bezoekersgids (pdf - 7 MB) - Stam

Stadsmuseum Gent
bezoekersgids
nl
100 jaar
vooruit
gids nl.indd 1 17/04/13 18:05

scan deze code met je smartphone of
tablet en je komt terecht op de algemene website
vooruit.cobra.be, waar heel wat audio- en
beeld fragmenten in verband met Vooruit uit
de VRT-archieven zijn verzameld. Die brengen
Vooruit voor, tijdens en na je tentoonstellings-
bezoek helemaal tot leven! De andere
codes in deze bezoekersgids leiden
je rechtstreeks naar de specifieke
fragmenten per zaal.
gids nl.indd 2 17/04/13 18:05

1 In 1913 verrees in de Gentse
Sint-Pietersnieuwstraat het
Feestlokaal van Vooruit. Het
imposante gebouw van de cooperatie
Vooruit werd een belangrijke
ontmoetingsplek voor
de Gentse socialisten. Die kwamen
er decennialang bijeen
voor ontspanning, cultuur en
rode strijd. In de jaren 1970
leek de rol van het Feestlokaal
echter uitgespeeld. Het gebouw
raakte sterk in verval en liep
geleidelijk leeg. Enkele enthousiaste
jongeren konden maar
net verhinderen dat het onder
de sloophamer belandde. Ze
overhaalden de coöperatie hen
het Feestlokaal toe te vertrouwen,
knipten de nauwe band
met de socialistische beweging
door en vestigden in het gebouw
een progressief sociocultureel
centrum. Dat groeide
al snel uit tot een kunstencentrum
met internationale faam.
Dit jaar bestaat het Feestlokaal
100 jaar en Kunstencentrum
Vooruit 30 jaar. Naar aanleiding
van die dubbele verjaardag
vertelt deze tentoonstelling
de intrigerende geschiedenis
van het gebouw. Na een introductie
over de coöperatie Vooruit,
het volkshuizenfenomeen
en de architectuur van het
Feestlokaal, wordt belicht wat
er zich de voorbije 100 jaar bin-
nen de muren van dat gebouw
allemaal heeft afgespeeld. Hoewel
het huidige Kunstencentrum
Vooruit in menig opzicht
van het vroegere socialistische
Feestlokaal van Vooruit verschilt,
is het gebouw steeds een
plaats van ontmoeting, cultuur
en engagement gebleven. Hoe
deze drie aspecten er de voorbije
eeuw vorm kregen, dat laat
deze tentoonstelling zien.
een klein
socialistisch
universum
2 Gent groeide in de 19e eeuw
uit tot een belangrijke textielindustriestad.
De vele arbeiders
leefden en werkten er in erbarmelijke
omstandigheden. Dat
vormde de voedingsbodem voor
een krachtige socialistische
beweging. De steunpilaar van
die beweging was de coöperatie
Vooruit. Die zag in 1880 het
licht met als doel de arbeiders
degelijk brood te verschaffen.
Al snel zorgde ze ook voor
andere producten. Een aantal
keer per jaar betaalde de cooperatie
een deel van de winst
uit aan haar leden. Dat deed ze
aanvankelijk in een huismunt
die alleen in de winkels van de
coöperatie geldig was. Vooruit
gids nl.indd 3 17/04/13 18:05
3

maakte snel winst. Zo kon ze
na verloop van tijd haar leden
ook ziekenzorg, kraamhulp en
een bescheiden pensioen aanbieden.
Met een deel van haar
winst steunde de coöperatie
ook de socialistische partij en
de vele socialistische organisaties
in Gent. Verder bouwde ze
met haar inkomsten een klein
imperium uit van winkels, apotheken,
volkshuizen en fabrieken.
Het majestueuze Feestlokaal
in de Sint-Pietersnieuwstraat
was het voor lopige sluit-
stuk van Vooruits kleine socialistische
universum in Gent.
3 Vóór de oprichting van de
coöperatie Vooruit was in binnen-
en buitenland al duchtig
geëxperimenteerd met coöperaties.
Consumenten en producenten
verenigden zich om
voordeliger in hun materiële
behoeften te voorzien. In 1873
was in Gent de coöperatie
De Vrije Bakkers opgericht.
Enkele Gentse socialisten
scheurden er zich in 1880 van
af en begonnen een nieuwe
coöperatie. Die kreeg de naam
Vooruit en bakte — net als
De Vrije Bakkers — brood, het
basisvoedsel van de arbeiders.
Vooruit stelde zich wel ambitieuzer
op en wilde de massa
tot het socialisme bekeren.
4
4 De coöperatie was de her-
berg Zacheus snel ontgroeid.
In 1883 huurde ze een oud
fabriekspand aan de Garenmarkt,
het huidige Anseeleplein.
Daar kwam een nieuwe
bakkerij met moderne heetwaterovens
en kneedmachines.
Zo kon Vooruit de broodproductie
sterk opdrijven. Niet
veel later kocht de coöperatie
het pand aan de Garenmarkt.
Ze vergrootte het aanzien-
lijk en maakte er een echt
‘werkers paleis’ van. Het werd
een toevluchtsoord voor de
toen nog vaak verguisde Gentse
socia listische familie. Er vonden
meetings, voordrachten,
theatervoorstellingen en
concerten plaats.
5 In oktober 1885 opende de
coöperatie aan de Garenmarkt
een eerste apotheek. De jaren
daarna breidde ze haar patrimonium
systematisch uit. In
1886 kocht ze een eigendom in
de Chartreuzenstraat (vandaag
Kartuizerlaan). Daar kregen
onder meer de sigarenmakers
hun vaste stek. Aan de Nijverheidslaan
(vandaag Nieuwevaart)
kwamen eind jaren 1880
een nieuwe bakkerij en een kolenhandel,
die meermaals werden
vergroot. Verspreid over de
stad opende Vooruit geregeld
gids nl.indd 4 17/04/13 18:05

