Proefschrift Crisis in aantocht! - Onderzoek - Hogeschool Utrecht

Annette Klarenbeek
Crisis
in aantocht !
Een interactioneel perspectief op crisiscommunicatie

Crisis in aantocht!
Een interactioneel perspectief op crisiscommunicatie
Annette Klarenbeek

Promotiecommissie
Promotoren
Prof. dr. C.M.J. van Woerkum
Emeritus hoogleraar Communicatiestrategieën
Wageningen University
Co-promotor
Prof. dr. H.F.M. te Molder, Universitair hoofddocent,
Leerstoelgroep Communicatiestrategieën Wageningen University
Hoogleraar Wetenschapscommunicatie, Universiteit Twente, Enschede
Overige leden
Prof. dr. E.P.J.M. Elbers, Universiteit Utrecht
Dr. J.M. Gutteling, Universiteit Twente, Enschede
Prof. dr. M.A. Koelen, Wageningen University
Prof .dr. E.H. Tonkens, Universiteit van Amsterdam

Annette Klarenbeek
Crisis
in aantocht !
Een interactioneel perspectief op crisiscommunicatie
Proefschrift
ter verkrijging van de graad van doctor
aan Wageningen University
op gezag van de rector magnificus,
prof. dr. M.J. Kropff,
ten overstaan van een door het
College voor Promoties ingestelde commissie
in het openbaar te verdedigen
op woensdag 13 juni 2012
des namiddags te half twee in de Aula

Klarenbeek, Annette Johanna Maria Elisabeth
Crisis in aantocht! een interactioneel perspectief op crisiscommunicatie
224 pages
Thesis Wageningen University, NL (2012)
With references, with summaries in Dutch and English
ISBN 978-94-6173-236-3

UNDER MILK WOOD
[Silence]
FIRST VOICE (Very softly) To begin at the beginning:
It is spring, moonless night in the small town, starless and bible-black, the
cobblestreets silent and the hunched, courters’-and-rabbits’ wood limping
invisible down to the sloeblack, slow, black, crowblack, fishingboatbobbing sea.
The houses are blind as moles (though moles see fine to-night in the snouting,
velvet dingles) or blind as Captain Cat there in the muffled middle by the pump
and the town clock, the shops in mourning, the Welfare Hall in widows’ weeds.
And all the people of the lulled and dumbfound town are sleeping now.
Dylan Thomas, 1953

Dankwoord
Soms had ik de twijfel of het wel zou lukken. Zou mijn onderzoek daadwerkelijk
resulteren in een proefschrift? Nu is het zover. Mijn proefschrift is een
feit en dat heeft alles te maken met iedereen die daaraan heeft bijgedragen.
Tijdens mijn promotietraject had ik twee promotoren: Cees van Woerkum
en Hedwig te Molder. Cees van Woerkum, heeft mij van begin af aan
het vertrouwen geschonken dat het boek er zou komen. De vele en stimulerende
gesprekken waren daarbij een belangrijke factor. Net als zijn handgeschreven
notities op al mijn versies. Altijd weer was zijn commentaar
loyaal en opbouwend geformuleerd. Bovendien leerde ik van hem waar
wetenschap over gaat: de werkelijkheid verhelderen in plaats van ingewikkeld
maken.
Hedwig te Molder heeft mij leren kijken naar taal op een manier die ik
daarvoor niet kende. Kijken naar hoe mensen via alledaagse taalgebruik
interactionele doelen bewerkstelligen. Hedwig haar vernieuwende blik op
communicatie bracht mij tot een discursieve analyse van mijn casussen.
Met gevoelens van nostalgie denk ik terug aan de buitengewoon waardevolle
gesprekken met Cees en Hedwig. Dank voor jullie inspirerende
begeleiding!
Ik bedank ook een lange reeks van andere mensen: mijn paranimfen Lydia
Jumelet en Gerald Morssinkhof. Met beide heb ik door de jaren heen fijne
gesprekken over ‘het vak’ gehad. Ik dank nadrukkelijk Roelf Middel die mij
gelukkig voorstelde aan Cees van Woerkum; Guido Rijnja die er verdorie
toch in slaagde mij voor te gaan; Bert Pol en Reint Jan Renes die als lectoren
mij alle ruimte gaven, ook als mijn ideeën afweken van die van hen,
Marita Vos en Jan Eberg die tips voor de beginnende promovendus gaven.
Ik bedank Birgit Dewez voor onze zalige gesprekken op camping Bakkum.
Speciale dank voor Tanny Dobbelaar voor haar taalkundige opmerkingen
en Christien Franken die mij hielp met ‘how to write an academic paper’.
Bijzondere dank ook aan Matthijs van de Schaft die zonder aarzelen mij
die papers van New York tot Jyväskylä op congressen liet presenteren.
Ik bedank Hogeschool Utrecht die mij de kans bood om via een promotievoucher
het onderzoek te doen. En Matthé Sjamaar en Ad Verbrugge, zonder
hun bijdragen had dit onderzoek nooit zo kunnen zijn; alle familieleden
en vrienden die regelmatig hebben geïnformeerd naar de voortgang van
dit proefschrift net als mijn collega’s van het lectoraat Crossmediale Communicatie
in het Publieke Domein en de opleiding Communicatiemanagement
die daarbij het geduld hebben gehad.
6

Voor alle jaren van steun en interesse dank ik mijn ouders. Ze hebben altijd
vol geduld geluisterd naar wat mij bezighield. Mijn broer Rien die me als
scholier binnensmokkelde bij een voor mij onbegrijpelijk college filosofie
waar ik kennismaakte met de wondere wereld van wetenschap. Ik bedank
mijn kinderen, Sophie en Massimo, voor hun onvoorwaardelijke liefde.
Tenslotte dank ik Peter: deze klus heb ik geklaard door de basis die jij mij
biedt. Door je zorg en nimmer aflatende steun heb ik dit onderzoek kunnen
voltooien.
7

Inhoud
Hoofdstuk 1 Inleiding
1.1 Inleiding 11
1.2 Crisiscommunicatie bij de overheid 12
1.3 Crisismakelaars 16
1.4 Doelstelling, probleemstelling en onderzoeksvraag 23
1.5 Opbouw van het proefschrift 25
Hoofdstuk 2 De omgeving
2.1 Inleiding 27
2.2 Het contingentieperspectief 28
2.3 Naar een interactioneel perspectief 30
2.4 Samenvatting en conclusie 36
Hoofdstuk 3 Crises
3.1 Inleiding 37
3.2 Karakteristieken voor crises 38
3.3 Oorzaken van crises 41
3.4 Sluimerende crisis 46
3.5 Een crisis aan de orde stellen 52
3.6 Samenvatting en conclusie 55
Hoofdstuk 4 Discourstheorie en -analyse
4.1 Inleiding 56
4.2 Het discoursanalytische perspectief 56
4.3 Discursieve uitgangspunten 60
4.4 Discursieve thema’s 63
4.5 Samenvatting en conclusie 67
Hoofdstuk 5 Sluimerende crisis in het onderwijs
5.1 Inleiding 68
5.2 Casedomein Onderwijs 68
5.3 Case 1 – Te veel Marokkanen 71
5.4 Case 2 – Help het onderwijs verzuipt 72
5.5 Samenvatting en conclusie 74
Hoofdstuk 6 Een klokkenluider aan het werk
6.1 Inleiding 75
6.2 Resultaten 81
6.2.1 Strategieën behorende bij interactioneel probleem 1 82

6.2.2 Interactioneel probleem 1: Er woedt een brand,
maar ik houd mijn hoofd erbij 86
6.2.3 Reacties op strategieën 1 87
6.3.1 Strategieën behorende bij interactioneel probleem 2 91
6.3.2 Interactioneel probleem 2: Toevallig zie ik het zo,
maar dit is een feitelijk bestaand probleem 97
6.3.3 Reacties op strategieën 2 98
6.4.1 Strategieën behorend bij interactioneel probleem 3 101
6.4.2 Interactioneel probleem 3: Hoe kan ik de bal bij
jullie leggen, zonder dat mij gebrek aan inzet
wordt verweten? 105
6.4.3 Reacties op strategieën 3 106
6.5 Conclusies 112
Hoofdstuk 7 Een sociale beweging aan het werk
7.1 Inleiding 113
7.2 Resultaten 118
7.2.1 Strategieën behorende bij interactioneel probleem 1 118
7.2.2 Interactioneel probleem 1: Wij dragen dit weliswaar aan,
maar het is een collectief en alom gevoeld probleem 123
7.2.3 Reacties op strategieën 1 124
7.3.1 Strategieën behorende bij interactioneel probleem 2 131
7.3.2 Interactioneel probleem 2: Wij hebben een missie,
maar weten ook waar we het over hebben 134
7.3.3 Reacties op strategieën 2 135
7.4.1 Strategieën behorende bij interactioneel probleem 3 140
7.4.2 Interactioneel probleem 3: We willen kwaliteit maar
we zijn niet behoudzuchtig 142
7.4.3 Reacties op strategieën 3 143
7.5 Conclusies 146
Hoofdstuk 8 Conclusies en slotbeschouwing
8.1 Inleiding 149
8.2 Thema’s voor crisiscommunicatie 150
8.3 Belangrijkste bevindingen 156
8.4 Implicaties en beperkingen van het onderzoek 166
8.5 Ten slotte 168
Literatuur 170
Bijlage 179
Samenvatting 216
Summary 220

Hoofdstuk 1
Inleiding
1.1 Inleiding
We leven in een tijdperk waarin de dreiging van crisis vaak vlakbij lijkt te
zijn. Dit verhevigde crisisbewustzijn heeft ook bij de overheid geleid tot
‘crisismanagement’. Hierbij gaat het om inspanningen die het hoofd bieden
aan crises als ze uitbreken en op activiteiten vooraf, om zo op crises
voorbereid te zijn. De overheid kan de gevolgen van een crises reduceren
door bijvoorbeeld het installeren van sirenes, het maken van draaiboeken
en het uitstippelen van evacuatieroutes. Waar het kan probeert de overheid
de kans op crisis te verminderen door preventieve maatregelen als
het opstellen van bouwverordeningen, het aanleggen van dammen en het
geven van vaccinaties. Veelal zijn deze activiteiten gericht op het voorkomen
van een acute crisis. Maar niet alle crises breken door. Ook kunnen
ze een lang voorstadium hebben en blijven sluimeren. Daarom is het
goed eveneens naar sluimerende crises te kijken. Dit zijn crises die aanvankelijk
niet worden opgemerkt, maar die schijnbaar plotseling kunnen
omslaan in een acute crisissituatie. Voorbeelden hiervan zijn de uitbraak
van Q-koorts (2005) of de rellen in Parijs (2005) en Londen (2011), en de
vertrouwenscrisis bij Hogeschool InHolland (2011). Het acute karakter van
veel escalaties verhult vaak een lange voorgeschiedenis.
Dit proefschrift gaat over crisiscommunicatie: hierin wil ik onderzoeken
hoe al in een vroegtijdig stadium signalen afgegeven worden over een
sluimerende crisis. Daartoe concentreer ik mij vooral op ‘crisismakelaars’,
representanten van het politieke-bestuurlijke systeem of burgers die
stem geven aan hun zorgen en kritiek. Aan Boin en Otten (Boin & Otten,
2000, p.18) ontleen ik deze term: ‘crisismakelaars zijn personen – al dan
niet vertegenwoordigers van een organisatie – die een crisis ‘zien’ en dat
beeld bij anderen over willen brengen’. Ik bestudeer hoe deze crisismakelaars
in interacties met anderen er al dan niet in slagen om de omgeving
te waarschuwen. Ik kijk daarbij specifiek naar de manier waarop een sluimerende
crisis aan de orde wordt gesteld. Dit perspectief is bij crisiscommunicatie
nog onderbelicht: er is weinig aandacht voor de wijze waarop
een signaal naar voren wordt gebracht. Het is van belang hier naar te kijken
omdat de omgang met zulke signalen veel invloed kan hebben op de
dynamiek in het publieke domein.
11

Een voorbeeld van zo’n signaal is het essay ‘Het multiculturele drama’ (NRC
Handelsblad, 2000, 29 januari) van publicist Paul Scheffer. Hierin waarschuwde
hij dat zich in Nederland een etnische onderklasse aan het vormen
was. Het artikel entameerde een publieke discussie over het imigratie- en
integratievraagstuk. Een ander voorbeeld van zo’n signaal is een groep
moeders 1 die in 2009 in het nieuws kwam omdat zij de overheid en farmaceutische
industrie verweet vaccins tegen Mexicaanse griep of baarmoederhalskanker
te produceren voor hun eigen financieel gewin. Ook hier ontstond
een discussie-arena over de effectiviteit en veiligheid van het vaccin.
In dit proefschrift wil ik onderzoeken waarom bepaalde crisismakelaars
doorbreken in het discourse en anderen niet. Daartoe sta ik stil bij de vraag:
Op welke wijze geven crisismakelaars signalen af over sluimerende
crises die zich voordoen in het publieke domein?
1.2 Crisiscommunicatie bij de overheid
In dit onderzoek gaat mijn belangstelling uit naar crisiscommunicatie vanuit
het perspectief van de overheid. Bij een crisis die publieke thema’s raakt
die passen bij de kerntaken van de overheid, heeft die overheid als actor
een hoofdrol te vervullen. Zo pleit het rapport van de Commissie Toekomst
Overheidscommunicatie (2001) voor transparantie, omdat de context van
‘de overheid’ verschilt van andersoortige organisaties. De overheid heeft de
opdracht te zorgen voor het algemeen belang. We zien dit zorgaspect op de
volgende manier geformuleerd bij het risico- en crisiscommunicatiebeleid
van de overheid:
‘Goede risicocommunicatie zorgt voor voldoende informatie, faciliteert
zelfredzaamheid en voorkomt dat burgers in paniek raken. Tijdens een
crisis moet de overheid vertrouwen scheppen.’ 2
In bovenstaande beschrijving valt als eerste op dat er bij goede risicocommunicatie
‘voldoende informatie’ moet zijn. Wat er naar buiten wordt
gebracht, mag niet te veel, maar ook niet te weinig zijn, want slecht gedoseerde
informatie kan bijvoorbeeld leiden tot paniek en dat moet voorkomen
worden. De vraag is echter hoe de overheid deze informatie afstemt
op de ontvanger.
Het tweede dat opvalt in het geformuleerde uitgangspunt is dat de
overheid vertrouwen moet scheppen. Maar, zoals Gutteling (2004) stelt,
1 http://www.verontrustemoeders.nl
2 http://www.nationaalcrisiscentrum.nl
12

er is tegenwoordig veel minder vertrouwen in de overheid dan in de jaren
vijftig en zestig (de neiging om de overheid te geloven was toen groter). Dit
stelt de overheid dus voor een lastig dilemma: hoe vertrouwen te wekken
bij crisis als dit ook in rustige tijden al een probleem is?
Een ander element dat eveneens opvalt in het uitgangspunt is de term
‘zelfredzaamheid’. Kennelijk is zelfredzaamheid wenselijk en blijkbaar ook
veelal een reële mogelijkheid. Zelfredzaamheid impliceert dat de burger een
actieve rol heeft bij het omgaan met risico’s en dus ook zelf taken en verantwoordelijkheden
heeft. De burger kan niet meer alleen op een beschermende
overheid rekenen. Men wordt in staat geacht zelfstandig afwegingen
te maken tussen risico’s en handelen. We zien hier dat de actieve rol van de
burger een plaats krijgt in het overheidsdenken.
Deze manier van kijken naar een zelfredzame burger kunnen we ook
toepassen op een sluimerende crisis. Dat vraagt dan wel om actieve monitoring
van hoe burgers met risico’s en onzekerheden omgaan. Maar veelal
zijn overheidsorganisaties nog niet zo opmerkzaam (Tulloch & Lupton,
2003; Boin & ’t Hart, 2005). De overheid kijkt onvoldoende naar de manier
waarop de maatschappij vaak zelf al tracht problemen op te lossen. Ook
heeft de overheid weinig oog voor de dynamiek in de probleempercepties
in de maatschappij en de wijze waarop burgers praten over risico’s die hen
bezighouden. Zou de overheid dat wel doen dan kan de overheid beter
begrip krijgen van wat er leeft en speelt en ook inzicht verwerven in wat
mensen al dan niet als een risico of crisis definiëren. Hier ligt een uitdaging
voor de overheid, maar ook voor de communicatiediscipline. Met dit laatste
begrip bedoel ik het beroepenveld van communicatieprofessionals dat in
het publieke domein werkzaam is.
Deze communicatieprofessionals moeten publieksgericht werken en in
contact staan met de omgeving. Daarbij kan de vraag worden gesteld naar
wat het publiek is. Zo is het basiskenmerk van een publiek de interactie in
een gemeenschap en niet de passieve overeenkomst tussen klassieke communicatieve
predisposities (attitudes, kennis, interesses) (van Woerkum &
te Molder, 2005, p.4). Predisposities refereren aan kenmerken op individueel
niveau, maar bij interacties gaat het om een sociaal fenomeen en bij crises
om dynamiek. Deze individueel getinte en vaak wat statische benadering
bij houdingsonderzoek verruil ik in deze studie daarom voor het sociale en
meer dynamische alternatief van het interactionele perspectief. Kennis van
interacties door de communicatieprofessional is nodig om interacties over
risico’s en crises in een alledaagse context te kunnen duiden. Het gaat hier
om de vraag welke strategieën crisismakelaars zelf inzetten. Op welke wijze
beinvloeden crisismakelaars in de omgeving van de organisatie elkaar ten
aanzien van de gevaren die hen omringen? Voordat ik op deze crisismakelaars
in paragraaf 3.1 verder in ga, bespreek ik de begrippen risico’s en crisis.
13

Definities van risico’s en crisis
Risico’s zijn volgens Gutteling (2001) zaken die in de beleving van mensen
op de een of andere manier een bedreiging zijn voor gezondheid, veiligheid
of welbevinden. Deze opvatting van risico’s biedt ook ruimte voor de communicatieve
kant van risico’s. Opvallend is daarbij de formulering ‘zaken die
in onze beleving op de een of andere manier’… Gesuggereerd wordt hier dat
risico’s van doen hebben met de inschatting, de perceptie van een gevaar.
Kennelijk kleeft er ook een subjectieve kant aan risico’s: het gaat niet alleen
over de objectieve feiten rondom risico’s, maar ook over de wijze waarop
mensen gevaren – al dan niet – percipiëren, of construeren. Deze manier
van denken over risico’s is sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw meer
in zwang geraakt (Gutteling e.a., 2004). Risico’s vormen de oorzaken
van – of aanleidingen voor – crises. Daarbij ontstaan zeker niet alle crises
plotseling: vaak is een crisis het product van een lange en sluimerende aanloop,
voorzien van juist veel contact- en informatiemomenten, naar een
uiteindelijke escalatie van de situatie (Rosenthal, Comfort & Boin, 2001).
Deze periode kan de organisatie benutten om actief op zoek te gaan naar
informatie uit de omgeving. ‘Het is de taak van de organisatie om gedurende
deze sluimerende periode signalen juist en tijdig te kunnen duiden’,
stellen Boin en ’t Hart (2005). Daarbij kun je als organisatie niet alle noodkreten
serieus nemen en zal je signalen moeten selecteren.
Omgaan met risico’s
Aanvankelijk was de meer technisch-wetenschappelijke risicoanalyse
vooral gericht op de kwantificering van risico’s. 3 De ‘kans-maal-effect’berekening
vormde toen het belangrijkste uitgangspunt. De grootte van
een risico wordt bepaald door de kans dat een effect op zal treden te vermenigvuldigen
met de grootte van het optredende effect. Maar naast deze
benadering is er de laatste decennia meer belangstelling gekomen voor
de maatschappijwetenschappelijke aspecten van risico’s. Zo worden
eveneens de inschattingen van mensen zelf, naast die van experts, over
dreigingen betrokken bij de analyse van risico’s. Ortwin Renn definieert
risico’s dan ook als ‘the possible effects of actions or events, which are
assessed as unwelcome by the vast majority of human beings’ (Renn,
2004, p.290). Risico- en crisiscommunicatie kan in dienst staan van het
maatschappelijke besluitvormingsproces dat nodig is bij de inschatting
van risico’s (Gutteling e.a., 2004).
3 Stichting Weten Risicocommunicatie, Praktijk en theorie, Gutteling e.a., 2004, p.51
14

Verspreiding van het risico
Bij het inschatten van een risico speelt ook het afzwakken of versterken van
een risico. Zo kunnen mensen een risico verspreiden bijvoorbeeld door het
op te blazen. Maar evengoed kunnen mensen bepaalde risico’s ondermijnen
door het bijvoorbeeld te negeren. Dit idee van een ‘social amplification and
attenuation of risk’ is beschreven door Kasperson e.a. (2006) als een wisselwerking
tussen sociale, psychologische en culturele processen, waardoor de
waarneming van risico’s door mensen versterkt of verzwakt wordt. Secundaire
en tertiaire effecten kunnen sluimerende gevaren opwekken bij andere
partijen, verderop gelegen locaties, en zelfs volgende generaties. De auteurs
spreken hier van ‘ripple effecten’ naar analogie van de rimpelingen die een
steen in een plas water veroorzaakt. Deze effecten kun je op technische
risico’s toepassen, bijvoorbeeld het fysieke effect van vervuilde grond in een
woonwijk. Maar je kunt bij het verspreiden van risico’s door neveneffecten
ook referen aan sociaal-maatschappelijke problemen, zoals de sociale
impact van taalachterstand onder kinderen van migranten. In dit onderzoek
wil ik kijken naar de wijze waarop risico’s interactioneel verspreid worden
door crisismakelaars die in het publieke domein deining willen veroorzaken
om zo de crisis aan de kaak te stellen.
Daartoe wil ik in deze studie werken vanuit een interactioneel perspectief
op crisiscommunicatie en bestuderen hoe burgers signalen over een potentiele
crisis afgeven en waarom deze al dan niet succesvol zijn. Ik wil achterhalen
welke interactionele problemen hierbij ontstaan. Burgers kunnen een belangrijke
bijdrage leveren aan het transparant maken van sluimerende problemen
en daarbij functioneren als crisismakelaars. Met andere woorden: ze zijn misschien
geen (zelfbenoemde) crisismakelaar maar worden dit in de interactie.
Risico’s in het leven van alledag
Bij risico- en crisiscommunicatie gaat het ook om de vraag: hoe gaan wij
als maatschappij om met de risico’s die wij in ons dagelijks leven ervaren?
Tulloch en Lupton (2003) stellen dat het inzicht in hoe mensen de risico’s
ervaren die hen omringen cruciaal is voor het ontwikkelen van een goede
risico- en crisiscommunicatie enerzijds en een betere beleidsontwikkeling
anderzijds. De overheid kan door dergelijke inzichten beter begrijpen
wat er in de maatschappij speelt. Ook kan zij leren van wat crisismakelaars
via interacties naar voren brengen. Wat zijn de risico’s die zij zien en hoe
praten ze daarover? Door zich te verdiepen in de taal waarin zich de crisis
maatschappelijk manifesteert, kan de overheid meer in contact staan met
bepaalde netwerken, of gemeenschappen. ‘Zo is de burgerrol gerelateerd
aan de rechten en plichten die iemand in een staat toekomen, maar ook aan
de discursieve manier waarop hij deze rol in interactie met medeburgers
vorm geeft’ (van Woerkum & te Molder, 2005, p.6).
15

