vertaalde passages

HOOFDSTUK 2 WERKVERTALINGEN
HOOFDSTUK 3 HET BEGIN VAN DE TWEEDE PUNISCHE OORLOG
1. HET BELANG EN DE OORZAAK VAN DE TWEEDE PUNISCHE OORLOG
(Livius, Ab Urbe Condita XXI, 1-2.2)
a. De gedenkwaardigste aller oorlogen (1.1-3)
1 In dit deel van mijn werk is het mij geoorloofd/
mag ik als inleiding zeggen wat de meeste geschiedschrijvers
aan het begin van hun gehele
werk hebben verklaard, (namelijk) dat ik de oorlog
zal beschrijven (die) het meest gedenkwaardig
(is) van alle oorlogen die ooit zijn gevoerd, (de
oorlog) die de Carthagers onder leiding van
Hannibal 5 met het Romeinse volk hebben gevoerd.
Want noch zijn enige staten en volkeren,
sterker in (machts)middelen, een oorlog met
elkaar begonnen, noch was (er) voor deze (staten)
zelf ooit zoveel kracht of weerstandsvermogen; en
ze pasten niet onbekende oorlogstactieken op elkaar
toe, maar (al) beproefd in de Eerste Punische
Oorlog, en 10 het geluk/succes van/in de oorlog
was zozeer wisselend en (de uitkomst van) de oorlog
zozeer twijfelachtig dat de overwinnaars het
dichtst bij het gevaar/de ondergang zijn geweest.
Ze hebben ook bijna met grotere haat gestreden
dan met kracht, aangezien de Romeinen verontwaardigd
waren omdat overwonnenen uit eigen
beweging hun overwinnaars aanvielen, en aangezien
de Carthagers verontwaardigd waren omdat
ze meenden dat er (door de Romeinen) trots en
hebzuchtig over de overwonnenen geheerst is/
werd.
b. De eed van Hannibal en de verbittering van
Hamilcar (1.4-2.2)
1 Er wordt ook verteld dat Hannibal van bijna
negen jaar/op bijna negenjarige leeftijd kinderlijk
vleiend vragend aan zijn vader Hamilcar om
meegenomen te worden naar Spanje, toen deze
na afloop van de oorlog in Africa offerde, toen/
terwijl hij op het punt stond zijn leger daarheen
over te brengen, bij het altaar gebracht (werd en)
met aanraking van de offers/na de offers te
hebben aangeraakt, 5 door een eed verplicht werd
dat hij, zodra als hij kon, vijand zou zijn van het
Romeinse volk. Het verlies van Sicilië en Sardinië
griefde de man van geweldige trots/de zeer trotse
man: want hij meende dat én Sicilië door al te
snelle wanhoop aan de situatie was opgegeven én
Sardinië tijdens de opstand in Africa door bedrog
van de Romeinen, waarbij bovendien een belasting
10 was opgelegd, was weggekaapt. Door deze
zorgen gekweld ging hij gedurende vijf jaar zo te
werk bij de oorlog in Africa, die plaatsvond onmiddellijk
na de recente Romeinse vrede/vrede
met Rome, zo daarna gedurende negen jaar in
Spanje bij het vergroten van de Punische macht,
dat het duidelijk was dat hij een grotere oorlog in
de zin had dan die hij voerde en dat, als hij 15 langer
zou hebben geleefd, de Carthagers onder leiding
van Hamilcar de oorlog zouden zijn begonnen
met Italië die zij onder het opperbevel van
Hannibal zijn begonnen.
25

HOOFDSTUK 4 HANNIBALS TOCHT OVER DE ALPEN
2 SNEEUW EN AFGRONDEN (XXI, 35-38)
a. Over de bergpas (35.1-3)
1 De volgende dag, terwijl de barbaren al lustelozer
tussenbeide kwamen, werden de troepen
herenigd en de bergpas niet zonder verliezen,
toch met groter verlies van lastdieren dan van
mensen, overgetrokken. Vervolgens vielen al
minder bergbewoners aan en meer op de manier
van een roofoverval dan van een oorlog, 5 nu eens
de voorhoede, dan weer de achterhoede, al naar
gelang ofwel het terrein gelegenheid gaf ofwel de
koplopers of de achterblijvers enige gelegenheid
hadden geboden. De olifanten werden weliswaar
met grote vertraging langs de smalle, [steile]
wegen gevoerd, maar ze beveiligden de colonne
tegen de vijanden 10 waarlangs ze ook maar voortgingen,
omdat ze niet gewend (daaraan) angst
hadden om dichter bij te komen/angst bestond er
bij hen, die (daaraan) niet gewend waren, om
dichterbij te komen.
b. Sneeuwval (35.4-9)
1 Op de negende dag is men aangekomen op de
bergkam van de Alpen over merendeels ongebaand
terrein en langs omwegen, die ofwel het
bedrog van de gidsen ofwel, wanneer er geen geloof
in hen was, het op goed geluk ingaan van
dalen door hen die naar de weg gisten, veroorzaakten.
Twee dagen is een vaste legerplaats gehouden/had
men een vaste legerplaats en is rust
gegeven aan de soldaten die 5 door inspanning en
vechten vermoeid waren; en tamelijk veel lastdieren,
die op de rotsen waren uitgegleden, hebben
door de sporen van de colonne te volgen het
legerkamp bereikt. Sneeuwval voegde geweldige
angst toe/bezorgde angst aan hen die (meer dan)
genoeg hadden van zoveel ellende, terwijl het
sterrenbeeld van de Plejaden al onderging. Toen
de colonne door alles wat met sneeuw 10 was
bedekt, nadat ze bij het eerste licht begonnen
26
waren te marcheren, traag voortging en lusteloosheid
en wanhoop op het gezicht van allen zichtbaar
was, reed (partic.) Hannibal voor de veldtekens
uit en nadat de soldaten bevolen was op een
bepaald voorgebergte te gaan staan vanwaar wijd
en zijd uitzicht was, toonde hij (aan hen) Italië, en
de aan de voet 15 van de Alpen gelegen Povlakte
en toonde (aan) dat ze toen/nu/dan niet alleen de
muren van Italië overklommen/passeerden, maar
ook van de stad Rome; dat de rest vlak (en) dalend
zou zijn; dat met één of hoogstens met een tweede
gevecht zij de burcht en hoofdstad van Italië in
hun hand(en) en macht zouden hebben.
c. De afdaling begint (35.10-12)
1 Vandaar begon de colonne voort te gaan terwijl
zelfs de vijanden niets meer probeerden behalve
dan bij gelegenheid kleine overvallen. De overige
tocht was veel moeilijker dan hij bij de weg omhoog
was geweest - zoals de meeste hellingen van
de Alpen aan de kant van Italië weliswaar korter, 5
maar steiler zijn; want bijna de gehele weg was
steil, smal, glibberig, zodat ze noch zich tegen
uitglijden konden behoeden noch zij die een
beetje hun evenwicht hadden verloren, wanneer
ze op de grond vielen, op hun plaats konden blijven,
en de een over de ander heenviel en lastdieren
op mensen vielen.
e. De rotswand wordt begaanbaar gemaakt (37)
1 Eindelijk, nadat lastdieren en mensen vergeefs
zijn vermoeid, is een legerkamp opgeslagen op de
bergkam, nadat met de grootste moeite daarvoor
terrein is vrijgemaakt; zoveel sneeuw moest
worden weggegraven en weggeruimd. Vervolgens
maken soldaten die erop af gestuurd zijn om de
rotswand begaanbaar te maken waarlangs alleen
een weg 5 mogelijk was, omdat rots moest