nieuwe apotheken, kruidenierswinkels
en volkshuizen.
Alle panden kregen steevast
grote gevelopschriften, zodat
voorbijgangers er niet naast
konden kijken.
6 In 1893 kocht Vooruit een
groot gebouw op de Vrijdagmarkt.
Dat was een symbolische
daad. De coöperatie
kreeg zo voet aan de grond in
het oude stadscentrum. Bovendien
stond op de Vrijdagmarkt
het standbeeld van Jacob van
Artevelde. Die 14e-eeuwse
volksleider had voor de Gentse
socia listen een bijzondere
betekenis. Architect Ferdinand
Dierkens verbouwde het nieuwe
eigendom tot een monumentaal
warenhuis. Dat moest de
arbeiders met trots vervullen.
Die moesten het als hun eigen
bezit beschouwen.
7 In 1896 kocht Vooruit een groot
herenhuis in de Bagattenstraat.
De coöperatie liet de in Gent
toen nog onbekende socialist
Louis De Brouckère een bod
op het pand doen. Ze vermoedde
immers dat de prijs hoger zou
zijn als de eigenaar wist dat zij
het wilde kopen. Het plan
slaagde en Vooruit richtte het
huis in als Feest lokaal. Er kwamen
onder meer een koffie-
huis, een toneel- en concertzaal,
verschillende vergaderlokalen
en later ook een
bibliotheek. Vanaf 1908 vonden
er wekelijks filmvoorstel-
lingen plaats.
8 Op de plaats van het afgebrande
warenhuis op de Vrijdagmarkt
trok de coöperatie een
nieuw, nóg grootser warenhuis
op, ‘de Groote Magazijnen’.
Architect daarvan was opnieuw
Ferdinand Dierkens. Hij ontwierp
meteen ook een tweede
gebouw, Ons Huis, dat naast
het warenhuis kwam en het
nieuwe hoofdkwartier van de
Gentse socialistische beweging
werd. Voor beide gebouwen
koos Dierkens voor een eclectische
architectuur. Behalve
elementen uit bijvoorbeeld
de neorenaissance- en de neo-
empirestijl, bevatte het ontwerp
ook al verwijzingen naar
de art nouveau, de nieuwe
architectuurstijl die rond de
eeuwwisseling tot ontwikke-
ling kwam.
9 De coöperatie Vooruit had
aan het begin van de 20e eeuw
al behoorlijk wat gerealiseerd,
maar Edward Anseele ging nog
verder. Met de oprichting van
‘rode fabrieken’ legde hij zich
intensiever toe op productie.
gids nl.indd 5 17/04/13 18:05
5

De in september 1903 in werking
getreden coöperatieve
weverij was een eerste stap
in die richting. In 1907 startte
Vooruit een eigen brouwerij
op en wat later ook een suikerfabriek.
In 1910 werd de weverij
omgevormd tot de naamloze
vennootschap Vereenigde
Spinnerijen en Weverijen.
Voor veel socialisten stonden
naamloze vennootschappen
nochtans symbool voor het kapitalisme.
Anseele stelde echter
dat hij dat kapitalisme met
eigen wapens wilde verslaan.
Als klap op de vuurpijl richtte
hij in 1913 de Belgische Bank
van den Arbeid op. In datzelfde
jaar verrees in de Sint-Pietersnieuwstraat
ook het nieuwe
Feestlokaal van de coöperatie.
10 Aan de vooravond van de Eerste
Wereldoorlog had de coöperatie
Vooruit in Gent een eigen
universum uitgebouwd. Bakkerijen,
winkels, apotheken,
volkshuizen en fabrieken maakten
er deel van uit. De snelle
expansie van Vooruit sloeg
velen met verstomming. Binnen-
en buitenlandse delegaties
socialisten kwamen naar Gent
om de verwezenlijkingen van
de coöperatie met eigen ogen
te aanschouwen. Sommigen
trachtten bij hun thuiskomst
6
het voorbeeld van Vooruit te
imiteren. Maar niet iedereen
deelde die bewondering. Volgens
bepaalde critici had de
coöperatie te veel weg van een
kapitalistische onderneming
en gedroeg Anseele zich als
een potentaat. Anderen voelden
zich in het nauw gedreven
door het almaar expanderende
rode patrimonium.
11 In 1913 vond in Gent een
Wereldtentoonstelling plaats.
De coöperatie zag dat als een
ideale gelegenheid om haar verwezenlijkingen
aan het grote
publiek te tonen. Het was de
bedoeling dat het nieuwe Feestlokaal
tegen dan klaar zou zijn,
zodat de duizenden toeristen
konden kennismaken met het
nieuwe bouwwerk. De bouw
liep echter vertraging op en het
Feestlokaal raakte niet tijdig
af. Het publiek kreeg op het
tentoonstellingsterrein wel een
grote maquette te zien van het
patrimonium van de coöperatie,
met uittorenend boven de
andere gebouwen het nieuwe
Feestlokaal.
12 De handelswijze van de coöperatie
stuitte sommige Gentse
socialisten tegen de borst. Geregeld
trokken malcontenten
en dissidenten tegen de coöpe-
gids nl.indd 6 17/04/13 18:05

