeveelheid gestort bedrijfsafval
hoeveelheid gestort bedrijfsafval (miljoen ton)
6
5
4
3
2
1
0
1992 1993 1994 1995* 1996* 1997 1998 1999 2000** 2001**
doel 2010
secundair
primair
* geen gegevens beschikbaar, ** bijkomende deelsectoren in rekening
gebracht (gearceerd blokje); primair afval ontstaat op het moment dat
een product voor het eerst afval wordt, namelijk bij de eerste producent,
secundair afval is het afval van de afvalverwerkende bedrijven.
Bron: OVAM.
59 MIRA-T 2003 in zakformaat
De hoeveelheid gestort bedrijfsafval is tussen 1994 en 1997
sterk teruggedrongen. Deze daling kan gedeeltelijk verklaard
worden door het stopzetten van de steenkoolontginning en de
gipsproductie, twee activiteiten die typische te storten afvalstromen
met zich meebrachten. Tussen 1997 en 2000 bleef de
hoeveelheid gestort bedrijfsafval vrij constant, maar in 2001
was er een toename van 21 % t.o.v. het jaar voordien. Bovendien
werd nog steeds meer afval gestort (13 % van het bedrijfsafval)
dan verbrand (5 %), o.a. omdat storten van bedrijfsafval
nog steeds goedkoper is dan verbranden. Om de doelstelling
voor 2010 te halen wordt o.a. gesleuteld aan de heffingen:
begin 2003 is de heffing op het storten en verbranden van
recyclageresidu’s verhoogd.
(kton) 1992 1997 2000 2001 doel 2010
primair afval 4 426 2 398 1 972 2 373
secundair afval 1 121 737 1 181 1 451
totaal afval 5 547 3 135 3 153 3 824 2 523

2.19 Kwaliteit oppervlaktewater
Gemiddelde concentratie NH 4-N, NO 3-N, o-PO 4, CZV en O 2
CZV CVZ (mg/l)
160
140
120
100
80
60
40
20
0
0
1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002
O2 NO3-N CZV
CZV = chemisch zuurstofverbruik
Bron: VMM.
NH 4-N, NO 3-N, o-PO 4, O 2 (mg/l)
NH 4-N
12
10
8
6
4
2
o-PO 4
De zuurstofhuishouding van het oppervlaktewater (O 2, CZV)
verbetert en de nutriëntenconcentraties (behalve NO 3-N)
dalen. De industrie heeft veel inspanningen geleverd om haar
belasting te verminderen en de uitbouw van de waterzuiveringsinfrastructuur
heeft de belasting door huishoudens
verminderd. Veel meetplaatsen voldoen echter nog niet aan
de basiskwaliteitsnormen en slechts een tiental hebben een
goede fysisch-chemische toestand voor alle parameters. Meer
bedrijven moeten afgekoppeld worden van het rioleringsnetwerk
en lozingsvergunningen moeten worden aangepast.
Ook de verdere uitbouw van de waterzuiveringsinfrastructuur
moet de belasting van het oppervlaktewater
nog doen dalen. De nitraatconcentratie blijft een knelpunt dat
hoofdzakelijk vanuit de landbouw zal moeten opgelost
worden.

Belgische Biotische Index (BBI)
aandeel meetplaatsen (%)
aandeel BBI ≥ 7 (%)
100
0
90
10
80
20
70
30
60
40
50
50
40
60
30
70
20
80
10
90
0
100
1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002
BBI ≥ 7
zeer goede kwaliteit
goede kwaliteit
matige kwaliteit
BBI ≥ 7: basiskwaliteitsnorm
Bron: VMM.
61 MIRA-T 2003 in zakformaat
slechte kwaliteit
zeer slechte kwaliteit
uiterst slechte kwaliteit
Het aandeel meetplaatsen met uiterst slechte en zeer slechte
biologische kwaliteit (BBI) daalt sterk en het aandeel meetplaatsen
met goede tot zeer goede BBI neemt toe (30 % in 2002).
Volgens de VLAREM normering moeten echter alle meetplaatsen
een BBI van minstens 7 hebben. Daarbij komt nog dat het
standstill-principe (geen achteruitgang van de huidige situatie)
vaak niet van toepassing is. Er zullen nog heel wat inspanningen
nodig zijn om tegen 2015 een goede ecologische toestand
in alle waterlopen (Europese Kaderrichtlijn Water) te
behalen. Niet alleen de fysisch-chemische kwaliteit van het
water, maar ook de waterbodemkwaliteit moet worden verbeterd
en de natuurlijke morfologie van de waterlopen moet
worden hersteld.