worden uitgehakt, een geweldige stapel hout,
nadat in de rondte reusachtige bomen zijn neergehaald
en gesnoeid, en steken deze in brand,
toen ook krachtige wind was opgestoken geschikt
om vuur te maken en doen de brandende rotsen
springen door er azijn over te gieten. Zó maken ze
10 de door de brand verhitte rots(wand) met houwelen
toegankelijk en verminderen met niet te
scherpe haarspeldbochten de hellingen, dat niet
alleen de lastdieren, maar ook de olifanten
erlangs konden worden geleid. Vier dagen zijn
gebruikt in de omgeving van de rots(wand), nadat
de lastdieren bijna door honger zijn omgekomen;
want bijna kaal zijn de toppen, en als er iets van
voedsel is, bedekt 15 de sneeuw het. De lagere
gedeelten van de vallei hebben enkele zonnige
heuvels en beken bij bossen en al plaatsen meer
menselijke verzorging waard(ig). Daar zijn de
lastdieren naar het voedsel gestuurd en is rust
gegeven aan de door de wegaanleg vermoeide
mensen. Vervolgens is men in drie dagen afgedaald
naar de vlakte én met al vriendelijker plaatsen
én met (vriendelijker) karakter van de bewoners.
27

HOOFDSTUK 5 DE GEBEURTENISSEN IN GALLIA CISALPINA
2. DE REDEVOERING VAN SCIPIO (XXI, 40-41)
b. ‘Weinig Carthagers hebben de tocht overleefd’
(40.5-7)
1 Opdat jullie goed het soort oorlog en de vijand
kennen, moeten jullie met hen vechten, soldaten,
die jullie in de eerste oorlog te land en ter zee hebt
overwonnen, van wie jullie gedurende twintig
jaar belasting hebben geïnd, van wie jullie als
oorlogsbuit Sicilië en Sardinië 5 hebben afgenomen.
Er zal dus in deze strijd voor jullie en hen
die stemming zijn die er voor overwinnaars en
overwonnenen pleegt te zijn. En niet staan zij nu
op het punt te vechten omdat ze durven, maar
omdat het noodzakelijk is, (zij) die bijna in groter
getale zijn omgekomen dan over(levend) zijn;
tenzij jullie geloven dat zij die met een ongedeerd
leger de strijd hebben ontweken, nadat ze
tweederde 10 van hun infanteristen en ruiters bij
het overtrekken van de Alpen hebben verloren,
meer hoop hebben gekregen.
c. ‘De vijand is sterk verzwakt’ (40.8-11)
1 Maar (zal men zeggen) ze zijn weliswaar (met)
weinig, maar krachtig in geest/mentaliteit en
lichamen, van wie de sterkte en kracht nauwelijks
enig geweld kan tegenhouden. Integendeel, het
zijn schimmen, schaduwen van mensen, door
honger, kou, modder, vervuiling uitgeput, gekneusd
en verzwakt 5 tussen de stenen en rotsen;
bovendien zijn hun ledematen bevroren, hun
spieren door sneeuw verstijfd, hun lichaamsdelen
door ijs verschrompeld, hun wapens beschadigd
en gebroken, hun paarden kreupel en zwak. Met
28
deze ruiter/ruiterij, met deze infanterie gaan jullie
vechten; jullie hebben de laatste restanten van
een vijand, geen vijand, en ik vrees niets meer dan
dat het aan iemand toeschijnt, wanneer 10 jullie
hebben gevochten, dat de Alpen Hannibal hebben
overwonnen. Maar misschien was het zo passend
dat de goden zelf zonder enige menselijke
hulp met een leider en volk, als verbreker van verdragen,
de oorlog beginnen en beslissen, maar
dat wij, die direct na de goden zijn gekrenkt, een
begonnen en besliste oorlog afmaken.
e. ‘De strijd gaat om het behoud van het
Romeinse rijk’ (41.14-17)
1 Niet om het bezit van Sicilië en Sardinië, waarom
het eens ging, maar voor Italië moeten jullie
vechten. Noch is er een ander leger achter ons,
dat, als wij niet overwinnen, tegen de vijand
weerstand biedt, noch zijn er andere Alpen, zodat,
terwijl zij deze overtrekken, 5 nieuwe garnizoenen
in gereedheid gebracht kunnen worden;
hier moet weerstand geboden worden, soldaten,
alsof wij vechten vóór de muren van Rome. Laat
iedereen menen/Iedereen moet menen dat hij
met zijn wapens niet zijn lichaam/leven beschermt,
maar zijn vrouw en kleine kinderen: hij
moet zich niet alleen bezig houden met zijn huiselijke
zorgen, maar steeds weer dat in zijn geest
bedenken 10 dat de senaat en het volk van Rome
nu naar onze handen kijken: dat, zoals onze
kracht en deugd zal zijn geweest, zodanig vervolgens
het lot van die stad en het Romeinse rijk zal
zijn.’