atie ten strijde. De affaire-
De Witte bijvoorbeeld was ophefmakend.
In het Nederlandse
blad Recht voor Allen, de spreekbuis
van de anarchistische socialisten,
verschenen in de jaren
1890 een aantal brieven van
ene ‘D.’ waarin Vooruit serieus
onder vuur werd genomen. Ze
waren van Paul De Witte, een
Gentse socialistische militant
die nog redacteur van het dagblad
Vooruit en bestuurslid
van de coöperatie was geweest.
De Witte hekelde de heerszucht
van Anseele en wees op
wantoestanden in de naaiateliers
van de coöperatie. Dat
bleef niet zonder gevolg. Vooruit
kreeg de arbeidsinspectie
over de vloer en werd veroordeeld
voor onwettige afhoudingen
op het loon van de naaisters.
De Witte zelf werd wegens laster
uit de coöperatie gezet.
13 De katholieken zagen met
lede ogen aan hoe steeds meer
Gentse arbeiders zich tot het
socialisme bekeerden. De
machtsontplooiing van Vooruit
zorgde in Gent voor de opkomst
van een krachtige antisocialistische
beweging. In
1890 ontstond de Antisocialistische
Werkliedenbond. Die
vestigde haar hoofdkwartier
in de Oudburg, gaf het dag-
blad Het Volk uit en richtte
in 1896 onder dezelfde naam
in de Burgstraat een eigen
coöperatie op. In 1887 was
in de Waaistraat, tussen de
Garenmarkt en de Vrijdagmarkt,
al Het Volksbelang
gesticht, een andere — neutrale
— coöperatie die Vooruit
de pas wilde afsnijden. De
drie coöperaties vochten in
Gent rond de eeuwwis seling
een ware broodoorlog uit.
In een niet aflatende stroom
van pamfletten beschuldigden
vooral Vooruit en Volksbelang
elkaar van bedrieglijke
praktijken.
14 De tegenstanders van Vooruit
trachtten de coöperatie
op allerlei manieren in een
slecht daglicht te plaatsen.
Onder meer haar bouwpolitiek
was een geliefd onderwerp
van kritiek. Dat Vooruit
de zuurverdiende centen van
de arbeiders in dure architectuur
investeerde, werd in
menig pamflet en artikel aan
de kaak gesteld. Het Feestlokaal
in de Bagattenstraat
werd weinig flatterend de
‘Oliphant’ genoemd, Ons
Huis op de Vrijdagmarkt een
‘slavenwoning’ en het Feestlokaal
in de Sint-Pietersnieuwstraat
de ‘Slokop’.
gids nl.indd 7 17/04/13 18:05
7

In haar repliek op de kritiek
van de antisocialistische beweging
gebruikte Vooruit graag
religieuze beeldspraak. Ze
vergeleek haar gebouwen met
kerken en noemde het nieuwe
Feest lokaal een ‘kathedraal
van de werk lieden’.
vooruit.cobra.be / een klein socialistisch universum
8
land van
volkshuizen
15 Het Feestlokaal van Vooruit dat
aan de vooravond van de Eerste
Wereldoorlog in de Sint-Pietersnieuwstraat
verrees, was een
volkshuis, een gebouw bestemd
voor de verheffing en het vermaak
van de arbeiders. België geldt
als de bakermat van het volkshuizenfenomeen.
In 1872 opende
in Jolimont, een mijnstadje in de
provincie Henegouwen, het eerste
volkshuis van het land en wellicht
zelfs van Europa. Al snel raakte
België bezaaid met dergelijke
arbeiderslokalen. Meestal kwamen
die er, naar Gents voorbeeld,
op initiatief van een socialistische
coöperatie. De meeste volkshuizen
waren bescheiden, sommige
majestueus. Tot de laatste
categorie behoorde het Brusselse
Maison du Peuple, een art-
nouveaumeesterwerk van architect
Victor Horta.
gids nl.indd 8 17/04/13 18:05

vervolg in gang
16 In de periode tussen de oprichting
van het volkshuis van
Jolimont en de Tweede Wereldoorlog
zagen in België vele
tientallen volkshuizen het licht.
De prentbriefkaarten en foto’s
in deze gang vormen een parcours
langs bescheiden volkscafés
en imposante arbeiderspaleizen.
17 Volkshuizen waren geen
Belgisch unicum. Aan het eind
van de 19e en in de eerste helft
van de 20e eeuw verschenen
ze in vele dorpen en steden in
Europa. Net als hier waren de
volkshuizen in het buitenland
heel divers, van simpele houten
huizen op het Scandinavische
platteland tot indrukwekkende
feestpaleizen in Wenen en
Londen. Naar Gents voorbeeld
werd het gros van de maisons
du peuple in Noord-Frankrijk
opgericht door een socialistische
coöperatie. Op andere plaatsen
lagen vaak syndicale, politieke
of zelfs burgerlijke initiatieven
aan de basis. Ook al waren er
opmerkelijke verschillen tussen
de Europese volkshuizen, toch
vormden de Belgische vaak een
inspiratiebron.
een
architecturaal
icoon
18 De coöperatie Vooruit kreeg
haar nieuwe Feestlokaal niet
op tijd klaar voor de Wereldtentoonstelling
van 1913. De
bezoekers van de expo konden
wel al in het café op de benedenverdieping
terecht. Daarna
werden de andere zalen geleidelijk
afgewerkt en in gebruik
genomen. De Eerste Wereldoorlog
dwarsboomde het geplande
grote inhuldigingsfeest.
In januari 1915 werd wel de
Grote Zaal in de achterbouw
plechtig geopend. In de loop
van de jaren verbouwde Vooruit
het Feestlokaal geregeld:
muren werden gesloopt, zalen
kregen een nieuw interieur.
Vanaf de jaren 1960 takelde het
gebouw sterk af en rond 1980
waren er concrete plannen om
het af te breken. Enkele
jongeren konden de coöperatie
er op het nippertje van overtuigen
om het in erfpacht te
geven aan het nieuwe Socio-
Cultureel Centrum Vooruit, de
voorloper van het huidige Kunstencentrum
Vooruit. Dat liet
het gebouw grondig restaureren.
In 2000 kreeg het daarvoor
de Vlaamse Monumentenprijs.
gids nl.indd 9 17/04/13 18:05
9