Een gangbare definitie van het crisisbegrip is de volgende invulling:
‘Een crisis is een ernstige verstoring van de basisstructuren en het
functioneren van een maatschappelijk systeem of een organisatie
en/of aantasting van de fundamentele waarden, normen en doelstellingen
van een maatschappelijk systeem of een organisatie, welke bij
een geringe beslistijd noopt tot het nemen van kritieke beslissingen.’
(Rosenthal, Charles, & ’t Hart, 1989)
Bovenstaande definitie dekt vooral de benadering van de acute crisis, waarbij
het nemen van beslissingen door crisismanagers centraal staat. Daarbij
focust de omschrijving op het beheersen van een crisis. Maar beheersing lijkt
niet altijd het goede woord omdat een crisis per definitie chaos impliceert.
In dit onderzoek wil ik juist bijdragen aan het begrijpen van de ontwikkeling
van een crisis. Ik wil daartoe inzicht geven in het dynamische en interactionele
proces dat schuil kan gaan achter een (nog) sluimerende crisis.
1.3 Crisismakelaars
Kenmerkend voor crisismakelaars is dat zij hun zorgen over een potentiële
crisissituatie op eigen initiatief presenteren. Ze willen hun zorgen kenbaar
maken, met anderen delen. Zo kunnen naast risico-experts er ook groepen
en individuen zijn die een crisis aan de orde kunnen stellen, omdat zij
staan in het leven van alledag en specifieke kennis en ervaring hebben over
bepaalde risico’s. Veelal trachten zulke crisismakelaars hun observaties
over zaken die niet goed gaan, aan te kaarten bij verantwoordelijken. In dit
onderzoek naar crisiscommunicatie vat ik crisismakelaars op als entrepreneurs
die via taal aandacht vestigen op een crisis die sluimert. Om daarin
te slagen zullen ze communicatieve inspanningen moeten verrichten. Het
concept crisismakelaardij wordt in dit proefschrift dus bekeken vanuit een
communicatieve invalshoek in plaats vanuit bijvoorbeeld een bestuurlijk
perspectief, en daarom is het onderzoek ook relevant voor communicatieprofessionals.
Crisismakelaars zijn van belang omdat:
a Zij een belangrijke schakel vormen tussen de omgeving en de
overheid en daardoor kunnen zien wat buiten leeft en speelt.
b Zij met interactionele problemen worstelen en oplossingen hanteren
die door de omgeving op een bepaalde manier worden opgepakt.
Dit interactionele proces tussen crisismakelaars en omgeving biedt
overheidsorganisaties de kans om inzicht te verwerven in afwegingen
die de omgeving zelf maakt bij het definiëren van risico’s en crises.
Door zo te kijken naar risico’s en crisis wordt ook recht gedaan aan
de dynamiek die speelt in tijden van onrust en onzekerheid.
16

c Zij signalen afgeven die, wanneer zij serieus worden genomen door
de overheidsorganisatie, de gelegenheid bieden om in een vroeg
stadium een sluimerende crisis te herkennen en beter te hanteren
wanneer hij manifest wordt.
Het idee in deze studie is dat overheidsorganisaties een crisis als een kans
kunnen opvatten voor vernieuwing omdat zij lessen trekken uit dat wat mis
gaat. Crisismakelaars kunnen als dynamische elementen in de maatschappij
worden beschouwd. Omdat ze nodig zijn voor het goed begrijpen van
een crisis, is het van belang dat de overheid ze in hun rol herkent.
Bij opvattingen over communicatiemanagement wordt vaak gezegd
dat veel wat intern gebeurt met extern te maken heeft. Zo zijn er veel
contactmomenten tussen overheid en burgers, waarbij maar een beperkt
gedeelte van de communicatie via de communicatieafdeling verloopt.
Crisismakelaars kunnen naar het beleid van de overheid kijken en daarbij
het idee hebben dat er iets niet klopt en dit in het publieke domein aan de
orde willen stellen. In deze studie ga ik uit van het idee dat crisismakelaars
wel signalen afgegeven, maar dat overheid en burgers deze niet steevast
herkennen. Zo bekeken is de wereld een vat vol crises waarvan vele onopgemerkt
blijven. Daarbij wil ik niet voorstellen dat alle sluimerende crises
moeten worden ontmaskerd. Voor veel problemen zullen ook goede redenen
zijn om deze latent te laten. Maar crisismakelaars kunnen wel publieke
zaken aan de orde stellen die gaan over de fundamentele waarden in onze
samenleving. Het gaat dan om het beschermen van het algemeen belang
in het publieke domein. Daarbij is een crisismakelaar iemand die een grote
invloed kan hebben op de publieke agenda: er gaat mogelijk wat gebeuren
in de dynamiek van de publieke opinie. Daarop kan de overheid anticiperen
en mogelijk ook in contact treden met crisismakelaars om hun interactionele
problemen beter te begrijpen, zodat de reactie adequater is. Crisiscommunicatie
kan die afstemming door crisismakelaars met de omgeving
onderzoeken. Er kunnen bij het signaleren van crises allerlei crisismakelaars
optreden, maar hun effectiviteit kan daarbij zeer variabel zijn. Zo is
het verstandig om meer te weten over de interactionele activiteiten van
crisismakelaars.
In dit proefschrift onderscheid ik twee vormen van crisismakelaardij.
Deze zijn:
a De klokkenluider.
b De sociale beweging.
Ik bespreek hieronder in het kort beide fenomenen.
17

De klokkenluider als crisismakelaar
Een klokkenluider is een persoon (veelal een functionaris in een organisatie)
die de openbaarheid zoekt over het disfunctioneren van een sociaal
systeem waarvan hijzelf ook deel uitmaakt. In dit onderzoek kijk ik naar
klokkenluiders die vooral buiten de organisatie bepaalde misstanden waarnemen
en melding maken van wat er in de omgeving gebeurt.
Boin en Otten (2000) rekenen klokkenluiders, evenals onderzoeksjournalisten
en andere ‘crisisentrepreneurs’ waaronder politici, tot de categorie
crisismakelaars (Boin & Otten, 2000). Klokkenluider is in het Engels whistle
blower en is afkomstig van de uitdrukking to blow the whistle. Het gezegde
is ontstaan doordat politieagenten in de vorige eeuw in Engeland, wanneer
ze ergens een misdrijf zagen, op hun fluitje bliezen en zo de andere collega’s
alarmeerden, maar tegelijkertijd ook voorbijgangers alert maakten.
To blow the whistle wordt gebruikt in de betekenis van zowel ‘verraden’
als ‘ergens paal en perk aan stellen’ (van Uden, 2003). Dit toont gelijk een
belangrijk interactioneel probleem van de klokkenluider aan. Hij kan bijvoorbeeld
gehouden worden voor een nestbevuiler of een lastpak maar ook
als ‘moedige aanklager’ uit de strijd komen. Volgens Bovens (1990, p.265) is
de term klokkenluiden geen volstrekt neutrale, strikt beschrijvende term en
draagt deze een zekere welwillendheid in zich. De omgeving (bijvoorbeeld
media) die een bepaalde handeling als klokkenluiden bestempelt, geeft,
aldus Bovens (1990), zo te kennen dat zij in eerste instantie uitgaat van de
nobele motieven van de klokkenluider. In dit onderzoek richt ik mij niet op
de integriteit van de klokkenluider of de inhoud van zijn boodschap. Ik wil
onderzoeken of de klokkenluider zich gesteld ziet voor bepaalde interactionele
uitdagingen en onderzoeken hoe hij deze al dan niet oplost.
Dat de omgeving en de reactie op het klokgelui van belang is blijkt ook
uit de volgende citaten: ‘Klokkenluiden heeft slechts zin bij de gratie van
een publiek dat de klok hoort luiden en in staat is zijn klepel te vinden’
(Bovens, 1990, p.270) en ‘For whistleblowing to be effective, it must arouse
its audience’ (Bok, 1980, p.3).
Ook van Gunsteren (1974) betrekt de omgeving bij klokkenluiden en
zegt: ‘Het verantwoorden geschiedt meestal op instigatie en ten overstaan
van een of ander forum variërend van het forum internim, van de informele
fora van familieleden, vrienden en collega’s tot een tuchtcommissie of de
televisie, het forum van de natie’ (van Gunsteren, 1974, p.16). De klokkenluider
maakt daarbij zelf de afweging of hij de klok luidt of niet, maar kan niet
altijd overzien hoe zijn signaal ontvangen wordt.
Al in de Griekse oudheid hadden filosofen aandacht voor het thema ‘in
parrhesia’, dat ‘vrijmoedig spreken’ betekent. Hierbij verkiest de spreker
de waarheid boven zwijgen of leugens. Socratisch en Plato zochten naar
18

antwoorden op de vragen: hoe kunnen we iemand als parrhesiast herkennen?
Wat is het belang van een parrhesiast voor de stad? Wie is in staat
tot het spreken van de waarheid, waarover en met welke gevolgen? De
Franse filosoof Michel Foucault werkte vanuit de Griekse filosofie dit thema
‘in parrhesia’ uit met de bedoeling het probleem van de waarheidspreker,
of het waarheid-spreken als handeling te onderzoeken (Fouceault, 1989,
p.66-68). Hiermee bedoelde hij niet de analyse van de interne of externe
criteria die de Grieken of de Romeinen, of wie dan ook, in staat stelden een
uitspraak als waar of onwaar te herkennen. Foucault analyseerde de wijze
waarop de rol van de ‘waarheidspreker’ kan worden geproblematiseerd.
Foucault wilde laten zien dat het probleem van de waarheid, behalve vanuit
het gezichtspunt van de criteria voor ware uitspraken, ook kan worden
onderzocht vanuit het idee van waarheid spreken als handeling. Dit laatste
aspect staat ook in dit proefschrift centraal. In dit onderzoek gaat het niet
om of de klokkenluider de waarheid spreekt. Klokkenluiden wordt in dit
onderzoek opgevat als een taalhandeling waarmee een spreker – of klokkenluider
– bepaalde effecten oproept. Ik wil bekijken hoe een klokkenluider
bepaalde effecten bewerkstelligt en hoe zijn signalen door ontvangers
worden behandeld.
De sociale beweging als crisismakelaar
Sociale bewegingen bestaan uit groepen van individuen die zich richten
op veranderingen en deze willen bevorderen, beheersen of juist tegengaan
(Turner & Killian, 1987, p.223).
Een sociale beweging wil daartoe de publieke opinie beïnvloeden en
solidariteit stimuleren bij haar leden om zo veelomvattende en fundamentele
veranderingen in de sociale orde te bewerkstelligen. Ze uiten hun
negatieve gevoelens over bepaalde politieke of maatschappelijke problemen
en tekenen protest aan. Daarbij daagt de beweging autoriteiten uit
en dwingt aandacht af, veelal via media, voor de kwestie die ze aankaart.
De perceptie van groepsleden dat problemen en grieven worden gedeeld
of dat doelen en behoeften onderling kunnen worden uitgewisseld is een
belangrijke stap naar collectieve en politieke actie (Simon & Klandermans,
2001; Stürmer & Kampmeier, 2003).
Turner & Killian (1987) maken onderscheid tussen verschillende orientaties
van mensen om deel te nemen aan sociale bewegingen.
1 macht-georiënteerd
2 participatie-georiënteerd
3 waarden-georiënteerd
19

Alle drie de orientaties spelen enige rol in de redenen waarom mensen
zich aansluiten bij een sociale beweging, maar één orientatie domineert
doorgaans.
Bij macht georiënteerde afwegingen trachten deelnemers invloed uit te
oefenen of te verkrijgen op het beleid. De motivatie om te deel te nemen aan
een sociale beweging komt voort uit grieven over vooral materiële condities.
Hier gaat het vooral om eigen belangen. Voorbeelden van machtsgeorienteerde
acties zijn stakingen. Voorbeelden hiervan zijn de schoonmakers van
NS en Schiphol die in 2010 negen weken lang het werk neerlegden voor een
betere cao. Een ander voorbeeld is hier het scholierenprotest in 2007 waarbij
massa’s ontevreden middelbare scholieren spontaan de straat op gingen om
te protesteren tegen de 1040-urennorm en de kwaliteit van het onderwijs.
Bij participatiegeoriënteerde initiatieven identificeren mensen zich op
een bepaalde manier met de beweging. Voor deelnemers kan bijvoorbeeld
het ‘ergens echt bij horen’ van belang zijn. Men orienteert zich dan vooral op
het kunnen ontwikkelen van een identiteit, het aanhangen van een bepaalde
levenstijl. Een voorbeeld van sterke identificatie is de Hare Krishna-beweging
waarbij men totaal opgaat in de beweging en dat ook tot uitdrukking laat
komen in levensstijl. Een ander voorbeeld is de belangenvereniging Nederlands
Argrarisch Jongeren Kontact (het NAJK), een beweging die zich inzet
voor de belangen van de agrarische sector, maar waarbij ook het informele
onderlinge contact heel belangrijk is. Jonge agrarische ondernemers kunnen
deelnemen aan activiteiten waaronder discussiebijeenkomsten, leertrajecten
en evenementen die georganiseerd worden door de vereniging.
Bij waardegeoriënteerde activiteiten, tenslotte, hechten deelnemers veel
belang aan de de ideologie van het protest. Identificatie met de beweging
komt hier vooral voort uit grieven over de omgang met bepaalde waarden.
Voorbeelden zijn hier anti-arbortusactivisten, de homobeweging en religieuze
groeperingen. Ook de Nederlandse vredesbeweging rondom 1981 die
streefde naar beperking of ontmanteling van kernwapens is een voorbeeld
waarbij men gedreven wordt vanuit vooral ideologische motieven. Een
recenter voorbeeld van een door waarden gedreven sociale beweging zijn
de Occupy Wallstreet protesten (najaar 2011) tegen de invloed van het
bedrijfsleven op de Amerikaanse politiek.
In deze studie kijk ik naar dit laatste type beweging. Ik wil in het bijzonder
de discursieve activiteiten van een sociale beweging bestuderen die haar grieven
uit over de omgang met het onderwijs in de Nederlandse samenleving.
Een belangrijk begrip bij sociale bewegingen is de collectieve identiteit.
Hierbij concentreren groepsleden op de overeenkomsten tussen henzelf en
de behoeften, interesses en doelen van de medegroepsgenoten. Het resultaat
daarvan is dat, ‘my experiences and your experiences, needs and so
20

forth are transformed into our experiences and needs’ (Van Stekelenburg,
2006, p.12). Sociale bewegingen kunnen in hun uitingen tot mobilisatie
op deze collectieve identiteit inspelen en het probleem formuleren als een
gezamenlijk probleem. Deze studie moet daar licht opwerpen. Met name
interesseert mij op welke discursieve wijze voortrekkers van een sociale
beweging hun mogelijke achterban trachten te bewegen tot deelname.
Effecten van crisismakelaars
Het doel van een klokkenluider en een sociale beweging is het gooien van
een steen in de vijver. Daarbij gaat het om de deining in het water van die
vijver. Wat daar aan effecten ontstaat, kan soms een lichte rimpeling zijn,
maar evengoed een flinke plons. Crisismakelaars moeten het een en ander
doen om door te breken met hun signalen waarbij het vooral gaat om het
bewerkstelligen van aandacht. Daarbij moeten zij ervoor zorgen dat mensen
erkennen dat de aandacht die crisismakelaars schenken aan de crisis
gericht is op de oplossing van de crisis en niet op de crisismakelaars zelf.
Een crisismakelaar kan bijvoorbeeld verweten worden uit te zijn op persoonlijk
gewin. Zoals ook het geval was bij Ab Osterhaus, de viroloog die
de samenleving wilde waarschuwen voor de gevolgen van de Mexicaanse
griep. Hij werd er van beschuldigd aandelen te hebben in de fabricage van
het H1N1 griepvaccin en zou daarom belangen hebben bij het aankaarten
van het risico op een grieppandemie.
Een crisismakelaar staat ook voor de opdracht aan te dringen op onmiddellijk
ingrijpen, handelen, omdat er een hoge urgentie is. Deze uitdaging voor
crisismakelaars is niet gering. Er zijn in de maatschappij diverse problemen
te ontwaren en er zijn bijgevolg veel potentiële crisismakelaars die deze
problemen aan de orde kunnen stellen. Lang niet alle pogingen betekenen
ook een ‘doorbraak’.
Om beter te begrijpen wat tot een doorbraak zou kunnen leiden en wat
gedoemd is tot vergetelheid, wil ik – zoals gezegd – kijken naar hoe actoren
interactioneel een crisis aankaarten. Voor deze invalshoek heb ik een veelbelovende
benadering gevonden en die te boek staat onder de benaming
‘het discursieve perspectief’. Ik wil deze keuze hieronder verduidelijken.
Het discursieve perspectief
Discursief onderzoek neemt interactie als uitgangspunt. Vanuit deze
invalshoek is er tot nu toe nauwelijks werk gemaakt van crisiscommunicatie.
Toch biedt dit perspectief een interessante mogelijkheid om te kijken
naar de sociale context van risico’s vanuit de alledaagse werkelijkheid.
Kenmerkend voor het discursieve perspectief is dat de focus zich richt op
21

a) alledaagse interacties die niet door het onderzoek zijn gevormd en op
b) de handelingen die al dan niet bewust in de interacties worden bewerkstelligd.
Het perspectief reikt instrumenten aan waarmee de communicatieprofessional
inzicht krijgt in de wijze waarop de omgeving haar ideeën
verwoordt in relatie tot anderen. Dit is van belang omdat de professional
zo kan begrijpen wat de specifieke interactionele problemen zijn waarmee
crisismakelaars worstelen: ze moeten tegemoet komen aan bepaalde
‘interactionele’ uitdagingen en lopen het risico dat hun signaal niet wordt
opgepikt. Zo kan iemand die een probleem aankaart bijvoorbeeld worden
aangezien voor een zwartkijker, een klikspaan of een heethoofd. Crisismakelaars
moeten duidelijk maken dat het de moeite waard is te luisteren
naar wat zij zeggen, dat het waar is wat zij naar voren brengen en dat ze
zich verantwoordelijk voelen voor de omgeving. Een voorbeeld is Pieter
Lakeman die in 2009 spaarders opriep alle spaartegoeden van DSB bank op
te nemen, zodat de bank failliet zou gaan. Alleen op die manier zouden de
belangen van mensen die gedupeerd zijn door de zogeheten woekerpolissen
veilig gesteld kunnen worden. In de tien dagen die volgden, haalden
verontruste rekeninghouders ruim zeshonderd miljoen euro van de bank.
Lakeman zelf kreeg naast veel lof voor zijn optreden ook veel kritiek omdat
hij door de bank moedwillig ten val te brengen, hij zou onverantwoordelijk
hebben gehandeld.
Wanneer crisismakelaars een bepaald probleem aan de orde stellen wordt
dat in discursief onderzoek niet opgevat als de expressie van een mentale
staat, maar als een bepaalde sociale handeling. Ze kunnen dit doen door
bijvoorbeeld de relevantie van het probleem voor anderen te benadrukken
of de eigen verantwoordelijkheid af te zwakken.
Een discoursanalyse kan inzicht geven in de wijze waarop crisismakelaars
een crisis op een bepaalde discursieve wijze aankaarten. Zo kan de
communicatiekundige ook kijken naar de interactionele problemen van
mensen bij het aan de orde stellen van crises. Inzicht in welke interactionele
problemen crisismakelaars ondervinden kan bovendien de communicatieprofessional
zelf helpen om de signalen beter te herkennen en begrijpen.
De communicatiediscipline kan dus meer oog hebben voor discursiviteit
bij crises. Door te kijken naar de taal die crisismakelaars uiten bij het aankaarten
van een crisis, kan de organisatie inzicht krijgen in welke crisissignalen
met welke interactionele doelen worden afgegeven.
Definities van een crisis worden ontworpen en afgestemd op de context
van een bepaalde interactionele situatie en om die reden kunnen ze ook
verschillen, afhankelijk van de setting waarin ze geuit worden.
22

1.4 Doelstelling, probleemstelling
en onderzoeksvraag
Dit proefschrift is in de eerste plaats een verkenning en moet de aanzet
geven tot een nieuwe visie op crisiscommunicatie en inzichten opleveren
voor het vakgebied van communicatie. De doelstelling van dit onderzoek is
de communicatiediscipline tools aan te reiken om crises in een vroegtijdig
stadium in zijn sociale verschijningsvorm te herkennen. Met de communicatiediscipline
bedoel ik hier de beroepsgroep van communicatieprofessionals
die aan overheidszijde actief zijn. 4 Professionals in crisiscommunicatie
kunnen leren kijken naar crisiscommunicatie tussen mensen, met speciale
aandacht voor crisismakelaars die een ‘liaisonrol’ (Farace, Monge & Russel,
1977, p.205-226) vervullen. De interactionele problemen waarmee
crisismakelaars geconfronteerd worden, kunnen inzicht geven in de wijze
waarop de buitenwereld van de organisatie met risico’s omgaat. Op grond
hiervan is ook een beter contact met crisismakelaars mogelijk. Om deze
doelstelling te kunnen bereiken kom ik tot de volgende probleemstelling:
‘Hoe kunnen we crises, zoals die in een bepaalde context en in een
bepaalde sociale dynamiek vorm krijgt, in een vroegtijdig stadium
identificeren en interpreteren ?’
Het uitgangspunt dat crises vaak een sluimerende voorfase kennen is interessant
voor het zicht op het verdere verloop en is relevant voor degenen
die beter met crises willen omgaan, zoals voor een overheid. De overheidsorganisatie
kan zo begrip krijgen van de manier waarop er al dan niet een
algemeen besef tot stand komt van een crisis.
Zoals hierboven geschetst, is het idee dat crisismakelaars een belangrijk
aangrijpingspunt kunnen zijn voor de communicatiediscipline omdat zij
crises aan de orde willen stellen. Mijn interesse gaat precies hiernaar uit en
ik stel daartoe de volgende onderzoeksvraag:
Welke interactionele problemen heeft een crisismakelaar die een crisis
aan de orde wil stellen en op welke manier lost hij deze op?
Deze studie werpt licht op de interactionele problemen van crisismakelaars
en hun interactionele oplossingen om aan deze problemen het hoofd te
bieden. Het interactionele perspectief dat ik in deze studie voorstel geeft
ruimte aan natuurlijke interacties. Ik wil interacties in hun natuurlijke
4 http://www.Logeion.nl
23

setting bekijken die zonder tussenkomst van mij als onderzoeker hebben
plaatsgevonden. Het gaat mij om de analyse van interactionele problemen
die crisismakelaars zelf zichtbaar maken. Zo kan ik inzicht krijgen in de
wijze waarop bepaalde actoren bepaalde doelen in de interactie bereiken.
Ik wil achterhalen wat stakeholders van overheidsorganisaties teweegbrengen
door iets op een bepaalde manier te zeggen. Deze manier van
onderzoeken geeft ruimte aan de dynamiek die interacties rond crisis kenmerkt
zoals ik ook zal bespreken in hoofdstuk 3.
Case domein Onderwijs
Verschillende domeinen zouden voor dit onderzoek in aanmerking kunnen
komen; de gezondheidszorg, de landbouwsector, of de sociale sector, maar
ik heb gekozen voor het onderwijs als object van studie. Zo uiten onderwijsorganisaties
waaronder de Algemene Onderwijsbond, de vakbond AOB
en de verenigde universiteiten en schoolleiders in het voortgezet onderwijs
zich aanhoudend kritisch over de ontbrekende visie van het ministerie van
Onderwijs, Cultuur en Wetenschap op de grote problemen. Het Sociaal en
Cultureel Planbureau trekt in haar onderzoeksrapport 5 de conclusie dat het
OCW ontbreekt aan een overkoepelende visie op de aanpak van de grote
knelpunten in het onderwijs. In 2008 presenteerde de commissie Dijsselbloem
haar eindrapport Tijd voor onderwijs, over de onderwijsvernieuwingen
in de jaren negentig: de basisvorming, de Tweede Fase (onder meer
het Studiehuis) en het vmbo. Dit eindrapport concludeert onder meer dat
de overheid haar kerntaak, het zeker stellen van de kwaliteit van het onderwijs,
de afgelopen jaren ernstig heeft verwaarloosd. Onderwijs is, aldus de
commissie, een essentiële basis van de samenleving en de economie. Met
andere woorden: het gaat hier over een sector waar de knelpunten groot
zijn en waarvan het belang groot is. Om deze redenen heb ik in deze studie
gekeken naar het domein onderwijs en wil ik onderzoeken op welke wijze
signalen over problemen in deze sector naar voren zijn gebracht door
crisismakelaars.
Als eerste heb ik in een vakblad voor het onderwijs bekeken of er een
moment in de tijd is waaraan vaak wordt gerefereerd, een keerpunt is
gebleken. Zo bestudeerde ik 25 jaargangen van het Onderwijsblad over de
periode 1982 tot en met 2007. Onderwerpen die na lezing en herlezing de
aandacht trokken waren ‘segregatie’ en’ onderwijsvernieuwingen’. Voor
deze thema’s heb ik gekozen omdat hier opmerkelijke bijdragen van zijn
verschenen. In de data vielen op een interview met een middelbareschoolrector
in een vakblad in 1998 en een manifest van een sociale beweging,
5 Sociaal en Cultureel Planbureau, ‘De sociale staat van Nederland’(2005)
24

