(2002) Aankondiging Algemene Ledenvergadering Kunst verzamelen

BULLETIN VAN DE VERENIGING REMBRANDT JAARGANG 12 NO 2 ZOMER 2002
■ Aankondiging Algemene
Ledenvergadering
■ Kunst verzamelen: Mariabeelden
in Vlijmen
■ Het Prins Bernhard Cultuurfonds
en de Vereniging Rembrandt
■ Professor Henk van Os vindt een
middel tegen zelfverrijking
■ Nelleke Noordervliet over binnen-
en buitenlandse ‘hangplekken’

Beschermvrouwe H.M. de Koningin
BESTUUR
Mr J.M. Boll, voorzitter
Jhr Mr A.A. Loudon, vice-voorzitter
Mevrouw Mr A.A. van Berge,
secretaris
Drs H.B. van Wijk, penningmeester
Prof. Dr C.H. Blotkamp
Dr R.E.O. Ekkart
Prof. Dr P.A. Hecht
Prof. Drs R. de Leeuw
Dr J.R. ter Molen
Mr A. Ruys
Drs M. Sanders
Mevrouw L.C.E. van Tets-van
Tienhoven
Drs C. baron van Tuyll van
Serooskerken
Mr J.G. de Vries Robbé
BUREAU (9 – 13 UUR)
Drs B.F. van Ittersum,
directeur
Mevrouw Mr E.M. van der Dussen,
fondsenwerving
Mevrouw Drs F.M. Bijl de
Vroe-Verloop, contacten Musea/PR
Lange Voorhout 15,
2514 EA Den Haag
T: 070-4271720
F: 070-4271940
E: bureau@verenigingrembrandt.nl
www.verenigingrembrandt.nl
RAAD VAN ADVISEURS
Drs M.A. van den Bergh
Mevrouw Drs M.H. Breitbarth-van
der Stok
Mr Drs L.C. Brinkman
Mevrouw Prof. Dr C.A. Chavannes-
Mazel
Mr W. baron van Dedem
Drs H.L.M. Defoer
Prof. Mr E.J. Dommering
Drs F.J. Duparc
Mevrouw Prof. Dr C.W. Fock
R.H. Fuchs
Mevrouw A. van Grevenstein-Kruse
Mr R.W.J. Groenink
Drs J.H. van Heijningen Nanninga
Prof. Dr C.J.A. Jörg
J.M.N. Leighton
REKENINGEN
Bank Mees Pierson, Amsterdam
25 22 00 861 (voor betaling contributie)
Bank Mees Pierson, Amsterdam
21 33 99 385
Postbank 11 71 21
ten name van de Vereniging
Rembrandt, Den Haag
illustratie omslag:
De bewening van Christus (detail)
Abraham Bloemaert (1564– 1651)
Ca. 1625. Pen in bruin over zwart krijt, bruin
gewassen en wit gehoogd, kwadraatnet met
zwart krijt, op papier 231 x 378 mm
Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam
Dr J.L. Locher
Mevrouw Drs D.H.A.C. Lokin
Jhr G.E. Loudon
Drs Ing. C. Maas
Drs H.J.A.T. Meertens
R.M. Meines
Drs R.C.J. Meijer
Dr D. Overbosch
Mr S.A. Reinink
M.J.M. van Rooy
Drs J.J.Th. Sillevis
Mevrouw Dr M.F. Simon Thomas
Mevrouw Dr N.C. Sluijter-Seijffert
Drs C.B. Smithuijsen
Dr E.J. van Straaten
Drs M.J.F. Weck
Jhr M.A. van Weede
Leden van de Vereniging Rembrandt
kunnen bij het secretariaat extra
Bulletins bestellen voor € 7,- per stuk
(excl. portokosten).
illustratie omslag:
De Hollandse Maagd (detail)
Loosdrechts porselein (biscuit)
Ca. 1780. Geen merken, H 32,5 cm;
diameter voet 24,5 cm
Kasteel-Museum Sypesteyn, Loosdrecht

De Vereniging Rembrandt
is een particuliere organisatie,
opgericht in 1883. Zij heeft
als doel door het beschikbaar
stellen van geldelijke middelen
musea en andere openbare
verzamelingen effectieve hulp
te bieden bij het verwerven
van kunstvoorwerpen.
4
5
7
29
31
33
34
INHOUD AANWINSTEN
Voorwoord
L.C.E. van Tets-van Tienhoven
Kunst verzamelen: Mariabeelden in Vlijmen
Teio Meedendorp
In het Noord-Brabantse Vlijmen verzamelen
Ko en Emily Huijbregts al zo’n 35 jaar
middeleeuwse beeldhouwkunst, met de
nadruk op voorstellingen van Maria.
Een bijzonder verzamelgebied en een
interessante collectie, waarvoor zij een fraaie expositieruimte
lieten bouwen.
Ogenblik
Prof. dr H.W. van Os
Op een middeleeuws fresco in het Stadhuis
van Siena vindt professor Henk van
Os een aanwijzing voor een remedie
tegen zelfverrijking: geven.
Het Prins Bernhard Cultuurfonds en de Vereniging
Rembrandt
Mevrouw dr A. Esmeijer is nu ruim een jaar
directeur van het Prins Bernhard Cultuurfonds.
Een goede aanleiding voor een
vraaggesprek met haar en de directeur van
het bureau van de Vereniging Rembrandt,
drs B.F. van Ittersum, over de onderlinge betrekkingen en wat
het Fonds en de Vereniging voor elkaar (kunnen) betekenen.
De Hangplek
Nelleke Noordervliet
Waarom is het zien van een schilderij van
Goya in Tokyo een andere belevenis dan
in Madrid? Nelleke Noordervliet laat haar
gedachten gaan over diverse buiten- en
binnenlandse ‘hangplekken’.
Nieuws van de Vereniging Rembrandt
Algemeen
Op de achterzijde van dit Bulletin vindt u een oproep voor de
Algemene Ledenvergadering van de Vereniging Rembrandt
& de exclusieve bezichtiging van de tentoonstelling Kopstukken.
Amsterdammers geportretteerd 1600-1800.
10
14
17
20
24
MUSEUM VOOR RELIGIEUZE KUNST, UDEN
Christus in de Hof van Olijven
BOIJMANS VAN BEUNINGEN, ROTTERDAM
De bewening van Christus
Abraham Bloemaert
HISTORISCH MUSEUM DEVENTER
Zilveren drinkbeker
Lucas Luicksen
KASTEEL-MUSEUM SYPESTEYN
De Hollandse Maagd
Loosdrechts porselein
RIJKSMUSEUM AMSTERDAM
Twee penningen

Fotografie: Luuk Kramer
VOORWOORD
De Ve reniging Rembrandt: het best bewaarde geheim van
Nederland.... totdat je er natuurlijk zelf lid van wordt.
L.C.E. VAN TETS-VAN TIENHOVEN
Met de lidmaatschapskaart van de Vereniging Rembrandt wordt u
bij musea als een VIP ontvangen; dat was de ervaring van een van
onze leden bij de kassa van het Rembrandthuis. De kaart geeft u vrij
toegang tot een groot aantal Nederlandse musea – zie achterin het
Bulletin – zonder extra entreekosten zoals soms bij de Museumjaarkaart.
Maar de Vereniging is nog zoveel meer.
Zij werd in 1883 opgericht door financieel krachtige particulieren
die zich zorgen maakten over Nederlands kunstbezit dat in toenemende
mate naar het buitenland verdween. Kunstwerken moesten
terug- of aangekocht worden en dat gebeurt nog steeds met uw
steun, als lid, als donateur of als stichter van een Rembrandtfonds
op Naam. Daarnaast ontvangt u drie keer per jaar het prachtig
uitgevoerde Bulletin dat u nu in handen heeft, met informatie over
aanwinsten die (mede) door de Vereniging Rembrandt mogelijk zijn
gemaakt en waarin wordt uitgelegd waarom het zo belangrijk is dat
die kunstwerken voor Nederland verworven worden. Bovendien
zijn er minstens tweemaal per jaar interessante bijeenkomsten in
musea rondom belangwekkende tentoonstellingen en zijn we aldus
te gast in een museum dat we ondersteunen.
Zo werden de leden op een dinsdagavond in april zeer warm en
hartelijk ontvangen door John Leighton, directeur van het Van Gogh
Museum te Amsterdam, voor de bezichtiging van de tentoonstelling
Van Gogh & Gauguin. Deze tentoonstelling werd in juni afgesloten
met een record aantal bezoekers van meer dan 700.000! Dagelijks
hebben hier lange rijen voor de kassa gestaan en moesten kaarten
van tevoren gereserveerd worden. Welk een voorrecht om dan na
sluitingstijd bij een privé-ontvangst te worden verwelkomd en ook
nog een lezing van de directeur te krijgen over het ontstaan van deze
4 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
bijzondere tentoonstelling. De opkomst voor deze ontvangst was
dan ook zo groot dat John Leighton de lezing nog eens herhaalde
voor een tweede groep belangstellenden.
De tentoonstelling Van Gogh & Gauguin belichtte de relatie tussen
de twee grondleggers van de moderne kunst vanuit de context van
hun leven en werk. In 1888, op uitnodiging van Van Gogh, woonde
en werkte Gauguin in het Zuid-Franse Arles negen weken samen met
Van Gogh in diens piepkleine atelier, waarvan een reconstructie in
het museum te zien was. De samenwerking van beide meesters resulteerde
in een serie topwerken, die vanuit de hele wereld waren bijeengebracht.
Zij vertelden de geschiedenis van hun samenwerking
en de uiteindelijke breuk. Gewapend met audiogidsen troffen de
‘Rembrandt’ leden elkaar in een vrolijk weerzien. Ook was het mogelijk
om in het museum de twee schilderijen van Monet te bewonderen,
die recentelijk door enorme steun en inzet van onder meer de
Vereniging Rembrandt – en daarmee u allen – verworven konden
worden. Juist de wisselwerking tussen het museum en de Vereniging
werd door deze voorjaarsbijeenkomst goed benadrukt.
In dit Bulletin kunt u zich opgeven voor de najaarsbijeenkomst
van de Vereniging Rembrandt, tevens de Algemene Ledenvergadering,
op 12 oktober a.s. Dan is er een speciale ontvangst voor de
leden in het Amsterdams Historisch Museum en wel op de eerste dag
na de opening van de tentoonstelling Kopstukken. Amsterdammers
geportretteerd 1600-1800 – een primeur dus. De tentoonstelling
wordt ingeleid door een lezing van uw oud-bestuurslid prof. dr
H.W. van Os, die bij grote belangstelling herhaald zal worden. Is
dit niet een reden om nog meer vrienden uit uw omgeving lid te
maken van de Vereniging Rembrandt? Degenen die zich nu als lid
aanmelden, kunnen deze primeur bijwonen. Introducés kunnen wij
helaas niet toelaten. Het bestuur hoopt en verwacht u allen (weer)
in groten getale te mogen verwelkomen ◆
L.C.E. van Tets-van Tienhoven is bestuurslid van de Vereniging Rembrandt

KUNST VERZAMELEN
Mariabeelden in Vlijmen
TEIO MEEDENDORP
Met de al in de 19de eeuw in gang gezette, maar vooral na de Tweede Wereldoorlog
toenemende secularisatie, is er in de loop der tijd veel kerkelijke kunst
afgestoten of verdwenen. Soms omdat noodlijdende kerkbesturen geld nodig
hadden, maar ook omdat de interesse en de kennis van dit deel van ons cultureel
erfgoed in de versukkeling raakte. Met de opening van het Museum Catharijneconvent
te Utrecht in 1979 werd een belangrijke stap gezet om het tij te keren
(zie Bulletin nr. 2 uit 2001, pp. 28-31). Maar ook particuliere verzamelaars zetten
zich in om oude kerkelijke kunst voor het nageslacht te bewaren. Eén van die
particuliere verzamelaars is Ko Huijbregts, die samen met zijn vrouw Emily
middeleeuwse beeldhouwkunst verzamelt, met de nadruk op voorstellingen van
Maria. Om zijn groeiende collectie een waardig onderdak te bieden, liet hij in de
tuin van zijn huis een aparte expositieruimte bouwen, Het Marianum.
Het Marianum, Vlijmen
HP Architecten (2000)
5 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
De heer Huijbregts was tot voor kort werkzaam
in de communicatiesector, waarvan de
laatste 17 jaar als zelfstandig ondernemer.
Zijn tongval verraadt een Brabantse achtergrond.
In Vlijmen, een landelijk dorp onder
de rook van ’s Hertogenbosch, liet hij door
zijn broer, die architect is, een ruim woonhuis
neerzetten. De lange woonkamer
ademt de harmonische verhoudingen van
wat wel genoemd wordt de Bossche School,
een architectuurstroming die voortbouwt
op de theorieën van Dom H. van der Laan
(1904-1991). Deze benedictijner monnik/
architect was zijn leven lang op zoek naar
perfecte evenwichtige maatverhoudingen
en inspireerde tal van architecten.
MIDDELEEUWSE BEELDHOUWKUNST
De interesse voor middeleeuwse beeldhouwkunst
ontstond bij het echtpaar Huijbregts
op een bijzondere wijze. De heer Huijbregts:
‘Zo’n 35 jaar geleden zijn we wat bewuster
gaan kijken naar kunst in algemene zin.
Min of meer toevallig liepen we toen tegen
ons eerste beeld op, een prachtig 13deeeuws
zandstenen beeld, Bourgondisch,
van de Heilige Catharina van Alexandrië.’
Mevrouw Huijbregts: ‘We vonden het op
een beurs in Rotterdam bij een beetje kitscherige
stand waar allerlei dingen op de
grond stonden. Mijn man zei: “dat beeld
daar is mooi, de rest is allemaal niks.” Hij
deed één keer een bod en had het.’ Haar
man vult aan: ‘Maar ik wist nauwelijks waar
ik het geld vandaan moest halen. Ik was
in die tijd nog in loondienst en om dan in
één keer je maandsalaris aan een beeld te
besteden...’
De aankoop van het beeld leidde bij
beiden tot een grotere interesse in beeldhouwkunst.
Mevrouw Huijbregts: ‘Mijn man
heeft er vroeger wel over gedacht om
antiquair te worden en van huis uit werden
we gewezen op alles wat mooi en schoon
was. Uit erfenissen hadden we ook een
aantal schilderijen verkregen. Maar we
merkten dat beelden, omdat ze driedimensionaal
zijn, veel directer op ons inwerkten.

Het Marianum, Vlijmen
Interieur
Er gaat een enorme rust van dat beeld
van de Heilige Catharina uit, het kijkt zo
schouwend de wereld in. Daarbij speelt
ook nog eens het besef dat het zo lang geleden,
in de middeleeuwen is vervaardigd.’
De heer Huijbregts geeft aan dat
die interesse voor de middeleeuwen er altijd
al geweest is: ‘Hoewel je nog niet de
kennis erover hebt opgebouwd, voel je een
verwantschap. Dan is het aankopen van
dat beeld een beslissing die bij wijze van
spreken al onbewust is voorbereid.’
In de periode dat zij middeleeuwse religieuze
beelden begonnen te verzamelen,
werd er in de vriendenkring wel een beetje
vreemd tegenaan gekeken. Mevrouw
Huijbregts: ‘We gingen geheel tegen de
stroom in, want mensen van onze generatie
kochten geen religieuze beelden. Die
6 VERENIGING REMBRANDT ZONER 2002
zetten zich af tegen alles wat geloof was.
Vrienden die hier kwamen vonden ze wel
mooi, maar vroegen zich af waarom we
bijvoorbeeld geen Afrikaanse beelden
verzamelden. Hierdoor konden we ze wel
relatief goedkoop krijgen.’ Het verzamelgebied
werd overigens al snel te groot,
vertelt de heer Huijbregts: ‘In eerste instantie
waren het de middeleeuwen, maar die
periode is zo omvangrijk en er zijn zoveel
culturele uitingsvormen, dat je je wel moet
beperken. Vandaar dat we ons op een
gegeven moment verbijzonderd hebben
naar voorstellingen van Maria. Het verhaal
van Maria is zo rijk, maar als onderwerp
weer zo groot, dat we ons bij het verzamelen
geografische beperkingen hebben
opgelegd; wij richten ons op de beeldhouwkunst
uit het oude Vlaanderen en
zijn invloedsgebieden, het Bourgondische
Rijk. Het vroegste beeld dat wij hebben
stamt uit de 12de eeuw en onze verzamelperiode
loopt tot het begin van de 16de
eeuw, eigenlijk tot de Reformatie.’ Waarom
geen Mariabeelden van na die periode
verzameld? ‘Dat is niet alleen een kwestie
van smaak’, aldus de heer Huijbregts. ‘In
de middeleeuwen werd alles gemaakt ter
meerdere eer en glorie van God. Het was
niet zo dat de mens iets voor zichzelf wilde
maken. In de Renaissance gaat men weer
anders redeneren, is men nadrukkelijker
bezig met het scheppen van schoonheid
in meer algemene zin. En ten tijde van de
Contrareformatie wordt vooral het heldendom
van de heiligen benadrukt, hetgeen
onder meer leidt tot enorme heiligenbeelden
van vier, vijf meter hoog, die duidelijk