19 In 1910 kocht de coöperatie
Vooruit in de Sint-Pietersnieuwstraat,
vlak bij de Bagattenstraat
met het oude Feestlokaal,
een stuk grond met
een groot 18e-eeuws herenhuis.
Daar bouwde ze haar nieuwe
Feest lokaal. In het begin van de
20e eeuw stonden er in die straat
voornamelijk statige burgerwoningen.
Aan de nabijgelegen
Muinkschelde lagen verschillende
grote katoen- en vlasfabrieken.
Verder waren er in de buurt
heel wat arbeidersbeluiken. De
omgeving van het Zuidstation,
wat verderop aan het Graaf van
Vlaanderenplein, groeide in
die tijd uit tot een van de populaire
uitgaansbuurten van de
stad, met veel bioscopen, variétézalen,
cafés en restaurants.
20 De coöperatie Vooruit koos
voor de bouw van het nieuwe
Feestlokaal opnieuw voor
architect Ferdinand Dierkens
(1856–1936). Hij was opgeleid
aan de Koninklijke Academie
voor Schone Kunsten van Gent
en lid van de vrijmetselaarsloge
La Liberté. Die loge vormde
een brug tussen het progressieve
liberalisme en het socialisme.
Het is heel aannemelijk
dat Dierkens het via zijn contacten
daar tot huisarchitect
van Vooruit schopte.
10
21 Dierkens ontwierp een eclectisch
gebouw in twee delen,
een voor- en een achterbouw,
met elkaar verbonden door een
wintertuin. Omdat het perceel
sterk helde — het niveauverschil
bedroeg maar liefst 12 meter —
liet hij een deel ervan uitgraven.
Zo kon hij in de achterbouw
twee grote zalen boven elkaar
realiseren. De voorbouw kreeg
beneden een winkel en een
café-restaurant met keukens.
Met opslagruimtes en toiletten
in de kelder, nog een restaurantzaal
met keuken op de eerste
verdieping, daarboven een
bibliotheek, vergaderzalen en
repetitielokalen, een grote zaal
met glazen koepel op de derde
verdieping en helemaal bovenaan
een houten zolder en twee
torens, kreeg de coöperatie een
gigantisch Feestlokaal. Opvallend
was het rijke interieur.
Parketvloeren, glas-in-loodramen,
versieringen in bladgoud
…: de totale kostprijs
moet hallucinant geweest zijn.
Maar hoe kon Vooruit anders
de kerkelijke en burgerlijke
architectuur naar de kroon
steken?
22 In de loop van de jaren onderging
het Feestlokaal heel
wat architecturale wijzigingen.
Het meest ingrijpend was
gids nl.indd 10 17/04/13 18:05

de bouw van een coöperatief
warenhuis naast het Feestlokaal
in de jaren 1950. De Gentse
architect Geo Bontinck (1903–
1999) ontwierp dat Coopmagazijn,
vanaf 1966 Super-Coop
genoemd. Het warenhuis moest
de ziel togende Groote Magazijnen
op de Vrijdagmarkt vervangen.
De ingang ervan kwam
in het Feestlokaal. Daardoor
moest de linkerzijde grondig
verbouwd worden. Dat was
het ideale moment om ook het
café een moderner uitzicht
te geven.
23 Ondanks de vernieuwingen
raakte het Feestlokaal in de
jaren 1960 en 1970 sterk in
verval. Rond 1980 dreigde zelfs
de sloophamer. Febecoop, de
nationale koepel van socialistische
coöperaties, oefende druk
uit op Vooruit om het gebouw
te verkopen. Er waren ver -
schillende kandidaat-kopers.
Volgens Gilbert Temmerman,
toenmalig voorzitter van de
coöperatie, wilde bouwpromotor
Amelinckx op de plek van
het Feestlokaal een flatgebouw
neerpoten. De dienst Stedenbouw
weigerde echter een toelating
te geven voor het project,
waardoor de verkoop niet
doorging. In 1981 maakten enkele
studenten van de Konink-
lijke Academie voor Schone
Kunsten van Gent sfeerfoto’s
van het vervallen Feestlokaal.
Proka, een centrum voor artistieke
vernieuwing, stelde die
samen met oude archieffoto’s
tentoon en publiceerde een
boek over het Feestlokaal.
Het wilde zo aandacht vragen
voor de bijzondere architecturale
waarde van Dierkens’
gebouw.
24 De tentoonstelling en het boek
van Proka kwamen als
geroepen voor enkele jongeren.
Zij probeerden toen immers
al even om de coöperatie ervan
te overtuigen hen de benedenzaal
van het Feestlokaal toe
te vertrouwen. Gent had een
groot gebrek aan culturele infrastructuur.
De benedenzaal
was volgens hen ideaal om
dat gedeeltelijk op te vangen.
Toen Erik Temmerman, zoon
van Gilbert Temmerman, zich
bij de jongeren aansloot, kreeg
de groep gehoor. De coöpe-
ratie gaf zelfs groen licht om
het volledige Feestlokaal op te
knappen en een nieuwe functie
te geven. Op 1 mei 1982 ontstond
de vzw Socio-Cultureel
Centrum Vooruit. Na een grote
opruimoperatie opende de nieu-
we Vooruit in september 1982
de deuren. De twee decennia
gids nl.indd 11 17/04/13 18:05
11

daarna werd het Feest lokaal
in fases gerestaureerd. Architect
Ro Berteloot maakte van
de restauratie zijn levenswerk.
Luc Reuse renoveerde het
gebouw van de Super-Coop.
25 Toen Ro Berteloot in 2011
met pensioen ging, zocht Kunstencentrum
Vooruit nieuwe
huisarchitecten. Voor restauratieprojecten
doet het vandaag
een beroep op het atelier van
Wouter Callebaut. Dial Architects
van Geert Pauwels voert
de renovatieprojecten uit. Een
eerste omvangrijk project van
dat architectenbureau was de
bouw van een overdekte fietsenparking
en een zomerterras
naast Vooruit.
vooruit.cobra.be / een architecturaal icoon
12
vervolg in gang
26 Het Feestlokaal van Vooruit
werd van de sloophamer gered.
Het Maison du Peuple van
Victor Horta in Brussel verging
het anders. Halfweg de jaren
1960 ging het tegen de vlakte
om plaats te ruimen voor een
nieuw kantoorgebouw. Architecten
uit binnen- en buitenland
hadden nochtans hun verontwaardiging
geuit over de
afbraakplannen van wat zij als
een meesterwerk van de art
nouveau beschouwden. Op de
Belgische socialistische beweging
maakte dat echter weinig
indruk. Die was het gebouw
liever kwijt. Heel wat andere
Belgische volkshuizen ondergingen
hetzelfde lot.
27 De Duitse fotograaf Reiner
Lautwein maakte in 1989, net
voor de start van de grondige
restauratie, een uitgebreide
reeks foto’s van het Vooruitgebouw.
28 Onlangs maakte fotografe
Karin Borghouts op vraag van
Vooruit een reeks foto’s van
het intussen volledig gerestaureerde
gebouw.
gids nl.indd 12 17/04/13 18:05