afgedrukt in een landelijk dagblad in 2006. Opmerkelijk waren die bijdragen
ook omdat in beide cases een crisis aan de orde wordt gesteld. Een
criterium voor selectie van deze cases is dat ik wilde kijken naar de bijdragen
van enerzijds een individuele crisismakelaar, een klokkenluider en
anderzijds een collectieve beweging. Een ander criterium dat ik hanteerde
bij de selectie is of de crisismakelaar invloed heeft op het publieke debat.
In beide cases hebben zowel lokale als landelijke media gereageerd op de
uitingen van de crisismakelaars. Verdere argumentatie voor de selectie van
deze cases bespreek ik in hoofdstuk 5.
1.5 Opbouw van het proefschrift
Het eerste deel van dit proefschrift is een poging om vanuit de literatuur
over communicatie en crisismanagement een antwoord te geven op
de hoofdvraag.
Hoofdstuk 2 stelt het interactionele perspectief op overheidscommunicatie
voor. Ik beschrijf hier het idee dat dat interactie nodig is tussen
een overheidsorganisatie en haar omgeving, omdat overheden afhankelijk
zijn van die omgeving. Het is daarom nodig die omgeving te leren kennen
en dat kan door ermee in contact te zijn. Een interactioneel perspectief
doet recht aan de complexiteit en dynamiek van diezelfde omgeving.
Interactie is een oplossing voor een betere verkenning van de omgeving
omdat veranderingen en hun achtergronden beter opgespoord en begrepen
kunnen worden.
In hoofdstuk 3 bespreek ik theoretische perspectieven op crisis. In dit
hoofdstuk schets ik allereerst de belangrijke principes bij crisis. Ik sta stil bij
oorzaken en gevolgen en bespreek het concept ‘risicomaatschappij’. Vervolgens
beschrijf ik het fenomeen ‘sluimerende crisis’ en bespreek ook hier
oorzaken en gevolgen en maak ik een onderscheid tussen een slepende en
een sluipende crisis. In ditzelfde hoofdstuk werk ik het begrip ‘crisismakelaardij’
uit als een ingang om crisissignalen te detecteren en te duiden. Ik
behandel theoretische inzichten over klokkenluiders en sociale bewegingen
en beschrijf de meer algemene problemen die crisismakelaars ondervinden
bij het aan de kaak stellen van een crisis.
In hoofdstuk 4 introduceer ik discoursanalyse. Methodologie is in de
betekenis van discoursanalyse niet louter een technische kwestie maar
staat ook voor een onderzoeksperspectief. Theoretische veronderstellingen
zijn bij deze benadering nauw verweven met de praktische kwesties van de
methodiek. Duidelijk wordt dat discoursanalyse zich onderscheidt doordat
de methode niet uitgaat van de veronderstelde intenties van mensen, maar
begrip wil krijgen van wat mensen doen met hun uitingen. Discoursanalyse
25

kijkt naar het verband tussen tekst en sociale context en kan daarom
inzicht geven in de interactionele werkelijkheid waarin bepaalde stakeholders
zich bevinden.
In hoofdstuk 5 bediscussieer ik de methodologische aspecten van mijn
onderzoek. Ik beschrijf de wijze waarop data zijn verzameld en cases zijn
geselecteerd. Daarbij bespreek ik ook de context van de twee geselecteerde
cases in het het domein onderwijs en motiveer ik mijn keuze voor de thema’s
‘segregatie’ en ‘onderwijsvernieuwingen’.
Hoofdstuk 6 is het eerste analytische hoofdstuk en exploreert gedetailleerd
hoe een schoolhoofd de segregatie op zijn middelbare school aan de
orde stelt. Ik focus in het bijzonder op de interactionele problemen die hij
daarbij ondervindt. Het hoofdstuk beschrijft ook de strategieën die de rector
inzet om aan deze interactionele problemen het hoofd te bieden en de
wijze waarop media zijn uiting hebben opgevat.
Hoofdstuk 7 analyseert de tweede case: de onderwijsvernieuwingen die
als crisis aan de kaak worden gesteld door een sociale beweging. Ook hierin
analyseer ik strategieën die de crisismakelaars inzetten met bijbehorende
interactionele problemen en kijk ik eveneens naar de reacties van media op
het signaal.
In hoofdstuk 8 trek ik de belangrijkste conclusies over de verschillende
hoofdstukken en bespreek ik de implicaties van dit onderzoek.
26

Hoofdstuk 2
De omgeving
2.1 Inleiding
De omgeving verandert voortdurend en er kan altijd en overal een crisis
uitbreken. De communicatie door de overheid verandert hierdoor, ook op
het punt van stuurbaarheid. Niet het zenden van geplande boodschappen
naar de omgeving staat centraal, maar de relatie met diezelfde omgeving,
wat weer inzicht vereist in de wijze waarop die omgeving zelf interactioneel
actief is. Alleen zo kan de complexiteit en dynamiek in die omgeving
goed worden begrepen. Door de buitenwereld te exploreren ontstaan er
meer mogelijkheden voor een organisatie (dat geldt ook voor de overheid)
om ook zichzelf te laten beïnvloeden. Dit exploreren is nodig voor een beter
contact, ook als een organisatie op een klassieke manier ‘zendt’, dus boodschappen
verspreidt. Want om effectief te kunnen zenden moet je eerst
actief ontvangen. We kunnen de tijd achter ons laten dat we communicatie
opvatten als een kwestie van eenrichtingsverkeer – in het sturen van boodschappen
(van Woerkum & Aarts, 2008). Dit idee van tweerichtingsverkeer,
zal in paragraaf 2.3 verder worden besproken. Daarvoor beschrijf ik in 2.2
het contingentieperspectief dat met omstandigheden rekening houdt
en ruimte biedt om te kijken naar de redenen voor het het omslaan van
bepaalde probleemsituaties in crises. Maar eerst beschrijf ik het belang van
communicatie voordat de crisis zich voordoet.
Communicatie voor de crisis
Veel communicatiestudies richten zich op hoe een organisatie tijdens en na
een crisis kan communiceren met haar publieksgroepen (Coombs & Holladay
1996; Greer & Moreland 2003; Hearit 1999). In dit onderzoek naar
sluimerende crises wil ik kijken naar hoe een organisatie kan leren van haar
publieksgroepen voordat de crisis acuut wordt. Zo kan communicatie een
‘halo-effect’ creëren. Dit wil zeggen: een organisatie beschermt zich tegen
een crisis en bereidt zich strategisch voor op wat mogelijk komen gaat
(Coombs & Holladay, 2001). Mogelijke reputatieschade wordt afgewend
door middel van vroegtijdige, adquate reacties op de eerste crisissignalen.
Wigley en Pfau (2010) stellen dat het mogelijk moet zijn ‘beslag te leggen’
op de impact van een crisis door op voorhand te communiceren met
de omgeving. Zij beschrijven daartoe drie pro-actieve communicatiestrategieën
waarbij de organisatie kan kiezen uit:
27

1 ‘bolstering’: het benadrukken van stabiliteit en kwaliteit van diensten.
2 ‘corporate social responsibility’: het tonen van de betekenis van de
organisatie voor de samenleving.
3 ‘innoculation’: de organisatie immuun maken tegen potentiële crisis
door kwetsbaarheden te benoemen en aan te geven wat men
onderneemt om deze zwakke plekken te verbeteren. Groepen van
stakeholders van de organisatie ontvangen daartoe informatie over
een mogelijke crisis om hen op deze wijze voor te bereiden op de
komende problemen.
Het onderzoek van Wigley en Pfau wijst uit dat deze strategieën helpen
bij het voorkomen van crisis bij een organisatie. Ook bij de derde strategie
worden organisaties positiever beoordeeld ondanks het transparant
maken van problemen (Wigley & Pfau, 2010, p.586). De onderzoekers stellen
daarom dat het van belang is voor een organisatie om te communiceren
ook voordat er iets problematisch gebeurt. Een interessant perspectief
dat aan dit idee richting geeft is het contingentieperspectief.
2.2 Het contingentieperspectief
Het contingentieperspectief is een van de belangrijkste stromingen in de
organisatieleer die de relatie tussen organisatie en omgeving thematiseert.
Aanhangers van deze benadering stellen dat elk omgevingsprobleem uniek
is en dat er daarom telkens een nieuwe keuze moet worden gemaakt bij de
vraag ‘hoe het probleem aan te pakken’. Zo is volgens Burns & Stalker (1961)
de effectiviteit van communicatiestructuren, organisatiestructuren, leiderschapsstijlen
en organisatiestrategieën afhankelijk van de situatie waarin
zij worden toegepast.
Contingent betekent ‘toevallig’ of van ‘toevallige’ omstandigheden
afhankelijk. Een contingente manier van denken omvat ook het verkennen
van scenario’s die rekening houden met voor- en tegenspoed. Deze aanpak
voorkomt dat men de feiten zo interpreteert als dat men zou willen dat het
geval is. En men zal in een contingente benadering eerder een voorzichtige
dan een eenzijdige, vooringenomen houding innemen ten op zichte van een
mogelijke toekomst (’t Hart, 1994). Aarts (2009) spreekt hierover in termen
van ‘contingente planning’, waarbij wordt gedacht vanuit concrete situaties
en er van het ene moment naar het andere wordt gewerkt. Bij contingente
planning zijn context en onvoorspelbaarheden opgenomen in de werkwijze.
‘Als we de dynamiek en relatieve onvoorspelbaarheid consequent als
uitgangspunt nemen, kunnen we bewuster handelen en op adequate wijze
inspelen op de specifieke context’ (Aarts, 2009, p.18).
28

Aan het contingente plannen is het ‘incrementele plannen’ verwant, dat
door Lindblom beschreven is met de term ‘muddling through’ (Lindblom,
1951). Dat wil zeggen: het maken van kleine stapjes van beslissingen, kijken
naar wat er gebeurt en dan een nieuwe beslissing nemen. Incrementeel
plannen betekent dat we incalculeren dat we ons kunnen vergissen
en dingen over het hoofd kunnen zien. We kunnen dus niet voorspellen
hoe effectief wij zullen zijn. Het staat immers niet vast dat wat hier en nu
werkt, ook daar en straks zal werken (Frissen, 2007, p.285). Zo blijkt dat
(overheids)organisaties, die er wel in slagen om de dynamiek van crises
goed te duiden, gebruik maken van de beschikbare informatie om een
voorlopige inschatting te maken van de situatie (Frissen, ibid). Ze houden
daarbij vast aan het voorlopige aspect: de duiding van de situatie wordt
gedurende de ontwikkeling van de crisis bijgesteld. Dit pleit voor een
contingente visie op crises, waarbij verandering en informatie centrale
elementen zijn.
Het contingentieperspectief is volgens Coombs (2010) geschikt voor het
verkennen van crises omdat het een realistisch perspectief is. De benadering
heeft oog voor de procesmatige en dynamische aspecten van crisis,
want alleen een procesbenadering kan recht doen aan de dynamiek die
een crisis kenmerkt (Coombs, 2010, p.41). Daarbij is, aldus Coombs, de
opstelling van de organisatie het sleutelbegrip. Op welke wijze onderhoudt
een organisatie interacties met andere partijen? Een organisatie
kan variëren van bijvoorbeeld een meer defensieve tot een meer coöperatieve
houding. Defensie speelt wanneer een organisatie alleen maar oog
heeft voor haar eigen belangen. Coöperatie zien we wanneer een organisatie
ook concessies doet aan andere partijen (Coombs, 2010, p.42).
De contingentiebenadering is relevant voor dit onderzoek omdat het
de relatie tussen omgeving en organisatie in de context van crisis als
uitgangspunt hanteert. De contingentietheorie erkent dat sturing een
achterhaald begrip is en dat het gaat om de interactie van de organisatie
met de omgeving. Deze interactie kan inhouden dat de organisatie
zich aanpast, maar ook dat de organisatie probeert de omgeving of haar
afhankelijkheid van de omgeving te beïnvloeden. Een contingente benadering
is dus geschikt voor organisaties, maar verdient aanvulling vanuit
een specifieker interactioneel perspectief. Zo erkent deze benadering wel
het belang van het sociale aspect maar werkt ze dit niet uit. Het interactionele
perspectief doet dit wel. Daarom wil ik in de volgende paragraaf
een stap verder gaan dan de contingentietheorie en kijken naar de wijze
waarop stakeholders binnen de omgeving van de organisatie een crisis
aankaarten.
29

2.3 Naar een interactioneel perspectief
In theoretische opvattingen over hedendaagse overheidscommunicatie
ligt de nadruk op het naar binnen brengen van wat in de omgeving van
de organisatie speelt. Dit impliceert dat informatie uit de omgeving moet
worden opgemerkt door de organisatie. Een veelgenoemde methodiek
in dit verband is ‘monitoring’ (van Woerkum & Aarts, 1999, p.294). Huber
(1991) stelt dat dit routinematig scannen van de omgeving kan leiden tot
meer gevoel voor wat er daarbuiten gaande is (Huber, 1991, p.97), (2004,
p.208). De monitor als onderzoeksinstrument kan worden gebruikt om
trends in de omgeving van de organisatie te signaleren. Deze methodiek
kan heel geschikt zijn voor het verkrijgen van inzichten in de omgeving,
maar heeft ook beperkingen. Organisaties zouden ook in staat moeten
zijn de agenda’s binnen hun publieken te lezen. Dit vergt een heel andere
benadering waarbij niet de organisatie met haar ideeën, maar de omgeving
met haar problemen het uitgangspunt vormt van het communicatiebeleid.
Zo zegt Sutcliffe dat naast het scannen (monitoren) van de omgeving ‘het
opmerken van informatie’ van betekenis zou kunnen zijn (Sutcliffe 2004,
p. 205). Scannen legt Sutcliffe uit als het proactief zoeken naar signalen die
van belang zijn voor de organisatie, hetgeen tegelijkertijd impliceert dat
je met een bepaalde vraag naar de omgeving kijkt. Dit vergroot echter de
kans op selectiviteit omdat je alleen ziet waar je naar op zoek bent. Opmerken
is evengoed een vorm van oriëntatie op de omgeving, maar houdt ook
in dat je openstaat voor dingen die je eerder niet herkende. Zo kun je onverwachte
en actuele kwesties op het spoor komen die van belang zijn om te
kennen, je kan zo zaken beter volgen.
In deze studie deel ik Sutcliffes opvatting dat organisaties actief moeten
zijn in het proactieve scannen maar ook in het opmerken van informatie
tussen hun stakeholders. Opmerken wordt doorgaans als passief gezien.
Ik wil juist een meer geëngageerde vorm van opmerken voorstaan die oog
heeft voor tussen interacties die actoren in de omgeving van de organisatie
met elkaar hebben. Het voordeel van deze manier van opmerken is dat je
beter kunt onderzoeken hoe stakeholders zelf problemen formuleren.
In dit proefschrift kijk ik naar de omgeving als een interactieve eenheid.
Dit laatste vat ik op als een dynamisch geheel waarin burgers onderling
ideeën en meningen aftasten. Ofwel, waar mensen in de interactie met
elkaar iets ontdekken en al doende nieuwe perspectieven vinden. Zo bieden
interacties speelruimte om een bepaalde standpunt uit te proberen en
worden, mede aan de hand van de reacties, meningen bijgesteld, verworpen
of gestaafd. Dit is de creatieve component in interacties. Aarts en van
30

Woerkum beschrijven dit fenomeen als ‘conative creativity’ (van Woerkum
& Aarts, 2007, p.859), interacties hebben dus creatief potentieel. Door je
als organisatie te laten verrassen over wat er uit die interacties komt, kun je
ook nieuwe dingen te weten komen. Het eigene aan interacties is dat deze
redelijk onvoorspelbaar zijn. Je moet als organisatie dus meebewegen met
wat er gebeurt binnen de omgeving en dat betekent tegelijkertijd dat je je
van daaruit moet willen laten beïnvloeden. Alleen dan kun je als organisatie
zelf invloed uitoefenen. Wanneer de omgeving merkt dat je niets doet met
de signalen die van buitenaf worden gegeven, zal zij ook niet snel het idee
hebben dat de organisatie geïnteresseerd is in wat de omgeving te vertellen
heeft, of zelfs respecteert. De omgeving heeft het al gauw in de gaten
wanneer echte zorg en belangstelling ontbreken. Als communicatieprofessional
moet je daarom de omgeving willen begrijpen en daarom dus exploreren.
Pas daarna kan een relatie opgebouwd worden. Doordat er inzicht
ontstaat, kan er ook contact ontstaan en schep je mogelijk ook vertrouwen.
Om inzicht te verwerven in de manier waarop burgers zelf omgaan met
veranderingen in hun eigen dagelijkse wereld, is het daarom nodig verder
te kijken. ‘In een verbrede visie op communicatie vormen de interacties tussen
mensen en groepen mensen de analyse-eenheid’ (Aarts, 2009, p.16).
Voor het doen van specifieke interventies is het nodig begrip te krijgen van
wat leeft en speelt binnen de omgeving. ‘A deeper insight that explicates
the basic ideas of communication needed to get in tune with the environment
is the next step’ (van Woerkum & Aarts, 2008, p.4). Door zo te exploreren
in interacties snap je als overheid beter waarom burgers iets naar
voren brengen en kun je beter de dynamiek in de omgeving begrijpen.
Publieke interactie
Of een probleem leidt tot een crisis hangt sterk af van wat dat probleem
voor stakeholders betekent, hoe ze daarmee omgaan in hun interacties.
Dus daar moet je als organisatie naar kijken bij het inschatten van een
crisis. In hoofdstuk 1 beschreef ik het idee dat naast risico-experts er ook
groepen en individuen zijn die een crisis aan de orde kunnen stellen omdat
zij staan in het leven van alledag en specifiek kennis over en ervaring hebben
met bepaalde risico’s. Zij kunnen een crisis waarnemen in een vroegtijdig
stadium en vormen dus een actieve omgeving die problemen eerder
waarneemt dan de organisatie zelf. Vervolgens moet de organisatie dat
proces goed kunnen volgen om te zien wat die actieve omgeving doet,
wat daar de dynamiek is, liefst in een vroeg stadium. Daartoe moet in de
organisatie ruimte zijn om het signaal op te vangen. Alleen als er een intern
forum is voor berichten van buiten, kan de organisatie ‘in tune’ zijn met
haar publiek. Signalen van buitenaf zijn alleen maar effectief wanneer ze
doorklinken in de interacties die mensen ook intern met elkaar hebben.
31

Van welke aangekaarte problemen geven dus omgeving en organisatie
in interacties blijk als respons op het geluid van crisismakelaars?
Hierbij kan ik een onderscheid maken in:
a Organisaties en hun interacties met de omgeving.
b Interacties binnen de omgeving.
Beide dimensies zijn even belangrijk en hebben veel met elkaar te maken.
Maar in dit proefschrift focus ik op omgevingsinteracties, de publieke
interactie.
Kenmerkend voor interacties is dat deze dynamisch zijn. Inzicht in die
dynamiek is nodig om te kunnen anticiperen ook op eventueel naderend
onheil. Daarbij gaat het erom te kijken naar wat er speelt in de werkelijkheid
van alledag. Om kwesties te kunnen waarnemen is het nodig kennis
te nemen van initiatieven die doorbreken in het discourse in een tussenwereld.
Ik wil onderzoeken hoe crisismakelaars daar de publieke interactie
beïnvloeden.
Figuur 2.1 Publieke interactie
Met publieke interactie bedoel ik de interactie die plaats vindt in het
publieke domein waar burgers met elkaar in gesprek zijn over publieke
kwesties, dat wil zeggen thema’s van algemeen belang. Door te kijken naar
publieke interactie kan de overheid eerder op het spoor komen van thema’s
die spelen. Op deze manier kunnen overheidsorganisaties kwesties ontdekken
die ze zelf niet bedacht hadden en hebben ze de mogelijkheid om in
de discussies daarover mee te doen en zo ook eventuele misverstanden
toelichten.
32

Groepen van stakeholders
In dit onderzoek stel ik de opvatting centraal dat een publiek niet een
amorfe massa van eenlingen is die we via demografische variabelen kunnen
segmenteren en aansturen, maar gezien kan worden als een verzameling
van communities, van groepen van mensen die interactioneel met elkaar
verbonden zijn, face-to-face of online, en met elkaar een bepaalde identiteit
ontwikkeld hebben. Aarts en van Woerkum (2008) spreken hier van
groepen van stakeholders. Stakeholders zouden niet langer meer alleen als
doelen moeten worden beschouwd, maar evengoed als gemeenschappen
met vragen die we moeten beantwoorden, groepen waarmee we relaties
moeten aangaan of waarmee we moeten onderhandelen (van Woerkum &
Aarts, 2008, p.23). De auteurs beschrijven vier communicatiemodaliteiten
voor de wijze waarop een organisatie ‘ín tune’ kan blijven met haar omgeving.
Onderstaande modaliteiten kunnen ook elkaar beïnvloeden en daarbij
zijn allerlei kruisverbanden mogelijk.
De vier modaliteiten zijn:
1 exploreren
2 informeren
3 relateren
4 onderhandelen
Deze vier modaliteiten kunnen op zichzelf staan, maar tegelijkertijd
beïnvloeden ze elkaar over en weer. Alle modaliteiten zijn van belang bij
een interactioneel perspectief op crisiscommunicatie. Ik beschrijf ze
achtereenvolgens:
1 exploreren
De auteurs vatten het ‘exploreren’ van groepen op als het te weten komen
hoe actoren denken en handelen rondom bepaalde kwesties die gerelateerd
zijn aan de organisatie.
‘The main goal is to reduce uncertainties and to make an environment
‘readable’ so that responses can be supported by valid knowledge’
(van Woerkum & Aarts, 2006, p.7). Bepaalde aspecten van exploreren
zijn sterk geïnstitutionaliseerd, bijvoorbeeld marketing onderzoek door
trendwatchers.
De waarde van explorerend gedrag wordt veelal in de organisatie en
crisisliteratuur onderkend waaronder ook door Sutcliffe die stelt dat het
verzamelen van informatie bepalender is voor het succes van de organisatie
dan het strategische besluitvormingsproces zelf (Sutcliffe, 2001,
p. 198). Ook is er al veel exploratief onderzoek gedaan naar het imago van
organisaties door het monitoren van reputaties. Deze initiatieven komen
uit de organisatie zelf waarbij men vragen stelt en naar antwoorden zoekt
33

om zo om te kunnen gaan met onzekerheden die a) het sterkst zijn en
b) het meest betekenisvol zijn en relevant bij het nemen van beslissingen.
Het perspectief dat ik in deze studie centraal stel, discoursanalyse, is zo’n
type onderzoek waarbij geëxploreerd wordt hoe crisismakelaars crises
aan de orde stellen.
2 Informeren
Bij het informeren moet, zo stellen Aarts en van Woerkum, vooral worden
gedacht aan datgene wat de ander wil weten. Van toepassing is hier
het idee van de actieve ontvanger die in een vorm van coproductie actief
betekenis geeft aan de verkregen informatie. Informeren is veelal sterk
geïnstitutionaliseerd, bijvoorbeeld in de vorm van campagnes die het corporate
image moeten uitdragen. We kunnen echter niet negeren, aldus de
auteurs, dat informatie via de achterdeur en via wijdverbreide netwerken
naar buiten glipt (van Woerkum & Aarts, 2006, p.10). Hoewel de organisatie
veelal gefocust is op het beperken van imagoschade, gaat de omgeving
ondertussen, ook in tijden van crisis, haar eigen gang. Zo brengen stakeholders
zelf hun boodschap in, bijvoorbeeld via internet, om medestanders
te vinden voor het eigen standpunt. Ook in dit onderzoek ga ik uit van het
idee dat de crisismakelaar de omgeving tracht te informeren over problemen
die hij waarneemt.
3 Onderhandelen
Onderhandelingen zijn een onderdeel van ons dagelijks leven. In dagelijkse
conversaties herhalen we veelal de woorden van onze gesprekspartner,
niet alleen om ons te verzekeren dat deze onze boodschap heeft begrepen
maar ook om te onderhandelen over de betekenis van de boodschap.
We herhalen de boodschap van de ander bijvoorbeeld in eigen woorden.
Onderhandelingen maken dus een belangrijk deel uit van interacties en zullen
daarom ook spelen bij het wegen van betekenissen over een crisis. In dit
proefschrift sluit ik aan bij het idee dat over risico’s onderhandeld wordt in
plaats van dat zij vaststaan. De organisatie moet de crisis niet over-, maar
ook niet onderschatten. Het is de omgeving die bepaalt of een probleem
al dan niet als crisis wordt opgevat. Zoals in het geval van de chemiebrand
bij Moerdijk, waarbij veel interactie in sociale media plaatsvond en mensen
– leken en experts – met elkaar in discussie gingen over de impact van de
brand op de gezondheid van omwonenden.
4 Relateren
Relaties vormen met anderen of het vormen van interactieve netwerken
met anderen vraagt om begrip van de taal van de ander, van de wijze
waarop deze ‘issues framet’ en van de orale cultuur waarin deze leeft.
34