werden gebruikt als reukvlaggetjes van de
katholieke kerk.’
Ko Huijbregts weet gepassioneerd over
zijn verzameling te vertellen. Zijn aanvankelijk
intuïtieve liefde voor middeleeuwse
beeldhouwkunst groeide uit tot een steeds
grotere kennis van zaken. Behalve een
kwalitatief hoogstaande verzameling legde
hij een gespecialiseerde bibliotheek aan.
‘Je moet wel weten waar je het over hebt’,
vervolgt de heer Huijbregts. ‘Oude beeldhouwkunst
is in Nederland lange tijd nogal
onderbelicht geweest. In Duitsland richt
men zich sterk op de technische informatie.
De Fransman struikelt over de lyriek waarmee
hij objecten beschrijft. Ik denk dat wij
in Nederland langzaam maar zeker voorop
lopen in kennis. De laatste jaren is er rond
diverse tentoonstellingen veel studie verricht
naar de achtergronden en herkomsten
van beeldhouwers, ateliers en de beelden
zelf. De herkomst van een beeld is erg
belangrijk en dat natuurlijk niet alleen om
te weten of het ooit gestolen is geweest.
‘Vrienden vroegen
zich af waarom wij
bijvoorbeeld geen
Afrikaanse beelden
verzamelden’
Ik probeer ook zelf zoveel mogelijk informatie
te verzamelen omtrent vorige eigenaren.
Het op de markt komen en het
verzamelen van beelden in het algemeen,
begon al vrij vroeg. Vergeet niet dat de
Franse Revolutie een van de grootste beeldenstormen
is geweest, waardoor veel
kerkschatten beschikbaar kwamen. In de
vorige eeuw, na de Tweede Wereldoorlog,
moest alles moderner en werden er ook
veel schatten afgestoten door pastoors die
absoluut geen cultureel besef meer hadden
en ook niet wilden hebben. Vanaf dat
moment zijn er heel vervelende dingen gebeurd
met dat specifieke culturele erfgoed.
Maar ook daarvoor werden er door noodlijdende
kerken wel beelden en andere
waardevolle zaken verkocht of vervangen
door goedkopere. In uw eigen Bulletin stond
7 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
onlangs nog een stuk over een zilveren
beeld van de Heilige Gommarus dat door
het Frans Halsmuseum is verworven. Dat
werd in 1907 door een parochiebestuur
verkocht om het ingestorte dak van de kerk
te kunnen repareren.’ (Zie Bulletin, nr 3,
2001, pp. 13-16).
HET MARIANUM
De verzameling werd zo groot dat het huis
te klein werd om alles in onder te brengen.
Mevrouw Huijbregts: ‘Ik heb wel eens
tegen mijn man gezegd, als je nu nog een
beeld koopt, zet ik ze allemaal op een rij
langs je bed. Ik weet niet meer waar ik ze
moet laten.’ Ook de kinderen hadden het
er niet altijd makkelijk mee, vertelt de heer
Huijbregts: ‘Onze jongste voelde wel enige
schroom om vriendjes en vriendinnetjes uit
te nodigen, want dit was toch wel een
heel raar huis. De beelden stonden overal,
van de slaapkamer tot in de garage. Onze
dochter kwam eens ’s avonds laat thuis en
schrok zich een ongeluk van een heiligenbeeld
dat we die dag hadden gekocht en
voorlopig bij gebrek aan ruimte bij de trap
hadden neergezet. Toen ontstond geleidelijk
de idee om een aparte expositieruimte
te bouwen.’ Mevrouw Huijbregts: ‘Ik heb
daar aanvankelijk wat moeite mee gehad.
Ik dacht, toch wel een duur postzegelalbum.’
De knoop werd doorgehakt toen de heer
Huijbregts met twee prachtige grote 14deeeuwse
annunciatiebeelden thuiskwam,
waarvoor nauwelijks meer ruimte was.
De beelden kondigden als het ware de
geboorte van de expositieruimte aan.
De jonge architect Manou Huijbregts, de
Visitatiegroep
Meester van Hakendover,
tweede helft 15de eeuw
Eikenhout, H 27 cm.
HET MARIANUM, VLIJMEN
Museum Het Catharijneconvent
te Utrecht en The
Metropolitan Museum of
Art in New York bezitten
twee andere taferelen uit
het leven van Maria die
samen met deze Visitatie
ooit deel uitmaakten van
hetzelfde altaarstuk.

Annunciatiegroep
Vlaams, eerste kwart 14de eeuw
Steen, gepolychromeerd.
Beide beelden: H 120 cm
HET MARIANUM, VLIJMEN
8 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2001
zoon van Huijbregts’ broer die het woonhuis
in Vlijmen bouwde, ontwierp samen
met zijn compagnon Pelle Poiesz (HP Architecten)
een eenvoudig rechthoekig gebouw:
Het Marianum. De buitenkant doet
denken aan een tot zijn essentie teruggebrachte
forse kapel. Opgetrokken uit lichtgrijze
steen en voorzien van een zinken dak
dat van de muren wordt gescheiden door
een smalle baan met ramen, is het een
‘Oude beeldhouwkunst is
in Nederland lange tijd nogal
onderbelicht geweest.’
markant en ingetogen gebouw dat een
lommerrijke tuin flankeert. Het interieur is
van een sobere schoonheid. Bij binnenkomst
klinkt koormuziek, die de ruimte
een gewijde sfeer geeft, hetgeen versterkt
wordt door de bijzondere lichtinval. De
akoestiek is opmerkelijk goed. Langs de
wanden staan diverse Mariabeelden opgesteld,
afgewisseld met wat schilderijen.
Aan het eind van de lange rechthoekige
ruimte, die eveneens qua evenwichtige,
menselijke maatverhoudingen aan de
principes van de Bossche School doet
denken, is een apsis toegevoegd. Daar
staan de twee 14de-eeuwse annunciatiebeelden
op een ereplaats, schitterend
belicht door een glazen koepel in het dak.
De linkerzijde van de expositieruimte
Ongeveer 10% van de leden van de Vereniging Rembrandt
heeft tot nu toe gereageerd op de oproep om aan te geven
naar welke verzamelgebieden hun voorkeur uitgaat (zie ook de
rubriek Nieuws van de Vereniging pagina 34). Daarbij werd
330 keer het vakje middeleeuwse kunst /kerkelijke kunst
aangekruist. Vergeleken met de overige verzamelgebieden
kunnen we spreken van een aanzienlijk grote belangstelling:
iets kleiner dan die voor de schilderkunst uit de 17de, 18de en
19de eeuw, ongeveer gelijk aan de belangstelling voor beeldhouwkunst
en kunstnijverheid, en groter dan de interesse voor
de verzamelgebieden prenten en tekeningen en niet-westerse
kunst. Deze uitkomst sterkt de Vereniging Rembrandt in haar
voornemen om voor de middeleeuwse religieuze kunst een
themafonds in te richten, waaraan op dit moment hard wordt
gewerkt. Het is tevens een goede aanleiding om een particuliere
verzamelaar op dit gebied te bezoeken.

estaat uit eenvoudige vierhoekige kolommen,
waarachter een trap naar de benedenverdieping
leidt. De heer Huijbregts:
‘Omdat het bouwoppervlak vanwege
allerlei bepalingen beperkt was, zijn we de
grond in gegaan. Zo hebben we op honderd
vierkante meter twee keer zoveel ruimte
gerealiseerd.’
De lange ‘luie’ trap met zijn betonnen
treden raakt noch de wand, noch de kolommen
en zweeft bijna naar de benedenverdieping.
Het licht stroomt aldus langs
de wand en de kolommen naar het basement.
Daar bevindt zich onder andere de
bibliotheek en kunnen bezoekers een
audiovisueel beeldverhaal over Maria bekijken,
dat door de heer Huijbregts werd
samengesteld. Mevrouw Huijbregts: ‘Het
is twee jaar geleden geopend door de bisschop
en die zei “jullie zijn je tijd vooruit,
de diepgang die je hier voelt, moet vele
mensen aanspreken.” Dat is iets wat we
nauwelijks hadden voorvoeld.’ De heer
Huijbregts: ’Ik heb gemerkt aan de mensen
die hier komen, dat zij iets tastbaars mee
naar huis willen nemen over het leven van
Maria. Ik probeer daarom bezoekers aan
de hand van de beelden uitleg te geven
over de bijzondere plaats die Maria binnen
het christendom vervult. Maar ook: wat is
er uit de historische bronnen over Maria
bekend, wat is er met enige betrouwbaarheid
over geschreven, wat is minder betrouwbaar.
Bijvoorbeeld de vraag: heeft
Maria meer kinderen gehad? Ja, dat staat
gewoon in het evangelie. Juist door het
feit dat Maria vier zonen heeft gehad is zij
een veel menselijker moeder geworden.’
De heer Huijbregts heeft sinds de opening
enkele jaren geleden ongeveer 2000
mensen rondgeleid in Het Marianum en
de indruk die hij maakt, is die van een
gedreven verzamelaar met een bijzondere
passie. Het gaat bij hem niet alleen om de
prachtige beelden, maar ook om de context
waarin ze werden gemaakt, wat ze
vertellen en hoe je ze het beste kunt genieten.◆
Het Marianum is alleen op afspraak toegankelijk voor
geïnteresseerde bezoekers. Indien u deze bijzondere
verzameling in dit fraaie gebouw wilt bezichtigen,
kunt u contact opnemen met het bureau van de
Vereniging Rembrandt voor nadere informatie.
9 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
• OGENBLIK •
Geven helpt
PROF. DR H.W. VAN O S
In deze tijd van media-hypes kunnen maatschappelijke
thema’s verschijnen en verdwijnen als de
Boeings die dagelijks over mijn achtertuin vliegen.
Ze komen uit het niets, maken vreselijk veel
geraas en zijn zo weer weg. Zo’n thema is zelfverrijking.
Even stonden de kranten vol met sjoemelaars
die zich door de wereld bewegen met maar
één motief: hoe kan ik er zelf beter van worden.
Hoe word ik nog rijker dan steenrijk. Iedereen in
het café sprak er schande van. Als je die verontwaardiging
rond de stamtafel hoorde zou je denken:
daar zit verkiezingswinst in, maar er was bijna
geen politicus die er serieus werk van maakte.
Toch wist men al in de Middeleeuwen dat zelfverrijking één van de meest ontwrichtende
ondeugden van de samenleving is. Graaien en niet kunnen geven
heette avaritia. Omstreeks 1330 schilderde Ambrogio Lorenzetti in het Stadhuis
van Siena grote fresco’s met voorstellingen van de Goede en de Slechte Regering.
De Goede Regering wordt geïnspireerd door de deugden van Geloof, Hoop en
Liefde. Daartegenover staat een slechte samenleving met een demonische leider
die luistert naar Superbia (hoogmoed), Vanagloria (ijdelheid) en Avaritia.
Zij is afgebeeld met een instrument waarmee je de geldbuidel die het leven je
heeft toevertrouwd nog eens extra kunt uitpersen. In geschriften van die tijd lees
je dat dit gedrag niet alleen slecht is voor de economie, maar vooral desastreuze
sociaal-psychologische effecten heeft. Vandaar dan ook dat de bestuurders van
Siena draconische straffen in petto hadden voor door avaritia gedreven patjepeeërs.
Ze wisten heel goed dat burgers zich alleen deugden eigen maken,
wanneer de overheid de ondeugdelijken publiekelijk aan de kaak stelt.
‘Hoe zit het dan in Amerika’, vroeg men zich af aan de stamtafel. Daar zijn pas
echt superrijken op grote schaal en niemand die zich er druk over maakt. Daar
zijn vele redenen voor te bedenken. Eén van de belangrijkste is: Amerikanen
kunnen ook van hun privé-rijkdom publiekelijk uitdelen. Tijdens fundraising
campagnes voor Smith College, waar ik werkzaam ben, kom je mensen tegen
die het voornamelijk heel druk hebben met hun geld weggeven. Let wel, ‘hun
geld’ en niet dat van hun bedrijf. Ik ben de laatste om te beweren dat er aan de
overzijde van de oceaan een ideale samenleving bestaat, maar het is op zijn
minst interessant dat daar publieke generositeit ertoe bijdraagt dat de verontwaardiging
over extreem rijke individuen tenminste gedempt wordt. Je geld
weggeven is deel van de publieke moraliteit, waarmee ook nieuwe rijken als
Bill Gates zichzelf maatschappelijk legitimeren.
Natuurlijk hoop ik, dat één van die Nederlandse grootvermogenden deze column
leest en mediteert bij het zien van Ambrogio’s Avaritia, en moge dat ogenblik
van bezinning dan zo intens zijn dat hij of zij niet begint te zeuren over ons
belastingsysteem, maar de telefoon pakt en belt naar onze Vereniging. ‘Zet maar
in de krant. Ik geef 500.000,- euro.’ Maar dat zou weer superbia van mij zijn ◆
• OGENBLIK •
Avaritia, ca. 1330
Detail van het fresco De Slechte
Regering van Ambrogio Lorenzetti,
in het Stadhuis van Siena.

Museum voor Religieuze Kunst
Uden
Christus in de Hof van Olijven
Utrecht, ca. 1470
Eikenhout. Christus: 21,8 x 13,5 cm. Johannes: 17,4 x 14,5 cm.
Jacobus: 19,8 x 13,5 cm. Petrus: 19 x 15,5 cm.
Herkomst: Firma Reijgersberg, Maasbommel
10 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
De met steun van de Vereniging Rembrandt
verworven beeldengroep Christus in de Hof
van Olijven is een belangrijke aanwinst
voor het Museum voor Religieuze kunst te
Uden. Hoewel het museum een imposante
collectie laatgotische beeldhouwwerken
beheert, ontbrak hierin tot voor kort een
representatief en kwalitatief sterk voorbeeld
dat de relatie benadrukt tussen de
Brabantse en Utrechtse ateliers in de late
middeleeuwen.

OLIJFBERG
Hij ging nu naar buiten en begaf zich volgens zijn gewoonte
naar de Olijfberg. Ook de leerlingen gingen met Hem mee. Ter
plaatse aangekomen sprak Hij tot hen: ’Bidt, dat gij niet op de
bekoring ingaat.’ Hij verwijderde zich van hen, ging ongeveer
een steenworp verder, wierp zich op de knieën en bad: ‘Vader,
als Gij wilt, laat dan deze beker Mij voorbijgaan. Maar toch,
niet mijn wil, maar Uw wil geschiede.’ Nu verscheen Hem een
engel uit de hemel om Hem te sterken. Aan doodsangst ten
prooi bad Hij met nog meer aandrang. Zijn zweet werd tot dikke
druppels bloed, die op de grond neervielen. Toen stond Hij op
uit zijn gebed en ging naar zijn leerlingen maar vond hen van
droefheid in slaap. (Lucas 22 : 39-46 )
11 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
Niet alleen Lucas staat stil bij de doodsangst van Christus
te Gethsemane, ook de drie andere evangelisten schrijven
over deze dramatische gebeurtenis op de Olijfberg.
Twee van hen, Mattheus en Marcus, noemen ook de
namen van de drie uitverkoren apostelen die zich op
verzoek van Christus los maakten van de overige discipelen
om zich vervolgens dieper in de hof terug te trekken
om daar met Hem te waken: Johannes, Jacobus en
Petrus. Het is een van de meest aangrijpende momenten
uit het Lijdensverhaal. Christus toont zijn doodsangst
en ook de drie apostelen is niets menselijks vreemd. Tot
drie maal toe sukkelen zij van spanning en vermoeidheid
in slaap. Kortom, hun vlees is zwak, wat Christus doet