ontmoeting
noenmalen
en banketten
29 Toen het Feestlokaal werd
gebouwd, was het de bedoeling
dat het de centrale ontmoetingsplek
van de Gentse socialistische
familie zou worden.
In de sterk verzuilde samenleving
van het begin van de
20e eeuw moest het de leden
van die familie gezelligheid en
geborgenheid bieden. Het café
en het volksrestaurant in het
gebouw speelden daarbij een
cruciale rol. De kameraden
dronken er samen Triomfbier,
arbeidersgezinnen schoven er
aan voor een ‘volksnoenmaal’,
grootse momenten van de socialistische
beweging werden
er met een banket gevierd.
30 Het koffiehuis of café, aan
de straatkant op de benedenverdieping,
was de eerste
ruimte van het Feestlokaal
waar het publiek terechtkon.
Het opende zijn deuren in
juli 1913. Wat later kon je in
het café-restaurant dagelijks
goedkope maaltijden krijgen.
Het succes daarvan overtrof
alle verwachtingen. De Gentse
arbeiders apprecieerden het
dat zij net als de burgerij
ook eens uit eten konden.
Wekelijks werden in het Feestlokaal
honderden middag- en
avondmalen opgediend.
31 Tijdens de Eerste Wereldoorlog
bleef het café-restaurant
van het Feestlokaal open. De
oorlog zorgde niet meteen voor
minder bezoekers, integendeel.
Door de grote toeloop werd
in oktober 1914 de Restaurantzaal
op de eerste verdieping in
gebruik genomen. Duitse soldaten
— er verbleven er ongeveer
12.000 in de stad — waren
frequente bezoekers van het
restaurant. In november 1917
eisten de Duitsers het Feestlokaal
op. Ze richtten het in als
Soldatenheim. Van toen af aan
was het gebouw hun exclusieve
terrein. De coöperatie heropende
daarom het koffiehuis
van het oude Feestlokaal in de
Bagattenstraat. Na de Duitse
aftocht baatte Gifts for Belgian
Soldiers, een organisatie verbonden
aan het Amerikaanse
Rode Kruis, korte tijd een kantine
uit in het Feestlokaal van
de Sint-Pietersnieuwstraat.
32 In december 1918 heropende
de coöperatie Vooruit het café
van het Feestlokaal in de Sint-
Pietersnieuwstraat. Enkele
jaren later werd het aanzienlijk
gids nl.indd 13 17/04/13 18:05
13

uitgebreid. Een aantal dienstlokalen
verdween en de Wintertuin
werd aan het café toegevoegd.
Achteraan kwam een
trap naar de nieuwe Wintertuin
een verdieping hoger. Ook de
Restaurantzaal werd vernieuwd:
er kwamen een lager plafond,
een lambrisering in nepmahoniehout,
een eiken parketvloer
en spiegels. In het café-restaurant
kon je tijdens het interbellum
opnieuw dagelijks koude
en warme maaltijden eten.
33 In de Restaurantzaal vond
tijdens het interbellum elke
zondag een druk bijgewoond
brasserieconcert plaats. Socialistische
verenigingen organiseerden
er talloze bals om hun
kas te spijzen. Ook waren er
de vele banketten. Geen verjaardag
van een socialistische
vereniging passeerde zonder
een groot eetfestijn. Klassiekers
waren de banketten op 1 mei
en oudejaarsavond, altijd met
muzikale omkadering.
34 Tijdens de Tweede Wereldoorlog
kwam het Feestlokaal
opnieuw in Duitse handen.
Al in 1940 werd het weer als
Soldatenheim ingericht. Na
de aftocht van de Duitsers in
september 1944 namen de geallieerden
het Feestlokaal over.
14
De NAAFI (Navy, Army and
Air Force Institutes), een
Britse organisatie, richtte
het in als ontspanningsruimte
voor de troepen die het land
bevrijdden. De Canadezen
doopten het Feestlokaal om
tot Café Quebec.
35 In augustus 1946 kwam het
Feestlokaal weer in handen van
de coöperatie. Met een groot
bal in de Restaurantzaal werd
het op 6 september 1946 plechtig
heropend. Daarna waren er
in die zaal opnieuw regelmatig
bals. Ook de feestbanketten
kwamen terug. De populaire
brasserieconcerten vonden niet
langer plaats in de Restaurantzaal,
maar in het café. Na verloop
van tijd werden er ook opnieuw
dagschotels opgediend.
36 In de jaren 1960 en 1970 raakte
het Feestlokaal steeds meer in
verval. Rond 1980 was het café
nog een van de weinige ruimtes
waar publiek over de vloer
kwam. Het had toen al lang
niet meer de reputatie een
levendige plek te zijn. Integendeel,
het leek steeds meer op
een kil en leeg stations buffet.
Om te besparen werden er
soms maar enkele lichten aangestoken
en de bediening verliep
niet bepaald smetteloos.
gids nl.indd 14 17/04/13 18:05