Investeren in relaties is nodig om een goed begrip te krijgen van wat er
mogelijk speelt aan ruis of verstoring.
Ook Gutteling benadrukt de betekenis van relaties met relevante
doelgroepen, voorafgaand aan en in crisissituaties. Zo stelt hij dat crisismanagement
een complex proces is dat idealiter aanvangt voordat er
sprake is van een crisis. ‘In die situatie kunnen organisaties een relatie
opbouwen en onderhouden met relevante doelgroepen’ (Gutteling, 1999,
p.15). Maar om relaties te kunnen onderhouden met de omgeving is het
nodig contact te hebben, interacties te bewerkstelligen. In de interactie
worden mogelijke problemen naar voren gebracht en geduid.
Op het punt van relaties aangaan met de omgeving kan ook de theorie van
Grunig over public relations worden betrokken. Grunigs benadering van
public relations is al geruime tijd terug ingezet en naderhand verder ontwikkeld
in verschillende stakeholdersmodellen. De kern van het idee achter
public relations – namelijk dat het gaat om de kwaliteit van relaties – is
juist voor het interactionele perspectief en in aanvulling op de hierboven
beschreven communicatiemodaliteiten interessant.
Public relations
In de opvatting van Grunig kan communicatie alleen succesvol zijn als
stakeholders ernaar streven dat de wederzijdse communicatie getypeerd
wordt door two-way-symmetric communication (Grunig, 1992). Symmetrische
communicatie is bedoeld om wederzijds begrip te vergroten en om
relaties te bouwen met publieksgroepen. Organisaties zijn afhankelijk van
hun omgeving en verkeren in een continue staat van verandering omdat
zowel de organisatie als het publiek van standpunt kan veranderen. Organisaties
zouden daarom een flexibele organisatiestructuur moeten hebben
en transparant moeten zijn in hun beleidsafwegingen naar de omgeving.
Er moet ook sprake zijn van een leiderschapsstijl waarin delegeren en zelfsturing
de basis vormen (Grunig, 1992). Public relations vormen zo een
functie van het management. Door goede relaties met publieksgroepen
aan te gaan wil men strategische doeleinden bereiken: ‘Public relation
is the management of communication between an organization and his
publics’ (Grunig, 1983, p.8).
Dat organisaties afhankelijk zijn van hun omgeving en daarom continue
in contact moeten zijn met de omgeving is een interessant idee. Daarbij
kijkt de interactionele benadering ook naar de doelen die stakeholders met
hun interacties bereiken. Daarom volg ik graag een interactioneel perspectief
op crisiscommunicatie waarbij ook de natuurlijke interactie als uitgangspunt
wordt genomen.
35

2.4 Samenvatting en conclusie
In dit hoofdstuk heb ik laten zien dat de organisatie afhankelijk is van haar
omgeving en daarom de omgeving beter moet leren kennen. In paragraaf
2. 2 heb ik het contigentieperspectief besproken dat de relatie tussen
omgeving en organisatie in de context van crisis als uitgangspunt hanteert.
Daarbij beschreef ik dat een contingente benadering geschikt is voor
organisaties, maar aanvulling verdient vanuit een specifiekere interactionele
benadering. Het interactionele perspectief zoals ik dit in paragraaf
2.3 voorstel doet dit wel. Vanuit deze invalshoek is het mogelijk te kijken
naar de wijze waarop stakeholders binnen de omgeving van de organisatie
een crisis aankaarten. Het is mogelijk de buitenwereld te ontdekken op een
cognitieve wijze door te achterhalen hoe stakeholders denken over risico’s
en wat hun motieven en achtergronden zijn bij onzekerheden. Maar bij het
fenomeen crisis kan deze invalshoek problemen geven, omdat deze benadering
geen recht doet aan de dynamiek van risico’s en crisis. Zo is de focus
bij crisiscommunicatie veranderd. Het gaat meer om wat er in interacties
gebeurt, ook tussen stakeholders. Een organisatie moet daartoe meebewegen
met de omgeving om signalen in interactie met die omgeving te
kunnen waarnemen. Dit vraagt om fundamenteel andere opvattingen over
crisiscommunicatie die ruimte geven aan de interactionele dimensie.
Voordat ik kan kijken in de empirie naar de wijze waarop crisismakelaars
een sluimerende crisis aan de orde stellen, bespreek ik in hoodstuk 3
opvattingen en begrippen bij crises in het algemeen en sluimerende crises
in het bijzonder.
36

Hoofdstuk 3
Crises
3.1 Inleiding
In dit hoofdstuk ga ik in op wat het begrip crisis betekent. Ik beschrijf daartoe
in paragraaf 3.2 verschillende elementen die crisis in het algemeen
karakteriseren. Vervolgens kijk ik in paragraaf 3.3 naar oorzaken van crises
en deel ik deze in naar typen risico’s. Daarbij maak ik een onderscheid tussen
natuurlijke, technische en bestuurlijke risico’s. De crisis kan worden gecategoriseerd
in soorten, maar kan ook worden onderscheiden naar niveaus.
Zo behandel ik het micro-, meso- en macroniveau waarop crises kunnen
worden benaderd.
Een belangrijk ander begrip dat ik in dit derde hoofdstuk bespreek is de
‘risicosamenleving’. Dit begrip verwijst naar westerse samenlevingen waarin
meer risico’s voorkomen dan de bestaande structuren kunnen beheersen.
Door een toegenomen hoeveelheid aan voorzieningen ontstaat immers een
vergrote kwetsbaarheid.
In paragraaf 3.4 sta ik stil bij een bijzonder fase van crisis: de sluimerende
crisis. Ik beschrijf dimensies die helpen om dit type crisis beter te kunnen
begrijpen en ik maak het onderscheid tussen een slepende en een sluipende
vorm van sluimerende crisis. Ik geef eveneens aan waarom dit soort crises
bijzondere aandacht behoeft, ook van de communicatieprofessional. Vervolgens
bespreek ik crisiscommunicatie en de invloed van interactieve media
in het crisisproces.
In paragraaf 3.5 tenslotte ga ik verder in op het begrip crisismakelaars
als ingang voor het vroegtijdig signaleren van een crisis. Ik bespreek de specifieke
problemen die klokkenluiders en sociale bewegingen ondervinden
bij het aan de kaak stellen van een probleem.
Crisis en communicatie
Ik bekijk crisis in deze studie op het niveau van de samenleving en doe dit
vanuit het blikveld van de communicatieprofessional bij een overheidsorganisatie.
Daarbij betrek ik het publieke domein, dat is het domein van
burgers, media en politiek.
De communicatieprofessional heeft ook bij crises van doen met de wijze
waarop bestuurders reageren op de crisis. Zo kunnen bestuurders bepaalde
zorgwekkende informatie interpreteren als waarschuwingssignalen die vragen
om een onmiddellijke reactie (Hermann, 1972). Dit kan ook zeer gewenst
zijn want besluiten over leven en dood moeten bij sommige soorten crises
37

onmiddellijk worden genomen. Maar bestuurders kunnen crises ook ontkennen,
of voor eigen gewin opblazen, zoals Wilders deed met de ‘Goudse rellen’.
Vaak worden bepaalde kwesties ook verhuld met als argument de wetenschappelijke
onzekerheid over de effecten van de risico’s. Verantwoordelijken
trachten hiervan gebruik te maken door tijd te winnen in de hoop dat ondertussen
de aandacht ervoor weer afneemt (Cobb & Ross, 1999).
Cruciaal bij het vaststellen van een crisis is of de dreiging ook een vitaal
belang voor grote groepen van mensen zal aantasten. Zo zijn er tal van vervelende
situaties te bedenken die nog geen crisis zijn, bijvoorbeeld de file.
Pas wanneer de mobiliteit volledig tot stilstand is gekomen en ook de winkels
niet meer kunnen worden bevoorraad, zal gesproken worden van een
crisis. Ook kunnen er ernstige problemen spelen die zich voltrekken in de
meer persoonlijke sfeer, zoals familiedrama’s, maar deze worden evenmin
beschouwd als voorbeelden van crisis zoals die in deze studie wordt opgevat.
Daarvoor zijn ze te particulier. In de volgende paragraaf wil ik bespreken
wat ik dan wél tot een crisis reken.
3.2 Karakteristieken voor crises
Bij crises kunnen de volgende karakteristieken worden onderscheiden:
‘dreiging’, ‘urgentie’, ‘dynamiek’ en ‘man-made’. Deze elementen licht ik
hier achtereenvolgens toe.
Dreiging
Lang niet altijd is het te doorgronden waarom een bepaald fenomeen al dan
niet als dreiging wordt opgevat. De neiging bestaat om een crisis als een
vaststaande entiteit op te vatten, waarbij het idee leeft dat een bepaalde
dreiging vanuit de achtergrond loert en dat die herkend moet worden
voordat deze kan worden geëlimineerd. De perceptie van een crisis is echter
altijd subjectief en een dreiging wordt altijd sociaal geconstrueerd. De
manier waarop burgers, media en politiek een gebeurtenis of probleem zien,
heeft invloed op of iets al dan niet een crisis wordt (Coombs, 2010, p.19).
Zo spreken de meeste waarschuwingssignalen niet voor zich, maar deze
moeten geïnterpreteerd, geframed en geduid. Burgers vragen zich daarbij
met name af of het gevaar hen ook daadwerkelijk zal treffen.
Urgentie
De druk van de tijd kan zo hoog zijn dat een weloverwogen besluitvorming
er niet in zit en organisaties terugvallen op instinctieve of geroutineerde
reacties (Coombs, 2010). Evengoed hebben verantwoordelijken waaronder
38

estuurders en politici vaak de neiging om bepaalde zorgwekkende informatie
te negeren. Ze doen dit vooral als interventies politiek risicovol kunnen
zijn (bijvoorbeeld president Obama in de BP-affaire).
Dit ontkennen van urgentie komt mogelijk voort uit het feit dat menig
bestuurder die moet communiceren over crises op voorhand de publieke verontwaardiging
vreest, verontwaardiging die veelal aangejaagd wordt door
de media. Zo draait het in het nieuws vaak niet zozeer om een genuanceerde
wetenschappelijke inschatting van de feitelijke gevaren, maar om schuld,
angst, woede en verontwaardiging (Vasterman, 2004). ’t Hart (1998) spreekt
hier over bestuurlijke reflexen: bestuurders denken dat de feiten of heel lastig
uit te leggen zijn (want erg technisch, en dat snappen mensen niet) of dat
communicatie een risico op zich is, omdat men moet versimpelen waardoor
men de greep op de inhoudelijke juistheid van de informatieoverdracht kwijt
raakt. Crises stellen besluitvormers dus vaak voor het dilemma de urgentie
van de crisis niet te (willen) ontkennen, maar ook niet te overschatten.
Dynamiek
We zouden het idee moeten verlaten dat crises in tijd en ruimte duidelijk te
onderscheiden gebeurtenissen zijn, zo menen Boin en’t Hart (2001). Deze
opvatting neemt afstand van de traditionele benadering waarbij crisis wordt
gezien als een situatie die bestaat uit drie fasen, namelijk voor, tijdens en na
de crisis. In plaats daarvan hebben wij, aldus deze auteurs, een meer dynamisch
perspectief op crises nodig. Wat wordt gezien als de nasleep kan juist
de kern van de crisis zijn zoals in het geval 9/11, waar na de acute crisis een
lange oorlog tegen terrorisme ontstond en de crisis zich verdiept heeft. Ook
Boin en ’t Hart (2005) menen dat crises door het kenmerk ‘dynamiek’ moeilijk
te detecteren zijn.
Crises vormen een dynamisch proces waarbij escalatie en de-escalatie
elkaar kunnen afwisselen in een grillig verloop (Vertzberger, 1990; ’t Hart,
1994). Het is vaak onduidelijk wanneer een crisis precies begint en eindigt.
Ook kan de crisis na de crisis veel groter zijn dan men aanvankelijk dacht
(Turner, 1992). Daarbij kunnen de sociale media de dynamiek van een crisis
sterk beïnvloeden. Zo zorgt de exponentiële groei en gebruik van digitale
media voor een evolutie in het domein van crisiscommunicatie (Coombs,
2010). De nieuwe mediatechnologie heeft zich ontwikkeld tot een breed
scala van toepassingen op internet, waaronder Facebook, Twitter, You Tube
en Weblog. Het ‘bloggen’ bijvoorbeeld stelt burgers in de gelegenheid direct
met een overheidsorganisatie te communiceren. Maar burgers kunnen ook
onderling communiceren over dat wat er aan de hand is en hoe de organisatie
al dan niet respons geeft. Het verloop van een crisis en het tempo waarin
deze zich ontwikkelt, kan door dit bloggen sterk worden beïnvloed, aldus
Caldiero e.a (2010, p.399).
39

Man-made
Een crisis wordt vaak opgevat als iets wat zich spontaan voordoet, zoals
een aardbeving, maar de aanname dat rampen nou eenmaal gebeuren
wordt door sommigen als achterhaald beschouwd (Vertzberger, 1990). Zo
stelt Quarantelli dat pre-industriële gevaren, hoe groot en verschrikkelijk
ze ook geweest mogen zijn, rampspoeden waren die van ‘buitenaf’ over
de mensheid heen kwamen en aan een ‘ander’ (goden, demonen, natuur)
konden worden toegeschreven. Maar de scheiding tussen een ‘act of God’
en ‘man-made disasters’ zou met de komst van de industriële maatschappij
kunstmatig geworden zijn. (Quarantelli, 1998; Steinberg, 2000). Crises
kunnen we vanuit deze invalshoek niet langer beschouwen als een speling
van het noodlot. Zo wordt op veel plaatsen in de wereld al langer energie
gestoken in het detecteren van natuurdreigingen. Door ontwikkelingen als
informatisering en computerisering van de meteorologie kunnen natuurrampen
vroegtijdig gesignaleerd worden. Dergelijke ‘early warning’ systemen
kunnen nu zelfs regio’s die kwetsbaar zijn voor tsunami’s en andere
natuurrampen tijdig alarmeren, mits hier maar voldoende aandacht voor is.
Anderen stellen dat natuurrampen niet te voorkomen zijn, maar dat
wetenschap en technologie de gevolgen ervan wel in belangrijke mate
kunnen beperken of beïnvloeden (Turner & Pidgeon, 1997). Maar evengoed
kunnen ze de gevolgen verergeren door de verkeerde interventies. Bovendien:
ook los van het handelen van de mens is er veel dynamiek in de omgeving,
waardoor rampen kunnen ontstaan.
Toch is het verschil tussen een ramp en falend beleid vaak veel minder
groot dan het lijkt en mensen veroorzaken in hoge mate door hun eigen
gedrag crises. Het klimaatprobleem is bijvoorbeeld voor een groot deel op
de mens terug te voeren.
Zoals hierboven beschreven kent een crisis dus verschillende karakteristieken.
Daarbij zagen we dat er zich bij crises interactionele problemen kunnen
voordoen in de weging van de dreiging, het op waarde schatten van de
mate van urgentie, het herkennen van de fase en het al dan niet beïnvloeden
door menselijke beslissingen.
Naast dat het fenomeen crisis bepaalde kenmerken vertoont, veroorzaakt
crisis ook een belangrijk effect en dat is onzekerheid.
Onzekerheid
Onzekerheid bij crisis kan op twee niveaus voor mensen spelen: a) dat het
kan gebeuren en b) hoe er mee om te gaan. Veel risico’s in onze samenleving
zijn voor mensen ondoorzichtig. Door technologische ontwikkelingen
hebben mensen vaak onzekerheden over wat er kan gebeuren. Mensen
40

hebben dan het idee terecht te zijn gekomen in een systeem waar ze geen
toegang meer toe hebben, bijvoorbeeld in het geval van biotechnologie.
Daarbij kunnen ook wetenschappers het vaak niet eens worden over de
feitelijke gevolgen van hoogtechnologische processen (Hajer, 2001).
Renn (2006) spreekt van ‘emerging danger’ bij risico’s met een lage
waarschijnlijkheid, maar waarbij de consequenties ervan wel erg groot zijn.
Dit type risico’s wordt door mensen als zeer bedreigend ervaren (Renn,
2006). Neem bijvoorbeeld de bouw van een kerncentrale nabij bewoond
gebied. Daarbij is het onberekenbare aspect van het gevaar, het gevoel dat
het op ieder moment kan gebeuren, zeer bepalend voor de waarneming
van het risico.
De mogelijkheid om te overzien en te begrijpen ‘wat gaande is’ in tijden
van crisis, is vaak beperkt. Lastig is het dus ook om met volledige zekerheid
te beslissen welke respons adequaat is (Vertzberger, 1990). Daarbij kunnen
mensen veel gemakkelijker risico’s accepteren naarmate ze deze zelf beter
kunnen hanteren en ze er zelf meer vat op hebben (Gutteling & Wiegman,
1996). Maar, we moeten leven met het gegeven dat in de meeste situaties
er geen duidelijke relatie is tussen oorzaak en gevolg. Dit laatste aspect
‘oorzaken van crises’ is een thema waarop ik in de volgende paragraaf dieper
wil ingaan.
3.3 Oorzaken van crises
Aan crises liggen verschillende soorten factoren ten grondslag die een rol
spelen op het niveau van de omgeving en de overheidsorganisatie. Het
onderzoek naar oorzaken van crises vraagt om een interdisciplinaire benadering
(Kiser & Ostrom, 1982).
Oorzaken van crisis kunnen vervolgens worden onderverdeeld in typen
risico’s (van Woerkum & Knotters, 2007).
Dit zijn:
a Natuurlijke risico’s.
Zoals hierboven besproken is bij het kenmerk ‘man-made’, staat de
‘natuurlijkheid’ van natuurlijke risico’s ter discussie omdat dit type
risico’s soms onvermijdelijk is, maar toch op korte termijn redelijk
voorspeld kan worden en door menselijke beslissingen in de hand
kan worden gewerkt, zoals bij overstromingen door het bouwen
in uiterwaarden. Natuurlijke risico’s gaan dus overwegend hand in
hand met man-made risico’s.
b Technologische risico’s.
Bij technologische risico’s gaat het om het technologische ontwerp,
om het daadwerkelijk functioneren daarvan en om de controle over
41

een en ander. Steeds liggen hier menselijke beslissingen aan ten
grondslag (zie ook paragraaf 3.2).
c Bestuurlijke risico’s.
Onder bestuurlijke risico’s wordt een metacategorie verstaan ten
aanzien van a. en b., bestaande uit het beleid dat de beslissingen
over de risicobestrijding moet optimaliseren (van Woerkum & Knotters,
2007, p.4). Zo moeten belangen op verschillende niveaus afgewogen
worden ten opzichte van andere belangen. Vanuit de omgeving
van een overheidsorganisatie gezien is het bestuurlijke risico op
te vatten als de onzekerheid wie nu precies welke beslissing neemt,
hoe de procedures in elkaar zitten, waar welke informatie beschikbaar
is en hoe men invloed kan uitoefenen op de besluitvorming.
Bestuurlijke risico’s kunnen tot controleverlies bijdragen bijvoorbeeld
in het geval van agrariërs die geen controle hebben over het
waterbeheer en zich mede daardoor onzeker voelen (van Woerkum
& Knotters, 2007).
Om meer greep te krijgen op de veelomvattendheid van crisis is het zinvol
de benadering van dit fenomeen ook op niveau te onderscheiden:
Op het macroniveau van analyse stellen theoretici crises als min of meer
onvermijdelijk voor. Bijvoorbeeld het falen van de industriële maatschappij
om de door haar zelf geproduceerde risico’s te beheersen.
Op het mesoniveau van onderzoek ligt het accent op organisatorische
factoren en processen die een rol kunnen spelen in het veroorzaken van
crises. Zijn overheidsorganisaties in staat veerkracht te bieden aan crises
die hen treffen? Kunnen ze weerstand bieden aan menselijke beperkingen
zoals nalatigheid, verkeerde inschattingen en fraudes? Anticiperen ze ook
op veranderingen in hun omgeving zoals een toenemend wantrouwen
naar de overheid? Neem het geval van (de inmiddels klassieke communicatiecase)
de HPV-vaccinatie, die speelde in 2009. Het RIVM riep meisjes
in de leeftijd van twaalf jaar op per brief. Er verscheen echter maar zestig
procent. De oorzaak van deze lage opkomst was dat RIVM haar doelgroep
niet had weten te bereiken via de kanalen die passen bij deze meisjes. Daarnaast
werden de bezwaren van de tegenstanders, die al voorafgaand aan
de campagne via zelforganisatie naar voren kwamen, niet serieus genomen
en afgedaan als spookverhalen. De vraag is of het RIVM zelf de interactie
had kunnen zoeken door bijvoorbeeld in gesprek te gaan via sociale media
met meisjes over de risico’s van vaccineren. Het gevolg van de afwijzende
reactie van het RIVM kan zijn dat de bereidheid van mensen om zich te
laten vaccineren afneemt, ook ter voorkoming van andere ziektes. Zo ontstaan
er dus nieuwe risico’s.
42

Op het microniveau ten slotte concentreert een crisisbenadering zich op
de rol van burgers en groepen van burgers. Hoe wordt er in de praktijk al
duiding aan problemen gegeven? Interessant zijn de signalen die burgers
zelf afgeven wanneer ze zien dat er iets mis is. Op welke wijze kaarten
bepaalde burgers en groepen van burgers problemen aan, zoals hierboven
al werd besproken, in het geval van het HPV-vaccin waarbij meisjes onderling
via sociale media met elkaar chatten over het al dan niet laten inenten?
Deze chats kunnen waardevol materiaal zijn voor de overheid om beter
te begrijpen hoe meisjes hun afwegingen formuleren om zich al dan niet
te laten vaccineren.
In dit onderzoek kies ik voor onderzoek op het snijvlak van het micro- en
mesoniveau omdat ik uitga van een interactionele benadering tussen
individuen en groepen. Voor de communicatieprofessional zijn aangrijpingspunten
binnen relatiegroepen te vinden. Dit zijn hoe dan ook altijd
contacten tussen mensen. In de interactie gebeurt het, daar wordt de crisis
gedefinieerd en al dan niet (h)erkend.
Daarbij heeft ook het macroniveau impact op deze interacties. Mensen
nemen in hun afwegingen over risico’s ook de context mee.
In de volgende alinea bespreek ik een belangrijk begrip dat bijdraagt tot het
ontstaan van crisis: ‘de toenemende kwetsbaarheid’ van onze samenleving.
Kwetsbaarheid van onze samenleving
Technologische mogelijkheden zorgen ervoor dat de samenleving steeds
‘maakbaarder’ wordt. Voorzieningen (niet alleen water en licht, maar ook
geld uit de muur, internet, kabel-TV) worden steeds vanzelfsprekender.
Die technologie lijkt ons minder kwetsbaar te maken, maar tegelijkertijd
worden we er in ons dagelijks bestaan steeds afhankelijker van en daardoor
toch ook weer kwetsbaarder. Dit verschijnsel heet ‘de kwetsbaarheidsparadox’
en werd voor het eerst beschreven door Widalvsky (1988, p.77).
De kwetsbaarheidsparadox staat voor het idee dat hoe meer voorzieningen
en maatregelen in de samenleving worden getroffen des te groter de
impact is als het toch een keertje fout gaat. Omdat onze infrastructuur zo
betrouwbaar lijkt, ontwikkelen, bouwen en stapelen wij nieuwe diensten
op andere diensten, die op hun beurt weer gestapeld worden op een solide
lijkende infrastructuur. Zo zien we, enerzijds, dat langzamerhand alles
went, dus ook de alledaagse verstoringen van ons dynamische streefbeeld
(Widalvsky, 1988 ibid). Wachtlijsten, langdurige levertijden en files zijn
onderdeel geraakt van ons dagelijks leven die we veelal gelaten ondergaan,
maar anderzijds zijn er voorzieningen die niet voldoen en tot verstoringen
leiden waaraan we niet gewend raken. De herfst is bijvoorbeeld een slechte
43

periode voor de reiziger, omdat de rails glad worden door vallende bladeren
en er oponthoud voor het treinverkeer ontstaat. Ook het vulkanisch as
dat een groot deel van het Europese luchtruim plat legt is een voorbeeld
van een vergrote kwetsbaarheid. Net als dat de zaak Wikileaks duidelijk
maakt dat vertrouwelijke overheidsinformatie via het internet voor iedereen
openbaar kan worden gemaakt. Al met al zijn we als samenleving veel
kwetsbaarder geworden voor invloeden van buitenaf en binnenuit.
De risicomaatschappij
‘Het is het tijdperk van de risicomaatschappij’, constateerde Beck al in 1992.
De EHEC-bacterie, de Kredietcrisis, antibiotica in de kip, chemische explosies,
Q-koorts, de Mexicaanse griep: de lijst is te lang om nog te spreken
van incidenten; ze zijn allemaal verbonden met risico’s van een industriële
samenleving, het zijn constanten in onze moderne leefwereld geworden
(Hajer, 1997). Beck introduceerde het concept van de ‘risicomaatschappij’
als opvolger van onze vertrouwde industriële maatschappij. Terwijl de
motor van de industriële samenleving door blijft draaien, staat in de risicomaatschappij
de consensus over de vooruitgang op het spel. Ergens is er
twijfel ontstaan over de automatische koppeling tussen verdere industrialisering
en technologische ontwikkeling aan de ene kant en de algemene
maatschappelijke vooruitgang aan de andere kant (Hajer & Schwarz, 1997,
p.8-22).
De theorie van Beck is gebaseerd op het idee dat de sociale conflicten
in onze samenleving steeds minder over de verdeling van welvaart gaan,
maar in toenemende mate over de verdeling van risico’s. Het gaat nu over
verantwoordelijkheidsvragen bij de gevolgen van catastrofes en over de
vraag wie mag beslissen wie welke risico’s mag lopen (Hajer & Schwarz,
1997, p.10). Beck beschrijft in zijn essays (1992) hoe we aan het einde van
de 20ste eeuw geconfronteerd zijn met een fundamentele crisis van
de modernisering. De risicomaatschappij is het automatische gevolg van
technologische ontwikkelingen zoals de figuur hieronder laat zien.
44