3. HANNIBAL PEPT ZIJN TROEPEN OP (XXI, 42-44.7)
b. ‘Grote beloningen wachten jullie’ (43.5-10)
1 Hier moet overwonnen (worden) of gestorven
worden, soldaten, zodra jullie de vijand tegemoet
zijn gesneld. En hetzelfde lot, dat de noodzaak
om te vechten (jullie) heeft opgelegd, stelt jullie
als overwinnaars die beloningen in het vooruitzicht
groter dan welke/de allergrootste die de
mensen zelfs niet van de onsterfelijke goden 5
plegen te wensen. Als we slechts Sicilië en
Sardinië, dat aan onze ouders is ontnomen, met
onze moed zouden heroveren, zouden de beloningen
toch voldoende groot/aanzienlijk zijn:
(maar) wat de Romeinen ook maar bezitten, door
zovele triomfen verworven en bijeengebracht, dat
alles zal van jullie zijn met eigenaars en al; 10 voor
deze zo rijke prijs, kom aan dus, neemt de wapens
(op), terwijl de goden goed helpen/met de goede
hulp van de goden. Al lang genoeg hebben jullie,
door in de uitgestrekte/woeste bergen van
Lusitanië en Celtiberië vee na te jagen, geen enkele
winst gezien van jullie zovele inspanningen en
gevaren; het is eindelijk de hoogste tijd dat jullie
winstgevende en lonende krijgsdienst 15 verrichten
en grote beloningen voor jullie inspanning(en)
verdienen, na een zo grote tocht door
zoveel bergen en rivieren en zoveel gewapende
volkeren te hebben afgelegd. Hier heeft het lot
het einde van jullie inspanningen gegeven; hier
zal het (lot) verdiende loon geven nu de diensttijd
is volbracht.
c. ‘Jullie vechten tegen rekruten met een nieuwe
bevelhebber’ (43.11-18)
1 Jullie moeten niet menen dat zoals de oorlog
van/met een grote naam is, de overwinning zo
moeilijk zal zijn; dikwijls heeft én een geminachte
vijand een bloedige strijd opgeleverd én
zijn beroemde volkeren en koningen door een
zeer geringe krachtsinspanning overwonnen.
Want wanneer deze ene 5 glans van de Romeinse
naam is verwijderd, wat is dan de reden waarom
zij met jullie vergeleken moeten worden? Om
maar te zwijgen van jullie twintigjarige krijgsdienst
(gepaard gaande) met die moed, met dat
lot, zijn jullie hier gekomen vanaf de zuilen van
Hercules, vanaf de Oceaan en de uiterste grenzen
van de aarde door/langs zoveel zeer wilde volkeren
van Spanje en Gallië, (steeds) overwinnend; 10
jullie zullen vechten met een rekrutenleger, juist
in deze zomer neergeveld, overwonnen, belegerd
door Galliërs, nog onbekend aan zijn aanvoerder
en zijn aanvoerder niet kennend. Of moet ik, (die)
bijna (is) geboren in de veldheerstent van zijn
vader, de zeer beroemde opperbevelhebber, in
ieder geval (daar) opgegroeid, als bedwinger van
Spanje en Gallië, tevens als overwinnaar niet
15 alleen van de Alpenvolkeren, maar, wat veel
groter/belangrijker is, van de Alpen zelf, mij vergelijken
met deze zesmaanden-aanvoerder,
deserteur van zijn (eigen) leger? Als iemand hem
vandaag de Carthagers en Romeinen zou tonen
nadat de veldtekenen zijn verwijderd, ik weet
zeker dat hij niet zou weten van welk van beide
legers hij de consul is. Ik acht dat niet 20 van gering
belang, soldaten, dat er niemand van jullie is
voor wiens ogen ik zelf niet dikwijls een of ander
wapenfeit heb verricht, aan wie ik niet eveneens,
als toeschouwer en ooggetuige van zijn moed,
zijn heldendaden kan vertellen, met vermelding
van tijd en plaats. Met jullie door mij duizendmaal
geprezen en beloond, eerder leerling van
jullie allen dan een opperbevelhebber, zal ik
voortgaan naar de slag(linie) tegen hen die aan
elkaar onbekend zijn en elkaar niet kennen.
d. ‘Denkt aan de ondervonden smaad en
onrecht’ (44.1-7)
1 Waarheen ook maar ik mijn ogen heb laten/laat
rondgaan, zie ik alles vol(van) moed en kracht,
oudgediende infanterie, met en zonder toom rijdende
ruiters van de edelste volkeren, jullie de
trouwste en dapperste bondgenoten, jullie,
Carthagers, die 5 zowel vanwege het vaderland als
29

vanwege de meest rechtvaardige woede op het
punt staan te/gaan strijden. Wij vallen aan en met
ten aanval gerichte veldtekenen dalen wij af naar
Italië, terwijl we des te vermeteler en dapperder
zullen vechten dan de vijand, naarmate de hoop
groter is, de moed groter is van een aanvaller dan
van een verdediger. Bovendien verdriet, onrecht
en smaad vuren aan en prikkelen 10 de geest(en).
Voor de doodstraf hebben ze eerst mij als leider
opgeëist, daarna jullie allen omdat jullie
Saguntum hadden bestormd; als we waren uitgeleverd,
zouden ze ons de ergste folteringen
hebben aangedaan. Het zeer wrede en trotse volk
maakt alles tot het zijne en onderwerpt (alles) aan
zijn willekeur; het vindt het rechtvaardig dat het
de voorschriften geeft met wie wij oorlog, 15 met
30
wie wij vrede hebben. Het begrenst ons en sluit
ons in met de grenzen van bergen en rivieren die
wij niet mogen passeren en die grenzen, die het
vaststelt, neemt het niet in acht. ‘Ga niet de Ebro
over; laat je niet in met de Saguntijnen’. Ligt
Saguntum aan de Ebro? 20 ‘Verroer je nergens van
je plaats.’ Is het te weinig dat je mijn oudste
provincies Sicilië en Sardinië hebt afgepakt? Je
pakt ook de Spaanse landen in en, als ik vanhier
zal zijn weggegaan, zul je naar Afrika oversteken.
Zul je echter oversteken? Ik zeg dat je (al) bent
overgestoken. Ze hebben de twee consuls van dit
jaar, 25 de één naar Afrika, de ander naar Spanje
gestuurd.’ Er is niets ergens voor ons achtergelaten,
behalve wat wij met wapens hebben opgeëist.