Alleen op zondag, als de oudjes
van de socialistische beweging
kwamen dansen, was er nog wat
leven in de brouwerij.
ontmoeting
de kinderen
van moeder vooruit
37 Niet alleen het café-restaurant,
maar ook het verenigingsleven
maakte van het Feest lokaal
van Vooruit een belangrijke
ontmoetingsplek. Het gebouw
was de thuishaven van heel
wat socialistische verenigingen.
Poëtische zielen noemden
die wel eens ‘de kinderen van
Moeder Vooruit’. Met steun
van de coöperatie zorgden zij
voor opleiding en ontspanning
voor de Gentse arbeiders.
Hun vergaderingen, voordrachten,
concerten, theateropvoeringen,
filmvertoningen en vele
andere activiteiten vulden de
kalender van het Feestlokaal.
Door die intense bedrijvig-
heid werd het gebouw vaak
met een bijenkorf vergeleken.
De verenigingen waren heel
divers. Sommige wilden dat
de arbeiders zich intellectueel
ontplooiden, andere beoogden
vooral dat ze lichamelijk fit
waren, nog andere zorgden
voor pure ontspanning en amusement.
Allemaal droegen ze
het socialisme een warm hart
toe en stelden ze zich in dienst
van de partij. De meeste verenigingen
hadden een eigen rode
vlag, die ze elk jaar trots meedroegen
in de 1 meistoet. In
de jaren 1960 en 1970 belandde
het socialistische verenigingsleven
in een diepe crisis. In een
maatschappij met een groeiende
amusements- en televisiecultuur
spraken de eerder traditionele
activiteiten de jeugd
almaar minder aan. Het aan-
tal leden van de verenigingen
daalde sterk. Daarbovenop
raakte het Feestlokaal steeds
sterker in verval, wat de werking
van de verenigingen belemmerde.
Een aantal besloot
het gebouw te verlaten.
ontmoeting
progressief trefpunt
38 Na de herbestemming van het
Feestlokaal tot Socio-Cultureel
Centrum Vooruit werd het
gebouw opnieuw een populair
trefpunt in Gent, maar dan voor
een breder progressief en opvallend
jong publiek. Tijdens
het openingsweekend in septem-
ber 1982 zat het café meteen
gids nl.indd 15 17/04/13 18:05
15

afgeladen vol. Daarna bleef dat
steeds het kloppende hart van
Vooruit. Ook de stevige feestcultuur
maakte van het gebouw
weer een bruisende ontmoetingsplek.
Naast de party’s van
Vooruit zelf vonden er veel fuiven
en andere dansevenementen
van externe organisaties
plaats. Al van in het begin genereert
de nieuwe Vooruit heel
wat inkomsten met het café
en door zalen te verhuren. Die
zijn een belangrijke aanvulling
op de werkingssubsidies die
het centrum sinds 1986 krijgt.
vooruit.cobra.be / progressief trefpunt
16
cultuur
van cinema vooruit
tot almost cinema
39 Het Feestlokaal was niet
alleen bedoeld als een ontmoetingsplaats,
maar ook als een
plaats van cultuur. De Gentse
socialisten streefden naast
materiële lotsverbetering ook
de geestelijke verheffing van de
arbeiders na. Film kreeg daarbij
opmerkelijk veel aandacht.
De bioscoop Cinema Vooruit
was vele decennia zowat de spil
van het Feest lokaal. Ook Socio-
Cultureel Centrum Vooruit
focuste sterk op cultuur, zij
het niet langer specifiek voor
arbeiders. Het wilde, net als
de vele andere alternatieve cultuurcentra
die in de jaren 1970
en 1980 ontstonden, een frisse
wind door het Vlaamse cultuurlandschap
laten waaien. Er
kwam niet opnieuw een permanente
bioscoop, maar er bleef
wel ruimte voor film. Vanaf de
jaren 2000 richtte Kunstencentrum
Vooruit de aandacht
sterk op mediakunst.
40 Op 1 mei 1914 vond in het
Feestlokaal de allereerste filmvoorstelling
plaats. Aanvankelijk
werd de benedenzaal
als bioscoop gebruikt. Omdat
gids nl.indd 16 17/04/13 18:05

de toeloop enorm was, wer-
den vanaf 1915 ook in de Grote
Zaal films vertoond. Toen de
Duitsers het Feestlokaal eind
1917 opeisten, hielden de socialisten
opnieuw filmvoorstellingen
in het oude Feestlokaal
in de Bagattenstraat. Na de
Eerste Wereldoorlog keerden
de voorstellingen terug naar
de Sint-Pietersnieuwstraat,
waar ze na verloop van tijd
alleen nog in de Grote Zaal
plaatsvonden. Die kreeg in
1932 apparatuur voor geluidsfilms.
Cinema Vooruit programmeerde
vooral Europese
commerciële ontspanningsfilms.
Filmclub Vooruit, opgericht
in 1931, vertoonde in de benedenzaal
meer artistieke films.
41 Tijdens de Tweede Wereldoorlog
palmden de Duitsers
het Feestlokaal opnieuw in.
De voorstellingen van Cinema
Vooruit werden noodgedwongen
weer stopgezet. Ook aan
de vertoningen van Filmclub
Vooruit kwam toen een einde.
In de plaats kwam er een
Wehrmachtskino, die alleen
voor Duitse soldaten toegankelijk
was. Na de bevrijding
van Gent werden in het Feest-
lokaal een tijdlang filmvoorstellingen
georganiseerd voor
de geallieerde troepen.
42 Op 1 november 1946 hervatte
Cinema Vooruit de filmvoorstellingen
in de Grote Zaal.
De nadruk bleef liggen op commerciële
films, maar vaker dan
voor de Tweede Wereldoorlog
werden er Amerikaanse films
vertoond. De in 1951 opgerichte
Ciné Club had een meer cinefiele
filmprogrammatie. Vanaf
1961 bracht de Rakkersclub,
een socialistische filmclub voor
de jeugd, op zondagochtend
kinderfilms.
43 De nieuwe ontspanningsmogelijkheden
en de populariteit
van televisie maakten dat
cinema’s vanaf de jaren 1960
minder bezoekers kregen. Heel
wat Gentse bioscopen sloten
daarop de deuren. Met Cinema
Vooruit ging het eveneens
bergafwaarts, ook omdat het
Feestlokaal steeds meer in verval
raakte. Mensen die de bioscoop
in de jaren 1970 bezochten,
herinneren zich de afgeleefde
zetels, de doordringende
stank en de Siberische temperaturen.
Wie nog naar Cinema
Vooruit kwam, werd vooral aangetrokken
door het programma.
De bioscoop vertoonde
steeds meer arthousefilms en
nam zo in zekere zin de fakkel
over van de ter ziele gegane
Ciné Club. Toen in 1980 een
gids nl.indd 17 17/04/13 18:05
17