verzuchten: Ging het dan Uw krachten te boven één uur
met mij te waken? Heilsgeschiedenis en vertelling over
menselijke zwakheden vloeien hier naadloos in elkaar
over. Zelfs Christus, de Zoon van God, toont twijfels,
zwakte.
INSPIRATIEBRON
Het was juist deze Christus die kunstenaars en mystici inspireerde.
Onder hen de auteur Gerard Reve, die in 1980
zijn bekering tot de rooms-katholieke kerk herleidde tot
boven geciteerd fragment uit het Evangelie van Lucas.
In zijn roman Moeder en Zoon voeren op de laatste pagina
professor Hemelsoet en de hoofdpersoon een examinerend
gesprek over deze tekst. Vijf jaar later kwam Reve
in Zelf schrijver worden nogmaals op deze tekst terug: Het
komt laat, maar beter laat dan nooit. Want bij het lezen van
deze passage maken wij voor het eerst, maar dan ook ten volle,
kennis met het lijden van God en hebben wij het vermoeden
wie Hij is. 1 Sterkte door zwakte. Bewust of onbewust trad
de volksschrijver hier in de voetsporen van de middeleeuwse
mystica Birgitta van Zweden (1303-1373) en de
anonieme maker van dit beeldengroepje.
Evenwel, in tegenstelling tot de Nederlandse auteur
behoefde Birgitta geen evangelietekst om tot inzicht en
bekering te komen. Haar hele leven stond in dienst van
haar God en zijn Kerk. Beroemd zijn haar Revelationes
celestes, zeven boeken gevuld met openbaringen die
Birgitta aan haar biechtvader had gedicteerd en die kort
na haar dood in het Latijn verschenen. Zij zijn doordrenkt
met overwegingen over het lijden van Christus waarbij
bestaande teksten met visionaire details worden aangevuld.
Bijna ‘als vrouwen onder elkaar’ voerden Maria en
Birgitta tête à tête dialogen over kwesties als de geboorte
van Christus en zijn kruisdood. Zo vertelt Maria aan
Birgitta over Jozef die na de bevalling met een kaarsje in
zijn hand de boreling kwam bekijken en dat zij na de
kruisdood van haar Zoon flauw viel onder het kruis: Mijn
handen werden stijf, er trok een donkere waas voor mijn ogen,
het bloed trok uit mijn gezicht, ik kon horen noch spreken,
mijn voeten wankelden onder mijn lichaam en ik viel ter aarde.
Het zijn dergelijke details die later zullen opduiken in
de beeldende kunst en verweven raken in hymnen en
lijdensverhalen. 2
Natuurlijk ontsnapt ook de gebeurtenis te Gethsemane
niet aan de aandacht van Birgitta. Haar teksten klinken
krachtig door in de Vijftien gebeden ter ere van de wonden van
Christus, een gebed dat nog dagelijks wordt uitgesproken
door de zusters birgittinessen van de abdij Maria Refugie
te Uden. Ook hier wordt Lucas’ tekst geïnterpreteerd:
Denk aan alle angsten en pijnen, die Gij in Uw lichaam doorstond
vóór Uw kruisiging, toen Gij, na Uw drievoudig gebed
en het bloedzweet, (etc.).
12 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
RETABELSTUKKEN
De verbeelding van de worsteling, de doodsangst van
Christus in de Hof van Olijven in combinatie met de zo
menselijke reactie van zijn drie leerlingen is zeker niet
alleen op het conto van Birgitta te schrijven. Daarvoor was
het thema reeds tijdens haar leven te bekend, te verspreid
en te populair. Maar zeker is wel dat dit motief zeer geliefd
was in het birgittijnse milieu. Verschillende overgeleverde
retabelstukken, soms nog in situ (bijvoorbeeld in de Blauwe
Kerk te Vadstena, de koningskerk van Zweden), soms
bewaard in openbare museale collecties, leggen hiervan
getuigenis af. Sommige van deze stukken zijn afkomstig
uit het kunstpatrimonium van de Nederlandse birgittijnse
orde en zijn opgenomen in de collecties van het Rijksmuseum
en het Museum voor Religieuze Kunst, dat gedeeltelijk
is gehuisvest in de abdij Maria Refugie te Uden.
Het gaat dan veelal om atelierwerk: reliëfs die rond 1500
ontstonden in ateliers te Antwerpen, Brussel en soms in
de Noordelijke Nederlanden. Hun iconografie ontroert,
hun (herkomst)geschiedenis is vaak interessant, maar
hun kwaliteit is niet altijd hemelbestormend: ambachtswerk
overgoten door het cultuurhistorisch patina der
eeuwen.
Bezwijming van Maria
Antwerpen, ca. 1510
Gepolychromeerd eikenhout, H 48 cm.
MUSEUM VOOR RELIGIEUZE KUNST, UDEN

AANWINST
Hoe anders is het gesteld met het recent verworven beeldengroepje
bestaande uit vier zelfstandige, nagenoeg rond
gesneden, figuurtjes. Hier is een kunstenaar aan het werk
geweest die ontsnapte aan de middelmatigheid die ook
in de hoge middeleeuwen al kenmerkend was voor de
massaproductie der gevestigde ateliers. Elk beeldje heeft
een geheel eigen karakter, niet alleen fysiek maar vooral
ook psychisch. Johannes is een dromer, die zelfs in zijn
slaap nog de houding van een denker aanneemt. In hem
preludeert de schrijver van de Apocalyps. Petrus is een ietwat
vierkante, cholerische, kalende man van het land die
ondanks al zijn goede voornemens toch in slaap is gevallen.
Hij zal kort na Gethsemane Christus tot driemaal
toe verloochenen maar toch de steenrots blijken waarop
Christus zijn Kerk zou bouwen. Jacobus, de oudere broer
van Johannes, is door zijn meer frontale uitvoering de
rust zelve. Aan hem trekt het leven voorbij, hij is even
gesloten als het buidelboek waarop hij met zijn beide
handen steunt. En toch zou juist hij later het middelpunt
van het druk bezochte Santiago de Compostela worden.
Bij een poging tot reconstructie van het groepje als
een geheel zijn deze drie beeldjes verwisselbaar, hoewel
hun houdingen ten opzichte van elkaar een zeker schema
veronderstellen. De figuur van Christus vraagt om afstand
binnen een dergelijke compositie.
De maker heeft hem geknield en grotendeels op de
rug gezien uitgevoerd. Zijn gelaat is nauwelijks zichtbaar.
Hij richt zich noch naar zijn metgezellen, noch naar de
toeschouwer. Zijn aandacht gaat naar boven. Het is een
zachtmoedige Christus, de mond geopend en de armen
geheven. De maker van de beeldengroep heeft het verhaal
begrepen en de figuranten trefzeker weergegeven.
Hun lichaamshouding en de juiste anatomische verhoudingen
heeft hij daaraan ondergeschikt gemaakt. Zo is
de onnatuurlijk gedraaide rechtervoet van Johannes niet
relevant binnen het totaalbeeld van het figuurtje. Het
voor handen zijnde stuk hout is echter optimaal benut
voor de compositie. Die bestaat uit talrijke details waarbij
de diep, schijnbaar wat onrustig en minutieus gestoken
opstapeling van kledingplooien een rustpunt vindt in
de verstilling van de koppartij.
Het is (nog) niet duidelijk of het beeldengroepje deel
uitmaakte van een klein huisaltaar of dat de beeldjes
afkomstig zijn van een predella, de onderste rand van een
groot altaarstuk. De stijl van het groepje roept onmiddellijk
het reliëf Het laatste Avondmaal van Adriaen van Wesel
(ca. 1417-ca. 1490) in herinnering (Museum Boijmans
Van Beuningen, Rotterdam). Meer nog vraagt het om
vergeleken te worden met een groepje van de Heilige
Familie in het Catharijneconvent te Utrecht van dezelfde
meester. 3 Beide werken zijn in het verleden niet zonder
13 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
slag of stoot aan Adriaen van Wesel – de bekendste laatgotische
beeldhouwer uit de Noordelijke Nederlanden –
toegeschreven en ook de discussie rond de meester van
het hier behandelde beeldengroepje is nog niet definitief
afgesloten. Duidelijk is wel dat deze fijn gestoken Christus
in de Hof van Olijven is ontstaan gedurende een periode
waarbinnen de Utrechtenaar Adriaen van Wesel zijn altaar
voor de Illustere Onze Lieve Vrouwe Broederschap van
’s-Hertogenbosch vervaardigde. Daar de stijl en ook de
‘sfeer’ verwantschap oproepen met het werk van Van Wesel
en er uit andere regio’s of stadscentra geen vergelijkingsmateriaal
is, ligt het voor de hand te veronderstellen dat
dit groepje door een nog anonieme meester in Utrecht
is gesneden. Misschien is de relatie met Adriaen van Wesel
wel groter en maakt slechts de kleinschaligheid van dit
groepje een definitieve toeschrijving aan deze meester,
van wie dergelijk kleine gesneden beeldjes niet bekend
zijn, nog niet mogelijk.
De diversiteit aan stijlen die de overgeleverde laatgotische
beeldhouwkunst uit het noordelijk deel van het
Hertogdom Brabant kenmerkt, kon tot voor kort grotendeels
in het Museum voor Religieuze Kunst getoond
worden. Grotendeels, daar de visualisering van een zo
belangrijke relatie tussen het Brabantse en het Utrechtse,
zo significant bewezen door de aanwezigheid van
werk van Van Wesel in ’s-Hertogenbosch, in de collectie
ontbrak. Met de komst van dit uitermate hoog
gekwalificeerde groepje is dit gemis teniet gedaan ◆
Léon van Liebergen
Detail van de voet
van Johannes.
Noten
1. G. Reve, Moeder en
zoon, Amsterdam
& Antwerpen 1980,
pp. 292-293. In 1985
verzorgde Gerard Reve
een lezingcyclus te
Delft, die tien jaar later
werd gebundeld:
G. Reve, Zelf schrijver
worden, Den Haag
1995, pp. 59-60.
2. L. van Liebergen (red.),
Birgitta van Zweden
1303-1373, cat. tent.
Museum voor Religieuze
Kunst Uden 1986;
Mereth Lindgren, Bilden
av Birgitta, Höganäs
1991; C.L. Sahlin,
‘Birgitta of Sweden and
the Voice of Prophecy’,
in: Studies of Medieval
Mysticism, Vol. I,
Woodbridge 2001.
3. W. Halsema-Kubes,
G. Lemmens en G. de
Werd (red.), Adriaen
van Wesel (ca. 1417/
ca. 1490), cat. tent.
Rijksmuseum Amsterdam
1981, pp. 120,
102, nrs. 22, 13.

14 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
Museum Boijmans Van Beuningen
Rotterdam
Met steun van de Vereniging Rembrandt en de
Stichting Lucas van Leyden heeft het Museum
Boijmans Van Beuningen een belangrijk werk
van Abraham Bloemaert kunnen verwerven.
De zorgvuldig uitgewerkte tekening De bewening
van Christus vormt een opmerkelijk en
verrassend document dat een nader licht werpt
op de werkwijze van deze kunstenaar.
De bewening van Christus
Abraham Bloemaert (Gorinchem 1564 – Utrecht 1651)
Ca. 1625. Pen in bruin over zwart krijt, bruin gewassen en wit gehoogd, kwadraatnet
met zwart krijt, op papier 231 x 378 mm
Herkomst: kunsthandel Haboldt & Co., Parijs
In 1937 kocht de toenmalige directeur van het Museum
Boymans, Dirk Hannema, een schilderij van de Utrechtse
meester Abraham Bloemaert (Gorinchem 1564-Utrecht
1651). Het stelt voor De bewening van Christus en werd
door Hannema, die aan deze aanwinst een kort berichtje
wijdde in het in datzelfde jaar opgerichte Bulletin Museum
Boymans, omstreeks 1625 gedateerd. Hannema merkte op
dat het museum niet rijk was aan werken van de Utrechtse
schilders uit de eerste helft van de 17de eeuw, maar dat het
ook niet de bedoeling was om deze school in bijzondere
mate uit te breiden. Een enkel goed gekozen representatief
schilderij had echter naar zijn idee betekenis voor de
Rotterdamse collectie. De aanwinst werd vermeld als een
geschenk van vrienden van het museum, hetgeen in 1937
betekende dat een beroep was gedaan op mecenassen als

Willem van der Vorm of Daniel George van Beuningen
om financiële ondersteuning.
Hannema noemde in zijn publicatie al de voorstudie
van Bloemaert voor de figuur van de dode Christus in de
verzameling van J.Q. van Regteren Altena. Het betreft hier
een studie van een liggend model, naakt met een doek om
de lendenen, waarvan het linkerbeen over het rechterbeen
is gelegd. Rechts boven is een tweede studie van de
benen gemaakt, waarbij het rechterbeen over het linker
ligt, een houding die de Christusfiguur in het schilderij
ook zou krijgen. Het hoofd met de gesloten ogen rust
achterover. Of deze tekening werkelijk gemaakt is als een
voorstudie voor het schilderij of als een modelstudie die
de schilder later meende te kunnen gebruiken voor zijn
compositie, is niet te zeggen.
Bekend was verder dat zich in het Louvre een compositiestudie
bevond van het onderwerp. We zien hier
weer de liggende Christus, overigens met de benen nog
in de eerste positie van de voorgaande tekening, maar
nu zijn toegevoegd de twee Maria’s, van wie de linker de
handen als in gebed heeft gevouwen, en de ander, Maria
Magdalena, de handen voor zich lijkt te houden en haar
smartelijke blik op het gezicht van Christus heeft gericht.
Tussen de twee hoofden van de Maria’s zien we met enige
moeite een derde hoofd. De kunstenaar had blijkbaar
zelf al opgemerkt dat dit hoofd nauwelijks te zien was en
hij schreef er voor zijn eigen memorie terecht dan ook
boven: dat dese Sint Jan int midden/wat claerlijcker ghesien
moechte/worden (deze Johannes in het midden moet wat
duidelijker te zien zijn). Opmerkelijk is trouwens dat aan
de bovenzijde en onderzijde twee brede stroken van het
papier leeg werden gelaten, zodat de compositie zelf een
enigszins samengedrukte indruk maakt.
In het schilderij valt op dat – ten opzichte van deze laatste
compositiestudie – de figuur van Johannes een veel
prominentere positie heeft gekregen (waaraan Bloemaert
zichzelf dus al had herinnerd) en dat Maria Magdalena
een meer voorovergebogen houding heeft aangenomen,
waarbij zij het hoofd op de linkerhand van Christus vleit.
In het schilderij werd overigens een tweede tafereel
toegevoegd, want we zien rechts op de achtergrond de
graflegging van Christus, die in het bijbelverhaal volgt
op de bewening. Er was verder al vastgesteld dat ooit aan
de bovenzijde van het doek een brede strook keperdoek
van ca. 26 cm was toegevoegd en aan de onderzijde een
strook van ca. 10 cm. Waarschijnlijk vond men later in
de 17de eeuw de gesloten, maniëristische compositie te
benauwd en besloot men deze vooral boven, maar ook
onder meer ruimte te geven. Deze toevoegingen zijn
inmiddels zo oud, dat thans niet meer overwogen wordt
deze weer te verwijderen.
We komen nu bij de aanwinst. Deze kapitale tekening
van Abraham Bloemaert werd door de kunsthandel aangeboden
en betreft de uiteindelijke werktekening van de
schilder voor zijn schilderij. Het was verrassend de tekening
te zien, want het blad was tot dan toe in de literatuur
en in onze documentatie volledig onbekend. Niet alleen
15 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
het verband met het schilderij was voor ons van belang,
ook het feit dat het voor Bloemaert zo’n indrukwekkende
tekening was speelde bij de wens tot aankoop een
grote rol.
Het betreft een voor deze kunstenaar groot blad, waarin
de hele compositie voor het schilderij nauwkeurig is
weergegeven. Eerst heeft Bloemaert de voorstelling geheel
met zwart krijt zorgvuldig getekend en daarna met
pen in bruine inkt en bruine wassingen verder uitgewerkt.
De tekening maakt door de omvang en de zorgvuldigheid
niet de indruk een eenvoudige voorstudie voor het schilderij
te zijn, maar eerder een presentatiemodel om aan
de opdrachtgever voor het schilderij, die wij overigens
niet kennen, te kunnen laten zien hoe de compositie zou
worden. Opvallend is dan dat Bloemaert met zwart krijt
een kwadraatnet op de tekening heeft aangebracht.
Horizontaal zijn negen lijnen getrokken, zeven op regelmatige
afstand van elkaar en nog twee extra tussen de
onderste en de bovenste lijnen. Verticaal trok hij dertien
lijnen, zodat de hele compositie in precies gelijke vierkanten
van 29 mm is opgedeeld. Op deze manier kon
Bloemaert de compositie per vak nauwkeurig overbrengen
op het doek. Toch zien we in het schilderij nog een
enkele afwijking van de compositie van de tekening.
Zo kust op de tekening Maria Magdalena de hand van
De bewening van Christus
Abraham Bloemaert
Ca. 1625. Olieverf op doek,
127 x 169,5 cm.
MUSEUM BOIJMANS VAN
BEUNINGEN, ROTTERDAM

Christus, maar zien we op het schilderij dat zij haar hoofd
met het lange haar op de hand neervlijt. En de omvangrijke
mantel van de voorovergebogen Johannes ontbreekt
op het schilderij, waardoor deze figuur uiteindelijk minder
fors in de compositie aanwezig is. Het komt maar zelden
voor dat zo uitvoerig het hele werkproces van een schilder
kan worden gevolgd, van de eerste figuurstudie en de
eerste compositiestudie tot het uiteindelijke presentatiemodel
voor de opdrachtgever en de ontwerptekening
voor het schilderij.
Het belang van deze nieuw verworven tekening was ook in
vroeger eeuwen al gezien, want hij bevond zich, blijkens
een oud geschreven nummer op de achterzijde (JG 536),
in de verzamelingen van de oorspronkelijk uit Frankfurt
16 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
afkomstige bankier Johann Goll van Franckenstein (1722-
1785) en diens zoon Johan (1756-1821), die op een veiling
op 1 juli 1833 te Amsterdam werden verkocht. Helaas kon
onze tekening van Bloemaert in de veilingcatalogus niet
worden teruggevonden. Overigens moet het schilderij
direct zeer populair zijn geweest, want we kennen twee
oude kopieën, waarvan er zich één in het Museum
Catharijneconvent in Utrecht bevindt (zonder de toegevoegde
stroken) en de ander in de rooms-katholieke
kerk St. Nicolaas in Nieuwegein (voorheen Jutphaas, als
Hendrick Bloemaert). Zoals nu ook door de zorgvuldig
uitgewerkte tekening blijkt, moet het bij het schilderij
om een belangrijke opdracht zijn gegaan ◆
Jeroen Giltaij
Studie voor een
liggende Christus
Abraham Bloemaert
Ca. 1625. Zwart krijt, wit
gehoogd op lichtbruin
papier, 143 x 263 mm.
PARTICULIERE COLLECTIE
Compositiestudie voor
de bewening van Christus
Abraham Bloemaert
Ca. 1625. Zwart krijt, bruin
gewassen, wit gehoogd,
198 x 366 mm.
LOUVRE, PARIJS

Historisch Museum Deventer
Deventer
17 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
Zilveren drinkbeker
Lucas Luicksen (ca. 1626 – na 1689)
Ca 1685. Zilver, deels verguld, H. 19,5 cm. Gewicht: 392 gr. Merken: onderkant voetrand:
meesterteken, Lucas Luicksen; stadskeur Deventer, Adelaar; jaarletter, E.
Herkomst: veiling Sotheby’s Amsterdam, 12 december 2001, nr. 326
Historisch Museum Deventer
– voorheen Museum De Waag –
vormt samen met het Speelgoed-
& Blikmuseum de Gemeentemusea
van Deventer. De stad
financiert de musea, maar het
aankoopbudget is erg klein.
Gelukkig is er Vereniging De
Waag die Museum De Waag vanaf
de oprichting in 1913 tot 1965
beheerde. De steun van deze
vereniging en die van de Vereniging
Rembrandt zijn onmisbaar
bij het verwerven van belangrijke
aanwinsten voor de historische
collectie, zoals recentelijk deze
zilveren beker. Een kenmerk van
Deventer zilver is dat het meestal
eenvoudig en helder van vorm
is, vakkundig gemaakt en vaak
fraai gegraveerd. Het is ook zeldzaam
en prijzig, waardoor het
moeilijk uit het aankoopbudget
van het museum alleen is te
bekostigen. Al vele jaren steunt
de Vereniging Rembrandt de
uitbreiding van de collectie met
name op het gebied van Deventer
zilver.