HOOFDSTUK 6 DE SLAG BIJ CANNAE
2. DE SLAG BIJ CANNAE (XXII, 44-48)
a. De Romeinen zetten twee legerkampen op
(44.1-4)
1 Toen de consuls de routes/wegen voldoende
hadden verkend, terwijl ze Hannibal volgden, zodra
men bij Cannae was gekomen en ze Hannibal
voor ogen hadden, sloegen ze (de consuls) twee
versterkte legerkampen op, met bijna dezelfde
tussenruimte als bij Gereonium, nadat ze zoals
tevoren de troepen hadden verdeeld. 5 De rivier
de Aufidus, langs beide legerkampen stromend/
die . . . stroomde, gaf aan de waterhalers toegang,
vanaf de voor ieder(e) (partij) gunstig gelegen
plaats, niet zonder strijd; toch vanaf de kleinste
legerplaats, die aan de overkant van de Aufidus
was opgeslagen, haalden de Romeinen vrijer
water, omdat de overkant van de rivier geen garnizoen
(van) vijanden had. 10 Toen Hannibal
hoop had gekregen dat de consuls gelegenheid
tot vechten zou maken/geven op een terrein (dat)
gunstig (was) voor een ruitergevecht, op welk
onderdeel van zijn legermacht hij ongeslagen
was, stelde hij zijn slaglinie op en daagde de
vijanden uit door een schermutseling van de
Numidiërs.
3. DE NEDERLAAG EN DE GEVOLGEN (XXII, 49-51.4)
a. Consul Aemilius Paulus raakt gewond (49.1-5)
1 Aan de andere kant van de strijd viel Paulus,
hoewel hij onmiddellijk in het eerste gevecht
door een slingersteen zwaar was getroffen, toch
én dikwijls met aaneengesloten gelederen Hannibal
aan én hernieuwde de strijd op tamelijk veel
plaatsen, terwijl Romeinse ruiters hem beschermden,
5 na/hoewel tenslotte de paarden
(= de strijd te paard) achterwege waren gelaten/hij
had gelaten, omdat de consul de krachten ontbraken
zelfs om zijn paard te mennen. Ze zeggen
b. Ruzie tussen de consuls Paulus en Varro
(44.5-7)
1 Vervolgens werd het Romeinse legerkamp
wederom in beroering gebracht door soldatenoproer
en onenigheid van de consuls, toen Paulus
Varro de roekeloosheid van Sempronius en
Flaminius verweet, (en) Varro (Paulus) Fabius als
prachtig voorbeeld voor bange en trage bevelhebbers
verweet 5 en hij (nl. Varro) goden en mensen
tot getuige aanriep dat bij hem geen (enkele)
schuld was/lag, (om)dat Hannibal al als het ware
Italië zich had toegeëigend; dat hij door een collega
in zijn handelen belemmerd werd; dat ijzer en
wapens aan kwade en begerig te vechten/vechtlustige
soldaten werden ontnomen; (toen) hij/de
ander (nl. Paulus) zei dat, als de legioenen die
waren prijsgegeven en overgeleverd aan een
ondoordachte en 10 onvoorzichtige strijd iets zou
overkomen, hij uitgesloten zou zijn van alle
schuld, (maar wel) deelhebber zou zijn aan de
hele afloop; hij moest nog zien dat (van hen) die
een slagvaardige en roekeloze tong hadden, de
handen evenzeer sterk waren in een gevecht.
dat toen iemand verklaarde dat de consul de
ruiters had bevolen af te stijgen, Hannibal tegen
hem heeft gezegd: ‘Hoe liever zou ik willen, dat
hij ze bij mij geboeid uitleverde.’ Het infanteriegevecht
van de ruiters was zodanig als hij behoorde
te zijn, nu de overwinning van de vijanden een
feit was, 10 toen de overwonnenen liever ter
plekke wilden sterven dan vluchten, (en) de overwinnaars
boos (op de soldaten) die de overwinning
vertraagden, hen afslachtten die ze niet konden
verdrijven. Toch hebben zij al weinigen,
overlevend en vermoeid door de inspanning en
31

wonden, verdreven. Vervolgens zijn allen uiteengejaagd
en zij die dat konden zochten paarden
voor de vlucht.
b. De laatste woorden van Aemilius Paulus
(49.6-11)
1 Toen de krijgstribuun Gnaeus Lentulus, te
paard voorbijrijdend/die te paard voorbijreed de
consul op een steen had zien zitten overdekt door
bloed, zei hij: ‘Lucius Aemilius, om wie als enige
onschuldig aan de nederlaag van vandaag de
goden zich moeten bekommeren, neem dit
paard, zolang als 5 én voor u nog enige kracht
over is én ik als metgezel u kan optillen en
beschermen. Maak deze strijd niet rampzalig
door de dood van een consul; ook zonder dat zijn
er genoeg tranen en rouw.’ Hierop zei de consul:
‘Veel geluk jij, Gnaeus Cornelius; maar pas op dat
je niet door vergeefs medelijden te hebben de
geringe 10 tijd verspilt om uit de handen van de
vijand te ontsnappen. Ga weg, bericht officieel
aan de senatoren dat ze de Romeinse stad/Rome
moeten verschansen en voordat de zegevierende
vijand aankomt, moeten beveiligen met garnizoenen;
bericht persoonlijk aan Quintus Fabius
dat Lucius Aemilius gedachtig zijn voorschriften
én tot nu toe heeft geleefd én sterft. Sta mij toe
dat ik/Laat mij in dit bloedbad 15 van mijn soldaten
sterf/sterven opdat ik niet of opnieuw de
schuldige ben op grond van mijn consulaat óf de
32
aanklager word van mijn collega, om door een
ander te beschuldigen mijn onschuld te beschermen.’
e. Het advies van Maharbal (51.1-4)
1 Toen de anderen, de zegevierende Hannibal
omringend, hem gelukwensten en aanraadden
om na een zo grote oorlog te hebben volbracht, de
rest van de dag en de volgende nacht én zelf voor
zichzelf rust te nemen, én (die) aan zijn vermoeide
soldaten te geven, zei de aanvoerder van de ruiters
Maharbal, 5 menend dat er allerminst
gewacht moest worden: ‘Integendeel opdat je
weet wat door dit gevecht gedaan/bereikt is, zul
je over vier dagen als overwinnaar op het Capitool
dineren. Volg (me); met de ruiterij zal ik vooruitgaan,
opdat ze weten dat je eerder gekomen bent
dan zult komen.’ Aan Hannibal scheen de voorstelling
van zaken al te optimistisch toe en groter
dan dat hij hem onmiddellijk 10 kon overzien.
Dus zei hij dat hij de goede wil van Maharbal
prees: (maar) dat tijd nodig was om zijn plan/
advies te overwegen/overdenken. Toen (zei)
Maharbal: ‘De goden hebben natuurlijk niet alles
aan dezelfde man gegeven: je weet te overwinnen,
Hannibal, (maar) je overwinning (te) gebruiken
weet je niet.’ Het oponthoud van deze dag wordt
beschouwd de reddende factor te zijn geweest
voor Rome en het rijk.