filmprojector het begaf, was het
helemaal gedaan met Cinema
Vooruit.
44 Vanaf 1985 vertoonde Vooruit
maandelijks, in het kader van
het project Zien & Zijn, een
niet-commerciële film. Later
vonden tijdens de zomermaanden
gratis filmvertoningen
plaats in het café. Nog op veel
andere manieren sloop er film
in de agenda. Sinds 2004
organiseert Vooruit in samenwerking
met het Filmfestival
van Gent jaarlijks Almost
Cinema. Tijdens dat evenement
kan het publiek in het gebouw
een parcours volgen, waarbij
het allerlei installaties geïnspireerd
door het medium film
te zien krijgt. Ook met formats
als Fricties, Say it Now!, The
Game is Up! en Electrified
vestigde Vooruit de aandacht
op de mediakunst, niet zelden
in interactie met andere
disciplines.
18
cultuur
kennis zal u redden
45 Met de Vrijzinnige Werkmansbibliotheek
Leren Vereert bood
het Feestlokaal van Vooruit
nog een andere vorm van cultuur.
Zoals de naam suggereert,
moest die bibliotheek bijdragen
aan de intellectuele ontwikkeling
van de arbeiders. ‘Kennis
zal u redden’ was een populair
motto in de socialistische beweging.
In het Feest lokaal stonden
heel wat activiteiten in het
teken van arbeidersopvoeding.
In de herbestemde Vooruit was
er niet langer een bibliotheek,
maar de voorbije dertig jaar
vonden er wel heel wat evenementen
plaats met boeken in de
hoofdrol en tal van andere activiteiten
om het brede publiek
kritisch te vormen.
46 De Vrijzinnige Werkmansbibliotheek
kreeg in 1915 onderdak
in het Feestlokaal. Zowel
tijdens de Eerste als de Tweede
Wereldoorlog ging ze tijdelijk
dicht en verhuisde haar boekencollectie
naar een andere
plek. In de jaren 1950 en 1960,
toen de bibliotheek in het
Feestlokaal opnieuw open was,
breidde bibliothecaris Albert
Bracke de collectie fors uit.
gids nl.indd 18 17/04/13 18:05

In de jaren 1970 had de verloedering
van het Feestlokaal ook
gevolgen voor de bibliotheek.
De boeken werden gered doordat
de Stad Gent ze in 1982
overnam als gevolg van het Bibliotheekdecreet
van 1978, dat
een einde moest maken aan de
sterke verzuiling en versnippering
van het Vlaamse bibliotheekwezen.
Alle triviaalliteratuur
werd verkocht, socialistische
boeken gingen naar Amsab-
Instituut voor Sociale Geschiedenis,
de rest behoorde voortaan
tot de collectie van de Stedelijke
Openbare Bibliotheek.
47 Heel wat activiteiten in het
Feestlokaal waren bedoeld
om de arbeiders intellectueel
te vormen. Zo vonden er allerhande
lessen en voordrachten
plaats, onder meer op initia-
tief van het Comité voor Arbeidersopvoeding
en de Socialistische
Studiekring. Die laatste
was een outsider in het Feestlokaal
omdat vooral hooggeschoolden
er lid van waren. In
de jaren 1930 organiseerde de
Studiekring in de Brugzaal van
het Feestlokaal een indrukwekkende
reeks tentoonstellingen
van het werk van artistieke vernieuwers
als René Magritte,
Rik Wouters en Paul Delvaux.
Het Gentse Museum voor
Schone Kunsten kocht op die
tentoonstellingen een aantal
werken aan. Ook na de Tweede
Wereldoorlog vonden in het
Feestlokaal nog regelmatig tentoonstellingen,
voordrachten en
andere activiteiten van de Socialistische
Studiekring plaats.
48 Fotoclub Vooruit, een socialistische
vereniging voor amateurfotografen,
organiseerde
in het Feestlokaal gedurende
decennia lessen, excursies,
voordrachten en debatavonden
om arbeiders vertrouwd te
maken met het fototoestel. Jaarlijks
hield de club in de Brugzaal
een tentoonstelling. In het
begin toonde ze alleen foto’s
van haar eigen leden, maar
al snel was er ook plaats voor
inzendingen van andere clubs
uit binnen- en buitenland.
49 Voor de nieuwe Vooruit was
arbeidersopvoeding niet langer
een prioriteit, maar met zijn
vele tentoonstellingen, debatten,
voordrachten en talkshows bood
het centrum wel vorming voor
een breed publiek aan. Niet alleen
formats van het huis, maar
ook allerhande activiteiten van
externe organisaties maakten
van Vooruit de voorbije 30 jaar
een plaats van intellectuele en
maatschappelijke ontplooiing.
gids nl.indd 19 17/04/13 18:05
19

vooruit.cobra.be / kennis zal u redden
cultuur
voor en achter
de coulissen
50 Dankzij het Feestlokaal van
Vooruit maakten de arbeiders
ook kennis met de podiumkunsten.
Gentse socialistische
verenigingen stonden er vaak
zelf op de planken. Zo waren
er de theatervoorstellingen van
de Multatulikring en de concerten
van Harmonie Vooruit.
Regelmatig traden er ook beroepsartiesten
op. In de jaren
1950 bijvoorbeeld organiseerde
de Music Club optredens van
bekende jazz- en rock-’n-rollmuzikanten.
Na de herbestemming
lag de klemtoon op vernieuwende
podiumkunsten.
Vooruit zette, net als het Kaaitheater,
De Werf en vele andere
alternatieve cultuurcentra,
zijn deuren open voor experi-
20
mentele theatermakers, choreografen,
muzikanten en andere
podiumkunstenaars uit binnen-
en buitenland. Na enige tijd
ging Vooruit zelf voorstellingen
(co)produceren. Daarvoor kwamen
er geregeld podiumkunstenaars
in residentie. Het kunstencentrum
had de voorbije
decennia ook enkele huisgezelschappen
en -orkesten. Door sa-
men te werken met onder meer
On The Rox en Democrazy
verwierf Vooruit faam als pop-
en rocktempel.
vooruit.cobra.be / achter de coulissen
gids nl.indd 20 17/04/13 18:05