BEKER
De beker, vervaardigd door de Deventer zilversmid Lucas
Luicksen, bestaat uit een geprofileerde voet en een korte
stam met daarop een kelk die naar boven toe wijder uitloopt.
De kelk heeft aan de bovenzijde een met een gegraveerde
lijn aangegeven rand en rond de bolle onderzijde
een motief van acanthusbladeren. Dit bladmotief is
uit dunne zilverplaat geknipt en vervolgens op het oppervlak
gesoldeerd. Deze decoratietechniek wordt met een
Engelse term cut-card genoemd. De voet, de stam, het
bladmotief en de bovenrand zijn verguld. Hiertegen steekt
het grote blank zilveren deel van de kelk mooi af.
Als model wijkt de beker af van wat in de late 16de en
17de eeuw gebruikelijk was voor zilveren drinkbekers.
Het ‘gewone’ model was een cilindrische naar boven uitlopende
vorm met een vlakke basis, zoals te zien is aan
de vele nog bewaarde avondmaalsbekers uit die tijd. De
nieuwe vorm met een aparte voet is een ontwikkeling uit
het laatste kwart van de 17de eeuw en werd onder invloed
van het hof geïntroduceerd. De Haagse edelsmid Adam
Loofs maakte in opdracht van Koning Stadhouder Willem
III in 1682 voor de Waalse Kerk in Den Haag twee avondmaalsbekers.
Zij hebben dezelfde vorm als de Deventer
beker en zijn ook versierd met opgelegde acanthusbladeren.
1
De tot nog toe bekende bekers van Lucas Luicksen
hebben de gebruikelijke cilindrische vorm met een vlakke
basis. Omdat Luicksen in ieder geval in 1689 nog actief
was, is het waarschijnlijk dat hij inspiratie voor deze nieuwe
vorm heeft opgedaan via Den Haag of het hof. De jaarletter
E geeft geen uitsluitsel over de precieze datering,
omdat in Deventer de jaarletters in deze periode niet erg
consequent en gedurende meerdere jaren werden gebruikt.
Dit pleit ervoor de beker in de jaren tachtig van de
17de eeuw te dateren. Het Deventer stadsbestuur onderscheidde
drie kwaliteitsgehalten zilver. Het adelaarskeur
werd aangebracht op werk van de middelste soort, het
zogeheten Rijksdaalderzilver. Dit was het meest gebruikte
gehalte.
DE MAKER
Lucas Lucassen of Luicksen werd omstreeks 1626 te
Zutphen geboren. In de winter van 1652 kwam hij met
zijn vrouw Maritie Mantes vanuit Amsterdam naar Deventer
en vestigde zich aldaar. Uit het huwelijk van Lucas
Luicksen zijn elf kinderen voortgekomen, onder wie de
latere zilversmid Magnus Lucassen. Lucas Luicksen was
een van de belangrijkste zilversmeden in Deventer. In 1677
18 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
wordt hij in een acte vermeld als een der Olderluiden van
het zilversmidgilde. Op 19 oktober 1689 kocht hij nog
een huis in Deventer.
De Deventer magistraat heeft door Luicksen diverse
opdrachten laten uitvoeren, zoals de reparatie van bodebussen.
Herhaaldelijk zijn aan Lucas Luicksen kleinere
bedragen uitgekeerd voor verleende diensten. Zo ontving
hij op 13 april 1674 acht gulden voor ’t wegen van
’t silverwerck anno 1673 en voor het vervaardigen van de
nieuwjaarspresenten voor de burgemeesters. Luicksen
schijnt zich vooral bezig gehouden te hebben met het
maken van zilveren bekers en hiervan zijn meerdere
exemplaren bewaard gebleven.
Historisch gezien is hij een belangwekkende figuur
omdat hij in het rampjaar 1672 al het stadszilver moest
omsmelten om daar noodgeld van te slaan. Deventer
kreeg een Keulse bezetting en moest maandelijks 6.000
gulden voor de soldij van de soldaten betalen en voor de
ontruiming twee jaar later eiste de Keulse keurvorst nog
eens 100.000 gulden. Het slaan van deze noodmunten
Detail van de onderrand van
de voet met de ingeslagen
merken. En het meesterteken
van Lucas Luicksen.

Fotografie: Maarten Binnendijk, Deventer
gebeurde in Kampen waar zich op dat moment de Munt
bevond. Door Lucas Luijcksen zijn ook een aantal vierkante
klippingen (waarvoor het metaal uit platen die van het
omgesmolten zilver waren gemaakt, werd geknipt) als
noodmunten geslagen. Op enkele van deze munten is
het treffende opschrift aangebracht:
Doent vrede waer, toen blonk het hier
Van zilver en verguld geschier
Door t Fransche Swaerdt en Paeps gewelt
Verkeert dien glans in vierkant gelt.
Van Luicksen zijn tot nog toe slechts twaalf voorwerpen
bekend, waaronder twee avondmaalsbekers in kerkelijk
bezit, een prachtige gegraveerde luiermand in de Wallace
Collection te Londen en een set van zes in elkaar passende
zogeheten Borgmanbekers (‘borgmannen’ waren
de bewoners van de landhuizen) in het Rijksmuseum
Twenthe in Enschede. Het Historisch Museum Deventer
bezit van hem een fraaie schenkkan (met jaarletter B),
die eveneens is gedecoreerd met acanthus bladeren.
DEVENTER ZILVER
Deventer was in de middeleeuwen een belangrijk centrum
in Oost-Nederland. Er was ruim emplooi voor edelsmeden
die de meeste bestellingen van het stadsbestuur en de
kerk kregen. Het stadsbestuur gaf vaak geschenken van
zilver en wilde bij ontvangsten graag laten zien dat de
stad machtig en rijk was. Ook de adel en vanaf 1600 de
voorname burgerij waren belangrijke opdrachtgevers.
De eerste met naam genoemde edelsmid in Deventer is
een zekere Johannes Aurifaber die in 1254 wordt ingeschreven
als lid van het koopmansgilde. Van de 119 met
name bekende Deventer zilversmeden uit de periode
vanaf de late middeleeuwen tot en met de 19de eeuw, is
op dit moment van slechts 31 meesters werk bewaard
gebleven dat voorzien is van het meesterteken van de
betreffende zilversmid.
Om een betere controle mogelijk te maken besloot men
in 1630 dat zij die als Ambtzbroeder des goltsmitsgilde in
deventer werkzaam waren, hun naam en merkteken op een
koperen plaat moesten aanbrengen. Deze gildeplaat is,
hoewel in stukken gebroken, bewaard gebleven. Hierdoor
kan nu van nagenoeg al het in de 17de en 18de eeuw te
Deventer vervaardigde zilverwerk de naam van de maker
worden vastgesteld. Van 23 van de 36 edelsmeden van wie
naam en meesterteken op de gildeplaat zijn vastgelegd, is
werk bekend (Lucas Luicksen staat vermeld onder nr. 16.
19 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
Gezien de vaak opmerkelijke lokale of
regionale specialisaties is het van groot
belang dat een stedelijk museum werk
van de zilversmeden uit die stad kan
laten zien. Historisch Museum Deventer
heeft van 15 van deze 36 edelsmeden
een voorwerp in eigendom of als langdurig
bruikleen in de collectie. De Vereniging
Rembrandt maakte al in 1953 een zeer
belangrijke aankoop mogelijk, namelijk
de Raadsherenbeker van Adriaan van
Boeckholt. Het is een belangrijk
historisch stuk omdat deze
monumentale beker, gemaakt
in 1660 door Michiel Esselbeeck
te Amsterdam, het enige stuk
stadszilver is dat in 1672 niet
is omgesmolten door Lucas
Luicksen ◆
Nina Herweijer
Noot
1. Deze bekers dragen het wapen van Stadhouder
Koning Willem III en zijn nog steeds in het bezit
van de Waalse Kerk in Den Haag. Een van de
bekers is afgebeeld in: H. E. van Gelder, ‘Werk
van Haagsche Zilversmeden’, Oud Holland,
jrg 1950, pp. 1-23, afb. 22.
Geraadpleegde literatuur:
Joh. R. ter Molen, Deventer zilver,
Vereniging De Waag, Deventer,
1997. Deze publicatie is te bestellen
via het secretariaat van het
museum, tel. 0570-693783.
Tent. cat. Glans langs de
IJssel, zilver uit Zutphen,
Deventer, Zwolle en Kampen,
Zwolle 1999 (het artikel over
Deventer zilver is van de hand
van Joh. R. ter Molen).
Raadsherenbeker van
Adriaan van Boeckholt
Michiel Esselbeeck
(1611-1671)
1660. Zilver, verguld,
H 90 cm.
HISTORISCH
MUSEUM
DEVENTER

Kasteel-Museum
Sypesteyn
Loosdrecht
De Hollandse Maagd
Loosdrechts porselein (biscuit)
Ca. 1780. Geen merken, H 32,5 cm;
diameter voet 24,5 cm
Herkomst: Salomon Stodel Antiquités,
Amsterdam

Kasteel-Museum Sypesteyn mag zich gelukkig prijzen met de
aanwinst van een beeld van Loosdrechts biscuitporselein voorstellende
De Hollandse Maagd, dat mede dankzij steun van de
Vereniging Rembrandt kon worden verworven. Allereerst is
het een unieke aanvulling op de bestaande verzameling Hollands
porselein die het museum rijk is. Het betreft namelijk
een tot voor kort nog onbekend object van de Loosdrechtse
porseleinfabriek. Daarnaast sluit het beeld qua thema aan
bij andere onderdelen van de kunstverzameling, die werd
bijeengebracht door de oprichter van het museum, jhr.
C.H.C.A. van Sypesteyn (1857-1937).
Dit jaar is het precies honderd jaar geleden dat deze gedreven
collectioneur de Van Sypesteyn-Stichting oprichtte
met de bedoeling zijn bezit veilig te stellen en openbaar toegankelijk
te maken voor een breed publiek. Het jubileumjaar
wordt gevierd met onder meer een tentoonstelling van curieuze
objecten, die nieuw licht werpen op jhr. Van Sypesteyn
als verzamelaar. De biscuitgroep van Loosdrechts porselein
stemt op bijzondere wijze overeen met diens verzamelvisie,
waaruit een grote voorliefde blijkt voor voorwerpen van
kunst en geschiedenis die herinneren aan het vaderlands
verleden. Het beeld van De Hollandse Maagd is een wel heel
passend geschenk in het kader van het jubileumjaar, waarmee
tevens het karakter van dit uitzonderlijke verzamelaarsmuseum
luisterrijk wordt onderstreept.
PORSELEIN UIT OUD-LOOSDRECHT
Dat De Hollandse Maagd lange tijd verborgen is gebleven,
is minder vreemd dan het op het eerste gezicht
lijkt. Het beeld is niet gemerkt en verbleef jarenlang
buiten ons land, waar de betekenis van de voorstelling
vermoedelijk niet werd begrepen. Daarnaast vormen
binnen het geheel van het Loosdrechtse porselein beeldengroepen
en figuren slechts een zeer klein onderdeel
van de totale productie, zodat een verband tussen
het beeld en de Loosdrechtse porseleinfabriek niet snel
werd gelegd. Door tussenkomst van een Nederlandse
kunsthandelaar kon de groep echter worden getraceerd,
waarna het dankzij een genereuze gift van de Vereniging
Rembrandt, de Stichting Hollands Porselein en de Stichting
Vrienden van Sypesteyn, terug kon keren naar de
plaats van herkomst.
Gedurende de betrekkelijk korte periode dat in
Loosdrecht porselein werd gefabriceerd (1774-1784), was
het voornamelijk het fraai gedecoreerde gebruiksgoed
dat zijn weg vond naar de consument. Anders dan in de
porseleinfabrieken van Weesp, Ouder Amstel en Den
Haag, die eveneens in de tweede helft van de 18de eeuw
opereerden, konden vanuit Loosdrecht zelfs grote tafelserviezen
van 150 delen en meer op bestelling worden
geleverd. Het gebruiksgoed werd meestal veelkleurig beschilderd
met bloemboeketten en landschappen, maar
21 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
ook monochrome decors in sepia, bietenrood en encre de
chine kwamen geregeld voor. Onbeschilderd porselein
daarentegen is slechts in geringe mate bewaard gebleven,
vermoedelijk omdat dit goedkopere product zijn toepassing
in het dagelijks gebruik meestal niet zal hebben
overleefd. Voorbeelden van het brede assortiment van
gebruiksartikelen en siervoorwerpen dat in Loosdrecht
werd vervaardigd zijn behalve de koffie-, thee- en chocoladeserviezen,
onder andere kwispedoors, pijpensleetjes,
blakers, inktstellen, tafelbellen, cache-pots, siervazen,
kaststellen, snuif- en toiletdoosjes, tabakspotten en zelfs
damstenen. Daarnaast werden in Loosdrecht als enige
porseleinmanufactuur
in de Republiek
ook figuren
en groepen
in
biscuit
(ongeglazuurdporselein)
vervaardigd.
Dergelijke luxe objecten werden meestal uitgevoerd in de
neoclassicistische vormentaal van die tijd, wat vermoedelijk
samenhangt met hun toepassing en gebruik in het
eigentijdse Hollandse interieur. 1
Ondanks het uitgebreide assortiment teisterden geldelijke
zorgen voortdurend het hoofd van de Loosdrechtse
Ds. Joannes de
Mol (1726-1782)
Pieter Oets
(toegeschreven)
Ca. 1750. Pastel,
46 x 35,5 cm.
KASTEEL-MUSEUM
SYPESTEYN,
LOOSDRECHT