HOOFDSTUK 7 NA DE SLAG BIJ CANNAE (23, 12.2-13.5)
b. Mago vraagt om versterkingen (12.2-5)
1 Opdat/om ervoor te zorgen dat er het bewijs van
een des te grotere nederlaag was, heeft hij [Mago]
met woorden er aan toegevoegd/aan zijn woorden
toegevoegd dat niemand behalve ‘ridders’ en
dan nog de voornaamsten van juist dezen, dit
onderscheidingsteken droegen. De kern van zijn
betoog was dat al naar gelang Hannibal dichterbij
de hoop op het voltooien/tot een goed einde
brengen van de oorlog is, des te meer hij met alle
hulp/met man en macht geholpen moest worden.
5 Dat de expeditie zich immers ver van huis
afspeelde, midden in het gebied van de vijanden;
er werd een grote hoeveelheid (van) geld (en)
graan verbruikt en zovele veldslagen hadden weliswaar
de legers van de vijanden ten gronde
gericht, maar ook de troepen van de overwinnaar
in enige mate verzwakt; er moest dus een versterking
gezonden worden, er moest geld gestuurd
worden voor soldij 10 en graan voor soldaten die
zich de naam Puniërs zo zeer waardig hadden
getoond.
Toen allen na deze woorden van Mago van vreugde
vervuld waren, zei Himilco, een man van de
Barcas-partij, menend dat/die meende dat zich
een gelegenheid voordeed om Hanno ervan langs
te geven: ‘Wat nu, Hanno? Heb je ook nu (nog)
spijt van 15 de tegen de Romeinen ondernomen
oorlog? Geef (nu maar) het bevel dat Hannibal
wordt uitgeleverd; verbied (nu maar) dat er in
zulke gunstige omstandigheden dank wordt
betuigd aan de onsterfelijke goden; laten we
luisteren naar de Romeinse senator in de senaat
van de Carthagers.’
c. Hanno wil nu vrede sluiten met de
Romeinen (12.6-12)
1 Toen zei Hanno: ‘Ik zou vandaag gezwegen
hebben, heren senatoren, om te voorkomen dat
ik bij de algemene vreugde van allen iets zei dat
voor jullie minder verheugend was; nu zou ik
voor een senator die vraagt of ik nog spijt heb van
de tegen de Romeinen ondernomen oorlog, 5 als
ik zou zwijgen, of arrogant of kruiperig schijnen,
van welke de ene houding toebehoort/eigen is
aan een man die de vrijheid van een ander vergeten
is en de andere houding aan de man die zijn
eigen vrijheid vergeten is. Laat ik antwoorden’,
zei hij, ‘aan Himilco dat ik niet ben opgehouden
met spijt hebben van de oorlog en dat ik niet eerder
zal ophouden jullie onoverwinnelijke aanvoerder
te beschuldigen dan dat ik zal hebben
gezien dat de oorlog beeïndigd is op de een of
andere 10 acceptabele voorwaarde; evenmin zal
enige andere zaak dan een nieuwe vrede voor mij
het verlangen naar de oude vrede beeïndigen. Dus
zijn die dingen waarover Mago zo-even opschepte,
al verheugend voor Himilco en de overige aanhangers
van Hannibal: voor mij kunnen ze verheugend
zijn, omdat in de oorlog behaalde successen,
tenminste als we 15 ons succes willen
gebruiken, ons een gunstiger/billijker vrede zullen
verschaffen; want als wij dit tijdstip/deze
gelegenheid, waarin wij de vrede meer schijnen te
kunnen schenken dan aanvaarden, voorbij laten
gaan, vrees ik dat ook deze vreugde voor ons de
perken te buiten gaat en op niets uitloopt.
d. ‘Wij zijn eigenlijk nog niets opgeschoten’
(12.13-13.2)
1 Wat is dit toch ook nu voor vreugde? Ik heb de
legers van de vijanden gedood; zend mij soldaten.
Wat zou je anders vragen, als je overwonnen was?
Ik heb twee legerkampen van de vijanden ingenomen,
natuurlijk vol van buit en proviand; geef
mij koren en geld. Wat 5 anders zou je vragen, als
je beroofd en verstoken van je legerkamp was? En
om te voorkomen dat ik me over alles alleen verbaas
- want omdat ik Himilco geantwoord heb, is
het immers ook mij geoorloofd en gerechtigd
vragen te stellen - ik zou willen dat hetzij
33

Himilco hetzij Mago antwoordt, aangezien er bij
Cannae gevochten is tot de totale ondergang van
het Romeinse Rijk en het vaststaat dat geheel
Italië afvallig is, 10 ten eerste welk volk van
Latijnse naam naar ons is overgelopen, vervolgens
welke man uit vijfendertig kiesdistricten naar
Hannibal overgelopen is.’ Toen Mago beide (vragen)
had ontkend, zei hij: ‘Dus is er van vijanden
nu nog een al te grote hoeveelheid over. 15 Maar
ik zou willen weten welke moed of welke verwachting
die menigte (vijanden) (nog) heeft/
bezit.’ Toen Mago zei dat hij dit niet wist, zei hij:
‘Niets is (anders) makkelijker om te weten. Welke
gezanten hebben de Romeinen naar Hannibal
gezonden (om te onderhandelen) over de vrede?
Om kort te gaan/kortom: is er naar jullie overgebracht
dat er enige (lett.: welke) melding van vrede
gemaakt is in Rome? Toen hij (Mago) ook dit ontkend
had, 20 zei hij (Hanno): ‘Wij hebben dus nog
(precies) zo onverminderd oorlog als we hadden
op die dag waarop Hannibal naar Italië is overgestoken.’
34
e. ‘Wij moeten geen versterkingen sturen’
(13.3-5)
1 De meesten van ons leven nog, die zich (kunnen)
herinneren, hoe wisselend (de kans op) de
overwinning in de Eerste [Punische] Oorlog
geweest is. Nooit is te land en ter zee onze positie
gunstiger geschenen dan zij was vóór de consuls
C. Lutatius en A. Postumus/het consulaat van C.
Lutatius en A. Postumus. Toen Lutatius 5 en
Postumus consul waren, zijn wij echter totaal verslagen
bij de Aegates Eilanden. Maar als – dit
ongunstige voorteken, dat de goden mogen
afwenden – het lot ook nu iets anders zal uitpakken,
hopen jullie dan, wanneer wij overwonnen
zullen worden, op de vrede, die nu niemand ons
aanbiedt, wanneer wij aan de winnende hand
zijn? Als iemand dus zal beraadslagen over (de
vraag of) de vrede moet worden aangeboden aan
de vijanden of 10 moet worden aanvaard, weet ik
welke mening ik moet zeggen; als jullie beraadslagen
over die dingen die Mago eist, ben ik de
mening toegedaan/meen ik dat het niet nuttig is
dat zij gezonden worden aan overwinnaars en ik
ben van oordeel dat zij nog veel minder moeten
worden gestuurd aan hen die ons om de tuin leiden
met valse en ijdele hoop.’

HOOFDSTUK 8 HANNIBAL KEERT TERUG NAAR CARTHAGO
3. HANNIBAL WORDT NAAR CARTHAGO TERUGGEROEPEN (XXX, 19-20)
c. Hannibals antwoord aan de gezanten
(20.1-4)
1 Men zegt dat hij tandenknarsend en zuchtend
en zijn tranen amper bedwingend de woorden
van de gezanten heeft aangehoord. Nadat de
bevelen waren overgebracht, zei hij: ‘Nu roepen
zij mij niet meer indirect maar openlijk terug,
(zij) die al eerder probeerden mij terug te halen
door te verbieden dat versterkingen en geld werden
gezonden. 5 Dus overwon niet het Romeinse
volk dat al zo vaak geveld en verjaagd is Hannibal,
maar de senaat van de Carthagers door naijver en
afgunst; en niet zal P. Scipio zozeer jubelen en zo
pochen over deze smaad van mijn terugkeer als
Hanno, die ons huis/onze familie te gronde heeft
gericht door de ondergang van Carthago, 10
omdat hij dat met een andere zaak niet kon/
omdat hij dat op een andere manier niet gedaan
kreeg.
d. Hannibals vertrek uit Italië (20.5-9)
1 Omdat hij juist dit al voorzag, had hij van te
voren schepen laten gereedmaken. Dus, nadat hij
de onbruikbare troep soldaten zogenaamd als
garnizoen had uiteengezonden over de steden in
het Bruttische land, die als weinige meer door
vrees dan door trouw in toom gehouden werden,
zette hij wat tot de kern van zijn leger behoorde,
5 over naar Afrika, nadat velen van Italische
afkomst omdat zij, die weigerden hem naar
Afrika te zullen volgen, hun toevlucht hadden
gezocht in heiligdom van Juno Lacinia, die tot die
dag niet ontheiligd was, precies in de tempel op
gruwelijke wijze waren gedood. Men bericht dat
zelden iemand die zijn vaderland omwille van het
ballingschap verliet zo bedroefd is weggegaan 10
als Hannibal toen hij het land van de vijanden
verliet. (Men vertelt) dat hij telkens omkeek naar
de kusten van Italië, en terwijl hij goden en mensen
beschuldigde, ook zichzelf en zijn eigen
hoofd vervloekte, omdat hij zijn van bloed doordrenkte
soldaten niet van/na de overwinning bij
Cannae (direct) naar Rome geleid had; Scipio (zei
hij) durfde naar Carthago te gaan, die 15 als consul
de Punische vijand in Italië niet (onder ogen)
gezien had: maar hij, na honderdduizend soldaten
bij het Trasimeense Meer (en) Cannae gedood
te hebben, had zijn krachten verbruikt bij
Casilinum, Cumae en Nola. Dit beschuldigend en
klagend/terwijl hij deze klachten en beschuldigingen
uitte, werd hij weggesleurd uit een langdurige
bezetting van Italië.
35