Figuur 3.1 Technologische rampen van 1900 tot en met 2009 OECD (2010)
Beck definieert risico’s als een systematische manier van omgaan met
gevaren en onzekerheden die door de modernisering zelf zijn ontstaan
(Beck 1992, p.22). De grootste uitdaging in de risicomaatschappij is
volgens Beck niet zozeer het ‘fysieke explosiegevaar’ van de moderne
technologie, maar de ‘sociale explosiviteit’ als gevolg van het verlies aan
vertrouwen in gevestigde sociale en politieke instituties. Daarbij suggereert
hij dat nieuwe vormen van politiek engagement hard nodig zijn
om bijvoorbeeld de ecologische problemen het hoofd te kunnen bieden.
In plaats van alles met algemene risicobepalingen van bovenaf te willen
reguleren, stelt Beck dat inzichten en expertise vanuit verschillende
geledingen moeten worden gemobiliseerd.
De beschouwingen van Beck worden in dit proefschrift als grondtheorie
opgevat, maar vragen om aanvullingen voor de communicatiediscipline.
Zo is Beck een voorbeeld van het denken over crises als vaststaande entiteit
en die zich volgens bepaalde mechanismen manifesteren. Maar crises
kenmerken zich, zoals ik in paragraaf 3.2 besprak, door hun dynamiek.
Ze kennen veelal een grillig verloop. Of iets ook als een ernstig probleem
wordt opgevat weet je als organisatie niet van te voren. Overal zijn er risicoarena’s
en staan risico’s ter discussie. Daarbij wordt ook onderhandeld
over de impact van risico’s en crisis. Voor de communicatieprofessie is
het daarom interessant om crises vanuit een interactioneel perspectief te
bekijken. Het signaleren van crisis in een pre-stadium is van belang omdat
je als organisatie beter kan begrijpen waarom bepaalde selecties van een
45

probleem worden gemaakt. Je snapt de context beter waarin het probleem
al dan niet als een bedreiging wordt gedefinieerd. Zo ontstaat er meer
inzicht in de reden voor het sluimeren van bepaalde kwesties, terwijl anderen
als probleem worden (h)erkend.
3.4 Sluimerende crisis
Deze paragraaf behandelt het fenomeen ‘sluimerende crisis’. Daarbij verken
ik de vragen: Wat is eigen aan dit verschijnsel? Wat zijn voorbeelden van
sluimerende crises? Hoe ontstaat een dergelijke crisis? En wat betekent dit
type crisis voor het handelen van de organisatie en in het bijzonder voor de
communicatiediscipline?
In het geval van een acute crisis is vroegtijdige herkenning en erkenning
een primaire randvoorwaarde voor een goede afloop. Maar niet alle crises
openbaren zich door een letterlijke of figuurlijke explosie. Waar een acute
crisis gekenmerkt wordt door een enorme en plotselinge impact, kan er
bij een sluimerende crisis sprake zijn van een sluipende escalatie die op
een veelal moeilijk te voorspellen moment een kritiek punt overschrijdt.
’t Hart zegt hierover: ‘Bij sluimerende crisis is sprake van een geleidelijke
spanningsopbouw en waarbij steeds meer mensen gaan beseffen dat er
iets bijzonders aan de hand is’ (’t Hart, 1997, p.22). Ook is het mogelijk dat
een sluimerende crisis niet tot een uitbarsting komt, maar vervaagt. Zo
beschrijven Boin en ’t Hart (2005) sluimerende crises tevens als een verschijnsel
dat kan uitdoven: ‘This crisis type creeps up rather than bursts
out, and fades away rather than being resolved’ (Boin & ’t Hart, 2005,
p. 163). De sluimerende crisis is dan dus opgelost. Toch kunnen sluimerende
crises, omdat ze zich onduidelijk manifesteren, ook gaan nestelen
en daardoor ontwrichtende effecten hebben op het functioneren van
een bepaald systeem.
Tegelijkertijd zien we dat door technologische ontwikkelingen ook bij
media er veel verandert. Deze zijn veel interactiever geworden. Stakeholders
hebben door nieuwe mediatechnologieën de mogelijkheid gekregen
om te reageren op geruchten of vragen te stellen op interactieve websites
(Gainy, 2010, p.302).
De perioden voor en na de acute crisis bleven voor de komst van het
digitale tijdperk vaker verborgen maar door de invloed van de sociale media
hebben verschillende stadia van het crisisproces beter zichtbaar gemaakt
(Coombs, 2010). Coombs heeft deze transparanter geworden fasen in het
crisisproces als volgt gevisualiseerd:
46

Postcrisis
Precrisis
Crisis
figuur 3.2: het crisisproces (Coombs, 2010)
Ik licht deze ontwikkeling hierna verder toe en bespreek daarbij de pre- en
post-crisis in relatie tot de invloed van sociale media.
Pre-crisis
In het stadium van pre-crisis kunnen stakeholders signalen afgeven over
een potentiële crisis (Coombs & Holladay, 2010, p.25). Een voorbeeld waarbij
zulke signalen niet zijn opgepikt, is het voedingsmiddelenconcern Nestlé
dat in 2010 geconfronteerd werd met een sociale mediacampagne van
Greenpeace. Deze milieuorganisatie beschuldigde Nestlé ervan populaire
chocoladeproducten als KitKat te produceren met palmolie van leveranciers
die hiervoor regenwoud kapten. Dit zou tot de ondergang van dieren
leiden, zoals de orang oetan. Greenpeace spoorde mensen via onder andere
Facebook en Twitter aan om het bedrijf te mailen met een oproep te stoppen
met het gebruik van palmolie. Nestlé ontving driehonderdduizend
e-mails van mensen uit de hele wereld die aan deze oproep gehoor gaven.
Ook op de Facebook-pagina van het concern waren (veelal woedende)
reacties te zien. Het bedrijf beriep zich vervolgens op het auteursrecht en
wilde alle uitingen waarin het Nestlé-logo werd gebruikt, laten verwijderen.
De Facebook-pagina werd in zijn geheel verwijderd. Het effect was echter
dat de campagne alleen maar meer aandacht trok.
De door Coombs aangeduide pre-crisis komt overeen met de in deze
studie beschreven sluimerende voorfase van crises. Deze fase is interessant
voor het zicht op het verdere verloop van de crisis en is ook relevant voor
overheidsorganisaties die willen anticiperen op crises. Beter zou het zijn
wanneer de communicatiediscipline wel signalen (h)erkent in een vroegtijdig
stadium en activiteiten onderneemt die gericht zijn op het begrijpen
van de ontwikkeling van het issue. Het voordeel van vroege identificatie is
dat het tijd geeft voor het maken van preventieve strategieën.
Post-crisis
De post-crisis beslaat de periode nadat de crisis is opgelost. De focus is
bij de post-crisis op het managen van effecten van de crisis, waarbij de
47

inspanningen vaak gericht zijn op het herstel van vertrouwen bij stakeholders
van de organisatie. Als voorbeelden van post-crises en sociale media
noemt Coombs de ‘cantor families memorial’, een website waarop nabestaanden
rouwen over slachtoffers van 9/11 en de olieramp in de Golf van
Mexico waarbij mensen in online-memorials hun grieven over de ramp
uiten. Zulke memorials kunnen bronnen van informatie zijn voor overheidsorganisaties
om inzicht te krijgen hoe mensen omgaan met het gebeuren.
Maar ook maken deze bronnen duidelijk of de crisis nog leeft en mogelijk
het voorstadium kan zijn van een nieuwe pre-crisis, waarbij de hele cyclus
opnieuw start. Om dit voor te zijn is het idee interessant dat communicatie
tijdens de pre-fase een potentiële crisis kan afwenden.
Dimensies voor sluimerende crisis
Bij het onderscheiden van de pre-crisis of sluimerende crisis beschrijven
Kasperson en anderen (2006) dimensies die van belang zijn om dit type
crisis beter te begrijpen:
– Ongrijpbare risico’s
– Botsende ideologieën
– Marginale groepen
– Verspreiding van risico’s
Ongrijpbare risico’s
Sommige dreigingen blijven lang verborgen voor een samenleving. Zo
relateert de crisisliteratuur de sluimerende crisis vaak aan een milieu- en
technologische crisis. Vaak betreft het een langetermijncrisis in de leefomgeving
zoals woestijnvorming, ontbossing en bodemverzilting (Edelstein,
1988, La Plante & Kroll-Smith, 1988, Bruins, 2000). Ook risico’s op het
beleidsterrein water, met een rijzende zeespiegel en dalend land, vormen in
de theorie vaak aangehaalde voorbeelden van sluimerende milieucrises die
langzaam maar zeker voortschrijden tot steeds nijpender problemen. ‘It is
these global elusive hazards that promise to be particularly troublesome
in the years ahead’, (Kasperson & Kasperson, 2005, p.118).
Juist vanwege het globale en slepende karakter zijn deze typen crises
veelal geen onderwerp op politieke en publieke agenda en blijven ze
dus ongrijpbaar.
Maar ook op sociale thema’s zijn er sluimerende problemen waar men
geen vat op krijgt. Te denken valt aan de krimp van de bevolking in de
buitengebieden, het tekort aan betaalbare huisvesting voor starters op
de woningmarkt, de segregatie binnen het onderwijs: allemaal voorbeelden
van verstoringen die een optimaal functioneren of welzijn langdurig
kunnen belemmeren en de potentie hebben zich te ontwikkelen tot een
acute crisis.
48

Botsende ideologieën
Sommige gevaren blijven voor een samenleving verborgen omdat zij zijn
ingebed in een sociaal toegedekt web van waarden en veronderstellingen,
zo menen Kasperson en Kasperson (2005). Deze auteurs stellen dat een
samenleving de gevolgen van bepaalde verstoringen voor lief kan nemen,
bijvoorbeeld vanuit geloofsovertuigingen of andere ideologische opvattingen.
De rol van het Nederlandse leger in Srebrenica en Nederlands-Indië en
de pogingen die nadien zijn gedaan om de pijnlijke gebeurtenissen in beide
zaken in de doofpot te houden, zijn voorbeelden van ideologische opvattingen
van Nederland als vredestichter.
Ook het toegestane geweld in kinderprogramma’s op tv kan als een
voorbeeld worden opgevat van een verborgen crisis. Daarbij gaat het stellen
van grondrechten als vrije meningsuiting boven de noodzaak kinderen
te beschermen tegen negatieve beïnvloeding.
Een ander voorbeeld is ‘Politieke correctheid’ waarbij soortgelijke ideologische
opvattingen in het geding zijn. Zo waren decennialang thema’s als
‘zwarte scholen’ en ‘veelplegers’ in de samenleving taboe om te bespreken.
Dit bevorderde dat dergelijke thema’s in hun sluimerende staat bleven.
Het werk van Michael Billig (1987) besteedt veel aandacht aan de rol van
ideologieën in westerse samenlevingen. Hij zegt hierover: ‘The liberal traditions
of modern capitalist society contain their own contrary themes or
unresolved theoretical tensions’ (Billig e.a 1988, p.27). Uit de liberale tradities
van onze westerse samenleving zijn met elkaar botsende thema’s ontstaan.
Dit leidt ertoe dat mensen veelal onderling gaan wikken en wegen
over wat bepaalde thema’s voor hen betekenen. Daarover gaan ze in het
gunstige geval veelal met elkaar in gesprek, worden twijfels uitgesproken
en meningen afgetast. Zo kan er een publiek debat over bepaalde kwesties
ontstaan, maar evengoed is het mogelijk dat de vlam in de pan slaat omdat
opvattingen sterk van elkaar verschillen.
Om (nog) sluimerende problemen vroegtijdig te achterhalen, is het dus
nodig signalen van personen die dit debat aanjagen of initiëren te kunnen
waarnemen.
Marginale groepen
Sluimerende crises treffen veelal marginale groepen en worden vaak door
dominante klassen niet opgemerkt of genegeert. Zo zijn gevaren veelal
verbonden met een kwetsbare economische en of sociale positie en kunnen
een sluimerende crisis, zoals chronische ondervoeding in Derde wereldlanden,
laten voortduren (Kasperson & Kasperson, 2005). ‘Dit was het geval
met de Sahel droogte in 1983 die, ondanks dat het een van de grootste
klimaatrampen in de twintigste eeuw was, weinig internationale aandacht
49

kreeg tot dat de hongersnood haar piek bereikte in 1984 (Harrison & Palmer,
1986, geciteerd in Kasperson & Kasperson, 2005, p.126). Meer recente
voorbeelden van aanvankelijk onderschatte sluimerende crises zijn de aardbeving
in Haïti (2010), de overstromingen in Pakistan (2010) en de tsunami
in Japan (2011). Daar kregen kwetsbare situaties al lange tijd weinig belangstelling.
Totdat in Haïti de aardbeving kwam, in een dichtbevolkte hoofdstad
gebouwd op zachte aarde, en ook in Pakistan de zware moessonregens
rivieren buiten hun oevers deden treden in de dichtst bevolkte provincie
van het land. In beide gevallen waren deze rampen te voorzien geweest,
maar bleven preventieve maatregelen achterwege.
Het is ook mogelijk dat mensen zich genegeerd voelen, zoals de situatie
in ons land in de grote steden met marginale groepen van achterblijvers die
zich in de steek gelaten voelen in de oude wijken of in de naoorlogse flatwijken
(Scheffer, 2000). Factoren als een toenemende economische welvaart
en een hoger opleidingsniveau leiden tot hogere eisen en verwachtingen
waar sommigen niet aan kunnen voldoen en daardoor marginaliseren.
Dit type van vergeten groepen vinden we inmiddels niet alleen in de grote
steden, maar ook in de groeikernen en wijken uit de jaren zeventig en tachtig
elders, buiten de grote stad (Scheffer, 2000).
Deze dimensies van slepende en zeurende crises moeten eerst als problemen
worden ontdekt. Dit vergt tijd, inspanning, organisatie, en politieke
aandacht. Zo blijven sommige crises lang onopgemerkt voordat ze iedereen
verrassen. Daarnaast zijn er crises die chronisch van aard lijken, zonder dat
ze tot een uitbarsting komen. De een heet sluipende crisis, de ander slepende
crisis. Ik bespreek dit verschil in de volgende alinea.
Sluipend versus slepend
Niet alle sluimerende crises ontwikkelen op dezelfde manier. Zo kan de
sluimerende crisis een sluipend verloop hebben, maar ook is het mogelijk
dat deze voortsleept. De sluimerende crisis wordt veelal in crisisliteratuur
(’t Hart 1997, Kiser & Ostrom, 1982) aangeduid met de begrippen ‘slepend’,
‘slapend’, ‘sluipend’ en ‘kruipend’. Doordat deze veelheid aan begrippen in
de literatuur voor het fenomeen sluimerende crisis verwarring kan geven,
wil ik onderscheid maken tussen a) slepende crisis en b) sluipende crisis:
a De sluipende crisis dient zich onopgemerkt aan en verrast menigeen.
Een sluipende crisis vertoont wel tekenen maar deze worden nog
niet of nauwelijks gezien door het publiek, de media en autoriteiten.
Zo’n sluipende crisis heeft daardoor wel de potentie om tot escalatie
te komen.
b De slepende crisis typeert zich als permanent en chronisch van aard
ofwel, het gaat maar niet weg. Deze crisis komt niet tot een
50

uitbarsting, kent geen einde, maar verstoort toch het functioneren
van een systeem. De crisis vertoont tekenen die wel worden opgemerkt,
maar waar geen aandacht aan wordt gegeven. Dit type crisis
wordt ook wel beschreven als de ‘genegeerde crisis’ (Boin & ’t Hart,
2005).
In het onderstaand schema som ik de criteria voor beide typen van
sluimerende crisis op:
Figuur 3.3: sluimerende crisis
slepend
– wordt wel opgemerkt maar
er is geen aandacht voor
– is een chronisch probleem
– boet in aan populariteit door
het zeurende en permanente
karakter ervan
– daarbij wordt er geen
vooruitgang in oplossingen
geboekt
– omdat het probleem wel
benoemd is, lijkt het
ogenschijnlijk ook voldoende
aandacht te hebben gehad
– wordt als marginaal gezien
Sluimerende crisis
Bovenstaand onderscheid laat zien dat er bij een slepende crisis nauwelijks
interactie is. Daarentegen zijn er bij sluipende crises mogelijk wel interacties
gaande tussen mensen onderling en trachten deze gehoor te vinden
voor hun zorgen. In deze studie kijk ik ook hoe crisismakelaars deze
varianten kunnen gebruiken bij het aan de kaak stellen van een probleem.
Ik bestudeer of het ene type zich beter leent voor het aan de orde stellen
van een crisis dan het andere.
51
sluipend
– wordt nauwelijks opgemerkt
– is een sluipend proces
– ogenschijnlijke onschuldige
factoren versterken en
transformeren tot
verstorende krachten
– is een escalerend proces
– heeft veel potentie om tot
uitbarsting te komen
– vaak zijn er al initiatieven
waarbij mensen elkaar
spreken over het probleem

In de volgende paragraaf ga ik in op de meer algemene problemen die
spelen bij klokkenluiders en sociale bewegingen.
3.5 Een crisis aan de orde stellen
Het idee dat crisismakelaars bepaalde interactionele gevoelige kenmerken
in hun uitingen tonen en organiseren, is afgeleid van een studie van de
Britse discursief psycholoog Derek Edwards naar de subjectieve kant van
het formuleren van indirecte klachten. Edwards (2006) wijst daarin op de
vaak subtiele retorische activiteiten die mensen ondernemen als zij klachten
formuleren zonder betiteld te worden als bijvoorbeeld een klager, een
zeurkous of een mopperkont. Zo kan iemand door het gebruik van objectieve,
neutrale beschrijvingen in de interactie bewerkstelligen dat niet de
aandacht naar zichzelf uitgaat, maar naar de beklagenswaardige situatie
waarover hij spreekt.
In deze studie bestudeer ik de retorische strategieën die crisismakelaars
bewust of onbewust hanteren om reactie op te roepen bij de ontvangers
van hun uitingen. Tonen crisismakelaars in hun taalgebruik bijvoorbeeld hun
ongenoegen over het probleem? Bouwen ze een bepaalde identiteit op of
trachten ze op een bepaalde manier hun geloofwaardigheid te versterken?
Deze vragen komen aan de orde tijdens de analyse in hoofdstuk zes en zeven.
Problemen bij klokkenluiden
De potentiële klokkenluider heeft drie keuzen bij het waarnemen van een
misstand: a) hij kan het systeem (bijvoorbeeld een organisatie) verlaten;
b) hij kan besluiten te zwijgen over het misstand en c) hij kan besluiten
uiting te geven aan zijn bezorgdheid. In het laatste geval luidt hij dus de
klok. Deze vorm van reageren wordt ‘voicen’ ofwel ‘stem geven’ genoemd
(Bovens, 1990, p.220, Hirschman, 1970, p.98-105, Schuyt, 1972, p.60-69,
en Oversloot en Van Gunsteren, 1987). Vanuit dit ‘stem geven’ kan hij
vervolgens drie belangrijke keuzes maken:
– ontslag nemen onder protest
– heimelijk gebruik maken van ‘voice’: lekken
– de openbaarheid zoeken: de klok luiden
Over het derde punt gaat dit onderzoek, waarin ik de interactionele problemen
bekijk die zowel klokkenluiders als sociale bewegingen kunnen
ondervinden bij het aankaarten van een crisis. Zo zijn de overheid en andere
betrokken organisaties vaak geneigd de klokkenluider te beschermen via
regels en procedures in de organisationele sfeer. Ook Bovens pleit voor een
zekere legitimatie van klokkenluiden: ‘Klokkenluiden kan een belangrijke
52

on van informatie zijn, een extra instrument bij de controle van complexe
organisaties en bij de preventie van corporate risks’ (Bovens 1990, p.268).
Als legitimatie leidt tot regulering, dan dreigt volgens sommigen weer het
gevaar van overregulering. Zo zegt van Gunsteren dat ‘pogingen tot directe
controle doorgaans de zelforganisatie en de vruchten daarvan vernietigen’
(van Gunsteren 2006, p.60). Ofwel, regulering werkt dus niet altijd. Omdat
organisaties van nature geneigd zijn tot organiseren, ontstaat hier een lastig
dilemma voor zowel de organisatie als de communicatie. Voor het goed
doen slagen van de doelen van een organisatie zijn klokkenluiders wel een
potentiële belangrijke bron van informatie.
Er kan bij het klokkenluiden veel mis gaan. Zo kan bij wijze van spreken,
het geluid van de klokkenluider niet worden gehoord omdat het te zacht
is, omdat het signaal niet wordt opgepikt door de omgeving of omdat het
verloren gaat temidden van andere prikkels die de aandacht vragen. Maar
klokkenluiden kan ook overdreven zijn omdat: a) er te vaak wordt geluid en
b) men te veel misbaar maakt. Het gevolg kan zijn dat het klokkenluiden tot
een vorm van token-protest verwordt, een protest dat beleefd wordt aangehoord
door de omgeving, waarna men weer overgaat tot de orde van de
dag (Bovens, 1990). Klokkenluiden kan bovendien leiden tot openbaring van
gegevens die om goede reden, zoals veiligheid of privacy, geheim hadden
moeten blijven (Bovens, 1990, p.267).
Een klokkenluider loopt ook de kans op specifieke beschuldigingen van
onverantwoordelijkheid voor de publieke zaak omdat het openbaar maken
van een crisis veel effecten teweeg kan brengen. Zo heeft klokkenluiden niet
alleen betrekking op iets dat naar buiten moet worden gebracht, het aan de
kaak stellen van een ernstige bedreiging van een bepaalde basisstructuur
of op fundamentele waarden en normen van een bepaald sociaal systeem,
maar ook op de klokkenluider zelf.
De crisisliteratuur beschrijft klokkenluiders enerzijds positief met kwalificaties
als loyaal, integer, ijverig, met sterk gevoel voor rechtvaardigheid
en trouw, anderzijds met minder positieve omschrijvingen als narcistisch,
zwartgallig, disloyaal (van Es, 2004). Eén van de vragen in deze studie is ook
‘hoe voorkomt een klokkenluider dat hij niet voor iemand met een negatieve
identiteit wordt gehouden en hoe krijgt hij zijn uiting over het voetlicht’?
Problemen voor sociale bewegingen
Sociale bewegingen kenmerken zich ook door een zekere mate van organisatie
en duurzaamheid en kennen daarbij een cyclisch karakter (Klandermans,
1996). Vooral dit laatste aspect, het cyclische karakter van een beweging,
heeft betrekking op de mobilisatie en participatie van een achterban.
Groei en krimp van het ledenaantal verloopt veelal in golfbewegingen.
53