2.20a Kwaliteit bodem: verontreiniging
Evolutie van het gekend aantal verontreinigde gronden
aantal (x 1 000)
25
20
15
10
5
0
vóór 1997 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Bron: OVAM.
doel 2007 onderzochte gronden
gekende verontreinigde gronden
onderzochte gronden
Een grond waarop een economische risicoactiviteit wordt of
werd uitgeoefend, wordt geklasseerd als risicogrond. Het aantal
risicogronden wordt geschat op 76 200. Voor deze gronden
moet een oriënterend bodemonderzoek uitwijzen of ze al dan
niet verontreinigd zijn. Eind 2002 had OVAM 16 688 gronden
onderzocht, waarvan er 13 305 (80 %) verontreinigd waren.
Verontreinigde gronden worden opgenomen in het register
van verontreinigde gronden van OVAM. Ze zijn niet langer
multifunctioneel, maar hoeven niet noodzakelijk te worden
gesaneerd. De noodzaak van sanering hangt af van de ernst
van de verontreiniging, van de kenmerken en functies van de
bodem, en van de periode waarin de verontreiniging tot stand
kwam (d.w.z. nieuwe of historische bodemverontreiniging).
Het MINA-plan 3 (2003-2007) stelt voorop om 30 % van het totaal
aantal geschatte risicogronden (22 500 gronden) tegen
2007 onderzocht te hebben. Deze doelstelling lijkt haalbaar.

? Gekend aantal verontreinigde gronden met minerale olie in 2002
grond verontreinigd met minerale olie
Bron: OVAM.
63 MIRA-T 2003 in zakformaat
0 5 10 20
N
30 40 50 km
In 2002 waren er in Vlaanderen 6 266 gronden
gekend die verontreinigd zijn met minerale
olie. Dit is één van de meest voorkomende
verontreinigende stoffen. De meeste verontreinigingen
zijn het gevolg van polluenten
aanwezig in vloeibare brandstoffen zoals
benzine, diesel, stookolie, kerosine … De verontreiniging
wordt zowel aangetroffen bij de
industrie en handel & diensten (opslagplaatsen
voor brandstof, benzinestations,
bedrijven die deze producten als brandstof of
grondstof gebruiken) als bij de gezinnen, door
het gebruik van stookolie.

2.20b Kwaliteit bodem: erosie
Erosiviteit van de neerslag
afwijking op langetermijngemiddelde
600
400
200
0
-200
-400
-600
jaarlijkse R-waarde*
1900 1920 1940 1960 1980 2000
1 400
1 200
1 000
* R = gemiddelde jaarlijkse neerslagerosiviteit (MJ.mm/ha.h). Deze
waarde is lineair gerelateerd aan het erosierisico. De zwarte curve geeft
het 5-jarig glijdend gemiddelde weer van zowel de jaarlijkse neerslagerosiviteit
als de afwijking op het gemiddelde voor de periode 1898-2002
= 689 MJ.mm/ha.h. De streepjeslijnen geven de standaardafwijking
weer op het langetermijngemiddelde.
Bron: KMI en Laboratorium voor Experimentele Geografie, K.U.Leuven.
800
600
400
200
0
Bodemerosie door water treedt hoofdzakelijk op tijdens en
vlak na intense regenbuien. Zowel de intensiteit als de
hoeveelheid neerslag zijn daarbij bepalend. Hoe meer intense
regenbuien er jaarlijks optreden, hoe groter het jaarlijks
geërodeerd bodemvolume zal zijn. Klimaatveranderingen
kunnen leiden tot een hogere frequentie van zulke hoogintense
regenbuien, met een hoger erosierisico tot gevolg.
De jaarlijkse neerslagerosiviteit vertoont een cyclisch patroon
met periodes van 10-20 jaar met een gemiddeld lagere neerslagerosiviteit,
afgewisseld met periodes met een gemiddeld
hogere neerslagerosiviteit. Het laatste decennium wordt
gekenmerkt door hogere waarden voor de neerslagerosiviteit:
8 van de laatste 10 jaar zijn gekenmerkt door waarden boven
het langetermijngemiddelde. Bovendien hebben de twee
hoogste waarden sinds 1898 zich voorgedaan in 2001 en 2002.

Bodemerosie in Vlaanderen in 2002
niet-erosieve oppervlakken
(bebouwing, wegen, water)
< 1 ton/ha/jaar
1 - 2 ton/ha/jaar
2 - 5 ton/ha/jaar
5 - 10 ton/ha/jaar
10 -20 ton/ha/jaar
> 20 ton/ha/jaar
0 5 10 20
Bron: Laboratorium voor Experimentele Geografie, K.U.Leuven.
65 MIRA-T 2003 in zakformaat
N
30 40 50 km
Bodemerosie door water is het resultaat van 4 hoofdfactoren:
neerslag, reliëf, bodemsoort en vegetatie. In
2002 bedroeg het totale bodemverlies door water in
Vlaanderen 1,97 miljoen ton. Het ruimtelijk patroon
van dit bodemverlies in Vlaanderen wordt hoofdzakelijk
bepaald door het reliëf en de bodemsoort. In het
zuiden van Vlaanderen is de hellingsgraad relatief
hoog en komen leem- en zandleembodems voor die
zeer gevoelig zijn voor bodemerosie. In het noorden is
de hellingsgraad laag en komen minder erosiegevoelige
zandbodems voor. Bijgevolg is het jaarlijks
bodemverlies zeer laag in de Polders, de Vlaamse
Zandstreek en de Kempen (gemiddeld < 0,5 ton per
hectare per jaar). De hoogste erosiewaarden komen
voor in de Weidestreek, de Leemstreek en de Zandleemstreek
(gemiddeld > 1,5 ton per hectare per jaar).