HOOFDSTUK 9 OPMERKELIJK GEDRAG IN OORLOGSTIJD
1. SCIPIO EN ALLUCIUS (XXVI, 49-50)
b. Scipio geeft Allucius zijn verloofde terug
(50.1-8)
1 Vervolgens wordt als krijgsgevangene door de
soldaten een volwassen jonge vrouw naar hem
toegebracht van zo’n buitengewone schoonheid
dat, waar ze ook maar haar schreden richtte, ze de
ogen van allen op zich richtte. Nadat Scipio naar
haar vaderland en ouders gevraagd had, vernam
hij onder andere dat ze verloofd was met de leider
5 van de Celtiberiërs; de jonge man had de naam/
heette Allucius. Nadat hij dus haar ouders en de
verloofde ogenblikkelijk van huis had laten ontbieden,
sprak hij, toen hij hoorde dat hij
(Allucius) stierf van liefde voor zijn verloofde,
hem, zodra hij aangekomen was, met zorgvuldiger
taal/woorden toe dan zijn ouders: ‘Als jonge
man’, zei hij, ‘spreek ik tot een jonge man opdat
er des te minder verlegenheid/gêne in dit gesprek
tussen 10 ons is. Toen jouw verloofde, die door
onze soldaten gevangen genomen is, naar mij was
geleid en ik hoorde dat zij jou ter harte ging en
haar schoonheid (hieraan) geloofwaardigheid verleende,
ben ik, omdat ik zelf, als het mij geoorloofd
zou zijn te genieten van de genoegens van
mijn leeftijd, in het bijzonder in een oprechte en
wettelijke liefde, en de staat niet onophoudelijk
mijn aandacht had opgeëist, zou willen dat mij 15
vergiffenis werd verleend als ik mijn verloofde
nogal/te hartstochtelijk liefhad, (ben ik) de liefde
van jou, wiens liefde ik kan billijken, welgezind.
Jouw verloofde was bij mij met hetzelfde respect
als bij jouw schoonouders en haar ouders; zij is
voor jou bewaard, opdat zij als een ongerept
geschenk en een geschenk mij en jou waardig aan
jou kon worden teruggegeven. 20 In ruil voor dit
geschenk beding ik deze ene beloning: dat je
bent/wees een vriend voor het Romeinse volk en,
als je meent dat ik een goed man ben, zoals deze
volkeren reeds tevoren mijn vader en oom kenden,
dat je moet weten/weet dat er velen gelijkend
op ons in de Romeinse burgerij/onder de
36
Romeinse burgers zijn, en dat er heden ten dage
geen enkel volk op aarde kan worden genoemd
dat jij minder wil voor jou en de jouwen als vijand
25 of dat jij liever wil als vriend.’
c. Edelmoedig optreden van Scipio (50.9-14)
1 Toen de jongeman, overstelpt door zowel verlegenheid
als vreugde, terwijl hij de rechterhand
van Scipio vasthield, (de hulp van) alle goden aanriep,
om hem voor zichzelf dank te betuigen, aangezien
er voor hem (daartoe) geenszins voldoende
gelegenheid was/bestond in verhouding tot zijn
eigen gevoelens en zijn (= Scipio’s) verdienste
jegens hem (= Allucius), 5 zijn/werden daarna de
ouders en verwanten van het meisje geroepen;
zij/dezen, omdat het meisje hun zonder vergoeding
werd teruggeven tot het terugkopen van wie
ze een voldoende/behoorlijk grote hoeveelheid
goud hadden meegebracht, zijn begonnen Scipio
te smeken om dit (als) geschenk van hen te aanvaarden,
waarbij zij (hem) verzekerden dat de
dank(baarheid) bij hen voor deze zaak niet minder
groot zou zijn 10 dan de dank was voor het feit dat
het meisje ongeschonden was teruggegeven.
Nadat Scipio beloofd had dat hij het zou aanvaarden,
omdat ze het met zoveel nadruk vroegen,
beval hij dat het voor hun voeten werd neergelegd
en zei, toen Allucius bij hem geroepen was:
‘Bovenop de bruidsschat die je van je schoonvader
zult ontvangen, zullen deze bruidsgiften er voor
jou van mij bijkomen’; 15 en hij beval (hem) het
goud op te tillen en als zijn eigendom te beschouwen.
Verheugd over deze geschenken en eerbewijzen
vervulde hij, (eenmaal) naar huis gezonden, de
oren van zijn landgenoten met verdiende loftuitingen
(aan het adres) van Scipio: (hij zei) dat er
een jonge man gekomen was, zeer gelijk aan de
goden, die zowel alles overwon/overtrof met
wapens, als in welwillendheid en weldaden. Dus
keerde hij, na een lichting onder zijn volgelingen
gehouden te hebben, 20 binnen enkele dagen met
1400 uitgelezen ruiters terug naar Scipio.