Borstbeeld van de patriot
Hendrik Danielsz. Hooft
(1716-1794)
Loosdrechts porselein
Ca. 1780. H 22 cm (met zuil).
KASTEEL-MUSEUM SYPESTEYN,
LOOSDRECHT.
In 1990 verworven met steun
van de Vereniging Rembrandt.
predikant en porseleinondernemer Joannes de Mol
(1726-1782). Deze verlichte fabrikant had gehoopt door
middel van een kunstnijverheidsbedrijf werkgelegenheid
te scheppen voor de bevolking van het verarmde Oud-
Loosdrecht. Helaas bleken concurrentie en een ontoereikend
eigen vermogen een gunstig verloop ernstig te ondermijnen,
al zijn nobele bedoelingen ten spijt. Uiteindelijk
moest De Mol – door financiële nood gedwongen – de
fabriek in 1782 overdragen aan zijn schuldeisers, die de
productie twee jaar later verplaatsten naar het dichter
bij Amsterdam gelegen plaatsje Ouder Amstel. De Mol
overleed nog in hetzelfde jaar, wellicht ten gevolge van
het debacle voorafgaand aan het onvermijdelijke faillissement.
BEELDENGROEPEN EN FIGUREN
Een van De Mols belangrijkste geldschieters en degene
die het beginkapitaal had geleverd was zijn schoonzuster,
Eva van Eibergen. 2 Zij was gehuwd met Mr. Jacob de
Mol, die hoofdbaljuw was van ondermeer de beide
Loosdrechten. Na diens overlijden in 1779 vestigde
zij zich in Haarlem waar zij een kapitaal woonhuis betrok.
Haar rijkdom wordt onder meer geïllustreerd
door een lening aan haar zwager van 121.000 gulden,
terwijl zij ook nog eens borg stond voor een
bedrag van 25.000 gulden, dat De Mol had geleend
bij een andere particulier. Van deze leningen werd
uiteindelijk nog geen 9.000 gulden afgelost. 3
Hoe deze financiële transacties binnen de familie
precies waren geregeld is helaas niet bekend. Wel is
gebleken dat De Mols rijke schoonzuster in bezit
moet zijn geweest van een aanzienlijke verzameling
Loosdrechts porselein die haar Haarlemse woonhuis
sierde. Dit valt op te maken uit de uitvoerige boedelbeschrijving
die werd opgetekend na haar overlijden in
1789 en die als een belangrijke bron van informatie
kan worden beschouwd over de functie van het porselein
in een welgesteld 18de-eeuws Hollands interieur.
Bovendien is deze beschrijving van belang voor de
kennis van het Loosdrechtse porselein, niet alleen van
het gangbare serviesgoed, maar ook van het siergoed
en andere luxe producten. Interessant is hetgeen wordt
geschreven over de inrichting van ‘de zaal’, het
meest representatieve vertrek in het huis van Eva
van Eibergen. Hieruit blijkt de aanwezigheid
van diverse porseleinen plastieken, die heden
ten dage nog traceerbaar zijn. Zo lagen daar
in de laden van een bureau twaalf portretmedaillons
van Romeinse keizers in de trant
van Wedgwood, uitgevoerd in Loosdrechts
porselein. Voorts stonden op een gladde tafel
in de zaal: drie loosdrechts porcelaine groepen,
22 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
twee dito beeldjes, een dito borstbeeld, verbeeldende professor
Willemsen. 4 Hoewel de beeldjes nawijsbaar zijn, doet het
eerste deel uit de notitie vermoeden dat er meerdere
groepen zijn vervaardigd dan er tot nu toe bekend zijn.
Ook in de lijst over een in 1781 door De Mol beleende
hoeveelheid porselein wordt gesproken van enkele
groepen 5 , terwijl jaren later in de fabriek aan de Amstel,
waar een deel van de Loosdrechtse productie werd voortgezet,
nog gesproken wordt van …een menigte groupen,
vaazen, bustes en beelden, die ongemeen schoon zijn. 6
Van deze Loosdrechtse sculpturen is het borstbeeld
in biscuit van professor Willemsen niet alleen het oudste
voorbeeld, het is zelfs het eerste stuk dat in opdracht van
De Mol werd geproduceerd. Aanleiding voor het vervaardigen
van dit portret was De Mols wens om alvorens met
de commerciële productie van porselein van start te gaan,
een aantal proefstukken te laten maken, die door de
porseleinwerker Gerverot in Duitsland moesten worden
uitgevoerd. Om er zeker van te zijn dat deze een origineel
stuk zou leveren, voorzag De Mol hem van een zojuist uitgebrachte
prent van zijn leermeester de theoloog Jacobus
Willemsen, welke Gerverot als voorbeeld zou dienen. Pas
toen bleek dat deze slaagde met het experiment, werd in
het najaar van 1774 een officieel begin gemaakt met de
productie van porselein in Oud-Loosdrecht.
Een reeks borstbeeldjes van vaderlandse helden, waarvan
er twee eveneens aanwezig waren in het huis van Eva
van Eibergen, moet pas veel later in Loosdrecht zijn ontstaan.
In elk geval werd de productie hiervan nog later in
Ouder Amstel voortgezet. Ook voor deze beeldjes stonden
prenten model, die voorkwamen in de Vaderlandsche
Historie van J. Wagenaar, maar die ook los in omloop
waren. Opvallend is dat alle veertien portretbustes die in
biscuit zijn uitgevoerd beroemde Republikeinen voorstellen
die in die tijd door de Patriotten werden vereerd.
Hierdoor is in het verleden wel verondersteld dat De Mol
patriottisch gezind zou zijn geweest, hoewel bewijzen
daartoe niet konden worden gegeven. 7 Anderzijds is het
goed mogelijk dat De Mol heeft geprobeerd in te spelen
op de grote vraag naar artikelen met een patriottische
beeldtaal. In tegenstelling tot de Oranjepartij bestond de
patriottenbeweging voornamelijk uit gegoede burgers en
regenten die zich de aanschaf van luxe artikelen als glas,
zilver en porselein gemakkelijk konden veroorloven. Ook
Wedgwood vervaardigde dergelijke portretten voor de
Hollandse markt, maar verzuimde daarbij niet goedkopere
beeltenissen te laten fabriceren van de stadhouder
en zijn echtgenote, die met name bestemd waren voor
de Orangisten.
Tenslotte bevindt zich in het Rijksmuseum een allegorische
beeldengroep die qua uitvoering de recente aanwinst
van Sypesteyn nog het dichtst lijkt te benaderen. 8

Deze dateert net als de borstbeeldjes vermoedelijk van
het einde van de Loosdrechtse productieperiode. De nog
niet nader geïdentificeerde groep bestaat uit een rond
plateau met daarop een borstbeeld van de godin Diana
geflankeerd door een bedelares met kind die een aalmoes
ontvangt van een heer, wiens schoenen door een jongen
worden gepoetst. Het beeld is uitgevoerd in biscuit en
heeft vrijwel dezelfde afmetingen als het Loosdrechtse
exemplaar. Belangrijk is dat het groepje in het Rijksmuseum
is gemerkt met de gegrifte lettertekens M:OL, zodat
de Loosdrechtse herkomst zeker mag worden geacht.
Het door Kasteel-Museum Sypesteyn verworven exemplaar
met de Hollandse Maagd is echter niet gemerkt.
Desondanks kan aan de hand van technische en stilistische
vergelijkingen een Loosdrechtse toeschrijving worden
aangenomen. Met name de wat stijve modellering van de
figuren komt overeen met de hierboven genoemde beeldjes
van Loosdrechtse makelij. Dat de groep niet is gemerkt
is overigens geen uitzondering, ook de borstbeeldjes van
de patriottische helden ontberen merken. Daarentegen
worden merken wel aangetroffen op de geglazuurde
zuiltjes, waarop de beeldjes gewoonlijk bevestigd zijn.
DE HOLLANDSE MAAGD ALS PERSONIFICATIE VAN DE
VRIJHEID DER PATRIOTTEN
Hoofdfiguur in de beeldengroep is de allegorische vrouwenfiguur,
die uitgedost met helm en geflankeerd door
een leeuw kan worden geïnterpreteerd als de Hollandse
Maagd. In haar rechterhand zal zij conform de patriottische
beeldtraditie vermoedelijk een speer met vrijheidshoed
hebben hooggehouden, maar deze is verloren gegaan.
De bijbel bij haar voeten en de rijk gevulde hoorn
des overvloeds aan haar zijde verwijzen naar het geloof en
de voorspoed in de Republiek. De zeven pijlen tussen de
klauwen van de leeuw symboliseren de Zeven Provinciën,
waar eendracht heerst dankzij de aanwezigheid van de
Amor met fasces (takkenbundel), vanouds het herkenningsteken
der Romeinse lictoren. 9
Voorstellingen van de Hollandse Maagd waren geliefd
bij de Patriotten, die daarmee teruggrepen op een antiek
gegeven, dat in de periode van de Tachtigjarige Oorlog
(1568-1648) voor het eerst een Nederlandse toepassing
vond. 10 De Patriotten die met name tussen 1780 en 1787
in een ernstig conflict waren geraakt met de Oranjegezinden,
ontbrak het aanvankelijk aan een eigen beeldtaal.
Om hun ideologie kracht bij te zetten grepen zij terug
op een bestaande beeldtraditie, zoals die van de onder
invloed van de Franse Revolutie weer populair geworden
Stedenmaagd met staf en vrijheidshoed. Hoewel hier ontbrekend,
komen vrijheidsstaf en -hoed veelvuldig voor op
allerhande sier- en gebruiksvoorwerpen uit de Patriottentijd.
11 In deze context kan de Hollandse Maagd het beste
23 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
worden begrepen: niet als een aanstichtster van geweld,
maar als een beschermgodin die vecht voor een rechtvaardige
zaak, namelijk de vrijheid der Patriotten. Deze
specifieke rol van de Maagd wordt versterkt door de
Hollandse Leeuw, die oude verworvenheden als Eendracht,
Geloof en Welvaart bewaakt tegen het vermeende
wanbestuur van de Oranjepartij.
PATRIOTTEN EN PORSELEIN IN KASTEEL-MUSEUM
SYPESTEYN
Als typische verzamelaar van zijn tijd bleek jhr. Van
Sypesteyn met name geïnteresseerd in voorwerpen met
betrekking tot het vaderlands verleden, zeker wanneer
daarin een rol was weggelegd voor leden van zijn voorgeslacht.
Onder hen bevond zich ook een fervent Patriot,
namelijk mr. C.A. van Sypesteyn (1753-1797). Deze was
in de rumoerige jaren tachtig van de 18de eeuw actief
geweest als commandant van het Haarlems exercitiegenootschap
pro aris et focis. Wellicht dat hierdoor Van
Sypesteyn, hoewel zelf een overtuigd Orangist, bijzondere
belangstelling was gaan koesteren voor de Patriottentijd.
Dit blijkt uit een belangrijke verzameling patriottische
voorwerpen die hij in de loop der jaren vergaarde. Hoewel
een deel van deze collectie later door verkoop is verdwenen,
is hierover een en ander terug te vinden in de uitgebreide
studie van zijn hand, De prinsen van Oranje-Nassau
in ’s-Gravenhage die in 1901 verscheen. Van Sypesteyn beschouwde
deze objecten als voorwerpen van merkwaardige
kunst en kunstnijverheid en hij hechtte veel waarde aan hun
historische zeggingskracht aangezien zij het fundament
vormen van onze geschiedenis of kunstgeschiedenis en kennis
verschaffen omtrent personen, feiten, toestanden, modes, zeden
en gewoontes. 12 Vanuit dit oogpunt beschouwd kregen zij
ook een gelijkwaardige plaats binnen het museum toebedeeld,
omdat hun informatieve waarde even groot werd
geacht als de esthetische kwaliteit. Deze visie die in de
moderne museumwereld thans weer opgang lijkt te doen,
zal tijdens de jubileumtentoonstelling op Sypesteyn
nadrukkelijk worden geëtaleerd.
Het lijdt geen twijfel dat de betekenis van De Hollandse
Maagd uitstijgt boven de context van het Loosdrechtse
porselein. De aanwinst is tevens een waardevolle toevoeging
aan de populaire verzameling van voorwerpen uit
de Patriottentijd, waarmee wordt verwezen naar de opkomst
van de moderne democratie en de wordingsgeschiedenis
van Nederland. Daarbij refereert het beeld
aan het geslacht Van Sypesteyn en in het bijzonder aan
de laatste telg daarvan, de oprichter van het jubilerende
Kasteel-Museum Sypesteyn ◆
Conny Bogaard
Noten:
1. P. Biesboer, ‘Produkten van drie manufacturen.
Hollands porselein met
neo-classicistische kenmerken’, in:
F. Grijzenhout en C. van Tuyll van
Serooskerken (red.), Edele eenvoud.
Neo-classicisme in Nederland 1765-
1800, Zwolle 1989, pp. 151-169.
2. A.W.A. van der Goes, ‘Loosdrechts
porselein: functie en gebruik. De
boedel van Eva de Mol-van Eibergen’,
in: A.L. den Blaauwen (red.),
Loosdrechts porselein 1774-1784,
Zwolle 1988, pp. 72-85.
3. A.W.A. van der Goes, ‘ “De koningin
van alle konstfabrieken”. De moeizame
weg van de porseleinfabriek
van Oud-Loosdrecht’, in: Jaarbericht
Stichting Utrechtse Kastelen 1988,
Groenekan 1988, pp. 11-33.
4. J. Grabner, Brieven over de Vereenigde
Nederlanden, Haarlem 1792, pp.
233-234; citaat bij Van der Goes,
op. cit. (noot 2), p. 77.
5. idem
6. B.W.F. van Riemsdijk, ‘Een en ander
over de Loosdrechtse porceleinfabriek’,
Oud-Holland, 33 (1915),
p. 186.
7. Meest recent nog in: The Splendour
of the Dutch Interior 1600-1800,
uitgave Salomon Stodel Antiquités,
Zwolle 2000, p. 138.
8. Den Blaauwen, op.cit. (noot 2), p.
299.
9. Voor een verklaring van de hier besproken
begrippen is gebruik gemaakt
van: Hall’s Iconografisch
Handboek. Onderwerpen, symbolen
en motieven in de beeldende kunst,
Leiden 1993.
10. Stodel, op.cit. (noot 7), p. 138.
11. F. Grijzenhout, e.a., Voor vaderland
en vrijheid. De revolutie der patriotten,
Amsterdam 1987.
12. Van Sypesteyn-Stichting, Algemeen
Archief nr. 370.

Rijksmuseum
Amsterdam
Prijspenning Tentoonstelling van Nederlandsche en Koloniale
Nijverheid Arnhem 1879
N. van der Waals (1852-1930) en J. Elion (1840-1893)
1879. Brons, gegoten, diam. 5 cm, gewicht 48,98 gr.
Gesigneerd linksonder: N.V.D.WAALS INV.; rechtsonder: J. ELION F.
Herkomst: legaat aan de Vereniging Rembrandt, geschonken aan het Rijksmuseum.
Penning Watersnood 1953
L.O. Wenkebach (1895-1962) (ontwerp), Koninklijke Begeer Voorschoten (uitvoering),
1953. Zilver, gegoten, diam. 6 cm, gewicht 67,05 gr.
Gesigneerd kz midden: W; kz onder: PK (ineen).
Herkomst: legaat aan de Vereniging Rembrandt, geschonken aan het Rijksmuseum.
Door een legaat kreeg de Vereniging Rembrandt onlangs de beschikking over 26 door een particulier
verzamelde historiepenningen. Een deel daarvan vormde een aanvulling op de collectie penningen
die beheerd wordt door het Rijksmuseum, en is door de Vereniging Rembrandt aan het museum
geschonken. Het gaat om 17 historiepenningen. Vergeleken met de omvang van de bestaande
collectie is dit niet zo veel, maar toch gaf deze schenking het museum de dankbaar aangegrepen
kans een enkel gat te vullen en de verzameling recentere penningen aan te vullen. De oudste penning
dateert uit 1631 en memoreert de vele overwinningen die stadhouder Frederik Hendrik in de jaren
hiervoor had behaald, de meest recente is uit 1995 en werd uitgegeven ter herinnering aan het
grootse Mahlerfeest dat dat jaar in Amsterdam plaatsvond. Hieruit blijkt meteen de diversiteit van
gebeurtenissen die door penningen zijn vastgelegd. In dit kader worden kort twee andere penningen
uit de schenking belicht, een uit 1879 en een uit 1953.
24 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002