2.21 Niet-ioniserende straling
Bevolking blootgesteld aan gemiddeld B-veld van 0,4 µT in 2002
Afstand (m) vanaf de hoogspanningslijn waarop 0,4 µT
B-veld wordt teruggevonden bij verschillende werkingscapaciteiten
van de verschillende types luchtlijnen in
Vlaanderen
(m)
werkingscapaciteit 70 kV
luchtlijntype
150 kV 380 kV
25 % 9 15 33
50 % 18 30 66
75 % 27 43 98
100 % 36 58 130
Bron: Vito.
Het transport van elektriciteit veroorzaakt magnetische velden
of B-velden. Epidemiologische studies beschreven een
licht verhoogd risico (relatief risico = 2, ter vergelijking het
relatief risico op longkanker bij rokers is bij benadering 15) op
kinderleukemie bij blootstelling aan een gemiddeld B-veld
van 0,4 µT. Het verband tussen oorzaak en gevolg is echter niet
bewezen. In Vlaanderen blijkt uit resultaten van modellering
dat een gemiddelde B-veldwaarde van 0,4 µT kan teruggevonden
worden tussen 9 en 130 m van hoogspanningslijnen,
afhankelijk van het lijntype en de werkingscapaciteit. Op
basis van deze gegevens zou 1,4 % van de inwoners in Vlaanderen
blootgesteld worden aan een gemiddeld B-veld van
0,4 µT bij maximale werkingscapaciteit van de hoogspanningslijnen.
Hoogspanningslijnen hebben voor slechts
(4,5 ±3,5) % van de tijd een werkingscapaciteit tussen 75 % en
100 %. Voor Vlaanderen kan dit omgerekend worden naar
1 extra geval van kinderleukemie om de twee jaar.

☺ Elektrisch veld rond GSM-zendmasten in 1998-2003
aantal keer gemeten
350
300
250
200
150
100
50
0
< 2,5 %
2,5 % - 5 %
7,5 % - 10 %
12,5 % - 15 %
17,5 % - 20 %
22,5 % - 25 %
27,5 % - 30 %
32,5 % - 35 %
37,5 % - 40 %
42,5 % - 45 %
47,5 % - 50 %
52,5 % - 55 %
57,5 % - 60 %
verhouding van het gemeten E-veld tot Belgische
referentiewaarde (%)
Bron: UGent.
67 MIRA-T 2003 in zakformaat
62,5 % - 65 %
> 65 %
Het elektrisch veld of E-veld uitgestraald door GSMzendmasten
is onderworpen aan een Belgische norm (KB 29
april 2001). Deze norm is twee maal strenger dan de richtlijn
die ICNIRP (International Commission on Non-Ionising Radiation
Protection) in 1998 voorstelde. In de periode 1998-2003
werden metingen uitgevoerd op 510 toegankelijke meetplaatsen
waar de velden maximaal waren. Bij 85 % van de metingen
werd een waarde teruggevonden die 20-maal onder de
Belgische norm lag. Dit is een worst-case beeld voor Vlaanderen.
Naast GSM-masten zijn er nog veel andere bronnen van
radiofrequente straling, zoals TV-masten en amateurradio.
Deze moeten ook meegenomen worden bij het maken van een
volledige blootstellingskaart.

2.22 Gebruik van GGO’s
? Oppervlakte veldproeven met transgene gewassen in België
oppervlakte (ha)
120
100
80
60
40
20
0
1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003
Bron: Sectie Bioveiligheid en Biotechnologie, WIV.
Het uitvoeren van veldproeven met transgene gewassen is in
België niet toegestaan zonder voorafgaande toelating. Naast
de commerciële biotechnologiebedrijven zijn ook universiteiten
initiatiefnemers voor veldproeven. De oppervlakte veldproeven
kende in 2000 een hoogtepunt. In 2003 waren er geen
veldproeven meer. De belangrijkste oorzaak ligt bij de commerciële
biotechnologiesector die in 2003 geen proeven meer
heeft voorgesteld. Sinds 1998 geldt er immers in de Europese
Unie (EU) een moratorium op de verdere commercialisering
van transgene gewassen. Tot in 2003 zijn er geen transgene
gewassen in België geteeld voor commerciële doeleinden.
Voeding in België kan wel bestanddelen bevatten van
transgene gewassen afkomstig van buiten de EU.
1986 1990 1995 1998 2000 2001 2002 2003
(ha) 0,02 2,88 13,09 51,48 110,73 33,54 8,94 0