HOOFDSTUK 11 SCIPIO’S PROCES EN DOOD
2. DE AANKLACHT TEGEN SCIPIO EN HET PROCES (XXXVIII, 50.4-53.7)
a. Argumenten pro en contra het proces (50.4-9)
1 Een groter conflict, dat ontstaan was zowel met
een grotere als beroemdere man, drukte het vermelden
van en elke herinnering aan deze onenigheid
de kop in. De beide Quintii Petilii daagden
Publius Scipio Africanus voor het gerecht, naar
Valerius Antias verzekert. Al naar gelang 5 van
ieder de aard/karakter was, vatten zij (alle burgers)
dit (verschillend) op. Sommigen beschuldigden
niet de volkstribunen, maar de gehele staat
(omdat) die dit kon toestaan/laten gebeuren: (zij
zeiden dat) de twee grootste steden ter wereld
zich ongeveer terzelfder tijd ondankbaar hadden
betoond/waren bevonden jegens hun leiders,
(maar) dat Rome nog ondankbaarder was, want
Carthago had, nadat het overwonnen was, de
overwonnen 10 Hannibal in ballingschap gedreven,
maar het overwinnende Rome verdreef/verdrijft
de overwinnaar Africanus. Anderen (hielden
vol dat) geen enkele burger zover (boven anderen)
moest uitsteken, dat hij niet kon worden aangeklaagd/ondervraagd
op grond van de wetten; en
dat niets zo van belang was voor het gelijk verdelen
van vrijheid als dat de (juist) allermachtigste
zijn (eigen) zaak kon bepleiten. Wat – 15 om maar
niet te spreken van de leiding van de staat - werd
er echter veilig toevertrouwd aan iemand, als er
geen rekenschap moest worden afgelegd? Dat
tegen hem die geen onpartijdige rechtspleging
verdragen kan, geen (enkele) krachtige maatregel
onrechtvaardig is.
b. Scipio verdedigt zich (50.10-12)
1 Deze dingen zijn behandeld in gesprekken totdat
de dag om zijn zaak te bepleiten kwam. Noch
werd iemand anders voordien noch werd die
Scipio zelf als consul of censor door een grotere
menigte van ieder slag mensen naar het forum
begeleid dan de beklaagde op die dag (begeleid
werd). 5 Toen hem bevolen werd zijn zaak te
bepleiten, begon hij zonder enige vermelding van
de beschuldigingen, een zo grandioze redevoering
over de door hem verrichte daden, dat het in
voldoende mate vaststond dat niemand ooit of
beter of meer naar waarheid geprezen was. Zijn
daden werden door hem immers met dezelfde
geestkracht en mentaliteit besproken als waarmee
zij (door hem) verricht waren, en 10 er was
geen afkeer bij zijn toehoorders omdat ze te berde
gebracht werden ter verdediging van zichzelf en
niet tot zijn eigen roem/om zichzelf op te
hemelen.
d. Scipio roept op tot een dankbetuiging aan de
goden (51.6-11)
1 Zodra die dag aanbrak, namen de volkstribunen
bij het eerste daglicht plaats op de tribune.
Toen de aangeklaagde opgeroepen werd, naderde
hij met een grote schare van vrienden en beschermelingen
midden door de vergadering de tribune
en, nadat er stilte was opgelegd, zei hij: ‘Op deze
dag, volkstribunen en jullie, Romeinse burgers,
streed ik, toen wij waren slaags geraakt, goed en
succesvol met 5 Hannibal en de Carthagers in
Afrika. Dus, aangezien het vandaag billijk/juist is
dat er afgezien wordt van geschillen en verwijten,
zal ik van hier onmiddellijk/meteen gaan naar
het Capitool om Jupiter, de beste en de grootste,
Juno en Minerva en de overige goden die het
Capitool en de burcht (van Rome) 10 beschermen,
te begroeten, en ik zal hun dank betuigen, omdat
ze me op én juist deze dag én vaak bij andere gelegenheden
de geestkracht en de mogelijkheid
hebben gegeven om mij verdienstelijk te maken
voor de republiek. Ook voor wie het van jullie
passend is, Romeinse burgers, ga met mee en bid
tot de goden dat jullie leiders hebben gelijk aan
mij/als ik, zowaar als júllie vanaf 15 mijn zeventiende
levensjaar tot aan mijn oude dag altijd op
37

mijn leeftijd vooruitgelopen hebben met jullie
eerbewijzen/het verlenen van ereambten, (en) ík
op jullie eerbewijzen geanticipeerd heb met het
verrichten van daden.’
h. De verontwaardiging van Gracchus (53.1-4)
1 Aan zijn verklaring voegde hij zijn verontwaardiging
toe: ‘Zal Scipio, die (beroemde)
bedwinger van Afrika, onder jullie voeten staan,
volkstribunen? Heeft hij daarom de vier meest
aanzienlijke aanvoerders van de Puniërs in
Spanje, vier legers verslagen en verjaagd; heeft hij
daarom Syphax gevangengenomen, 5 Hannibal
volledig verslagen, Carthago aan ons schatplichtig
gemaakt, Antiochus (want Lucius Scipio aanvaardde
zijn broer immers als deelgenoot van
deze roem) naar de andere kant van de bergkammen
van het Taurusgebergte gejaagd om te
zwichten voor de beide Petilii, opdat jullie zouden
streven naar de zegepalm over Publius
Africanus (Scipio)? Zullen beroemde mannen
soms door geen enkele eigen verdiensten, door
geen enkele eerbewijzen van jullie 10 ooit een veilige
en als het ware heilige burcht bereiken, waar
de ouderdom van hen zo niet een eerbiedwaardige,
dan tenminste een onaantastbare rust kan
vinden?
i. De reactie van de senaat (53.5-7)
1 Zowel de verklaring als de (daaraan) toegevoegde
redevoering ontroerden niet alleen de overigen
maar ook de aanklagers zelf en zij zeiden dat zij
zouden overleggen wat hun recht en plicht was.
Nadat de volksvergadering ontbonden was,
begon vervolgens een senaatszitting. Daar zijn
door de gehele senatorenstand en in het bijzonder
door oud-consuls en ouderen 5 uitvoerige
dankbetuigingen gebracht aan Tiberius Gracchus
38
omdat hij de staat belangrijker had gevonden/
had gesteld boven zijn privé meningsverschillen
en zijn de Petillii belaagd met beschimpingen,
omdat zij hadden willen schitteren door haat (te
zaaien) tegen een ander en buit probeerden te
verkrijgen uit een triomf over Scipio.
3. DE DOOD EN VERDIENSTEN VAN SCIPIO
(XXXVIII, 53.8-11)
1 Vervolgens is er een stilte geweest over/ werd
niets meer gehoord van Africanus; hij leefde in
Liternum zonder verlangen/heimwee naar Rome.
Men zegt dat hij, toen hij stierf/op zijn sterfbed
bevolen heeft op het platteland op precies die
plaats begraven te worden en dat daar een grafmonument
werd gebouwd, om te voorkomen dat
zijn begrafenis (voor hem) in de ondankbare
vaderstad zou gebeuren/plaatsvinden. Een gedenkwaardig
man, 5 toch meer door/vanwege
zijn vaardigheden in de oorlog dan in vrede(stijd);
het eerste deel van zijn leven is gedenkwaardiger
geweest dan het laatste, omdat in zijn jeugd onafgebroken
oorlogen zijn gevoerd; met de ouderdom
zijn ook zijn daden minder geworden en is
er geen gelegenheid geboden aan zijn talent. Wat
was zijn tweede consulaat vergeleken bij het eerste,
zelfs als je daar het censorschap bij zou voegen?
Wat stelde zijn 10 Aziatische bevelhebberschap
voor, (dat) én ineffectief (was) door een
zwakke gezondheid én ontsierd werd door het
ongeluk van zijn zoon, en na zijn terugkeer, door
de noodzaak zich aan een proces te onderwerpen
of tegelijk met zijn vaderstad (te verlaten) zich
eraan te onttrekken? Toch verwierf hij als enige
de uitzonderlijke roem (van) de Punische Oorlog
tot een goed einde te hebben gebracht, dan hetwelk
de Romeinen geen grotere, geen gevaarlijkere
(oorlog) gevoerd hebben/de Romeinen hebben
nooit een grotere en gevaarlijkere gevoerd dan
deze.