Bij de vorming van mobilisatiepotentieel kan het om verschillende doelen
gaan zoals het winnen van morele en ideële steun voor de beweging. Ook
steun in de vorm van actiebereid of financiële inbreng kunnen drijfveren
zijn. Ofwel, het potentieel aan mensen in een samenleving dat in theorie
gemobiliseerd kan worden.
Actiegroepen moeten ook tot eensgezindheid komen over een visie en
een denkkader rond een bepaald probleem in de samenleving. Het is pas
door het bereiken van een consensus dat een actiegroep andere mensen
kan motiveren deel te nemen aan protest (Klandermans, 1996). Vervolgens
kan een rekruteringsnetwerk worden gevormd en geactiveerd door
actievelingen die ook weer anderen betrekken. Gedacht wordt hier aan de
vertakkingen van een beweging. Hoe meer deze verstrengeld zijn met weer
andere organisaties, hoe groter ook de reikwijdte van de beweging en haar
rekruteringsnetwerk.
Bij het opwekken van de motivatie om te participeren gaat het erom
de mensen te bewegen tot deelname. In dit onderzoek kijk ik naar de wijze
waarop sociale bewegingen discursief inspelen op de omgeving en zo
anderen kunnen mobiliseren en uitnodigen tot participatie.
Bij een sociale beweging spelen dezelfde soort problemen als bij de klokkenluiders.
Ook sociale bewegingen wordt wel verweten dat zij zich laten
leiden door disloyale motieven, willen queruleren of zaken veel te pessimistisch
willen voorstellen. De uitingen kunnen, evenals bij klokkenluiders,
buitenproportioneel zijn en retorisch niet tactvol. Voor sociale bewegingen
is er echter ook een interactioneel probleem te overwinnen en dat is het
creëren van een achterban die actiebereid is. De vraag is in deze studie hoe
deze interactionele problemen zich manifesteren: welke problemen komen
naar voren in interacties tussen crisismakelaars en de buitenwereld bij het
naar buiten brengen van hun observaties? Collectief en sociaal activisme
vragen dan ook om een collectief en sociaal bewustzijn, ofwel om een
bepaalde groepsidentiteit. Groepsidentificatie heeft betrekking op het zich
willen committeren aan de groep. De collectieve identiteit van een groep
komt tot uitdrukking in de symbolen, rituelen, normen en waarden die de
leden delen. Groepsidentificatie gaat over hoe de individuele leden zelf
betekenis geven aan hun positie in de groep, bijvoorbeeld door het gebruik
van bepaalde symbolen en het delen van bepaalde waarden en belangen
(Klandermans & De Weerd, 2001, Kelly & Breinlinger, 1996: Mummendey
e.a, 1999 in Van Stekelenburg, 2006, p.27).
Wanneer groepsleden zichzelf definiëren in termen van een collectieve
identiteit focussen ze op de overeenkomsten tussen zichzelf en de behoeften,
interesses en doelen van de medegroepsgenoten. Het resultaat daarvan
is dat ‘mijn’ en ‘jouw’ ervaringen en behoeften vertaald worden in de
54

‘onze’. De waarneming van groepsleden dat problemen en grieven worden
gedeeld is, zo stelt Klandermans, een belangrijke stap naar collectieve en
politieke actie (Simon & Klandermans, 2001; Stürmer & Kampmeier, 2003).
Maar kunnen sociale bewegingen in hun uitingen op dit mobiliseren van
een achterban inspelen en het aangekaarte probleem formuleren als een
gezamenlijk probleem? Deze studie moet daarop licht werpen. Op welke
discursieve wijze trachten voortrekkers van een sociale beweging hun
mogelijke achterban te bewegen tot deelname?
3.6 Samenvatting en conclusie
In dit hoofdstuk zijn als belangrijk aspecten van crisis ‘dreiging’, ‘urgentie
‘dynamiek’, ‘man-made’ besproken. Ook is het onderscheid tussen sluipende
en slepende crisis aanbod gekomen. Grootste verschil tussen beide
blijkt het element dynamiek te zijn. Zo kan de dynamiek van een sluimerende
crisis grillig zijn en zich met zowel pieken als dalen manifesteren. In
het geval van slepende crisis ontbreekt gedurende lange tijd de dynamiek
en in het geval van sluipende crisis is daarin een geleidelijke toename te
zien. Geconcludeerd kan dat de sluimerende crisis, inclusief de sluipende
variant, kansrijk lijkt voor het herkennen ervan, want er is tijd die benut kan
worden om te bestuderen of mensen iets als een probleem construeren.
Zoals we hebben gezien is crisismakelaardij een ingang om begrip te
krijgen van hoe in de maatschappij door mensen risico’s worden ingeschat
en gedefinieerd. Crisismakelaars kunnen iets verwoorden wat werkelijk bij
velen een bron van ongenoegen is. Zij zijn daarom voor een overheid interessant
bij het ontdekken van sluimerende crisis. Daarbij trachten ze de
crisis aan de man te brengen waarbij crisismakelaarsgedrag is ingebed in
bepaalde discursieve acties. Kennis van deze acties helpt bij het begrijpen
van wat er aan de hand is. Zo ontstaat er meer voeling met de maatschappelijke
dynamiek rond bepaalde thema’s.
De communicatiediscipline kan vervolgens op haar eigen gebied verder
met het inzicht in wat ze waarom moet doen. Beleidmakers en communicatiekundigen
kunnen het geleerde dus als inspiratie opvatten en eveneens
op hun eigen terrein verder uitwerken.
Het bestuderen van dagelijks taalgebruik vanuit de discursieve psychologie
biedt goede mogelijkheden tot het leggen van contact met de omgeving,
ook omdat dit perspectief rekening houdt met de agenda’s van de omgeving.
In het volgende hoofdstuk zal ik dit discursieve perspectief bespreken.
55

Hoofdstuk 4
Discourstheorie en analyse
4.1 Inleiding
Sinds de tweede helft van de vorige eeuw zijn filosofen en sociologen
geïnteresseerd in alledaags gebruik. Zij benaderen taal niet louter als een
abstractie van woorden en betekenissen, maar als een vorm van sociaal
handelen. In de discursieve psychologie (Edwards, 1997, Potter, 1992) gaat
hierbij de aandacht uit naar psychologische categorieën en constructies die
mensen gebruiken in alledaagse situaties. Taal is niet neutraal, maar altijd
een vorm van selectie of constructie door de taalgebruiker. Waar de meeste
benaderingen taal conceptualiseren als een neutraal medium dat de wereld
om ons heen reflecteert, ‘discourse theorists have argued that language
constructs reality’ (Abell & Stokoe, 1999, p.297).
De in deze inleiding geschetste ontwikkelingen zijn mede onderwerp
van dit hoofdstuk dat vier paragrafen kent. In 4.2 beschrijven ik de grondslag
voor discoursanalyse: de discursieve psychologie. In 4.3 behandel ik de
volgende discursieve uitgangspunten: ‘natuurlijke conversatie’, ‘handeling’,
‘constructie’ en ‘retoriek’. In paragraaf 4.4. vat ik het hoofdstuk samen en
trek ik de conclusie.
4.2 Het discoursanalytische perspectief
Discoursanalyse is een term die verschillende benaderingen samenbrengt,
zowel in theorie als in methode. Sommige benaderingen vinden
hun herkomst in linguïstiek en letterenstudies, andere in sociologie, psychologie
of antropologie. Hoewel deze perspectieven een interesse in de
analyse van tekst en spraak delen, verschillen ze veelal in opvattingen en
toepassingen. Zo wordt de term ‘discourse’ bijvoorbeeld gebruikt en verbonden
aan alle vormen van gesproken of geschreven tekst en waarbij
de aandacht uitgaat naar min of meer samenhangende betekeniskaders
die gedurende een langere periode het taalgebruik domineren. Volgens
Van der Arend (2007) wordt ook vaak een lidwoord gebruikt voor het
woord discourse. ‘Een discourse is dan een betekeniskader: een min of
meer samenhangende manier van denken, spreken en schrijven over een
bepaald onderwerp, bijvoorbeeld het discourse ‘ecologische modernisering’
als manier van spreken over milieuproblemen’ (Hajer, 1995 geciteerd
door Van der Arend, 2007, p.29).
56

Deze benaderingen echter, kunnen niet goed beschrijven en verklaren
waarom mensen in verschillende interacties zelf betekenissen creëren en
hoe betekeniskaders ontstaan (Potter, 1996, zie ook te Molder, 2009). Discoursanalyse
zoals gebruikt in dit onderzoek wijkt af van deze opvattingen.
In het perspectief dat ik in deze studie hanteer wordt de betekenis van
teksten niet opgevat als een vanzelfsprekendheid, maar wordt deze geproblematiseerd.
Daarbij gaat de aandacht uit naar de manier waarop mensen
betekenis maken terwijl ze communiceren, waarop ze bepaalde interactionele
doelen willen bewerkstelligen met taal. Discourse betekent ook
‘taalgebruik in een situatie’ en heeft betrekking op hoe mensen met elkaar
praten, discussiëren of schrijven. Bij deze benadering van discoursanalyse
wordt onderzoek verricht naar taal als middel om sociale activiteiten te
realiseren in interactie met anderen (zie voor een uitgebreide beschrijving
van dit perspectief Wetherell & Potter, 1992; Edwards & Potter, 1992;
Potter, 1996; Edwards, 1997; te Molder & Potter, 2005; te Molder, 2009).
In de hiernavolgende paragrafen bespreek ik de principes en achtergronden
van discoursanalyse.
Discursieve psychologie
Jonathan Potter & Derek Edwards zijn de grondleggers van de zogeheten
discursieve psychologie. De discursieve psychologie is ontwikkeld vanuit
het discoursanalytisch- repertoire onderzoek van Gilbert en Mulkay (1984)
en toegepast op de sociale psychologie door Potter & Wetherell. Net als
conversatie analytici zijn discursieve psychologen geïnteresseerd in empirisch
onderzoek van zogenaamd natuurlijk interactiemateriaal dat niet voor
onderzoeksdoeleinden tot stand is gekomen (te Molder, 2009). Zij werken
vanuit gedetailleerde transcripten van audio- of video-opnames van
natuurlijke settingen als gesprekken tussen vrienden, therapiesessies of
maaltijdgesprekken. Van belang is dat er geen bewerking of samenvatting
van het materiaal wordt gemaakt en uitingen in hun oorspronkelijke vorm
worden bestudeerd.
Over het analyseren van conversatie in een natuurlijke setting schreef
Harvey Sacks:
‘If we are to understand and analyse participants own concepts and
accounts, then we have to find and analyse them not in response
to our research questions, but in the places they ordinarily and
functionally occur – in the activities in which they’re employed’
(Sacks, 1992, p.27).
Het gedachtegoed van Sacks over observaties in het dagelijks leven is
in de discursieve psychologie een belangrijk uitgangspunt. Het impliceert
dat data verkregen uit het leven van alledag worden geanalyseerd. Er vindt
57

geen sturing vooraf plaats door bepaalde onderzoeksvragen, maar er wordt
gebruik gemaakt van uitingen die los van enig onderzoeksdoel geformuleerd
zijn. Het criterium is dat het gaat om ‘natuurlijke’ teksten en dat het
onderzoek fragmenten presenteert uit interacties die onbewerkt zijn door
de analist.
Minder gebruikelijk voor discursieve psychologie is de analyse van schriftelijke
teksten, zoals ik in deze studie doe, maar het is zeker mogelijk, of zoals
Psathas (1995) zegt:
Data may be obtained from any available source, the only requirement
being that these should be naturally occurring, rather than produced of
study as in the case of laboratory experiments or controlled observations.
In practice, this has meant interactional phenomena that would
have occurred regardless of whether the researcher had come upon
the scene; therefore, conversations, news interviews, therapy sessions,
telephone calls, dinner table talk, police calls, as well as all manner of
interactional phenomena that the researcher may be able to come upon
and record are potential data sources (Psathas, 1995, p.45).
In het geval van schriftelijk materiaal moet dus wel het interactionele
perspectief worden gezocht. Ik doe dit door zowel de wijze waarop de
schrijver zich richt op de geimpliceerde lezer als door de respons daarop
te onderzoeken. In deze studie kijk ik zowel naar crisismakelaars die zich
uitspreken in een interview en een manifest als naar de reacties van kranten
op deze bijdragen (zie ook hoofdstuk 5 en 6). Hierin analyseer ik de
interactionele oriëntatie van de participanten. Daarmee bedoel ik het
principe dat taalgebruikers veelal anticiperen in hun uitspraken op de
ontvangst van hun bijdrage.
Een studie waarin eveneens gebruik is gemaakt van krantenberichten
is het onderzoek van Wallwork en Dixon (2004) waarbij de onderzoekers
ook wijzen op het interactionele aspect bij dit type data. Dat wil zeggen:
journalisten, commentatoren en redacties oriënteren zich op hun lezerspubliek.
Omdat hun bereik veelal groot is, zijn dit type data ook geschikt
voor onderzoek naar interacties in het publieke domein. Ook Derek
Edwards stelt vast dat krantenberichten zich net als ieder andere vorm
van discourse lenen voor het bestuderen van discursieve activiteiten. Zo
onderzocht hij de wijze waarop in een krant commentaar wordt gegeven
op een incident met de voetballer Eric Cantona (Edwards, 1997, p.190-191).
Een belangrijk inzicht dat uit de studie van Edwards naar voren komt is dat
uitspraken in het krantenbericht vaak op indirecte wijze worden gedaan.
Met andere woorden: niet de journalist stelt zich verantwoordelijk voor de
evaluaties van de gebeurtenis, maar de auteur baseert zich op reacties van
58

andere personen. Dit principe staat bekend als ‘embedded footing’ (Goffman,
1979). In mijn analyse van de krantendata bekijk ik of dit fenomeen
eveneens naar voren komt.
Het attitudeconcept
De discursieve psychologie is ontstaan als reactie op de cognitieve benadering
van het attitudeconcept en vat het begrip attitude op als een instrument
om uit te leggen hoe mensen taal gebruiken in interacties. Volgens
discourse-analytici, die analyseren vanuit het discursieve perspectief,
wordt het attitudeconcept ten onrechte opgevat als een abstracte cognitieve
toestand (Billig, 1987; Potter & Wetherell, 1988; Wetherell & Potter,
1988, a). Vanuit een cognitief perspectief bekeken, zouden mensen binnen
een gesprekssituatie een bepaalde houding innemen ten op zichten van
een bepaalde kwestie. Toch laat de praktijk veelal zien dat mensen gevarieerde
of zelfs tegenstrijdige uitspraken doen over hetzelfde onderwerp (te
Molder & Martijn, 1994). Zo kunnen mensen op veel verschillende wijzen
praten over een bepaald thema. Visies worden al pratende voortdurend
van nieuwe kanttekeningen en vraagtekens voorzien. De discursieve psychologie
vat taal daarom op als een vorm van sociaal handelen in plaats
van het resultaat van dieperliggende cognitieve processen (Sneijder &
te Molder 2006, Horton Salway, 2001). Een discursieve studie richt zich
ook op attitudes maar ziet deze met name als een middel om bepaalde
interactionele doelen te bereiken. Het is lastig om de uitkomsten van een
experiment te vertalen in een vragenlijst of andere onderzoekssettings
omdat de cognitieve psychologie geen interesse heeft in de gevarieerde en
dynamische aspecten van interacties (te Molder 1995, p.22). Maar variatie
en dynamiek zijn wel belangrijke kenmerken van de handelingsgerichtheid
van discourse. Een attitude is bij discoursanalyse daarom niet een statische
entiteit die je bij de doelgroep kan achterhalen (Ashmore & Potter, 1995).
Een attitude is hier een dynamisch begrip dat steeds weer verandert en
afgestemd wordt op het discourse. Zo kan ik als taalgebruiker verschillende
standpunten innemen over een zelfde onderwerp, afhankelijk met wie,
wanneer en hoe ik erover praat.
De discursieve psychologie onderzoekt hoe psychologische issues worden
gebruikt in alledaagse interacties. Daarbij werkt dit perspectief vanuit andere
vragen dan veelal gebruikelijk in de sociale wetenschappen (Potter, 2004,
p.611). Discoursanalyse richt zich op psychologische kernactiviteiten als
categoriseren, attributies maken, identiteiten opbouwen, betekenis geven,
rechtvaardigen, beschuldigen en rationaliseren (Potter & Wetherell, 1992,
p.2). Daarbij kijkt discoursanalyse niet naar het menselijk gedrag in causale
termen, maar naar gedrag zoals dat geconstrueerd wordt in interacties.
59

Feiten, waarheid en realiteit
Feiten, waarheid en realiteit zijn in de discursieve psychologie belangrijke
thema’s (Potter, 1996, p.42-66). De discursieve psychologie is in het bijzonder
geïnteresseerd in beschrijvende taal, ofwel in de strategieën die
mensen gebruiken om de werkelijkheid te beschrijven zodat deze ook als
geloofwaardig of geldig wordt opgevat. De wereld wordt gecreëerd door
wat mensen erover beweren: door de wijze waarop mensen er over praten
en schrijven. Potter zegt hierover: ‘De werkelijkheid komt in het menselijk
handelen door de beschrijvingen die ervan worden gegeven’ (Potter, 1996,
p.98). Daarbij is de werkelijkheid onuitputtelijk die kan men nooit volledig
omschrijven. We zullen er altijd selecties van maken, afhankelijk van het
doel dat we met onze uitspraken willen bereiken. Vanuit de discursieve
invalshoek kan de vraag worden gesteld naar hoe deze beschrijvingen zijn
samengesteld. Welke effecten bewerkstelligen de beschrijvingen? Daarbij
gaat het er dus niet om of een uiting waar is of niet, maar om wat mensen
doen met taal. Een belangrijk uitgangspunt van discursieve psychologie is
dan ook dat taal niet alleen beschrijft wat we zien, denken en voelen, maar
dat zij gebruikt wordt om handelingen mee te verrichten (Sneijder & te
Molder, 2005). In de volgende paragraaf ga ik hier verder op in.
4.3 Discursieve uitgangspunten
De analytische vuistregels voor discoursanalyse behandel ik in de twee
volgende empirische hoofdstukken. In dit hoofdstuk bespreek ik eerst
de uitgangspunten die centraal staan bij discursieve analyses:
1 Handeling
2 Constructie
3 Retorische aspecten
1 Handeling
Onderzoek vanuit de discursieve psychologie en conversatieanalyse heeft
de tekortkomingen aangetoond van het beeld van de passieve ontvanger
als een individuele informatieverwerkende processor. Het discoursanalytisch
perspectief vervangt de passieve individuele waarnemer door een
actievere ontvanger (Billig e.a 1988, p.143). Het perspectief gaat dan ook
niet uit van de veronderstelde intenties van sprekers, maar analyseert de
effecten die bepaalde uitingen bij de participanten hebben. Dit leidt tot
vragen als ‘wat gebeurt er in de interactie tussen spreker en luisteraar of
schrijver en lezer?’
Discoursanalytisch onderzoek vat taal niet op als een abstracte structuur
van tekens en regels. Het uitgangspunt van discursieve psychologie is
60

dat taal altijd handelingsgericht is (Edwards & Potter, 1992; Edwards, 1997;
te Molder & Potter, 2005). Al dan niet bewust willen mensen iets bereiken
met wat ze zeggen, hoe ze het zeggen, wanneer ze het zeggen en tegen wie
ze het zeggen (Aarts & te Molder, 1998). Daarbij gaat het om de handelingen
die zij in interactie verrichten. Wanneer iemand dus zijn mening geeft
over een bepaald onderwerp dan uit hij of zij niet zozeer een mentale staat
van zijn, maar verricht hij een vorm van sociaal handelen (Coulter, 1990).
Op deze wijze kunnen uitspraken worden gedaan om een belofte te doen,
een verzoek in te dienen of een standje te geven. Zo kan de opmerking ‘het
tocht’ een observatie zijn, maar ook een verzoek om het raam dicht te doen.
Ook de uitspraak ‘hier staat nog een hele berg afwas’ is mogenlijk een vaststelling,
maar kan ook een beschuldiging inhouden. Een taalhandeling is
een handeling die plaatsvindt omdat men iets zegt met een zeker doel voor
ogen. Zo kan iemand die te veel eet maar zich tegelijkertijd presenteert als
iemand die ‘altijd precies weet wat hij doet’ zich verweren tegen een mogelijke
beschuldiging dat hij of zij ‘maar raak leeft’ en geen enkele verantwoordelijkheid
neemt voor eigen gedrag. Het neerzetten van een bepaalde identiteit
is hier een sociale handeling die met taal wordt verricht.
Beurten in de interactie
Nauwkeurige observaties van interacties tonen aan dat de overgang van de
ene naar de andere spreker vaak verloopt zonder pauzes (Sacks, Schegloff
& Jefferson, 1974). Kennelijk hanteren gespreksdeelnemers een bepaald
systeem om ervoor te zorgen dat ze om de beurt praten.
Dat systeem staat bekend als het ‘beurtwisselingssysteem’. In interacties
worden beurten worden afgestemd op voorgaande beurten. De discoursanalist
bestudeert hoe deelnemers aan een interactie op elkaar reageren,
waarmee ze interpretaties laten zien van voorgaande beurten. Daartoe
bekijkt de discoursanalist doorgaans een reeks van uitspraken in interactie.
Uitspraken worden in de eerste plaats contextueel geïnterpreteerd, afhankelijk
van de plek en deelname in de interactie.
Veel handelingen in taal worden verricht in zogenaamde ‘bijeenbehorende
paren’ (Schegloff & Sacks, 1973, Sacks, 1987), zoals de vraag/antwoord
en klacht/excuus paren. Deze taalhandelingen zijn normatief. Ofwel, een
vraag hoeft niet automatisch te worden opgevolgd door een antwoord, maar
het stellen van een vraag veronderstelt wel dat er een antwoord komt. Door
het normatieve karakter van deze paren kunnen mensen afwijkingen in de
interactie opmerken. Juist omdat zij verwachten dat na een vraag een antwoord
volgt, kunnen ze betekenis geven aan de bedoeling van de afwijking.
Bij het analyseren en interpreteren van interacties geldt ook voor de
analist dat hij houvast kan vinden in de wijze waarop de participanten
op elkaar reageren. Want participanten in een interactie laten door hun
61

uitspraken zien hoe zij de voorgaande beurt hebben opgevat en wat het
effect daarvan is. Discoursanalyse beschrijft de ‘next turn proof procedure’:
door te kijken naar de volgende beurt zien we welk sociaal effect de spreker
bereikt (te Molder, 2009).
2 Constructie
Taal in alledaagse situaties lijkt vaak ongestructureerd, maar het tegengestelde
is het geval. Alledaags taalgebruik is zeer gestructureerd tot in het
kleinste detail. Zo zijn er conventies over hoe we met elkaar praten, bijvoorbeeld
over wie wanneer aan de beurt is in een gesprek. Deze conventies
hanteren we bewust of onbewust. Dergelijke impliciete regels en afspraken
over hoe we in gesprek zijn, vallen vaak pas op wanneer we ons er niet aan
houden, zoals het voor onze beurt praten.
Discoursanalyse werkt met twee niveaus van discourseconstructie:
– Het eerste niveau heeft betrekking op de manier waarop
discourse geconstrueerd wordt zoals uit woorden, idioom en
retorische ontwerpen.
– Het tweede niveau gaat over de wijze waarop in discourse versies
van de wereld worden geconstrueerd.
De discursieve psychologie benadert constructie anders dan door de
cognitieve psychologie die de manier waarop mensen de werkelijkheid
construeren vooral als een informatieverwerkend proces opvat. ‘Whereas
cognitive constructionists tend to focus on social relationships and social
perception, discourse constructionists focus on people practices’ (Potter,
2004, p.610). Cognitief psychologen bekijken de reacties van respondenten
in bepaalde settings via bepaalde cognitieve psychologische categorieën,
terwijl discursief psychologen psychologische entiteiten als veronderstellingen,
gevoelens en intenties behandelen als producten van discourse.
Psychologische fenomenen zoals herinneringen, attitudes, attributies en
identiteiten worden eveneens als discursieve praktijken beschouwd (Horton
Salway, 2001, p.248). Zo kunnen mensen in interacties hun onschuld
tonen door te zeggen dat hun geheugen ze in de steek laat, hun expertise
tonen door een bepaalde identiteit op te bouwen of authenticiteit suggereren
door emotioneel taalgebruik.
3 Retorische aspecten
Een van de meest belangrijke kenmerken van beschrijvingen van de werkelijkheid
is dat deze ook op een andere manier kan voorgesteld (Edwards,
1997, p.8). Dit ‘retorische principe’ houdt in dat men bij het bestuderen
van een tekst of gesprek vraagt: ‘Welke versie (van een beschrijving of een
62

uitspraak) wordt hier tegengesproken?’ Zo is de betekenis van een tekst
vaak afhankelijk van wat niet wordt gezegd. Het gaat er dan om vast te
stellen welke mogelijke alternatieve versie de spreker weerlegt met de huidige
versie: ‘People construct their own version of reality by simultaneously
countering alternative versions’ (Potter, 1996. p.107).
Een voorbeeld dat discoursanalytici vaak aanhalen om de retorische
werking van beschrijvingen te illustreren, is afkomstig uit een gesprek
tussen een advocaat en een getuige in een verkrachtingszaak.
(aanklager verwijst naar de club waar de verdachte en het slachtoffer
elkaar ontmoetten):
1: a het is waar eh eh jongens en meisjes elkaar ontmoeten,
is het niet?
2: g mensen komen daar
(bron: Drew, 1990, in Wooffitt, 1990: 13-15)
De advocaat gebruikt in het bovenstaande fragment de formuleringen
‘jongens en meisjes’ (regel 1) om de bezoekers aan die bepaalde club te
beschrijven in plaats van bijvoorbeeld ‘mensen’. Hij beschrijft de club daarmee
niet als een plek waar je uit kan gaan of kan dansen, maar als een
gelegenheid waar je heen gaat om het andere geslacht te ontmoeten. De
getuige van het slachtoffer ontkracht in regel 2 de implicaties van jongens
en meisjes en maakt in plaats daarvan gebruik van een neutrale beschrijving:
‘mensen komen daar’ (regel 2). Het fragment toont dat de getuige
zich verzet tegen de implicatie dat een club een plek is waar jongens en
meisjes naartoe gaan om elkaar te versieren. Een mogelijke beschuldiging
kan dan zijn dat het slachtoffer een seksueel motief had en daardoor
medeverantwoordelijk is voor de verkrachting. De getuige ondermijnt deze
verdenking en lost dit retorisch op door een alternatieve beschrijving te
geven: mensen (regel 2). De getuige verzet zich daarmee tegen potentiële
verdenkingen en ondermijnt dus op voorhand de beschuldiging.
Dit is wat discoursanalyse als het ‘retorische principe’ omschrijft, ofwel
‘wat wordt naar voren gebracht en wat wordt daardoor weerlegd? ’
4.4 Discursieve thema’s
In deze paragraaf beschrijf ik vier thema’s uit de discursieve psychologie
en die ook beschreven worden in de Discursieve Actie Methode (DAM),
een analysemethode voor professionals die de taal van hun doelgroep
beter willen leren kennen en begrijpen (Sneijder & te Molder, 2007).
Deze thema’s zijn:
63