PENNINGEN IN HET RIJKSMUSEUM
Sinds 1885 beheert het Rijksmuseum Amsterdam een zeer
uitgebreide collectie Nederlandse penningen, die in de
decennia daarvoor bijeengebracht werd door de verzamelaar
P.H. van Gelder (1822-1883). Al deze penningen
hebben op een of andere manier betrekking op de geschiedenis
van Nederland. De collectie is heel divers. Het
belangrijkste onderdeel wordt gevormd door de zogenaamde
historiepenningen, penningen die zijn gemaakt
om een gebeurtenis vast te leggen, zoals dat ook geldt voor
de historieprenten waarvan het Rijksmuseum de eveneens
oorspronkelijk particuliere collectie van Frederik Muller
bezit. De historiepenning is een fenomeen waarin Nederland
vooral in de 17de en 18de eeuw een voortrekkersrol
speelde. Nergens werden kleine en grote gebeurtenissen
op zo grote schaal op deze manier herdacht en vastgelegd.
Kunstenaars van naam, onder wie vader en zoon Lutma,
hielden zich hier onder meer mee bezig. De verzameling
Van Gelder omvat een fraai overzicht van deze penningkunst.
In totaal telt deze collectie ongeveer 4500 historiepenningen.
Er zitten gouden en loden penningen tussen,
maar het merendeel is van zilver of brons. De verzameling
strekt zich uit van het begin van de 16de eeuw tot in de
tweede helft van de 19de eeuw. Het hoeft geen verbazing
te wekken dat verhoudingsgewijs de meeste penningen
uit de 17de eeuw stammen.
De penningverzameling van het Rijksmuseum bestaat
behalve uit deze historiepenningen ook uit andere penningsoorten,
zoals vroedschappenningen, brandspuitpen-
25 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
ningen, prijsmedailles, reken- en armenpenningen. Een
belangrijke collectie gildepenningen bezit het Rijksmuseum
dankzij een schenking in 1878 door de verzamelaar
F.H. Masschaupt van de door hem bijeengebrachte collectie.
Alles bijeen telt de penningverzameling van het Rijksmuseum
naar schatting een kleine 10.000 exemplaren.
Zeker wat de historiepenningen betreft kan de collectie
van het Rijksmuseum, na die van het Koninklijk Penningkabinet
in Leiden, als de tweede van het land worden
gezien.
Ondanks de omvang en de kwaliteit van de penningen,
vertoont de verzameling verscheidene lacunes. De eerlijkheid
gebiedt te zeggen dat het museum zelf er de afgelopen
eeuw nauwelijks uit zichzelf iets aan gedaan heeft
om deze op te heffen. De collectie, als schenking in het
museum gekomen en niet als gevolg van een actief beleid,
werd door het museum sindsdien althans in de praktijk
als een afgesloten collectie beschouwd. Nooit kende het
museum een aparte conservator voor deze objecten, al hebben
wel verscheidene vrijwilligers en tijdelijke krachten
zich hier, vaak langdurig en intensief, mee beziggehouden.
Het aantal penningen uit de 20ste eeuw is desondanks
steeds bescheiden gebleven en lacunes uit eerdere eeuwen
bleven meestal lacunes. Gelukkig kunnen nu enkele
daarvan worden opgevuld.
DE PENNING UIT 1879
In de tweede helft van de 19de eeuw floreerden in
Nederland de zogenaamde industriële tentoonstellingen,

waar bedrijven en ambachtslieden hun kunnen toonden.
Gangmaker en voorbeeld was de grote internationale
tentoonstelling die in 1851 in Londen in het speciaal
hiervoor opgetrokken Crystal Palace te zien was. De wedijver
waartoe dit soort tentoonstellingen uitlokte werd
beschouwd als een stimulans voor goede producten en
goede ontwerpen. Het niveau van de Nederlandse
(kunst)nijverheid op dergelijke internationale evenementen
werd meermalen aan de kaak gesteld. Mede hierom
bloeide dit soort manifestaties in Nederland na 1850 op
en werd in verschillende steden het initiatief genomen om
industriële tentoonstellingen te organiseren. De tentoonstelling
die in 1879 in Arnhem werd gehouden was er
dan ook een in een langere reeks.
Ook de Arnhemse tentoonstelling had tot doel het
industriële product, zeker in Nederland een betrekkelijk
recente verworvenheid, op een kwalitatief en esthetisch
hoger peil te brengen. De wedstrijd hier had zelfs een internationaal
karakter: Nederlandse producten moesten
zich meten met buitenlandse. Wedijver zou geen echte
wedijver worden als er geen prijzen te verdienen waren.
Daarom werden medailles uitgegeven om de prestaties
van ambachtslieden en fabrieken te bekronen. Overigens
kende de Arnhemse tentoonstelling een wel erg ruimharig
onderscheidingsbeleid: in de categorie meubels en huisraad
bijvoorbeeld werden maar liefst 60 van de 158 inzenders
op een of andere wijze bekroond.
Op de uitgereikte penning van verdienste, waarvan het
Rijksmuseum nu een bronzen exemplaar verwierf, staan
een als godin getooide Europese vrouw – Nederland – en
een Indonesische man – Nederlands Indië – naast elkaar.
Terzijde van de vrouw zijn enkele voorwerpen te zien die
het ambacht en de industrie verbeelden: een aambeeld
waarop de vrouw een hamer laat rusten, een tandrad, een
anker en op de achtergrond een stoommachine. Het
tafereel rechts van de man, die zijn hand op de schouder
van de vrouw heeft gelegd, oogt wat idyllischer. Hij staat
naast enkele producten van het Indische land, terwijl op
de achtergrond een huisje met palmboom is te zien. De
keerzijde vertoont een met lauwerkrans omgeven cartouche
waarin de naam van de winnaar kon worden gegraveerd.
Dat is hier om onbekende redenen niet gedaan.
Deze penning was bestemd voor deelnemers aan de
nationale wedstrijd. Er is ook een penning gemaakt voor
deelnemers aan de internationale wedstrijd, met een
andere voorzijde, en één voor de leden van het bestuur en
de jury’s, met de voorzijden van de twee prijspenningen.
In de collectie Van Gelder bevindt zich hiervan al een
exemplaar (NG-VG-1-4319). Het ontwerp van deze penningen
is van de Arnhemse tekenaar Noach van der Waals
(1852-1930); de uitvoering was in handen van de in deze
periode zeer actieve Amsterdamse medailleur Jacob
Samuel (‘Jacques’) Cohen Elion (1840-1893).
26 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
WATERSNOOD 1953
De in 1925 opgerichte Vereniging voor Penningkunst
geeft nog steeds jaarlijks een of meer penningen uit.
Hoofddoel is zo de penningkunst zelf te bevorderen.
Onderwerp van veel penningen zijn herdenkingen van
bijzondere gebeurtenissen of van personen, maar er
verschijnen ook penningen die hiermee geen relatie
hebben en dus louter penningkunst zijn.
In het begin van de jaren vijftig gaf de Vereniging jaarlijks
één penning uit. Voor 1953 betrof het een penning
ter nagedachtenis van de dichteres, schrijfster en politica
Henriette Roland Holst, die het jaar ervoor op hoge leeftijd
was gestorven. Maar de watersnoodramp die Nederland
begin 1953 trof, bracht de Vereniging ertoe om dat
jaar bij wijze van uitzondering een extra penning uit te
geven, mede met het doel uit de opbrengst hiervan de
slachtoffers financieel bij te staan. De penning werd
ontworpen door de veelzijdige kunstenaar L.O. (‘Oscar’)
Wenckebach (1895-1962). Wenckebach schilderde, tekende,
etste, maakte houtsneden en beeldhouwde. Zijn
bekendste werk is ongetwijfeld het beeld Monsieur Jacques
bij de ingang van het Kröller-Müller Museum op de Hoge
Veluwe, maar ook de cent, stuiver en het dubbeltje en
kwartje met de beeltenis van koningin Juliana zijn door
Wenckebach ontworpen. Van deze door Koninklijke
Begeer te Voorschoten gegoten penning werden 387
zilveren en 1954 (!) bronzen exemplaren verkocht, hetgeen
een donatie aan het Nationaal Rampenfonds van
18.450 gulden betekende.
De penning toont een man vanaf zijn middel, die in
het water staat en zijn armen omhoog strekt. Zijn hoofd
heeft hij zo geheven dat zijn kin net boven het wateroppervlak
uitkomt. De simpele tekst Watersnood 1953 is
voldoende om te begrijpen wat hier wordt verbeeld. Het
tijdschrift van de Vereniging merkte in 1954 bovendien
nog op dat de kloeke letters van het sober opschrift voorkomen
dat ‘t water wegvloeit van het penningrond! De keerzijde toont
de verlossing, de redding uit een schijnbaar uitzichtloze
situatie. Wanhoopt niet luidt de tekst, waarbinnen Noachs
duif vliegt, met de olijftak in zijn snavel. De symbolische
betekenis hiervan laat eveneens weinig te raden over. De
zilveren penning die het Rijksmuseum nu ontving bevindt
zich nog in het originele kartonnen doosje ◆
Gijs van der Ham
Geraadpleegde literatuur:
T.M. Eliëns, Kunst Nijverheid Kunstnijverheid, Zutphen 1990, pp. 120-122. W.K.F
Zwierzina, Beschrijving der Nederlandsche of op Nederland en Nederlanders
betrekking hebbende penningen, geslagen van 1864 tot 31 augustus 1898,
Amsterdam 1908, nr. 487. A.C. von Weiler, Penningen geslagen of gegoten in
de jaren 1935-1960 [door Koninklijke Begeer], z.p. 1960, nr. 2072. L. Tilanus,
Handzame sculptuur. De geschiedenis van de Vereniging voor Penningkunst,
Amsterdam 2000, pp. 231-233.

De Vereniging Rembrandt en het
Prins Bernhard Cultuurfonds
TEIO MEEDENDORP
Het Prins Bernhard Fonds
veranderde in oktober 1999
zijn naam in Prins Bernhard
Cultuurfonds, zodat het doel
van dit fonds voor iedereen
duidelijker werd. Het is namelijk
het grootste particuliere
cultuurfonds in Nederland
en het besteedt elk jaar zo’n
16 miljoen euro aan 3500
tot 4000 projecten en instellingen op het
gebied van cultuur en natuurbehoud in
Nederland. De Vereniging Rembrandt
krijgt jaarlijks uit dit budget een bijdrage.
Dr Adriana Esmeijer volgde in 2001 Mr Jan
Herman Meerdink op als directeur van
het Prins Bernhard Cultuurfonds. In een
vraaggesprek met haar en Boudewijn van
Ittersum, directeur van de Vereniging
Rembrandt, worden de onderlinge betrekkingen
nader toegelicht.
27 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
Wanneer de Vereniging
Rembrandt een museale aankoop
steunt, wordt daarbij
vermeld dat dit geschiedt
‘mede dankzij het Prins
Bernhard Cultuurfonds’.
Wat is de achtergrond van
deze toevoeging? Mevrouw
Esmeijer: ‘Het Prins Bernhard
Cultuurfonds krijgt sinds
hun oprichting geld van de
BankGiroLoterij en De Lotto.
Dr A. Esmeijer
Het Cultuurfonds treedt op
Directeur Prins Bernhard Cultuurfonds
als een soort koepelorganisatie
voor de verdeling van
die gelden over de culturele sector.
De Vereniging Rembrandt kreeg aanvankelijk
een vast percentage (10%) van alle netto
ontvangen loterijgelden. In 1989 hebben de
besturen van beide organisaties afgesproken
dat de Vereniging Rembrandt jaarlijks
een subsidieverzoek bij ons indient. Het bedrag
wordt elk jaar bij bestuursbesluit vastgesteld,
maar de hoogte fluctueert niet meer
dan 10% van het laatst gegeven bedrag.’
Van Ittersum: ‘Dat klopt. In het latere regime
is het aandeel feitelijk gedaald. Het percentage
van de bijdrage is hetzelfde gebleven,
maar als het fonds minder inkomsten krijgt,
dalen natuurlijk ook de inkomsten van de
Vereniging Rembrandt.’
De grote zorg van beide organisaties is de
toekomst van de loterijen. Esmeijer: ‘Dat is
overigens voor alle goede doelenorganisaties
een grote onzekerheid. De overheid
wil nieuwe loterijen, eventueel ook buitenlandse,
toelaten, zodat de onderlinge concurrentie
zal toenemen. Meer bedrijfsmatige
loterijen zullen de inkomsten doen stijgen,
waarvan alle goede doelen in Nederland
zullen profiteren, aldus het nieuw voorgestelde
kabinetsbeleid. Wij menen echter dat
de markt niet veel verder zal groeien en dan
wordt de spoeling alleen maar dunner.
Bovendien wil men het percentage van
60% van de omzet dat door de particuliere
loterijen aan goede doelen moet worden
uitgegeven terugbrengen tot minimaal 25%
voor alle loterijen (inclusief de Staatsloterij).
Iemand die meedoet aan een loterij weet
meestal niet precies welke doelen hij hiermee
steunt. Men zoekt naar een transparantere
situatie, waarbij ik me wel iets kan
voorstellen. Alleen, ik vraag me af of een
marktgerichte benadering voor ons als cultuursector
de beste is.’ Van Ittersum: ‘Je
krijgt dan een afweging bij de loterijen van:
Welke doelen steun ik? Die doelen, die in de
markt de meeste lotenverkoop opleveren.
De cultuursector is al onderbedeeld en dat
zal er in de nieuwe regeling zeker niet beter
op worden. Cultuur heeft immers een duidelijk
maatschappelijk aspect en daarmee
moet bij de verdeling rekening gehouden
worden.’ Esmeijer: ‘Alle gelden die wij via
de loterijen, collectes en schenkingen binnenkrijgen,
worden 100% uitgekeerd aan
cultuur en natuurbehoud. Daarvan zijn de
loterij-inkomsten het grootste. Als deze
sterk zouden verminderen, dan houd je
natuurlijk nooit 16 miljoen euro per jaar
subsidiebudget.’
Esmeijer merkt op dat in een dergelijke
situatie ook de hoogte van de jaarlijkse
bijdrage aan de Vereniging Rembrandt in
gevaar komt. Van Ittersum: ‘Tot nu toe is
ongeveer de helft van de steun voor de
Vereniging Rembrandt afkomstig uit de
loterij-inkomsten en we maken hier dankbaar
gebruik van. Omdat de behoefte aan
steun bij de musea toeneemt en de loterijinkomsten
zo onder druk staan, moeten we
tevens met veel inzet andere geldbronnen
zien te activeren, zoals met een actievere
particuliere fondsenwerving.’ Esmeijer:
‘Jullie zijn daar de laatste tijd actief mee
bezig.’ Van Ittersum: ‘Inderdaad, maar het
Prins Bernhard Cultuurfonds is ons hierin
destijds voorgegaan, met de Fondsen op
Naam gaven jullie een goed voorbeeld.’
Esmeijer: ‘Daar zijn wij in de jaren tachtig
mee begonnen. Inmiddels hebben wij er
129 en nummer 130 is in de maak. Dat is
een succesformule gebleken. Daarmee bied
je mensen als het ware een vleugje onster-

felijkheid, want zo’n fonds blijft nog vele
jaren in stand, ook als degene die het heeft
gesticht er niet meer is. Het gaat om grotere
bedragen; de minimale inleg bij ons is
50.000 euro.’ Van Ittersum: ‘Wij hebben
naar dit goede voorbeeld het Themafonds
(minimale bijdrage 5.000 euro) en het
Rembrandtfonds op Naam (minimale bijdrage
75.000 euro) ontwikkeld. Je merkt
dat stichters van zo’n fonds het bovendien
prettig vinden om de bestemming van hun
geld richting te geven. Wij spreken vooral
die mensen aan, die ons openbaar kunstbezit
ter harte gaat en die bepaalde verzamelgebieden
willen steunen, zoals bijvoorbeeld
17de-eeuwse schilderkunst, beeldhouwkunst,
moderne kunst. Zij verzamelen zelf
vaak ook en vinden het belangrijk dat het
Nederlandse openbare kunstbezit op hun
favoriete terrein ook door toekomstige
28 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
generaties ten volle genoten kan worden.’
Is er eigenlijk sprake van concurrentie
tussen het Prins Bernhard Cultuurfonds en
de Vereniging Rembrandt als het gaat om
fondsenwerving en besteding van gelden?
Wordt er bijvoorbeeld niet in dezelfde vijver
gevist? Esmeijer: ‘Zo zien wij dat helemaal
niet. We hebben nu eenmaal de afspraak dat
de Vereniging Rembrandt zich bezighoudt
met kunstaankopen voor de musea. Zij
heeft op dit terrein een jarenlange expertise.
In principe doen wij dat dus niet, al komt
het incidenteel wel voor. Wij aanvaarden in
principe geen Fondsen op Naam die alleen
maar voor aankopen zijn bedoeld. Mensen
die daarvoor bij ons komen, verwijzen wij
door naar de Vereniging Rembrandt. Als
men perse het Fonds op Naam bij ons wil
onderbrengen, zeggen wij natuurlijk geen
nee.’
Bij sommige Fondsen op Naam is naast andere
zaken ook de verwerving van objecten
opgenomen. Dat doen wij dan meestal niet
alleen. In het geval van een incidentele omvangrijke
aankoop wordt er in goed overleg
samengewerkt om een steunaanvraag
te kunnen honoreren. We zitten hier niet
om elkaar vliegen af te vangen.’ Van Ittersum:
‘Het is van belang dat naar buiten toe
helder is dat de Vereniging Rembrandt zich
richt op kunstaankopen en dat het Prins
Bernhard Cultuurfonds zich hier niet op
richt, maar op het veel bredere culturele
terrein.’ Dat brede terrein blijkt alleen al uit
de lijst van de Fondsen op Naam die door
het Prins Bernhard Cultuurfonds worden
beheerd. Zo is er het Buchter-De Vries
Fonds voor Het ondersteunen van projecten op
het terrein van de antieke vloer-, dak- en wandtegels
in Nederland. De steun is bedoeld voor