? Oppervlakte transgene gewassen wereldwijd
oppervlakte transgene gewassen (miljoen ha)
70
60
50
40
30
20
10
0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002*
overige China Canada Argentinië VS
* prognose
Bron: International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications,
www.isaaa.org
69 MIRA-T 2003 in zakformaat
Sedert de commerciële introductie in 1996, neemt de teelt van
transgene gewassen elk jaar toe in de wereld. In 2002 schatte
men het wereldareaal transgene gewassen op 58,7 miljoen
hectare. Parallel met het areaal, steeg het aantal landen dat
transgene gewassen teelde (6 in 1996 tot 16 landen in 2002).
Officieel namen vier landen 99 % van het areaal aan transgene
gewassen in beslag: VS, Argentinië, Canada en China. Ondanks
het officiële verbod, groeit er ‘illegaal’ veel transgene
soja in Brazilië, wat niet in deze figuur is opgenomen. Spanje
is de enige EU-lidstaat waar anno 2003 transgene maïs
groeide.
(miljoen ha) 1996 1998 2000 2001 2002*
Verenigde Staten 1,5 20,5 30,3 35,7 39
Argentinië 0,1 4,3 10 11,8 13,5
Canada 0,1 2,8 3 3,2 3,5
China 0 0,1 0,5 1,5 2,1
overige 0 0,1 0,4 0,4 0,6

2.23 Verspreiding van PCB’s
☺ Nog te vernietigen PCB-houdende apparaten
apparaten nog te vernietigen (%)
In 2000 startte OVAM met een verwijderingsplan voor de
100
stapsgewijze vernietiging (gebaseerd op het bouwjaar) tegen
2005 van PCB-houdende toestellen die meer dan 1 liter vloei-
80
stof bevatten met meer dan 0,05 % PCB’s.
Op 1 augustus 2003 kwamen nog 4 884 transformatoren, 1 932
60
condensatoren en 39 andere PCB-houdende toestellen voor in
Vlaanderen. Dit is samen 32 % van het oorspronkelijk aantal
40
(dus nog aanwezige en reeds vernietigde) toestellen. Er wordt
geschat dat de nu nog aanwezige toestellen samen 4 500 ton
20
PCB-houdende vloeistof bevatten. In tegenstelling tot vroegere
gegevens, blijkt dat de vernietiging reeds enkele jaren
voorloopt op de doelstellingen. Dit is te wijten aan herzienin-
0
1995 1997 1999 2001 2003* 2005
gen van de cijfers door de voortdurende aanvullingen van de
inventaris en de laattijdige meldingen van reeds vernietigde
ondergrens doelstelling
condensatoren
toestellen. Hierdoor lijkt de volledige vernietiging van alle
PCB-houdende apparaten tegen 2005 haalbaar.
gemiddelde doelstelling
bovengrens doelstelling
* nog te vernietigen op 1 augustus 2003
Bron: OVAM.
transformatoren

PCB-concentratie in voedsel
voedingsmiddel jaar PCB’s gemeten in
X/Y stalen
gemiddelde
(ng/g vet)
maximum
(ng/g vet)
vis 2000 16/16 307,8 709
kaas 2001 11/11 15,4 19
aquacultuur 2002 25/27 4,7 19
consumptie-eieren 2002 50/261 2,4 64
rauwe melk 2002 40/173 1,5 44
rund 2002 21/305 1,7 103
pluimvee 2001 1/302 0,2 27
Het Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV)
stelt deze data enkel ter beschikking en neemt terzake geen standpunt in.
Bron: FAVV.
71 MIRA-T 2003 in zakformaat
Sinds 2000 meet het FAVV de PCB-concentratie in voedsel. Van
de 4 063 metingen (van 2000 tot en met 2002), overschreden
slechts twee stalen (één van rundsvlees en één van visoliesupplement)
de PCB-norm. PCB’s waren echter meetbaar in (bijna)
alle stalen van kaas, aquacultuur (mosselen, oesters) en vis
(zowel zee- als zoetwatervis). Ook in paard, schaap, struisvogel,
wild, eiproducten, visoliesupplementen en melkvetten
werden PCB’s gemeten. Vermits het PCB-gehalte uitgedrukt is
per g vet, is het vetgehalte van elk voedingsmiddel mee bepalend
voor de effectieve PCB-opname door de mens. Daarnaast
zijn er heel wat voedingsmiddelen waarin geen PCB’s gedetecteerd
werden: o.a. bak- en braadvet, dierlijk vet, frituurvet,
consumptiemelk en konijn. De resultaten van het FAVV zijn
vergelijkbaar met die in de andere Europese landen.