1 Verantwoordelijkheid en aanspreekbaarheid
2 Belangendilemma
3 Feitelijkheid
1 Verantwoordelijkheid en aanspreekbaarheid
Mensen maken in hun uitspraken over gebeurtenissen, mensen, gedachten
of gevoelens eveneens duidelijk in hoeverre ze aanspreekbaar (willen) zijn
over wat ze zeggen. Zo is het aanhalen van de woorden van een ander (‘en
toen zei hij…’) een manier om de verantwoordelijkheid voor een uitspraak bij
derden te leggen. De discursieve psychologie heeft laten zien dat sprekers
met grote vanzelfsprekendheid verantwoordelijk worden gehouden voor het
waarheidsgehalte van hun beschrijvingen en de interactionele consequenties
die deze beschrijvingen kunnen hebben.
De discursieve psychologie heeft diverse retorische strategieën beschreven
die mensen (bewust of onbewust) in gesprekken hanteren om bepaalde
sociale activiteiten te ondernemen. Inzicht in die strategieën is van belang
om de kennis van alledaagse interactie tussen participanten te vergroten.
Verschillende studies op het gebied van discoursanalyse hebben laten zien
hoe mensen in alledaagse interacties specifieke strategieën aandragen om
doelen te bewerkstelligen. We zien dit in het volgende fragment:
I am so stupid (Sneijder & te Molder, 2006)
25/02/2005, 10.00
Jocelyn
1 I have been doing very well on my program, except for tonight.
2 My boyfriend asks me to go to dinner with him and his
3 son, and I went. We went to a Mexican
4 restaurant. Bad choice! There was nothing
5 low fat or health consience on the menu. So I ordered a chicken fajita tacosalad, and
6 I ate it.
Jocelyn hanteert in het voorbeeld hierboven bepaalde strategieën waarmee
ze haar dieetafwijking als ‘logisch’ presenteert; ze werd uitgenodigd
My Boyfriend asks me to go to dinner (regel 2) en There was nothing low fat
or health consience (regel 4) op het menu: ze kon er dus niets aan doen.
Het interactieprobleem van Jocelyn is: Hoe vertel ik over het afwijken van
mijn dieet zonder dat ik beschuldigd kan worden van een gebrek aan zelfdiscipline’
(Sneijder & te Molder, 2006). Sprekers trachten op dergelijke
wijze een mogelijk interactieprobleem op te lossen. Anders gezegd: er staat
dan interactioneel iets op het spel. Hiermee wordt bedoeld dat de spreker
er bewust of onbewust op let hoe zijn verhaal wordt ontvangen: hij of zij
houdt al rekening met potentiële beschuldigingen en anticipeert daarop in
zijn uitspraken.
64

Bij het thema verantwoordelijkheid en aanspreekbaarheid betrek ik het
concept ‘footing’ uit de theorie van Goffman (1981). Dit concept is van
belang omdat het aandacht heeft voor de afstand die participanten innemen
ten op zichte van een descriptie. Goffman heeft het thema aangepakt
door te kijken naar de rollen in de interactie. Hij karakteriseert de wijze
waarop participanten in een gesprek zich opstellen of verbonden zijn met
wat er gezegd wordt als footing. Hij onderscheidt daarbij drie rollen:
de animator, degene die de woorden zegt; de author, de bedenker van de
formuleringen en de principal, de bedenker van de inhoud van wat er
gezegd wordt.
Deze rollen kunnen worden geïdentificeerd door de volgende vragen
te stellen:
1 wie doet feitelijk de uiting? (animator)
2 wie is verantwoordelijk voor de formulering? (author)
3 wiens bedoeling, standpunt, visie wordt tot uitdrukking gebracht?
(principal).
Goffman onderscheidt deze rollen om het zogenaamde ‘participation
framework’ van communicatie te kunnen beschrijven: in welke rol
(‘footing’) nemen participanten deel en welke ‘autoriteit’ staat achter
hun gedrag?
Onderstaand fragment is een voorbeeld van Potter. Een paar studenten
discussiëren over een verdacht geluid buiten hun flat:
Becky: oi (.) sh shh (.) it could have been that
Neil: NO that’s not making a noise
Alan: no (.) something outside (o.4) it was
definitely outside
Diane: Neil you’ve got shoes on
Op het einde van dit tekstfragment adresseert Diane haar uiting aan Neil
met: ‘Neil you’ve got shoes on’. Zij gebruikt hier geen expliciete formulering
voor haar verzoek aan Neil om naar buiten te gaan en zo te achterhalen
waar het geluid vandaan komt. In plaats daarvan wordt een descriptie
gebruikt waarbij Neil wordt geïdentificeerd als iemand die op dat moment
het meest in staat is naar buiten te gaan. De reden hierachter is dat blijkbaar
een dergelijk direct verzoek gevoelig ligt. Het geen toeval is dat deze
uitspraak zo indirect wordt gedaan omdat de handeling die hier wordt verricht
nogal delicaat is. Diane loopt hier het risico als een lafaard of egoïst
over te komen (Potter, 1996).
Footing heeft dus betrekking op de relationele afstand die taalgebruikers
hebben bij de descripties die ze doen. In hoeverre zijn ze betrokken bij
de claims die ze maken? Of, zoals Potter (1996) zegt: ‘People make their
65

own claims, or they make report claims of others; and when they report
claims they can display various degrees of distance from what they are
reporting’ (Potter, 1996 p.122).
2 Belangendilemma
Alles wat iemand zegt, kan geïnterpreteerd worden als een gevolg van het
nastreven van eigenbelang. Veel van onze interactionele problemen zijn
te karakteriseren als belangendilemma’s (Edwards & Potter, 1992; Potter,
1996). ‘Belang’ wordt in de discursieve psychologie opgevat als een
fenomeen waarbij mensen er (bewust of onbewust) rekening mee houden
dat anderen hun uitspraken interpreteren en beoordelen in het licht van
belangen die ze menen te herkennen (Edwards & Potter, 1992; Aarts & te
Molder, 1997). In reactie hierop kan de geldigheid van de uitspraken van
de spreker bestreden worden. Het dilemma dat sprekers hierbij ervaren is:
‘Hoe kan ik ervoor zorgen dat mijn uitspraken zo min mogelijk door mijn
belangen worden aangetast?’ De discursieve psychologie noemt dit een
zogenaamd ‘belangendilemma’ (Edwards & Potter, 1992). Sprekers hanteren
ook bepaalde strategieën om met dit belangendilemma om te gaan en de
geloofwaardigheid van hun uitspraken te vergroten. Een voorbeeld hiervan
is het op voorhand bekennen van een belang waarmee de spreker aangeeft
dat hij boven het belang staat (‘ik wil niet discrimineren maar…’), of door het
toevoegen van nuancerende frasen (‘…of zoiets’) (te Molder e.a., 2006). De
spreker kaart het belangendilemma bijvoorbeeld aan door te zeggen dat het
niet zijn bedoeling is de ander te overtuigen van iets, wat dan in zijn eigen
belang zou kunnen zijn. Op deze manier probeert hij te voorkomen dat zijn
woorden in het perspectief van eigenbelang geëvalueerd worden door de
ander. Potter schetst hier het voorbeeld van een rechtszaak:
1 It wasn’t, in truth, much of a case. The only defense witness was a cousin of one of the
2 defendants and she got her story muddled up anyway; and the prosecution witness,
3 may of them passers-by with no conceivable axe to grind, were articulate and
4 plausible.
(Independent on Sunday, 15 May 1996, Potter, 1996, 110)
Door de getuige als een familielid te benoemen toont de auteur het belang
van deze aan met de uitspraak: ‘The only defense witness was a cousin of
one of the defendants’ (regel 1).
Daartegenover wordt de belangenloosheid van de anderen als geloofwaardige
getuigen benadrukt omdat zij louter passanten zouden zijn met
de formulering ‘may of them passers-by with no conceivable axe to grind’
(regel 3).
66

3 Feitelijkheid
Feitelijkheid kan ingezet in gesprekken als de geloofwaardigheid van de
spreker in het geding is, of als iets niet zo vanzelfsprekend is bijvoorbeeld
omdat het een ‘gekke’ ervaring of een bepaald ‘delicaat’ thema betreft. Bijvoorbeeld
als interactanten hun standpunt, onvrede, of schaamte over een
bepaald thema zo objectief mogelijk presenteren of verhullen. Door een
gedegen feitenconstructie van de werkelijkheid te maken, kan een zekere
neutraliteit worden geveinsd over iets wat onderhuids meer speelt. (Potter
(1996) heeft onderzoek verricht naar de vraag waarom taalgebruikers
de werkelijkheid presenteren als feitelijk, in de vorm van gedetailleerde
beschrijvingen. Een belangrijke reden die hij noemt is dat taalgebruikers als
spreker of schrijver geloofwaardig willen lijken als getuige van de situatie
die zij beschrijven. Een beroep op ‘feiten’ versterkt daarbij de geloofwaardigheid
van de spreker. Feiten worden dus ten onrechte vaak louter geassocieerd
met een neutrale, afstandelijke en objectieve attitude van de producent.
Want, zo blijkt uit studies naar dit thema, juist in het geval van conflicterende
en gevoelige kwesties worden feitelijke beschrijvingen ingezet
in het discours. Potter haalt hier onderzoeken van andere wetenschappers
als Latour en Pommerantz aan: ‘When dispute between different groups
of scientists gets vigorous, descriptions gets more and more technical;
in every day settings it is precisely when there is some dispute that
people start to provide detailed warrants for their claims’ (Latour en Pommerantz,
1987).
4.5 Samenvatting en conclusie
In het voorgaande zijn nu de begrippen en uitgangspunten besproken die
van belang zijn bij het discoursanalytische perspectief. Uitgangspunt voor
discoursanalyse is de discursieve aard van taal: in plaats van louter het
beschrijven van de realiteit wordt taal gebruikt door mensen om bepaalde
effecten te bewerkstelligen. Discoursanalisten focussen op de retorische
dimensie van taal. Daarbij neemt discoursanalyse het perspectief van de
ontvanger als uitgangspunt en niet dat van de onderzoeker.
67

Hoofdstuk 5
Sluimerende crisis
in het onderwijs
5.1 Inleiding
In dit hoofdstuk moitiveer ik mijn keuze van twee cases in het onderwijs en
ga ik in op de praktische kant van de zaak: het verzamelen en selecteren
van data. Ik beschrijf achtereenvolgens:
– De context van de twee geselecteerde cases: het domein onderwijs.
– De wijze waarop ik data heb verzameld en geselecteerd.
5.2 Casedomein onderwijs
Als casedomein is gekozen voor het onderwijs in Nederland. Hieronder
motiveer ik deze keuze nader. Onderwijsorganisaties, zoals al geschetst in
hoofdstuk 1 van dit proefschrift, uiten zich ontevreden over de ontbrekende
visie van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (OCW)
op de grote problemen. Zo ook de Algemene Onderwijsbond die hierover in
het Onderwijsblad met regelmaat bericht.
Het Onderwijsblad is een uitgave van de Algemene Onderwijsbond
(aangesloten bij de FNV) die met ruim 82.000 leden de grootste onderwijsbond
is in alle sectoren van het onderwijs, van basisschool tot en met
hoger onderwijs. 6 AOb-leden ontvangen elke veertien dagen het Onderwijsblad
met onder andere interviews, reportages en aparte pagina’s met
nieuws uit de verschillende onderwijssectoren. Ik heb gekozen voor het
verzamelen van gegevens uit deze bron omdat het blad een groot bereik
heeft in het onderwijsveld.
Zo bekeek ik 25 jaargangen van het Onderwijsblad over de periode
1982 tot en met 2007. Hierbij maakte ik onderscheid tussen redactionele
rubrieken enerzijds en de rubriek ‘Post’ anderzijds. In deze laatst genoemde
rubriek zijn brieven opgenomen van leden en door deze te lezen kon ik de
kwesties die leden aankaartten, inventariseren. Teksten uit het Onderwijsblad
werden gelezen en herlezen, fragmenten werden geselecteerd
en vervolgens als potentieel interessant gecodeerd. Onderwerpen die
mijn aandacht trokken waren: ‘schooluitval’, ‘onveiligheid’, ‘segregatie’ en
6 peildatum: februari 2012.
68

‘onderwijsvernieuwingen’. Voor de twee laatste thema’s heb ik (zoals ook
aangegeven in hoofdstuk 1) gekozen omdat hier opmerkelijke bijdragen
van zijn verschenen in de vorm van een interview en een manifest. Deze
bijdragen maakten veel reacties los in de samenleving en daarom heb ik ze
genomen tot bronteksten voor een discoursanalyse. Voordat ik hier op inga,
bespreek ik eerst hoe deze thema’s segregatie en onderwijsvernieuwingen
behandeld werden in het Onderwijsblad voordat deze bijdragen verschenen.
Segregatie
Een thema dat over de bekeken periode 1982-2007 naar voren kwam in
het Onderwijsblad was ‘segregatie’. Over een periode van 25 jaar zijn er 146
brieven van lezers over het onderwerp segregatie verschenen en 731 keer
werd er in redactionele rubrieken aandacht gegeven aan dit onderwerp.
Gemiddeld is er dus zesendertig keer per jaar aandacht voor het thema in
het Onderwijsblad geweest.
Al in 1971, toen de instroom van allochtone leerlingen in het basisonderwijs
nog maar net op gang was gekomen, verscheen een artikel in het
Parool (25 maart, 1971) over ‘apartheid’ op scholen in Amsterdam Zuidoost.
Het artikel ging over de toename van het aantal allochtone leerlingen
(vooral van Surinaamse afkomst) op scholen in dit gebied en over de
gevolgen daarvan voor het lesgeven. Uit de analyse blijkt dat uitgaven van
het Onderwijsblad (toen nog Schoolblad genoemd) de kwestie al in de jaren
zeventig en tachtig van de vorige eeuw met regelmaat behandelen. Zo werd
bijvoorbeeld in 1985 veel redactionele aandacht geschonken aan het proefschrift
van Wesselingh (1985) met de titel ‘Onderwijs en reproductie van
maatschappelijke ongelijkheid’.
Ook verschenen er al in de jaren tachtig op de omslagen en hoofdartikelen
van de uitgave koppen als: ‘De grens tussen zwart en wit’ (het Schoolblad,
1985, nr. 11), ‘Witte en zwarte scholen’ (Schoolblad, 1987, nr. 3), ‘Multiculturele
samenleving vraagt om ander onderwijs’ (Schoolblad, 1987, nr. 4),
‘Rotterdamse wethouder laconiek over zwarte en witte scholen’ (Schoolblad
1987 nr. 5) en ‘De blanke kinderen fietsen ’s ochtends de wijk uit’ (Schoolblad
1987, nr. 9). In de rubriek met ingezonden brieven was er aandacht voor
het probleem met brieftitels als: ‘Niet alles zwart zien, straks escaleert het’,
(Schoolblad, 1987, nr. 20) en ‘Eigentaal onderwijs is een voorwaarde voor
zelfvertrouwen’ (Schoolblad, 1988, nr. 15). Gesproken werd in deze brieven in
termen van ‘etnische segregatie in het onderwijs’ en ‘concentratiescholen’.
Onderwijsvernieuwingen
Een ander thema dat in de periode 1982-2007 naar voren kwam in het
Onderwijsblad is ‘onderwijsvernieuwingen’. Over een periode 1982 tot en
met 2006 (25 jaar) is 1724 keer aandacht besteed aan het thema. Dit komt
69

uit op een gemiddelde aandacht van zeventig keer per jaar. Dit aantal ligt
dus ruim twee keer zo hoog dan de aandacht die er was voor het thema
segregatie (zie hierboven).
Zo verschijnt in 2005 in het blad een opiniërende bijdrage onder de
expliciete titel ‘Het nieuwe leren doet leerlingen tekort’(Onderwijsblad,
2005, nr. 5). In het bericht betoogd Van der Werf – hoogleraar onderwijzen
en leren – dat er aanwijzingen zijn dat het nieuwe leren slechte resultaten
oplevert. 7 Van der Werf schrijft hierover: ‘Eigenlijk valt het de leerkrachten
nauwelijks kwalijk te nemen dat ze het nieuwe leren omarmen. Onderwijswetenschappers
zouden echter beter moeten weten’. Een lezer reageert
op dit artikel in de rubriek Post met de opmerkingen als ‘het wordt ons van
bovenaf opgelegd’ en ‘een enkeling denkt dat het toch niet meer tegen te
houden is en probeert er dan maar het beste van te maken’ (Onderwijsblad,
rubriek Post, 2005, nr. 6).
De aandacht voor onderwijsvernieuwingen in het vakblad komt vooral
terug in de redactionele bijdragen, ofwel, het is met name de redactie van
het blad dat hier zorgen over inbrengt. In de rubriek ‘Post’ is er minder aandacht
voor onderwijsvernieuwingen en ligt het accent door de jaren heen
op de werkdruk en de salariëring. De afnemende status en de verslechterende
positie van de docent staat steeds weer centraal in de lezersinzendingen
van veelal docenten. Overigens wordt deze lage status en slechte
positionering wel vaak in verband gebracht met de vernieuwingen.
Ik ben nu toegekomen aan de cases die in deze studie via een discoursanalyse
worden onderzocht. Hieronder schets ik in het kort de achtergronden
van de twee cases en bespreek ik reacties op de bijdragen in het
onderwijsblad, in de landelijke en regionale dagbladen en in Nederlandse
opinietijdschriften.
Van belang is het op te merken dat ik de cases benader als contextgebonden
gebeurtenissen. Beide cases bevatten uniciteit en diversiteit en
om die reden is het onmogelijk de cases te definieren op een precieze en
sluitend manier zodat ze ook onderling te vergelijken zijn. Absolute precisie
is daarom ook niet aan de orde. ‘Wanneer we de dagelijkse werkelijkheid
willen begrijpen, dan zullen we moeten accepteren dat die slechts bij
benadering te kennen is’ (Aarts, 2009, p.21). De werkelijkheid kan alleen
onderzocht met behulp van begrippen waarvan de concrete uitingsvormen
7 De verzamelterm ‘nieuw leren’ wordt gerelateerd aan de oorsprong van de verschillende
vormen van nieuwe leren, namelijk de cognitieve theorie van het sociaal constructivisme,
waarin de leerling wordt gezien als iemand die in interactie met zijn of haar
omgeving kennis en inzicht construeert. Met andere woorden, de kennis die geconstrueerd
wordt is subjectief, ofwel gebonden aan een individu en context. Kenmerkend
hierbij is het ‘leren’ te beschouwen als ‘betekenis geven aan een ervaring’, evenals de
constatering dat kennis niet objectief is (eindrapport commissie Dijsselbloem ‘Tijd voor
onderwijs’, 2008 zie ook bijlagen 1 en 2).
70

‘slechts’ familiegelijkenissen vertonen’ (ibid). Aarts baseert zich bij de
term familiegelijkenissen op het werk van Wittgenstein die voor het probleem
van het definieren van een verschijnsel of gebeurtenis een oplossing
bedacht die uitgaat van de gedachte:
‘dat we te maken hebben met een gecompliceerd netwerk van elkaar
overlappende en doorkruisende gelijkenissen, soms totale gelijkenissen,
soms gelijkenissen in details’ (Wittgenstein, 1958, p.66-67).
Net zoals er in iedere familie bepaalde overeenkomsten en verschillen te
onderkennen zijn, geldt dit ook voor beide cases. Het begrip familiegelijkenissen
laat uniciteit en diversiteit toe, maar maakt ook generalisatie mogelijk.
Zo is er ook met betrekking tot het aanzwengelen van een crisis sprake
van een familiegelijkenis.
5.3 Case 1 – ‘Te veel Marokkanen’
Matthé Sjamaar was dertig jaar werkzaam in de leiding van het Niels
Stensen College in Utrecht en trok in het voorjaar van 1998 landelijke
aandacht met zijn stelling dat zijn school beter kon sluiten. Aldus een
interview in het Onderwijsblad maakte hij bekend dat hij het voor zijn
leerlingen beter vond wanneer de school dichtging. Een hoge concentratie
allochtone, vooral Marokkaanse, leerlingen (zeventig procent in de
brugklassen), zorgde ervoor dat de school leegliep en deze geen volwaardige
VWO/Havo-afdeling kon handhaven. Het landelijk dagblad Trouw
nam het interview over waarna ook in andere kranten en tijdschriften
reacties volgden.
Na een eerste lezing van het interview ben ik gaan kijken naar de
wijze waarop kranten reageerden op het interview. Omdat het interview
verscheen in een onderwijsblad voor een specifieke groep lezers, maar
twee dagen later al breed werd aangehaald op de opiniepagina van het
landelijke dagblad Trouw, wilde ik onderzoeken hoe deze en andere kranten
en opiniebladen reageerden op het interview. Voor het vinden van
reacties gebruikte ik de databank LexisNexis. Gekozen is voor een overzicht
uit die digitale krantenbank omdat deze Nederlandse kranten en
meningsgeoriënteerde bladen bevat. In totaal verschenen er vanaf mei
1998 tot en met december 2003, 118 reacties in kranten en tijdschriften
op het interview met de rector. 8
8 Dit is een digitale krantenbank waarin men op trefwoord(en) en/of auteur kan zoeken
naar artikelen in een groot aantal Nederlandse dagbladen (zowel landelijk als regionaal),
in een aantal buitenlandse kranten en in enkele Nederlandse opinietijdschriften zoals
Vrij Nederland, De Groene Amsterdammer en Elsevier.
71