In opdracht van het
Prins Bernhard Cultuurfonds
ontwierp Claudie
de Cleen een raam voor
de Leidse Schouwburg.
aankoop, beschrijving, (wetenschappelijk) onderzoek,
publicaties en tentoonstellingen; of
het H.J.O. Montauban-Ballintijn Fonds
voor Het financieel ondersteunen van jonge
talentvolle musici. Het werkterrein van het
Prins Bernhard Cultuurfonds is breed:
muziek, toneel, dans en film, beeldende
kunst en monumentenzorg, letteren, geesteswetenschappen,
kunst- en cultuureducatie
en ook natuurbehoud. Dat laatste is
voor velen wellicht een verrassing. Esmeijer:
‘Onze doelstelling is het ondersteunen van
de cultuur en het natuurbehoud in Nederland
en de promotie van Nederlandse
cultuur in het buitenland. In verband met
de grote verscheidenheid van ons werkterrein
is het moeilijk ons te profileren en dat
is de reden waarom wij onlangs besloten
hebben tot een meerjarige promotiecampagne
met T.V.-commercials, radiospotjes
en dergelijke. Onze naamsbekendheid bleek
uit marktonderzoek zeer gering. Als mensen
ons al kennen, weten zij vaak niet wat wij
doen. Bij Prins Bernhard denkt men eerder
aan het Wereld Natuur Fonds.’ De Prins is
regent van het naar hem genoemde fonds,
dat voortkomt uit het in de oorlog opgerichte
Spitfire Fonds. Esmeijer: ‘Onder zijn
leiding is tijdens de tweede wereldoorlog
geld ingezameld bij het Nederlandse bedrijfsleven
in het buitenland met als doel om
jachtvliegtuigen, spitfires, aan te schaffen
die aan de Engelsen ter beschikking werden
gesteld om Nederland te bevrijden. Dat is
ook gebeurd, maar na de oorlog stond er
op een Londense bank nog een flinke som
geld. Toen is besloten dit aan te wenden
voor het moreel herstel van Nederland na
de oorlog en zo kreeg het Spitfire Fonds,
29 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
herdoopt tot Prins Bernhard Fonds, een
nieuwe culturele bestemming.’ Het fonds
heeft in alle provincies afdelingen, die tot
1 oktober 1999 Anjerfondsen werden
genoemd. Mede ter bevordering van de
naamsbekendheid zijn alle Anjerfondsen
hernoemd tot Prins Bernhard Cultuurfonds
met toevoeging van de provincie- of stadsnaam.
De Vereniging Rembrandt heeft met een
soortgelijk probleem te maken. Van Ittersum:
‘Wij zijn er trots op dat de Koningin
onze Beschermvrouwe is, maar veel mensen
denken bij de naam Vereniging Rembrandt
nog te veel aan alleen Rembrandt en “oude”
kunst. Wij bestaan al sinds 1883, toen een
aantal vermogende particulieren het terecht
van groot belang achtte dat belangrijke
kunstwerken, vaak schilderijen van oude
meesters, voor Nederland behouden bleven
en hiervoor geld gaven. Ondertussen is onze
taak breder geworden en ondersteunen wij
grote en kleine musea om hun collecties op
peil te houden en met waardevolle kunst
te verrijken. Dan gaat het de ene keer inderdaad
om een Rembrandt – bijvoorbeeld
diens Portret van een oude man voor het
Mauritshuis – en de andere keer om een
biscuitgroep van Loosdrechts porselein
voor het Kasteel-Museum Sypesteyn.’
(N.B. Voor de aankoop van het Portret van
een oude man kreeg het Mauritshuis van
het Prins Bernhard Cultuurfonds rechtstreeks
€ 226.890.) Esmeijer: ‘Wat betreft
de promotie ben ik toch jaloers op jullie
eenduidige doelstelling; jullie hebben het
heel wat gemakkelijker dan wij. Ik denk dat
wij ook in de toekomst nog veel van elkaar
kunnen leren.’ ◆
Het Prins Bernhard Cultuurfonds is een
particuliere stichting die jaarlijks met een
activiteitenbudget van 16 miljoen euro
3.500 tot 4.000 projecten en instellingen
op het gebied van cultuur en
natuurbehoud in Nederland subsidieert.
Het werkterrein van het fonds is zeer
divers: theatermakers, dansscholen,
musea, musici, beeldend kunstenaars,
wetenschappers, maar ook fanfarekorpsen,
vleermuizentellers en vlinderbeschermers
kunnen bijvoorbeeld voor financiële
ondersteuning allemaal een beroep doen
op het fonds. Een bijdrage kan uiteenlopen
van een werkbeurs in het buitenland voor
een jonge getalenteerde beeldhouwer,
tot de aanschaf van nieuwe muziekinstrumenten
voor het plaatselijke muziekkorps.
Daarnaast reikt het Prins Bernhard
Cultuurfonds jaarlijks diverse prijzen en
een onderscheiding uit aan personen en
instellingen die vanwege hun bijzondere
prestaties of door hun oeuvre een
belangrijke bijdrage hebben geleverd aan
de cultuur en/of het natuurbehoud in
Nederland. Het fonds heeft in elke
provincie en in Amsterdam, Den Haag
en Rotterdam een afdeling voor de
ondersteuning van regionale en lokale
projecten en activiteiten. De bijdrage aan
de Vereniging Rembrandt bedroeg
in 2001 593.091 euro.
Voor meer informatie:
www.cultuurfonds.nl

De Hangplek
NELLEKE NOORDERVLIET
Ik kom niet alle dagen in Madrid, dus toen ik
in Tokyo was en een tentoonstelling zag aangekondigd
met hoogtepunten uit het Prado,
was ik snel ter plaatse om naar ik hoopte een
paar van mijn favorieten weer te zien, bien
étonnés elkaar daar aan te treffen.
Er was gerekend op grote toeloop gezien
de dranghekken en de stewards.
Buiten viel het wel mee, maar binnen
was het inderdaad druk. Over de hoofden
van talloze Japanners die langs de
schilderijen trokken als nomaden door
een onbekend landschap, keek mij het
gekwelde zelfportret van Goya aan.
Dat ik hier nou moet hangen! leek hij
te zeggen. Dat jij me hier moet zien! Ze
hadden iets hulpeloos, al die schilderijen.
Iets kwetsbaars en voorlopigs, zoals ze
daar in klefwarme zalen waren opgehangen,
dicht opeen en slecht belicht.
Ontheemd. Er was geen aandacht besteed
aan hun individuele kwaliteiten,
het was puur een willekeurige, chronologisch
opgehangen etalering van dingen
waarvan wordt beweerd dat ze mooi en
kostbaar zijn. Het had wel wat weg van
een boedelveiling. De tentoonstelling
zou toch wel een groot doch niet erg
kritisch publiek trekken, waarom zou
je dus een interessante keuze en een
mooie inrichting maken, zo luidde de
onuitgesproken veronderstelling.
Het Prado had – op enkele fraaie stukken
van Velasquez, Goya en Zurbaran
na – zijn kelders omgekeerd. Wat er aan
kwaliteit ontbrak moest de kwantiteit
goedmaken. Goya hing dus pal naast
zijn eigen Kolos, die – weggenomen
uit de Pinturas Negras – een eenzame
indruk maakte. De Kolos hing weer pal
naast een frivool werkje van een kleine
meester. Zo kun je zelfs Goya om zeep
helpen. De Japanners schoven plichts-
30 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
links: Louisiana
in het Deense
Humlebaeck.
Rechts: Insel
Hombroich in
de buurt van
Düsseldorf
getrouw in dichte drommen langs bijbelse
taferelen van dood en verderf,
heftig en plastisch verbeeld, zo geheel
anders dan de Japanse verfijning of
gestileerde verschrikking op kamerschermen
en houtsneden. Ik vroeg me
af hoe de bezoekers de carrousel van
schilderijen ondergingen. Duizelend?
Verbijsterd? Vervreemd?
Er was een duidelijke discrepantie tussen
de plek waar de schilderijen waren
opgehangen en hun werking. Er was
iets mis. Er gebeurde iets niet. Ze waren
niet meer dan doek en verf. De werking
van een kunstwerk hangt niet alleen
samen met de manier waarop het wordt
tentoongesteld in het gebouw zelf. Die
hangt ook samen met de architectuur
van het gebouw en de plaats waar het
staat. De collectie van het Prado in het
Prado zelf, in Madrid, in Spanje, in het
hart van de cultuur waarin veel van die
meesterwerken zijn ontstaan, werkt
anders dan diezelfde collectie in een op
zichzelf fraai gebouw van Le Corbusier
in een stad als Tokyo. Kunstwerken op
reis moeten met meer dan normale
aandacht worden omringd. Of was ik,
omdat ik op reis was, uit mijn doen?
De hangplek is niet alleen de vierkante
meter muur, maar veel meer dan dat.
De hangplek is de gehele context. Grote
musea, gevestigd in eerbiedwaardige
gebouwen, paleizen of speciaal ontworpen
kunsttempels in metropolen
ademen een atmosfeer van plechtigheid,
van cultureel gewicht, van rijkdommen
en schatkamers. Kunst als wijding.
Tentoonstellingsmakers moeten met
dat gegeven spelen. Deftigheid afzwakken
of juist overdrijven, frivoliteit introduceren,
gelegenheid geven temidden
van de overvloed het eenvoudige detail
te kunnen blijven zien. In Nederland
hebben we uitstekende voorbeelden
van fraai ingerichte tentoonstellingen,
die recht doen aan de tentoongestelde
werken en die er een dimensie aan
toevoegen.
Er zijn meer manieren om kunst te huisvesten
dan een paleis of een tempel
alleen. De moderne neiging is om gebouwen
die aanvankelijk allesbehalve
bedoeld waren voor kunst niettemin

Foto’s: Jan Meijering
een museale functie te geven: zo werden
fabriekshallen, stationsgebouwen
en zwembaden het onderkomen voor
kunst. Vaak met een verrassend effect.
Weer heel anders is het idee dat ten
grondslag ligt aan Insel Hombroich in
de buurt van Düsseldorf. Dat is als
geheel zelf als Gesammtkunstwerk
gedacht. Natuur, gebouwen en kunst
zijn in een diepzinnig gesprek met elkaar
verwikkeld. De kunst is verbonden
met aarde en groei en soberheid en
een vegetarisch/holistisch aandoende
levensbeschouwing. Daar kun je het
mee eens zijn of niet, je kunt je erin
thuisvoelen of niet, maar het heeft beslist
zeggingskracht. Er is betovering.
Ik heb het blauw van Yves Klein zelden
zo blauw zien zijn als daar. En zelden
heb ik zoveel aandacht bemerkt voor
31 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
De beeldenzaal
van het
Kröller-Müller
Museum, Otterlo
subtiele verhoudingen, voor verrassende
contrastwerking tussen binnen en
buiten.
‘Louisiana’ in het Deense Humlebaeck
is ook een schitterend museum, deels
landhuis, deels modern gebouw, aan
zee en in een park gelegen, waar kunstwerken
en natuur met elkaar verbonden
zijn. Er is een onvergetelijke ruimte
met Giacometti’s, en de Henry Moore
buiten op een met gras begroeid duin
afgezet tegen de onmetelijke blauwe of
grijze zee brengt de eeuwigheid nabij.
Een heel enkele keer weet beeldende
kunst me tot tranen toe te ontroeren.
Dat lukte daar.
Wij hebben Kröller-Müller. Het is een
feest dat gebouw te naderen door een
landschap dat in zijn uitgestrektheid af
en toe doet geloven dat we in Neder-
land ruimte zat hebben. Al is de beeldentuin
wel erg gestileerd en parkachtig
en zou hij van mij ‘natuurlijker’ mogen
zijn, meer in aansluiting op het gebied
eromheen, toch biedt hij de beelden
die er staan adem en rust. De hal met
beelden binnen heeft prachtige grote
ramen. Ze staan in wezen buiten. Dat
de schilderijen dan weer in een vrijwel
lucht- en lichtdicht afgesloten ruimte
hangen, heeft misschien te maken met
conserveringsproblemen, maar maakt
me benauwd. Het licht is zo egaal en
dicht en de kamers met schilderijen
lijken zo op cellen aan weerszijden
van een gang, dat ik niets meer zie.
Er komt een waas voor mijn ogen, ik
raak het gevoel voor afstand kwijt en
ben bang overal tegenaan te lopen.
Ik was er om de hangplekken van

Vereniging-Rembrandtkinderen te
lokaliseren. Ik vond ze tot mijn spijt
niet allemaal. Een stilleven van Van
Reymerswaal hing mooi met natuurlijk
licht van buiten, daar waar een raam
tot mijn vreugde uitzicht bood op de
natuur. Het zeegezicht van Jan Toorop
viel een beetje weg in een grijs zaaltje,
evenals het herfstlandschap met vier
bomen van Van Gogh. Hoe graag had
ik die niet willen zien converseren met
het licht en de bomen van de Hoge
Veluwe.
Toen ik rondliep in dat prachtige gebied,
en de onvergankelijke kunstwerken
zag in de setting van de almaar
stervende en weer tot leven komende
natuur, produkten van sterfelijke mensen
met ambities voor onsterfelijkheid,
zag ik de natuurbegraafplaats in Hoog
32 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
Interieuropnames
van Museum Het
Valkhof, Nijmegen
Soeren voor me, niet ver van Kröller-
Müller. Hier een mooie hangplek, daar
een mooie ligplek, dacht ik.
Mijn tocht langs hangplekken bracht
me vervolgens naar Nijmegen. In het
nieuwe museum Het Valkhof is alles wat
van belang is en was voor Nijmegen
samengebracht. Het is een verrassend
gebouw van Ben van Berkel met helaas
een duizelingwekkende trap naar de
garderobe en het café beneden, waar
ik vergeefs zocht naar een leuning om
me aan vast te grijpen. Ik ben niet
stokoud en slecht ter been, maar heb
moeite met het zien van diepte en
afstapjes. Ik ben niet de enige, maar
helaas wordt met mijn onschuldige
maar vaker voorkomende afwijking
geen rekening gehouden.
Boven hangt de kunst. Daglicht dringt
volop door in de ruime, hoge zalen, en
er is een schitterend uitzicht voorzien
op het oude Valkhof en de rivier.
Zo moet het, dacht ik. Je kijkt in het
museum naar de geschiedenis van een
stad en je voelt je ook werkelijk in die
stad en in haar geschiedenis aanwezig.
Vanaf het rijke Romeinse verleden gaat
de bezoeker via het rijke Roomse leven
naar de moderne kunst in het Rijk van
Nijmegen. Van potscherven naar gildebekers
en van theeserviezen naar portretten
en installaties. De verschillende
afdelingen zijn wel van elkaar gescheiden,
maar je kunt op elk willekeurig
moment in de geschiedenis beginnen
en tegelijk doorkijkjes behouden naar
andere momenten van de geschiedenis,
waardoor het een mooi geheel vormt.
De kinderen van de Vereniging Rem-

andt hebben alle een ereplaats. Als
ik thuiskom kijk ik naar de schilderijen
aan mijn muren. Hangen ze lekker?
Zijn ze wel in gesprek met het
uitzicht? ◆
Tussenbalans enquête voorkeur verzamelgebieden
(de cijfers zijn afgerond op vijftallen)
middeleeuwse kunst/kerkelijke kunst: 330
schilderkunst 17de eeuw: 385
schilderkunst 18de en 19de eeuw 385
schilderkunst 20ste eeuw/eigentijdse kunst: 480
beeldhouwkunst: 330
prenten en tekeningen: 280
kunstnijverheid: 340
niet-westerse kunst: 125
33 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
NIEUWS VAN DE VERENIGING
Op 12 oktober a.s. wordt de Algemene Ledenvergadering in Amsterdam gehouden,
zoals u op de achterpagina van dit Bulletin kunt lezen. Op dezelfde dag
is er een exclusieve ledenontvangst georganiseerd in het Amsterdams Historisch
Museum, waar de tentoonstelling Kopstukken. Amsterdammers geportretteerd 1600-1800 de dag
daarvoor voor publiek is geopend. Hoewel de Algemene Ledenvergadering en de ledenontvangst
weer op dezelfde dag zijn georganiseerd, hebben wij dit jaar in verband met de beperkte ruimte
voor een nieuwe formule gekozen. De leden die er geen prijs op stellen de ledenvergadering
bij te wonen, krijgen nu de gelegenheid zich uitsluitend op te geven voor de inleiding op en de
bezichtiging van de tentoonstelling. Zo kunt u kiezen voor èn de ALV èn de ledenontvangst
ofwel voor één van beide.
De inleiding op de tentoonstelling zal dit keer worden verzorgd door ons bekende oud-bestuurslid
prof. dr H.W. van Os. Wij zijn hem en het Museum hiervoor zeer dankbaar.
Ik raad u aan u tijdig voor de lezing en de bezichtiging op te geven. We verwachten wel dat u
dan ook komt en dat er niet – zoals bij de voorjaarsbijeenkomst in het Van Gogh Museum helaas
gebeurde – onnodig schaarse plaatsen onbezet blijven.
Tijdens de Algemene Ledenvergadering zal ondermeer het jaarverslag over 2001 aan de orde
komen. Wij kunnen terugkijken op een goed jaar met een sterke ledenaanwas, met name dankzij
een ledenactie in samenwerking met Van Lanschot Bankiers. Verheugend was ook dat – in
aanvulling op de jaarlijkse bijdrage van het Prins Bernhard Cultuurfonds, waarop in dit nummer
een toelichting wordt gegeven – de inkomsten uit eigen fondsenwerving toenamen, waartoe
zowel de contributies als giften, erfstellingen en legaten van particulieren, waaronder enkele
Rembrandtfondsen op Naam, bijdroegen. De steunverlening ten behoeve van kunstaankopen
door musea nam toe tot 1,2 miljoen euro. Hierin hebben 17 grote en kleinere musea gedeeld.
Wij hopen dat deze positieve trend in de fondsenwerving de komende periode kan worden
voortgezet. Hieraan wordt hard gewerkt, waarbij de nieuwe brochure Geven om Kunst: de Kunst
van het Geven een belangrijk instrument is. Hierin is interessante informatie opgenomen over
de verschillende – fiscaal gunstige – vormen van schenken, zoals een bijdrage aan een Themafonds
of het oprichten van een Rembrandtfonds op Naam, een persoonlijke manier om van uw
betrokkenheid blijk te geven. Mocht u geïnteresseerd zijn of geïnteresseerden kennen, dan zenden
wij de brochure graag toe.
Het toenemen van de belangstelling onder de leden voor het
werk van de Vereniging blijkt niet alleen uit de deelname aan
de activiteiten, maar ook uit de reactie op de enquête naar de
voorkeur voor de verschillende verzamelgebieden. Ongeveer
10% van de leden heeft hier tot nu toe op gereageerd. Uit de
tussenbalans (zie kader) blijkt dat de voorkeuren redelijk over
de verschillende gebieden verdeeld zijn. Opvallend is dat de
belangstelling voor de 20ste-eeuwse schilderkunst/eigentijdse
kunst het hoogste scoort. Toen de Vereniging in 1883 werd opgericht
ging het er vooral om de 17de-eeuwse meesterwerken
voor ons land te bewaren. In de loop der tijd heeft een verruiming
plaatsgevonden naar steunverlening aan de wenselijke
verbreding en verdieping van het Nederlandse openbare kunstbezit
in meer algemene zin. Het is daarom verheugend te constateren
dat de leden een overeenkomstige brede belangstelling
vertegenwoordigen en we zullen hiermee in ons activiteitenprogramma
rekening houden.
B. F. van Ittersum, directeur