HOOFDSTUK 12 HET EINDE VAN HANNIBAL
1. HANNIBAL EN ANTIOCHUS III (XXXV,19)
b. Hannibal memoreert zijn eed (19.3-7)
1 ‘Antiochus’, zei hij, ‘mijn vader Hamilcar heeft,
toen hij een offer bracht, mij als heel kleine (jongen)
nadat ik naar het altaar gebracht was, een eed
laten zweren dat ik nooit een vriend zou zijn van
het Romeinse volk. Onder deze eed heb ik gedurende
zesendertig jaar gestreden, deze (eed) heeft
mij in vredestijd 5 uit mijn vaderland verdreven,
deze (eed) heeft mij als balling van mijn vaderland
naar uw paleis gevoerd: met deze (eed) als
leidsman, als u (mij in) mijn hoop zal teleurstellen/zult
hebben teleurgesteld, zal ik komen waar
ik ook maar weet dat er krachten zijn, waar ik
weet dat er wapens zijn, over de gehele omtrek
van de aarde zoekend (naar) enige vijanden voor
de Romeinen. Dus als sommigen van de
uwen/uw onderdanen er plezier in scheppen
door tegen mij (gerichte) beschuldigingen hun
positie te verbeteren bij u, laat ze dan 10 andere
stof zoeken om op mijn kosten (bij u) in het gevlei
komen. Ik haat de Romeinen en ben bij hen
gehaat. Mijn vader Hamilcar en de goden kunnen
getuigen dat ik dit als waar/naar waarheid zeg.
Daarom, wanneer u zult nadenken/nadenkt over
een oorlog tegen de Romeinen, reken Hannibal
(dan) onder/tot uw eerste/voornaamste vrienden:
(maar), als enige zaak u tot vrede zal dwingen,
zoek (dan) voor dit plan een ander om mee 15 te
beraadslagen.’ Een dergelijke redevoering ontroerde
de koning niet alleen maar verzoende hem
ook met Hannibal. Uit de beraadslaging ging
men zo/met zo’n uitkomst weg dat er oorlog
gevoerd werd.
2. HET EINDE VAN HANNIBAL (XXXIX,51)
a. Koning Prusias laat Hannibal bewaken
(51.1-3)
1 Tiberius Quinctius Flamininus kwam als
gezant naar koning Prusias, die én het feit dat
Hannibal na de vlucht van Antiochus (door hem)
was opgenomen én het feit van de (door hem)
tegen Eumenes begonnen oorlog bij de Romeinen
verdacht maakten. Daar, hetzij omdat
door Flamininus onder andere aan Prusias verweten
was 5 dat de man die van alle mensen die leefden
het meest vijandig (gezind) was aan het
Romeinse volk, bij hem was, die eerst voor zijn
vaderland, vervolgens toen de middelen daarvan
gebroken/teniet gedaan waren, voor koning
Antiochus de veroorzaker/instigator geweest was
van een oorlog tegen het Romeinse volk, hetzij
omdat Prusias zelf, om de aanwezige 10 Flamininus
en de Romeinen een plezier te doen, uit
eigen beweging het besluit nam om hem te
doden of hun in handen te geven/aan hun macht
uit te leveren, zijn meteen vanaf/na het eerste
gesprek met Flamininus soldaten gezonden naar
het huis van Hannibal, ter bewaking/om dit te
bewaken.
b. Hannibal kan niet meer ontsnappen (51.4-6)
1 Een dergelijk einde van zijn leven had Hannibal
altijd voorzien, ziende/met het oog op de onverzoenlijke
haat van Romeinen jegens hem en volstrekt
niet vertrouwend op de trouw/betrouwbaarheid
van koningen. Ook had hij de wispelturigheid
van Prusias werkelijk ervaren; ook de
komst van Flamininus 5 had hij verafschuwd als
voor hem noodlottig. Met het oog op alle vijandigheden
(die hem) van alle kanten (bedreigden)
had hij om ervoor te zorgen dat hij altijd een of
andere vluchtweg gereed had, zeven uitgangen
uit het huis laten maken, (en) van deze (had hij)
bepaalde/sommige heimelijke gemaakt om te
39

voorkomen dat zij door een wachtpost omringd
werden. Het drukkende gezag van koningen laat
echter niets ongemoeid, wat/waarvan zij willen
dat het onderzocht wordt. 10 Zij omgaven de
omtrek van het hele huis zo/op zodanige wijze
met wachtposten, dat niemand vandaar ontsnappen
kon. Nadat bericht was dat de soldaten van
de koning in de voorhal waren, heeft Hannibal,
nadat hij gepoogd had te ontsnappen uit/via de
achterdeur, die het meest afgelegen was en die de
geheimste/zeer geheime uitgang bood, zodra hij
merkte dat ook deze omgeven was door een toeloop
van soldaten 15 en dat alles in het rond afgesloten
was door uiteengeplaatste wachtposten,
het vergif gevraagd, dat hij lang van te voren
gereedgemaakt had voor dergelijke gevallen.
40
c. Hannibals dood (51.7-12)
1 ‘Laten wij’, zei hij, ´het Romeinse volk van een
lange zorg bevrijden, aangezien zij het (te) lang
vinden om te wachten op de dood van een oude
man. Flamininus zal noch een grote noch een
gedenkwaardige overwinning behalen op een
weerloze en verraden (man). Hoezeer de morele
waarden van het Romeinse volk 5 veranderd zijn,
zal deze dag zeker tot bewijs zijn. De voorouders
van hen hebben koning Pyrrhus, een gewapende
vijand die zijn leger in Italie had, van te voren
gewaarschuwd om op te passen voor vergif, dézen
hebben een oud-consul als gezant gezonden om
instigator te zijn voor Prusias/om Prusias ertoe
aan te zetten om zijn gast door middel van een
misdaad te doden.’ Nadat hij vervolgens verwensingen
had uitgesproken over het hoofd 10 en het
koninkrijk van Prusias en terwijl hij de goden van
de gastvrijheid aanriep als getuigen van de door
hem geschonden trouw, ledigde hij de beker. Dit
was het einde van Hannibals leven.