2.24 Verspreiding van gebromeerde vlamvertragers
Gebruik van gebromeerde vlamvertragers
Gebromeerde vlamvertragers zijn scheikundige stoffen
die toegevoegd worden aan kunststof voor gebruik in
computers, TV’s, textiel en isolatiemateriaal, dit om
brandbaarheid van kunststof te verminderen. Opname
door mens en dier van deze stoffen kunnen allerlei gezondheidseffecten
veroorzaken (bv. hormoonverstorende
werking). De mens komt via voedsel in contact
met deze producten, maar ook door blootstelling in
huis- en werkomgeving aan elektronica en textiel.
Recent buitenlands onderzoek (Zweden) heeft gebromeerde
vlamvertragers aangetoond in het bloed van
kantoorbedienden, schoonmaakpersoneel in hospitalen
en arbeiders van een ontmantelingbedrijf voor elektronica.
Langeafstandstransport van gebromeerde
vlamvertragers wordt aangetoond door de aanwezigheid
van deze stoffen in biota van de Arctische zee en in
lucht in afgelegen gebieden. Recent werden ook in
sneeuw en in vissen van alpiene gebieden in Oostenrijk
een aantal vlamvertragers teruggevonden. De aanwezigheid
in slib van rioolwaterzuiveringsinstallaties
geeft aan dat deze stoffen ook afkomstig zijn vanuit
huishoudens, het verkeer of andere diffuse bronnen.
Studies illustreren verhoogde concentraties van gebromeerde
vlamvertragers in het milieu sedert de jaren
’70. De aanwezigheid van deze stoffen in eieren van de
zilvermeeuw aan de Canadese meren verdubbelde om
de3à5 jaar in de periode 1981-2000. De concentratie in
moedermelk in Zweden vertoont een exponentiële stijging
van 1972 tot ca. 1998 (elke vijf jaar een verdubbeling).
De meest recente data wijzen op een stabilisering
en zelfs daling. Ook in Vlaanderen wijzen analyses van
waterbodems en palingen uit oppervlaktewater op de
aanwezigheid van gebromeerde vlamvertragers in
sterk variërende concentraties.
Op Europees niveau wordt veel aandacht geschonken aan
de regeling van het gebruik van gebromeerde vlamvertragers.
Door een aantal EU-richtlijnen zal de productie van
deze stoffen en het gebruik ervan in nieuw elektrisch en
elektronisch materiaal aan banden gelegd worden.

Concentratie van gebromeerde vlamvertragers in paling uit oppervlaktewater
BFR-concentratie (ng/g vetgewicht)
100 000
10 000
1 000
100
10
1
Warmbeek Achel-Kluis
Moervaart Daknam
Beneden Nete Duffel
Grote Beverdijk Lo-Reninge
IJzer Nieuwpoort
Durme Lokeren
Leie Wervik
Leie Wevelgem
Leie Oeselgem
Leie St. Martens
Schelde Doel
Schelde Grens
Schelde Oudenaarde
Antwerpen Kruisschansbr.
Schelde Kastel
Schelde Kennedyt.
Dender Appels
Dender Ninove
HBCD TBBP-A som PBDE
Bron: IBW, RIVO.
73 MIRA-T 2003 in zakformaat
In 2000 werden gebromeerde vlamvertragers (HBCD, TBBP-A
en PBDE) gemeten in paling op 18 Vlaamse meetplaatsen.
De concentraties van HBCD in paling lopen heel erg uiteen en
schommelen van < 1,7 tot 33 000 µg/kg vetgewicht, afhankelijk
van de meetplaats. De hoogste HBCD concentraties
werden aangetroffen in de Schelde te Oudenaarde, de Leie te
St.-Martens-Leerne en te Oeselgem en de Dender te Appels
(1 300 µg/kg). Ook de PBDE-gehaltes verschillen sterk. Lage
concentraties werden gemeten in het IJzerbekken, de Warmbeek,
de Durme en de Moervaart, matige concentraties in de
oude Leiearmen, de Dender, de Nete en de Leie stroomopwaarts
van Kortrijk. Hoge waarden werden aangetroffen in
de Leie en de Schelde, en zijn mogelijk in verband te brengen
met de textielnijverheid in de regio’s rond Kortrijk en Gent. De
gemeten concentraties van TBBP-A zijn meestal laag.