ALGEMEEN
De Vereniging Rembrandt werd
onder de naam Vereeniging
Rembrandt tot behoud in Nederland
van kunstschatten op-
gericht op 24 september 1883.
Het doel van de vereniging is het behouden en
uitbreiden van kunstschatten voor Nederland, en
het verrijken van het openbare bezit aan kunstschatten
in Nederland.
De vereniging is ingeschreven bij de Kamer van
Koophandel te Amsterdam, no. V40531186.
LIDMAATSCHAP
Ingevolge besluit van de Algemene Ledenvergadering
2000 zijn de contributies met ingang van 2002
als volgt vastgesteld:
Op welke wijze levert uw schenking meer op?
■ Een gift is een schenking uit vrijgevigheid zonder
dat daar op geld waardeerbare aanspraken tegenover
staan. De Vereniging Rembrandt is gebaat
bij elke gift. De gift kan in geld of natura (w.o.
kunstvoorwerpen) geschieden en als eenmalige
of periodieke schenking gedaan worden. Fiscaal
is het het aantrekkelijkst voor u om de schenking
in vijf of meer vaste termijnen te voldoen. Voor
een dergelijke gift is, evenals bij erfstellingen of
legaten, het inschakelen van een notaris nodig.
De Vereniging Rembrandt is bereid de notariële
kosten voor haar rekening te nemen bij periodieke
giften vanaf € 200 per termijn.
■ Door erfstelling of legaat kunt u uw vermogen,
een bedrag en/of kunstvoorwerpen nalaten aan
de Vereniging Rembrandt. De bestemming van de
kunstvoorwerpen kan worden bepaald in overleg
met de Vereniging Rembrandt. Hiervoor geldt
onder bepaalde voorwaarden de genoemde vrijstelling
van successierechten.
■ gewoon lidmaatschap:
tenminste 50 euro per jaar
■ echtpaar/partners lidmaatschap (twee personen):
tenminste 75 euro per jaar
■ jongerenlidmaatschap (t/m 25 jaar):
tenminste 20 euro per jaar
■ lidmaatschap voor het leven:
tenminste 1000 euro (eenmalig)
■ bedrijfslidmaatschap:
tenminste 2500 euro per jaar
De leden hebben op vertoon van hun lidmaatschapskaart
gratis toegang tot de permanente
collecties van de ruim honderd musea waaraan de
Vereniging Rembrandt steun heeft verleend, alsmede
tot de ledenvergaderingen en de bijzondere
ledenbijeenkomsten. Voorts ontvangen de leden
het Bulletin met actuele informatie en beschou-
■ U kunt door tussenkomst van de Vereniging
Rembrandt een aanzienlijk bedrag aan successierechten
besparen bij een zogeheten schenking of
legaat aan derden vrij van rechten en kosten. Wij
geven u hierover graag een nadere toelichting.
■ Ten slotte noemen wij de bijzondere mogelijkheid
dat erfgenamen het successierecht gedeeltelijk
voldoen door overdracht van kunstvoorwerpen
aan de Staat. U kunt ons hierover raadplegen.
Waaraan draagt u bij?
U draagt bij aan de realisatie van de algemene
doelstelling van de Vereniging Rembrandt:
verrijking van ons openbaar kunstbezit in algemene
zin, of aan de verwerving van kunstwerken op
een bepaald verzamelgebied. Nieuwe mogelijkheden
zijn: een Rembrandtfonds op Naam of een
Themafonds.
Wat is een Rembrandtfonds op Naam?
Een persoonlijke manier van schenken of nalaten.
wingen door experts en fraaie afbeeldingen van
de kunstwerken die met steun van de Vereniging
Rembrandt zijn verworven (echtpaar/partnersleden
ontvangen één Bulletin).
Voor nadere informatie kunt u contact opnemen
met het bureau van de Vereniging Rembrandt.
GEVEN OM KUNST? DE KUNST VAN HET GEVEN!
De Vereniging Rembrandt steunt kunstaankopen van musea ten behoeve van ons
openbaar kunstbezit. Van overheidswege wordt dit particulier initiatief fiscaal
ondersteund. Voor giften van particulieren gelden onder bepaalde voorwaarden
aftrekmogelijkheden voor de inkomsten- en successiebelasting. De Vereniging
Rembrandt is geheel vrijgesteld van schenkings- en successierechten. Zo kan zij
optimaal profiteren van uw gift tijdens uw leven of bij erfstelling.
34 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
Het is een apart fonds, waarvan de oprichter in
samenspraak met de Vereniging Rembrandt de
naam bepaalt (bijvoorbeeld de naam van de
stichter[s]), de doelstelling en de wijze van besteding.
Voor een Rembrandtfonds op Naam geldt
een minimum bedrag van € 75.000.
Wat is een Themafonds?
Deze fondsen worden in het leven geroepen voor
degenen, die geïnteresseerd zijn in een bepaald
verzamelgebied. U kunt bijdragen aan een afzonderlijk
Themafonds, bedoeld om bepaalde onderdelen
van de openbare collecties te steunen, bijvoorbeeld
17de-eeuwse schilderkunst, religieuze
kunst, prenten en tekeningen, beeldhouwkunst,
kunstnijverheid of moderne kunst. Op deze wijze
kunt u daadwerkelijk bijdragen aan kunstaankopen
in bepaalde richtingen. In een Themafonds kunt
u participeren vanaf € 5.000.
Nadere informatie
Wij geven u graag nadere informatie over de
vermelde mogelijkheden. Hiervoor is een speciale
brochure Geven om kunst? De kunst van het
Geven samengesteld, die wij u desgevraagd
toezenden. Wij nodigen u uit om hierover
contact op te nemen met het Bureau (Mr Eva
M. van der Dussen, telefoon 070-427 17 20,
e-mail: bureau@verenigingrembrandt.nl).

De leden van de Vereniging Rembrandt hebben op vertoon van het bewijs van lidmaatschap vrije toegang tot de musea, die sinds de
oprichting van de vereniging in 1883 zijn gesteund bij de aankoop van kunstwerken. Dit zijn:
ALKMAAR • Stedelijk Museum
• Museum Meermanno
AMERONGEN • Kasteel Amerongen
• Museum Mesdag
AMERSFOORT • Museum Flehite
GRONINGEN • Groninger Museum
AMSTERDAM • Allard Pierson Museum
HAARLEM • Frans Halsmuseum
• Amsterdams Historisch Museum
• Teylers Museum
• Bijbels Museum
HATTEM • Voerman Museum
• Joods Historisch Museum
’S-HEERENBERG • Kasteel Huis Bergh
• Museum Amstelkring
HELMOND • Gemeentemuseum Helmond
• Museum het Rembrandthuis ’S-HERTOGENBOSCH • Museum het Kruithuis
• Museum Willet-Holthuysen
• Noordbrabants Museum
• Nederlands Scheepvaartmuseum HEUSDEN A/D MAAS • Het Gouverneurshuis
• Pijpenkabinet & Smokania
HILVERSUM • Goois Museum
• Rijksmuseum
HOORN • Westfries Museum
• Stedelijk Museum
KATWIJK • Katwijks Museum
• Stedelijk Museum Bureau
LAREN • Singer Museum
Amsterdam
LEEK • Nationaal Rijtuigenmuseum
• Tropenmuseum
LEENS • Borg Verhildersum
• Van Gogh Museum
LEERDAM • Nationaal Glasmuseum
APELDOORN • Paleis Het Loo-Nationaal Museum LEEUWARDEN • Fries Museum
APPINGEDAM • Museum Stad Appingedam
• Museum Het Princessehof/
ARNHEM • Gemeentemusea
Nederlands keramiekmuseum
ASSEN • Drents Museum
LEIDEN • Museum Boerhaave
ASTEN • Beiaard- en Natuurmuseum Asten
• Prentenkabinet der Rijks-
BERG EN DAL • Afrika Museum
universiteit
BERGEN OP ZOOM • Het Markiezenhof
• Rijksmuseum Het Koninklijk
BEVERWIJK • Museum Kennemerland
Penningkabinet
BREDA • Breda’s Museum
• Rijksmuseum van Oudheden
BRIELLE • Historisch Museum Den Briel
• Rijksmuseum voor Volkenkunde
DELFT • Museum Lambert van Meerten
• Stedelijk Museum De Lakenhal
• Stedelijk Museum Het Prinsenhof
LIMMEN • Hortus Bulborum (bereikbaar via
• Volkenkundig Museum Nusantara
Gemeentehuis)
DEVENTER • Gemeentemusea
LOOSDRECHT • Kasteel-Museum Sypestyn
DORDRECHT • Dordrechts Museum
MAARSSEN • Slot Zuylen
• Museum Mr. Simon van Gijn
MAASTRICHT • Bonnefantenmuseum
EINDHOVEN • Museum Kempenland
MARKEN • Marker Museum
• Stedelijk Van Abbemuseum
MIDDELBURG • Zeeuws Museum
ENKHUIZEN • Stg Rijksmuseum Zuiderzeemuseum
NIJMEGEN • Museum Het Valkhof
ENSCHEDE • Rijksmuseum Twenthe
OTTERLO • Kröller-Müller Museum
GORINCHEM • Gorcums Museum
• Nederlands Tegelmuseum
GOUDA • Stedelijke Musea
PURMEREND • Purmerends Museum
’S-GRAVENHAGE • Gemeentemuseum Den Haag
RIDDERKERK • Huys ten Donck (alleen de tuinen)
• Haags Historisch Museum
ROERMOND • Stedelijk Museum Roermond
• Koninklijk Kabinet van
ROTTERDAM • Atlas van Stolk/Het Schielandhuis
Schilderijen Mauritshuis
(Historisch Museum Rotterdam)
• Museum Het Paleis
• Maritiem Museum Rotterdam
35 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2002
• Museum Boijmans Van Beuningen
• Wereldmuseum Rotterdam/
Museum voor Volkenkunde
• NAi Nederlands Architectuurinstituut
ROZENDAAL • Kasteel Rosendael
DE RIJP • Rijper Museum In ‘t Houten Huis
RIJSWIJK (ZH) • Museum Het Tollenshuis
SCHIEDAM • Stedelijk Museum
SCHOONHOVEN • Goud-, Zilver-, en Klokkenmuseum
SLUIS • Oudheidkundige Verzameling
Belfort Sluis
SNEEK • Fries Scheepvaart Museum
TIEL • Streekmuseum De Groote
Sociëteit
TILBURG • De Pont, Stichting voor
hedendaagse kunst
UDEN • Museum voor Religieuze Kunst
UITHUIZEN • Menkemaborg
UTRECHT • Centraal Museum
• Nationaal Museum van
Speelklok tot Pierement
• Museum Catharijneconvent
VAASSEN • Kasteel de Cannenburch
VELSEN-ZUID • Museum Beeckestijn
VLISSINGEN • Stedelijk Museum
VOORBURG • Museum Swaensteyn
WEESP • Gemeentemuseum
WIJHE • Kasteel het Nijenhuis
WOERDEN • Stadsmuseum Woerden.
ZAANDAM • Museum van het Nederlandse
Uurwerk
ZALTBOMMEL • Maarten van Rossummuseum
ZIERIKZEE • Maritiem Museum Zierikzee
• Stadhuismuseum
ZUTPHEN • Museum Henriëtte Polak in
De Wildeman
• Stedelijk Museum
ZWOLLE • Stedelijk Museum
Samenstelling: Teio Meedendorp, Amsterdam. Vormgeving: van Rosmalen & Schenk, Amsterdam. Lithografie: Scan Profile, Oisterwijk. Druk: Waanders Drukkers, Zwolle.
COLOFON

ZATERDAG 12 OKTOBER 2002 – AMSTERDAM
ALGEMENE LEDENVERGADERING
Op zaterdag 12 oktober 2002 wordt van 15.15 tot 16.15 uur de Algemene Ledenvergadering
van de Vereniging Rembrandt gehouden. Deze bijeenkomst vindt dit jaar plaats in de Lutherse
Kerk (de aula van de Universiteit van Amsterdam), Singel 411, Amsterdam. Nadere inhoudelijke
informatie over de vergadering vindt u op het los bijgevoegde formulier.
Exclusieve bezichtiging tentoonstelling
Kopstukken
1700-1765)
(ca Fournier
AMSTERDAMMERS GEPORTRETTEERD 1600-1800 Jean
Ter gelegenheid van de Algemene Ledenvergadering wordt aan de leden van de Vereniging
Rembrandt op vertoon van hun lidmaatschapskaart vanaf 17.30 de exclusieve gelegenheid
geboden de tentoonstelling Kopstukken. Amsterdammers geportretteerd 1600-1800 in het
Amsterdams Historisch Museum te bezichtigen. Hieraan voorafgaand zal Prof. Dr H.W. van Os
een inleiding houden op de tentoonstelling. Deze inleiding vindt plaats in de Lutherse Kerk
om 17.00. De heer Van Os zal aansluitend een tweede inleiding houden om 17.45, eveneens
in de Lutherse Kerk.
Vanwege de verwachte grote opkomst en de beperkte capaciteit van de Lutherse Kerk,
kunt u zich ook alleen voor de bezichtiging van de tentoonstelling en de lezing van Prof. Dr
H.W. van Os inschrijven.
PROGRAMMA
15.15-16.15 uur Algemene Ledenvergadering
Vanaf 15.00 zijn de deuren van de Lutherse Kerk open.
17.00 -17.30 uur Inleiding op de tentoonstelling Kopstukken door Prof. Dr H.W. van Os
–1ste mogelijkheid– in de Lutherse Kerk
Aansluitend op de lezing, besloten bezichtiging van de tentoonstelling
in het Amsterdams Historisch Museum
of
17.45 -18.15 uur Inleiding op de tentoonstelling Kopstukken door Prof. Dr H.W. van Os
–2de mogelijkheid– in de Lutherse Kerk
19.30 uur Einde bijeenkomst
Aansluitend op de lezing, besloten bezichtiging van de tentoonstelling
in het Amsterdams Historisch Museum
Vergeet niet uw lidmaatschapskaart mee te nemen
In verband met de organisatie en de verwachte
grote opkomst, wordt u vriendelijk
verzocht zich voor 1 oktober a.s. bij voorkeur
schriftelijk, per e-mail of fax, dan wel telefonisch
aan te melden bij het bureau (zie onderstaande
gegevens), ook indien u slechts
een gedeelte van het programma wilt bijwonen.
U kunt gebruik maken van de antwoordkaart
die op het los bijgevoegde formulier
in dit Bulletin is opgenomen.
Gelieve bij alle aanmeldingen aan te geven
naar welk tijdstip van de inleiding uw voorkeur
uitgaat (17.00 of 17.45 uur) en of u ook
de vergadering zelf wilt bijwonen.
VERVOER
De Lutherse Kerk (de aula van de Universiteit
van Amsterdam, ingang Singel 411) en het
Amsterdams Historisch Museum (ingangen
Nieuwezijds Voorburgwal 357 en Kalverstraat
92) liggen niet ver van elkaar. Parkeermogelijkheden
zijn evenwel beperkt (parkeergarage
Nieuwezijdskolk). Openbaar vervoer,
vanaf het Centraal Station: tram 1, 2 en 5
(halte Spui).
AANMELDEN
Vereniging Rembrandt
Lange Voorhout 15, 2514 EA Den Haag
Telefoon: 070-427 17 20 Fax: 070-427 1940
E-mail: bureau@verenigingrembrandt.nl
Margaretha van de Poll (1726-1798), echtgenote van Cornelis Munter.

BULLETIN VAN DE VERENIGING REMBRANDT JAARGANG 12 NO 2 ZOMER 2002
■ Aankondiging Algemene
Ledenvergadering
■ Kunst verzamelen: Mariabeelden
in Vlijmen
■ Het Prins Bernhard Cultuurfonds
en de Vereniging Rembrandt
■ Professor Henk van Os vindt een
middel tegen zelfverrijking
■ Nelleke Noordervliet over binnenen
buitenlandse ‘hangplekken’