engagement
rode strijd
51 Toen het Feestlokaal van
Vooruit werd gebouwd, kreeg
het nadrukkelijk een andere
functie dan Ons Huis op de
Vrijdagmarkt: ‘Het ene is de
zetel onzer strijdkrachten,
waar de sekretariaten van de
vakvereenigingen en coöperatie
gevestigd zijn. Het ander
zal meer de Tempel zijn, waar
na den strijd, ons roode leger
zich zal verlustigen en ontspannen.’
Ons Huis was het centrum
van de politieke en sociale
actie, het Feestlokaal moest
een plek zijn voor cultuur en
vermaak. Niet dat die taakverdeling
strikt werd nageleefd.
Partij, vakbond, mutualiteit
en coöperatie gebruikten ook
het Feestlokaal geregeld voor
hun rode strijd.
52 1924 was een belangrijk jaar
voor de Gentse socialistische
beweging. Toen vond tijdens
de zomer, in het grote paleis
van de Wereldtentoonstelling
van 1913 en de omliggende
tuinen, de Exposition Internationale
de la Coopération et
des Œuvres Sociales (EICOS)
plaats. Die tentoonstelling over
de verwezenlijkingen van de
coöperatieve beweging in binnen-
en buitenland lokte duizenden
bezoekers. De coöperatie
Vooruit nam een aanzienlijk
deel van de tentoonstellingsruimte
in beslag.
53 In de tweede helft van de
jaren 1930 ontvluchtten heel
wat Spaanse kinderen hun land
voor de burgeroorlog. In veel
Belgische steden ontfermden
comités zich over hen, ook in
Gent. Daar kwamen de eerste
kinderen op 12 mei 1937 met
de bus toe aan het Sint-Pietersstation.
Ze werden in stoet naar
het Feestlokaal geleid, waar
ze aan pleeggezinnen werden
toege wezen. Dat ging gepaard
met hartverscheurende taferelen.
Broers en zussen huilden
als ze van elkaar werden gescheiden.
Er arriveerden dat
jaar nog een tweede en derde
groep Spaanse kinderen. In
totaal belandden 125 kinderen
bij Gentse pleeg gezinnen.
54 Het faillissement van de Belgische
Bank van den Arbeid in
1934 was een mentale en financiële
opdoffer voor de coöperatie
Vooruit. Het zette een rem
op de ongebreidelde expansie
die ze tot dan toe had gekend.
De Tweede Wereldoorlog gaf
Vooruit opnieuw een zware
gids nl.indd 21 17/04/13 18:05
21

dreun. Een groot deel van
haar gebouwenpatrimonium
— ook het Feestlokaal — raakte
zwaar gehavend. In de jaren
1950 leek het alsof de coöperatie
zich enigszins herstelde,
maar daarna ging het opnieuw
bergafwaarts. Heel wat afdelingen
maakten verlies. De kruidenierswinkels
bijvoorbeeld
kregen steeds meer concurrentie
van de opkomende supermarkten.
Het warenhuis dat
Vooruit in 1956 naast het Feestlokaal
opende, was een poging
tot modernisering, maar
bleek niet rendabel en ging
in 1979 dicht.
vooruit.cobra.be / rode strijd
22
engagement
oorlog is geen kunst
55 In de herbestemde Vooruit
verdween het engagement niet.
Het centrum zette zijn deuren
wagenwijd open voor holebi-,
mensenrechten- en veel andere,
meestal links-progressieve,
geëngageerde verenigingen.
Die huurden er zalen voor
fuiven, debatten, congressen …
Ook in de eigen programmatie
toonde de nieuwe Vooruit zich
kritisch en maatschappelijk
betrokken. In de jaren 1990
ebde dat engagement enigszins
weg. Het kunstencentrum
profileerde zich toen vooral
sterk op artistiek vlak. Maar
in 2003 trok het met het evenement
Oorlog is geen kunst,
naar aanleiding van de nakende
Tweede Golfoorlog, opnieuw
radicaal de kaart van het engagement.
Sindsdien houdt het
voortdurend de vinger aan de
pols van de maatschappij. Zo
toont het zich de laatste jaren
heel geëngageerd op het vlak
van milieu.
gids nl.indd 22 17/04/13 18:05

vooruit.cobra.be / oorlog is geen kunst
laboratorium van het
niet-wetenschappelijk
onderzoek
56 En nu jij!
Welke betekenis heeft het
Vooruitgebouw in jouw leven?
Is het voor jou in de eerste
plaats een kunstencentrum,
of eerder de ideale ontmoetings-
plek? Of vind jij het gewoon
een gebouw zoals alle andere
in deze stad? Doe de test
en kom te weten welk soort
Vooruitbezoeker jij bent.
De tentoonstelling
‘100 jaar Vooruit’
(01.05.2013 – 01.12.2013)
is een realisatie van
STAM,
UGent,
Amsab–Instituut voor
Sociale Geschiedenis,
Provincie Oost-Vlaanderen
(i.h.k.v. het project
Museum van de Vlaamse
Sociale Strijd) en
Kunstencentrum Vooruit
curator
dr. Liesbet Nys
(Instituut voor Publieks-
geschiedenis, UGent)
verantwoordelijke uitgever
Lieven Decaluwe,
Gent Cultuurstad vzw,
Bijlokekaai 7b,
B–9000 Gent
vorm
Dooreman & Dams
foto cover
Voorgevel Feestlokaal
van Vooruit, 1958
© Amsab–ISG
foto backcover
Vuurwerk voor
de tiende verjaardag
van Kunstencentrum
Vooruit, 1992
© Michiel Hendryckx
gids nl.indd 23 17/04/13 18:05

gids nl.indd 24 17/04/13 18:05