3.1 Mens
? Verloren gezonde levensjaren (DALY’s) in 2002
verloren gezonde levensjaren (DALY’s)
aantal %
totaal PM10 21 663 67 %
totaal ozon 727 2 %
totaal geluid 6 531 20 %
totaal kankerverwekkende stoffen
(uitgezonderd PM10)
1 947 6 %
totaal Pb 1 588 5 %
totaal 32 455 100 %
DALY’s / inwoner / jaar 0,005
DALY’s / inwoner / 70 jaar 0,38
Bron: Vito.
Om een inschatting te maken van het belang van milieufactoren
op de gezondheid wordt de indicator Verloren gezonde
levensjaren (DALY’s) gebruikt. Het aantal DALY’s is een
maat voor het aantal gezonde levensjaren die een populatie
verliest door ziekte of vroegtijdige sterfte. Uit de gegevens
voor Vlaanderen blijkt dat de effecten veroorzaakt door blootstelling
aan PM10 domineren. Bij een ongewijzigde situatie in
de toekomst (gedurende 70 jaar dezelfde milieudruk en demografie)
is de ziektelast op een mensenleven 0,38 DALY’s per
persoon. Gemiddeld speelt een inwoner in Vlaanderen dus
ongeveer een half gezond levensjaar kwijt door deze set van
milieupolluenten.

? Biomonitoring van genotoxische stoffen
80
60
40
20
pmol/mmol crt
0
PAK's
80
60
40
20
nmol/mmol crt
benzeen
*
0
0
Peer Wilrijk Hoboken Peer Wilrijk Hoboken Peer Wilrijk Hoboken
* significant hoger dan andere gebieden; crt: creatinine
Bron: K.U.Leuven.
75 MIRA-T 2003 in zakformaat
200
150
100
nmol/mmol crt
50
tolueen
*
Door het meten van de dosis van polluenten en
vroegtijdige omkeerbare effecten in de mens (biomonitoring)
wordt een geïntegreerd beeld van
blootstelling en individuele schade verkregen. In
1999 werd in opdracht van de Vlaamse overheid
een pilootstudie ‘Milieu en gezondheid’ uitgevoerd
om de haalbaarheid van een biomonitoringsprogramma
na te gaan. Zo werd bij jongeren
in Peer, Wilrijk en Hoboken o.a. de blootstelling
aan PAK’s, benzeen en tolueen (figuur) en vroegtijdige
gezondheidseffecten zoals chromosoomafwijkingen
en chromatidebreuken gemeten. Men
vond significante verschillen terug tussen de verschillende
gebieden en ook relaties tussen blootstelling
en effect. Uit de pilootstudie bleek dat het
mogelijk is om significante verschillen aan te
tonen bij jongeren. In 2001 werd het steunpunt
Milieu & Gezondheid opgericht waarbinnen een
biomonitoringsprogramma werd opgezet. De eerste
resultaten worden verwacht tegen 2005.

Amfibieën
populaties (%)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Brugge
populaties (%)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Heuvelland
3.2 Natuur
populaties (%)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Temse
populaties (%)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Aalst
Bron: Colazzo et al. in NARA 2003.
populaties (%)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Noorderkempen
populaties (%)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Haspengouw
Meer informatie over de natuur in Vlaanderen in het natuurrapport NARA 2003
(www.nara.be) van het Instituut voor Natuurbehoud.
populaties (%)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Noord-Limburg
populaties (%)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Voerstreek
populaties (%)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Hoge Kempen
De toestand van de amfibieën in Vlaanderen verslechtert.
Tegenwoordig worden amfibieën op veel minder
plaatsen teruggevonden dan 10 tot 30 jaar geleden
(zwarte balk). In West- en Oost-Vlaanderen is het verlies
het grootst. In bijna alle regio’s werden meer vindplaatsen
van 10-30 jaar geleden verlaten (gele balk),
dan dat er nieuwe vindplaatsen gevonden werden
(blauwe balk). De achteruitgang van de amfibieën is
te verklaren door het verdwijnen van hun habitat
(poelen) en de verstoring van hun leefomgeving. Sinds
1999 bestaat de mogelijkheid om via beheersovereenkomsten
met het Vlaamse Gewest het beheer van
bestaande poelen en de aanleg van nieuwe poelen te
bekostigen. De eerste resultaten van dit nieuwe beleid
zijn reeds zichtbaar. Zo bleek in Limburg 95 % van de
in 2000 aangelegde poelen in 2001 al bewoond door
één of meerdere soorten amfibieën.

Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN)
oppervlakte planologisch groen (x 1 000 ha)
250
200
150
100
50
0
24
326
5334
1994 januari 2003 oktober 2003
+ VEN
> 1 000 ha
25
344
5376
25
347
5379
43
364
4783
VEN prioritair
100 - 1 000 ha < 100 ha
In de segmenten staat het aantal groengebieden per oppervlaktecategorie.
Bestemmingswijzigingen voor Bijzondere Plannen van Aanleg
en gemeentelijke en provinciale Ruimtelijke Uitvoeringsplannen zijn
hier niet inbegrepen.
Bron: NARA 2003.
77 MIRA-T 2003 in zakformaat
Versnipperde natuur is veel gevoeliger voor verstoring en
zorgt voor isolatie van populaties. Hierdoor sterven planten en
dieren uit. Het VEN, in combinatie met het IVON (Integraal
Verwevings- en Ondersteunend Netwerk), heeft tot doel grotere
eenheden natuur in Vlaanderen tot stand te brengen en
versnippering tegen te gaan. In oktober 2003 werd, binnen de
bestaande oppervlakte planologisch groen, 85 000 ha van het
VEN goedgekeurd. Dit heeft echter nog niet tot ontsnippering
geleid (tweede en derde balk zijn nagenoeg gelijk). De ontsnippering
is afhankelijk van de overige 40 000 ha van het VEN
die nog moeten aangeduid worden en die bestaande natuurgebieden
aan elkaar moeten koppelen. Hiertoe zal o.a.
38 000 ha extra groengebied binnen het prioritaire VEN
(vierde balk) moeten afgebakend worden.

3.3 Economie
Verschuiving van belastingen op arbeid naar milieuschadelijke activiteiten tussen 1995 en 2000
milieugerelateerde belastingen als % van BBP
verschuiving van
arbeid naar milieu
4,50
4,25
4,00
3,75
3,50
3,25
3,00
2,75
2,50
2,25
2,00
11 14 17 20 23 26 29 32
dalende belastingen
Portugal
Ierland
UK
Griekenland
Luxemburg
Spanje
Italië
Nederland
EU
2000
1997
Finland
Frankrijk Duitsland
Oostenrijk
EU-gemiddelde 2000
Denemarken
1995
België
stijgende belastingen
Zweden
verschuiving van
milieu naar arbeid
lasten op arbeid als % van BBP
Volgorde jaren overeenkomstig richting pijl; zie Finland als voorbeeld. Milieugerelateerde
belastingen zijn belastingen waarvan de belastingsbasis een bewezen, negatieve impact
heeft op het milieu (zoals onder meer bij energie- en transportbelastingen).
Bron: Eurostat, 2002, 2003; NBB.
Voor de verschillende lidstaten van de Europese
Unie (EU) kunnen de inkomsten uit
milieugerelateerde belastingen (verticale as)
en uit belasting en sociale bijdragen op arbeid
(horizontale as) uitgedrukt worden als een
percentage van hun Bruto Binnenlands Product
(BBP). Hierbij blijkt dat er grote verschillen
bestaan in de belastingstructuur van de
lidstaten. Wat echter gelijklopend is, is dat in
alle EU-lidstaten arbeid veel hoger belast
wordt dan milieuschadelijke activiteiten. In
de EU is dit ongeveer zeven maal zo hoog, in
België zelfs tien maal. Verder is ook de evolutie
van de belastingstructuur verschillend. In een
aantal lidstaten – waaronder België – is tussen
1995 en 2000 een daling van beide soorten
belastingen waarneembaar. In andere landen
zoals Nederland en Duitsland vond er een verschuiving
plaats van belastingen op arbeid
naar milieuschadelijke activiteiten.

Internalisering van de externe kosten van wegverkeer
euro/100 vkm
25
20
15
10
5
0
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Het wegverkeer in Vlaanderen veroorzaakt een aantal ongewenste
neveneffecten (externaliteiten) zoals bv. luchtvervuiling
en congestie (file). ‘Internalisering van externe kosten’
betekent dat de externe kosten (schadekosten verbonden aan
deze neveneffecten) worden aangerekend aan de veroorzakers.
Hiervoor moeten de belastingen op wegverkeer gelijk
zijn aan de marginale externe kosten. In Vlaanderen zijn echter
de marginale externe kosten – gemiddeld voor alle wegverkeer
– tweemaal zo hoog dan de belastingen. De externe
kosten zijn wel meer geïnternaliseerd dan vroeger, vooral
dankzij de daling van de externe kosten voor luchtvervuiling
en ongevallen. De congestiekosten vormen veruit de belangrijkste
schadecategorie. Aangezien de externe kosten van wegverkeer
lokaal sterk variëren naar tijdstip (piekuur, daluur),
omgeving (stedelijk, landelijk) en voertuigtype, is het aangewezen
om ook de belastingen variabel te maken. Dit is in
Vlaanderen helemaal niet het geval.
belastingen
MEK geluid
MEK wegdek
MEK klimaat
MEK congestie
MEK lucht
MEK ongevallen
Marginale externe kosten (MEK) = externe kosten veroorzaakt door een bijkomende gereden voertuigkilometer (vkm).
MEK geluid en MEK wegdek zijn – gemiddeld over Vlaanderen – verwaarloosbaar en niet zichtbaar in de figuur.
Bron: De Ceuster, 2003; MEK klimaat en MEK lucht zijn afkomstig van Vito.
79 MIRA-T 2003 in zakformaat

Colofon
MIRA-T 2003 in zakformaat is een uitgave van de Vlaamse
Milieumaatschappij (VMM), Afdeling Meetnetten en Onderzoek
(AMO) en werd uitgewerkt door het MIRAprojectteam
op basis van het themarapport MIRA-T 2003.
Projectteam:
Myriam Bossuyt Lisbeth Stalpaert
Johan Brouwers Barbara Tieleman
Hanne Degans Erika Vander Putten
Caroline De Geest Hugo Van Hooste
Stijn Overloop
Bob Peeters
Jeroen Van Laer
Marleen Van Steertegem, projectleider
Sofie Janssens, administratieve ondersteuning
Jeroen Van Laer, Marleen Van Steertegem, eindredactie
Philippe D’Hondt, afdelingshoofd AMO
Vormgeving en omslagontwerp:
Kaat Flamey, Vanden Broele | Grafische Groep
Gedrukt op 50 % post-consumer gerecycleerd papier,
chloorvrij en zonder optische witmakers.
Het rapport is te verkrijgen in de boekhandel of rechtstreeks
bij:
Vlaamse Milieumaatschappij
infoloket
A. Van de Maelestraat 96
9320 Erembodegem
tel.: 053 726 445
fax: 053 711 078
e-mail: info@vmm.be
prijs: 10 euro
Het themarapport MIRA-T 2003 is ook te raadplegen op de
webstek van de Vlaamse milieurapportering www.milieurapport.be.
Hier vindt u ook de andere producten van MIRA
zoals het eerste beleidsevaluatierapport MIRA-BE 2003 (zie
onder), de geactualiseerde achtergronddocumenten (voor
elk hoofdstuk van het themarapport), de Kernset milieudata
(uitgebreide tabellen met milieucijfers) en de onderzoeksrapporten
over bepaalde specifieke onderwerpen.

Evaluatie van het milieubeleid in MIRA-BE
In 2003 publiceerde de Vlaamse Milieumaatschappij het
eerste milieubeleidsevaluatierapport, MIRA-BE 2003.
Samen met het jaarlijkse themarapport MIRA-T en het vijfjaarlijkse
scenariorapport MIRA-S, zorgt dit beleidsevaluatierapport
MIRA-BE voor de noodzakelijke wetenschappelijke
onderbouwing van het Vlaamse milieubeleid.
In MIRA-BE 2003 worden vier afgebakende delen van de
belangrijke beleidsterreinen Water en Afval geanalyseerd
en geëvalueerd. Hieraan gaat een inleidend hoofdstuk
vooraf, met een introductie van begrippen over beleidsevaluatie
alsook van mogelijke methoden. De daaropvolgende
vier hoofdstukken zijn:
• Milieuvergunningverlening in afvalwatergebonden
dossiers
• Gemeenten en de uitbouw van de infrastructuur voor
afvalwaterzuivering
• Milieubeleidsovereenkomsten ter uitvoering van de
aanvaardingsplicht
• Uitvoeringsplan Huishoudelijke Afvalstoffen 1997-2001
81 MIRA-T 2003 in zakformaat
MIRA-BE 2003 en de uitgebreide onderzoeksrapporten van
elk hoofdstuk zijn te raadplegen op www.milieurapport.be.
Het rapport is te verkrijgen bij:
Vlaamse Milieumaatschappij
infoloket
A. Van de Maelestraat 96
9320 Erembodegem
tel.: 053 726 445
fax: 053 711 078
e-mail: info@vmm.be
prijs: 10 euro

De Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) is een overheidsdienst
die bevoegdheden heeft inzake water en
lucht en ook het Milieu- en natuurrapport Vlaanderen
coördineert. VMM meet en inventariseert de water- en
luchtkwaliteit in Vlaanderen, rapporteert hierover en
stelt beleidsmaatregelen voor om de gewenste water- en
luchtkwaliteit te bekomen. VMM int een heffing op
watervervuiling en op grondwaterwinning. Hoe meer
water men vervuilt of verbruikt, hoe meer men betaalt.
Via informatie, sensibilisatie en milieu-educatieve
projecten wil VMM de burger aansporen tot milieubesparend
gedrag.
De opdracht van het Milieu- en natuurrapport Vlaanderen
(MIRA) is drieledig:
• een beschrijving, analyse en evaluatie van de
bestaande toestand van het milieu;
• een evaluatie van het tot dan toe gevoerde milieubeleid;
• een beschrijving van de verwachte ontwikkeling van
het milieu bij ongewijzigd beleid en bij gewijzigd
beleid volgens een aantal relevant geachte scenario’s.
De toestandsstudie krijgt vorm in de jaarlijkse MIRA-T
rapporten. In 2000 werd het eerste volwaardige
scenariorapport gepubliceerd, MIRA-S 2000. Het eerste
beleidsevaluatierapport (MIRA-BE) verscheen in juni
2003. MIRA staat in voor de wetenschappelijke onderbouwing
van de milieubeleidsplanning in Vlaanderen.
Het nieuwste milieubeleidsplan MINA-plan 3 zet bakens
uit voor het milieubeleid in Vlaanderen voor de periode
2003-2007.

www.vmm.be
www.milieurapport.be
MIRA-T 2003 in zakformaat