Ik startte met de responsanalyse door het intensief lezen van krantenteksten
over Sjamaar. De fragmenten zijn afkomstig uit columns, rubrieken
over onderwijs en wetenschap maar ook uit persberichten en interviews.
Ik keek naar welke grotere fenomenen in de reacties naar voren kwamen.
Zijn er bijvoorbeeld bepaalde terugkerende uitspraken of thema’s door alle
reacties heen te zien? Ontstaat er een bepaald patroon door de fragmenten
heen? Als ik zo’n patroon zag selecteerde ik fragmenten die representatief
zijn voor bepaalde uitspraken of thema’s. Ik koos voor fragmenten die symptomatisch
bleken voor een bepaald patroon dat ik waarnam in de eerdere
leesrondes. Elementen die onder meer opvielen zijn de aandacht voor de
rector als persoon. Zo wordt hij wisselend afgeschilderd als een zwartkijker
of een slachtoffer.
De volgende stap in de analyse was het herlezen van het interview. Ik
keek naar deze brontekst in het geheel, wat daarin gebeurt. Zo koos ik voor
passages die tekenend zijn voor een repertoire dat ik kon waarnemen. De
voorbeelden zijn dus gebaseerd op analyse van het geheel. Deze fragmenten
ontrafelde ik vervolgens verder in de analyse. Zo kon ik via een cyclische
werkwijze van lezen en herlezen, strategieën en interactionele problemen
identificeren. In hoofdstuk 6 beschrijf ik verder hoe ik het interview heb
geanalyseerd en welke analytische vuistregels ik heb toegepast.
5.4 Case 2 – ‘Help het onderwijs
verzuipt’
De vereniging Beter Onderwijs Nederland (BON) publiceerde in juni 2006
in NRC-Handelsblad een manifest dat de onderwijsvernieuwingen als crisis
aan de kaak stelt. Deze verklaring van de auteurs Ad en Marijke Verbrugge
draagt de titel ‘Help het onderwijs verzuipt’. 9 BON is begin 2006 in het leven
geroepen met de doelstelling ‘het zo goed mogelijk tot bloei laten komen van
de potenties van leerlingen en studenten door gedegen vakinhoudelijke en
algemene vorming’ (BON, 2006). In het manifest richtten de schrijvers zich
tegen de onderwijsvernieuwingen die sinds de Mammoetwet zijn ingevoerd.
Opvallend is dat de auteurs van het manifest veel ruimte kregen – anderhalve
pagina – in NRC-Handelsblad voor het integraal afdrukken van hun artikel.
Na het verschijnen van het manifest, in juni 2006, zijn er in totaal 241 reacties
verschenen over de onderwijsvernieuwingen en BON in de voor dit
onderzoek bestudeerde media.
9 Het volledige artikel is opgenomen in de bijlagen.
72

Ik heb daarvoor opnieuw gebruik gemaakt van de databank LexisNexis 10
voor reacties in kranten en tijdschriften vanaf 3 juni 2006 tot 1 januari
2010. Omdat het manifest verscheen op de opiniepagina in een krant en
een mening uitdraagt, wilde ik juist in deze informatiebronnen kijken naar
hoe media reageerden op de publicatie. Ook bij deze case zijn de geselecteerde
fragmenten afkomstig uit columns, rubrieken over onderwijs en
wetenschap maar ook uit persberichten en interviews.
Ook heb ik hier weer teksten intensief doorgelezen en keek ik naar welke
grotere fenomenen in de reacties naar voren kwamen. Zijn er bijvoorbeeld
bepaalde terugkerende uitspraken of thema’s door alle reacties heen te
zien? Als dat het geval was, selecteerde ik deze fragmenten. Elementen die
daarbij opvielen waren de aandacht voor de voorzitter van de vereniging,
Ad Verbrugge, en de vergelijking van BON met die van een beroepsvereniging.
De analyse bestond ook hier, net als bij het interview, uit het intensief
herlezen van het manifest zelf. Daartoe selecteerde ik eveneens opvallende
passages en codeerde ik deze weer als potentieel interessant. De keuze
voor fragmenten uit het manifest kwam dus tot stand op basis van de wijze
waarop de respons reageerde. Ik selecteerde fragmenten in het manifest
die door de nieuwsbronnen werden aangehaald, ondersteund of bekritiseerd.
Zo kon ik via de respons passages uit het manifest kiezen, fragmenten
die een patroon uit de tekst als geheel illustreren.
Ook kijk ik naar deviante uitspraken (te Molder 1995, p.58, Potter, 2005,
p.339). Zijn er gevallen die van het gevonden patroon afwijken dat ik tot
dan toe in de formulering ervan heb waargenomen? Als dit zo is kan dit
betekenen dat ik a) het patroon moet aanpassen of b) dat de afwijking(en)
mijn claims bevestig(en)t. In het laatste geval kan het mij helpen het
patroon aan te scherpen. Zo meende ik bij de analyse van case Sjamaar
aanvankelijk dat deze rector in de reacties niet werd getypeerd als een klager.
Bij nadere lezing kwam in de berichtgeving dit beeld toch naar voren
en heb ik het gevonden patroon moeten bijstellen.
Al met al kwam ik tot een analyse van fragmenten waaruit ik interactionele
problemen en strategieën kon afleiden.
Voor een verdere bespreking van de opzet van het onderzoek, de analyse en
de resultaten verwijs ik naar hoofdstuk 6 en 7.
10 Zoekstring: ‘BON’ of ‘Beter Onderwijs Nederland’ of ‘Ad Verbrugge’ en ‘nieuwe leren’
73

5.5 Samenvatting en conclusie
In dit hoofdstuk besprak ik de wijze waarop ik data heb verzameld en
geselecteerd. Daarbij besprak ik de thema’s ‘segregatie’ en ‘onderwijsvernieuwingen’
in een vakblad voor het onderwijs. Zoals ik beschreef in dit
hoofdstuk bekijk ik een interview en een manifest waarin over deze thema’s
opmerkelijke uitspraken zijn gemaakt door een respectievelijk een klokkenluider
en een sociale beweging. Ik zal de wijze waarop de thema’s als crisis
aan de kaak worden gesteld onderzoeken via een discoursanalyse. Het is
tijd dit concreet te maken.
74

Hoofdstuk 6
Een klokkenluider
aan het werk
6.1 Inleiding
Dit hoofdstuk beschrijft de analyse van een specifieke casus en is samen
met het volgende hoofdstuk het empirische gedeelte van het onderzoek.
Hierin bespreek ik een case waarin een rector van een middelbare school
een crisis aan de kaak stelt. Een discoursanalyse van deze case moet antwoord
geven op de onderzoeksvraag:
Welke interactionele problemen hebben crisismakelaars die een crisis
aan de orde willen stellen en op welke manier lossen zij deze op?
Onderzocht wordt welke interactionele zorgen een rector van een middelbare
school, Matthé Sjamaar, toont om de segregatie op zijn school aan de
orde te stellen. Dit deed hij in een spraakmakend interview dat hij in 1998
gaf in een vakblad voor het onderwijs. Ik wil met behulp van discoursanalyse
onderzoeken wat de interactionele problemen zijn waar hij mee worstelt
in dat interview, en ik wil bekijken welke oplossingen hij hanteert om
met deze interactionele problemen om te gaan. Zo kan ik de strategieën
identificeren die de rector – bewust of onbewust – inzet en analyseren
hoe en waartoe hij deze strategieën gebruikt. Het discoursanalytische perspectief
gaat niet uit van de veronderstelde intenties (zie hoofdstuk 4) van
de rector, maar analyseert de effecten die bepaalde uitingen in het interview
bij de – voor dit onderzoek bestudeerde – media hebben opgewekt.
Analyse van deze media laat zien hoe functioneel deze strategieën zijn.
Ik onderzoek hoe kranten zich oriënteren op de interactionele problemen
en oplossingen van deze crisismakelaar. Op deze wijze wil ik de discursieve
praktijken van een individuele crisismakelaar, een klokkenluider, in het
publieke debat over onderwijs op het spoor komen en leren begrijpen.
Begrip van hoe mensen over risico’s praten die hen in het leven van alledag
omringen is cruciaal voor het ontwikkelen van een goede crisiscommunicatie.
De overheid kan door dergelijke inzichten beter inzicht verwerven in
wat er in de maatschappij aan de hand is.
Hiertoe zal zij niet alleen moeten kijken naar de inhoud van argumenten
die door crisismakelaars naar voren worden gebracht, maar ook
naar de wijze waarop deze worden verwoord en de effecten die deze
75

teweegbrengen. Zo kan begrepen worden waartoe bepaalde argumenten
op dat moment in de interactie worden ingezet. Zie voor een verdere
bespreking van crisismakelaars en hun betekenis voor crisiscommunicatie
hoofdstuk 1, 2 en 3 van dit proefschrift.
Voorafgaand aan de analyse schets ik eerst de achtergronden van de
case, de selectiecriteria, en de methodologische aspecten. Daarna bespreek
ik de resultaten en conclusies. Ten slotte evalueer ik de vraag of de klokkenluider
succesvol is geweest, blijkens de reacties van de media op zijn
discursieve optreden.
Achtergronden van de case Sjamaar
Zoals beschreven in hoofdstuk 5 was rector Matthé Sjamaar dertig jaar
werkzaam bij het Niels Stensen College in Utrecht en trok in het voorjaar
van 1998 landelijke aandacht door zijn interview met de stelling dat zijn
school beter kon sluiten. In het vervolg van deze analyse duid ik de rector
aan met zijn achternaam Sjamaar omdat ook zo naar hem werd verwezen
in het merendeel van de media. Centraal in deze case staat dit interview
met Sjamaar met journalist Paul Kleis-Jager in het Onderwijsblad van 2
mei 1998 met als titel ‘Te veel Marokkanen’. Het artikel werd ontdekt door
Trouw dat als eerste op 4 mei 1998 de bijdrage als nieuws bracht. Zo kwam
het bericht bij het ANP terecht en vervolgens in de andere grote landelijke
dagbladen en regionale kranten. Het interview had verstrekkende gevolgen
voor Sjamaar. Alleen al in de week na het verschijnen van het artikel in het
Onderwijsblad gaf hij meer dan vijftig interviews. De toenmalige staatssecretaris
van Onderwijs Netelenbos, verklaarde hem tot persona non grata
met de woorden ‘Zo hoor je niet te praten’ (bron: ANP, 7 mei, 1998). Uiteindelijk
werd hij een jaar na zijn bijdrage ontslagen. 11
Selectiecriteria voor de case
Gekozen is voor het interview met Sjamaar op basis van selectiecriteria die
op hun beurt onttrokken zijn aan de beschreven inzichten in de voorgaande
hoofdstukken. Zo moet de case aan de volgende twee randvoorwaarden
voldoen:
– Er moet een klokkenluider zijn
– De klokkenluider roept een publieke reactie op
Er moet een klokkenluider zijn
Een klokkenluider is een persoon, zoals besproken in hoofdstuk 1 en 3,
die reageert op het disfunctioneren van een sociaal systeem waarvan hij
zelf deel uitmaakt en die daarover de openbaarheid zoekt. Ik bekijk of het
11 Onder meer: NRC Handelsblad, 19-04-2002; Het Onderwijsblad, 31-05-03
76

aan de orde stellen van een crisis ook specifieke interactionele problemen
geeft. Daarbij betrek ik in de analyse het gegeven dat Sjamaar als eenling
opereerde. Zo handelde hij op eigen initiatief, wellicht had dit ook effect
op zijn discursieve optreden. De verkregen inzichten moeten leiden tot een
beter begrip van de interactionele prestaties die een crisismakelaar moet
leveren om stand te houden.
Een uiting die veel reacties oproept
Het tweede criterium voor keuze van de case is dat het een uiting is die veel
reacties oproept. Daartoe is eerst gekeken in het Onderwijsblad (zie voor
een bespreking daarvan hoofdstuk 5) dat in deze studie wordt opgevat als
een bron van informatie om kwesties uit het onderwijsveld te inventariseren
en deze beter te leren kennen, vooral omdat het blad een groot bereik
heeft (zie ook hoofdstuk 5). Het interview met Sjamaar, deed in de landelijke
media veel stof opwaaien. Niet alleen de staatssecretaris reageerde
kritisch op het interview, ook andere politici, onderwijsdeskundigen lieten
van zich horen in redactionele commentaren en columns op de radio en in
kranten. Zo verschilden partijen van mening over de kwestie en de al dan
niet legitieme wijze waarop deze klokkenluider een crisis aan de orde had
gesteld. Voor dit onderzoek is naar reacties gezocht op de digitale krantenbank
LexisNexis 12 vanaf 1 mei 1998 tot 1 januari 2010. In totaal verschenen
er (vanaf 1998 tot en met 2003) 118 reacties in kranten en tijdschriften op
de uiting van de rector.
Voordat ik met de analyse start, bespreek ik de achtergronden van de case
en de methodologische aspecten van dit onderzoek.
Analytische procedure
Het onderzoek wordt uitgevoerd met behulp van discoursanalyse zoals
deze ontwikkeld is door de Britse discursieve psychologen Potter, Edwards
en Wetherell (Potter, 1996, Edwards, 1997, Potter & Wetherell; 1987, 1994,
1995) en die besproken is in hoofdstuk 5. In deze case kijk ik naar het thema
segregatie dat op opmerkelijke wijze onder de aandacht werd gebracht
door Sjamaar in zijn interview. Het doel van de analyse is het ontdekken van
specifieke interactieproblemen en oplossingen zoals Sjamaar die met zijn
uitingen construeert.
In dit onderzoek naar sluimerende crises en de interactionele prestaties
van crisismakelaars gaat het erom de problemen te achterhalen waar zij in
12 zoektermen ‘rector Sjamaar’ en ‘Niels Stensen college’
77

interacties mee van doen hebben. Wat staat er in de interactie met de buitenwereld
op het spel bij crisismakelaars? Zoals beschreven in hoofdstuk 4,
letten sprekers er (bewust of onbewust) op de ontvangst van hun uitspraken.
Zo is dit ook het geval in het interview met rector Sjamaar. De rector
zegt niet alleen van alles over de situatie op zijn school, maar maakt onvermijdelijk
ook selecties uit de mogelijke beschrijvingen van het probleem.
Welke selectie de rector maakt, hangt af van het doel dat zijn uitspraak
dient (Edwards & Potter, 1992, te Molder, 1999). Bewust of onbewust wil de
rector iets bereiken met wat hij zegt. Zo kunnen bedoelde maar evengoed
onbedoelde effecten ontstaan. Deze effecten worden onderzocht door het
gespreksmateriaal retorisch en sequentieel te analyseren (Edwards, 1997):
– De ‘retorische’ analyse: welke tegenovergestelde of alternatieve
versie wordt met deze beschrijving ondermijnd of tegengesproken?
– De ‘sequentiële’ analyse: hoe wordt de uitspraak behandeld door de
recipiënten, in dit geval de kranten?
Retorische analyse
Bij de retorische analyse gaat het telkens om de vraag ‘welke andere plausibele
versie van de wereld staat op het spel’? Of zoals Edwards formuleert:
‘One of the most important features of descriptions is their could-havebeen-otherwise
quality’ (Edwards 1997, p.8). Geen uitspraak over wat dan
ook is de enige mogelijke of enige redelijke optie. Taal is gebaseerd op
keuzes van de spreker en alle beschrijvingen hebben bepaalde implicaties
dankzij het feit dat er alternatieven zijn (Potter, 1996, p.97-98). Door te
kijken naar de alternatieve versie kan de analist beter beoordelen wat de
functie is van de gepresenteerde versie.
Sequentiële analyse
Bij de sequentiële analyse toets ik de bronfragmenten aan het responsmateriaal.
Deze responsanalyse heeft als doel te bekijken of de ‘strategieën’
van de rector al dan niet worden opgepakt en hoe functioneel deze
strategieën zijn. Deze getoonde interpretatie wordt in de discursieve
psychologie de ‘next turn proof procedure’ genoemd (Hutchby & Wooffitt,
1998); door te kijken naar de reacties kan ik zien welk sociaal effect de
rector bereikt.
Of dit ook het effect was dat de rector voor ogen had staat niet centraal
in de analyse. Daarentegen gaat het om hoe effecten bereikt worden met
bepaalde formuleringen en dus welke functies deze formuleringen kunnen
vervullen. Zo kijk ik niet naar de afzonderlijke uitspraken van de rector,
maar ik bekijk de reacties van de kranten als een serie van beurten. Ik
analyseer de tekst als een interactionele sequentie waarmee – al dan niet
bewust – bepaalde interactionele handelingen worden verricht (Schegloff,
78

1997, a). De uitspraken van de rector krijgen hun interactionele betekenis
pas in hun concrete gebruiksomgeving. Dit betekent dat de context van
belang is.
Cyclisch analyseren
Tijdens de analyse gaat het om een combinatie van een retorisch perspectief
en de betekenis die de kranten er aan geven. Eerste indicaties van het
interactionele probleem van de rector kunnen mij op het spoor zetten van
de strategieën, en de strategieën die ik bij hem kan aanwijzen en die ik al
dan niet in de reacties zie terugkomen, geven mij weer scherper inzicht in
de interactionele problemen van de rector. Onderstaand figuur maakt deze
manier van cyclisch werken nog eens duidelijk:
interactioneel probleem strategie
figuur 6.1: cyclisch analyseren
(bron: Sneijder & te Molder, 2008)
Mensen, dus ook crisismakelaars, lossen tijdens interacties voortdurend
interactieproblemen op. Deze notie speelt in de discursieve benadering een
belangrijke rol. Uitspraken kunnen worden begrepen als een oplossing voor
een bepaald probleem in de interactie. Sneijder (2007, p.26) haalt op dit
punt de volgende uitspraken van wetenschappers op dit terrein aan:
– ‘Elke beschrijving van iets is altijd ook een verklaring voor iets’
(Emanuel Schegloff).
– ‘Iedere uitspraak is een oplossing voor een probleem’ (Paul Drew).
Steeds gaat het erom te ontdekken wat er voor de rector te winnen of
verliezen is in de interactie en de interactieproblemen van de rector op te
sporen. Zo heb ik na een eerste ordening van het materiaal dat bestaat uit
het interview en krantenberichten over het interview, eerst het interview
intensief herlezen (zie voor een verdere bespreking van deze dataselectie
hoofdstuk 5 en bijlage 3). Daartoe heb ik in een eerste leesronde van de
interviewtekst bepaalde discursieve thema’s opgemerkt (zie hoofdstuk 4
79

paragraaf 4.4). In daarop volgende leesrondes heb ik passages geselecteerd
die deze discursieve thema’s illustreren en vervolgens als potentieel
interessant gecodeerd. Het coderen van het materiaal in termen van deze
discursieve thema’s was gebaseerd op de onderzoeksvraag:
Welke interactionele problemen hebben crisismakelaars die een crisis
aan de orde willen stellen en op welke manier lossen zij deze op?
Bij het analyseren van discursieve thema’s, maakte ik gebruik van het zogenoemde
Discursieve Actie Model (Edwards & Potter, 1992), (Potter, Edwards
& Wetherell, 1993). De afzonderlijke elementen uit dit model werden
beschreven in hoofdstuk 4.
Het discursieve actie model
Figuur 6.2
(gebaseerd op Edwards & Potter, 1992; Potter, Edwards & Wetherell, 1993,
te Molder, 1995)
----------------------------------------------------------------------
Handeling (zie voor een beschrijving 4.3)
1 Het onderzoek focust op handeling in plaats van cognitie of gedrag.
2 Omdat deze handeling via discourse wordt uitgevoerd worden
cognitieve fenomenen zoals attitudes ook geanalyseerd in
discursieve termen.
Verantwoordelijkheid en aanspreekbaarheid
(zie voor een beschrijving 4.4)
3 Hoe neemt de crisismakelaar – al dan niet – verantwoordelijkheid
voor zijn uitspraken?
4 Onderzocht wordt of en hoe de crisismakelaar anticipeert op hoe
uitspraken worden ontvangen. Dat wil zeggen: houdt hij rekening
met potentiële beschuldigingen en zo ja, hoe?
Belangendilemma (zie voor een beschrijving 4.4)
5 Zorgt de crisismakelaar ervoor dat zijn uitspraken zo min mogelijk
door anderen veronderstelde belangen worden aangetast? En zo ja,
hoe doet hij dit dan?
Feitelijkheid (zie voor een beschrijving 4.4)
6 Op welke wijze – via welke discursieve strategieën – worden
bijdragen als feitelijk gepresenteerd?
7 Bekeken wordt of en hoe in reacties de geldigheid van de uitspraken
van de crisismakelaar wordt bestreden.
80

De zeven punten uit het model hierboven moeten niet worden opgevat als
hypotheses maar als ‘sensitizing concepts’ (Blumer 1954). Deze richtinggevende
concepten worden gebruikt als attenderende vragen. Door aan de
hand van deze zeven punten cyclisch te werken kan ik bekijken of keuzes ook
gegrond zijn. Is dat wat ik gevonden heb te onderbouwen met het materiaal?
Zo worden discursieve thema’s getoetst en gespecificeerd met behulp van
fragmenten die de betreffende thema’s bevestigen of juist tegenspreken. De
geselecteerde fragmenten uit het interview die in dit onderzoek worden aangehaald
staan dus niet op zichzelf, maar zijn voorbeelden van patronen zoals
die gevonden zijn in het complete interview. Daartoe kijk ik ook naar deviante
uitspraken (te Molder 1995, p.58, Potter, 2005, p.339). Zijn er gevallen
die tegen het patroon in gaan dat ik tot dan toe in de formulering ervan heb
waargenomen? Als dit zo is kan dit betekenen dat ik a) het gevonden patroon
moet aanpassen of b) dat de afwijking(en) mijn claims bevestig(en)t. In het
laatste geval kan het mij helpen het patroon aan te scherpen.
Vervolgens worden de krantenteksten meerdere keren gelezen. Bij deze
responsanalyse analyseerde ik patronen die zijn geselecteerd uit een corpus
van 109 reacties in kranten. Deze respons is via databank LexisNexis gevonden
en beslaat een periode van vijf jaar na de bijdrage van rector Sjamaar in
het Onderwijsblad. Gekozen is voor deze periode omdat de respons over die
periode het hoogste was. Gekeken wordt naar welke grotere fenomenen
in de reacties naar voren komen. Zijn er bijvoorbeeld bepaalde terugkerende
uitspraken of thema’s door alle reacties heen te zien? Als dat het geval is,
dan worden deze krantenfragmenten geselecteerd. Deze selectieronde
resulteert in twaalf responsfragmenten. Met behulp van deze fragmenten
worden patronen blootgelegd, getoetst en gespecificeerd die discursieve
thema’s ondersteunen of juist weerleggen. Ook hier kijk ik net als bij de
brontekst naar deviante gevallen die ingaan tegen het patroon in dat ik dan
toe heb waargenomen.
6.2 Resultaten
Uit de analyse zijn discursieve strategieën naar voren gekomen die de
oplossing vormen voor drie verschillende interactionele problemen van de
klokkenluider. Deze interactionele problemen konden pas beschreven worden,
nadat eerst de ‘oplossingen’ waren geïdentificeerd. Mensen formuleren
deze interactionele problemen niet als zodanig maar tonen deze impliciet
door ze afdoende op te lossen. Daarom start ik in deze paragraaf met een
beschrijving van de ingezette strategieën, waarna het bijbehorende probleem
besproken wordt en vervolgens een analyse van de respons van de
kranten volgt.
81

De analyse verloopt via de volgende stappen:
1 Strategieën behorende bij het interactioneel probleem.
2 Het interactioneel probleem.
3 Reacties door de kranten op ingezette strategieën.
De regelnummering in de fragmenten wijkt af van de regelnummering die
ik gaf aan de brontekst (zie bijlage 5) omdat de originele kolombreedte te
smal is voor een adequate weergave van de analyse. Uit de brontekst zijn,
met uitzondering van fragment 8, alleen de uitspraken van de rector overgenomen
omdat de media gereageerd heeft op de uitspraken van de rector
en niet op het redactionele commentaar.
6.2.1 Strategieën behorende bij
interactioneel probleem 1
Ik start met de analyse van drie fragmenten uit het interview. Deze passages
zijn illustratief voor een bepaald patroon, dit betekent dat regels die
dit patroon niet illustreren zijn weggelaten. Wel wordt steeds het aantal
regels aangegeven dat niet uit de brontekst is overgenomen. In deze drie
fragmenten tracht de rector aandacht te krijgen voor het probleem dat
hij observeert. Tegelijkertijd laat hij zien dat het niet louter zijn emoties
zijn die hem tot deze noodkreet brengen. Hij hanteert daartoe twee strategieën
die beiden onderdeel zijn van het omgaan met verantwoordelijkheid
en aanspreekbaarheid (zie punt 3 en 4 uit het Discursieve Actie Model
paragraaf 6.2):
1 Het aantonen van de ernst van de crisis door extremiserend
taalgebruik.
2 Het aantonen van de urgentie van het probleem door
contraststructuren.
In fragment 1 schetst de rector de reden waarom witte ouders niet voor
de school kiezen:
73
Interviewfragment 1
Zelfs als we tienen scoren in het Trouwonderzoek, dan nog komen de
74 witte ouders niet. De ouders die de school mijden doen dat om volkomen
75 normale redenen. Met vooroordelen en racisme heeft het meestal niets te
76 maken. De groep Nederlandse ouders die heel bewust voor het Niels
77 Stensen kiest, zal altijd een minderheid blijven. Dat zijn hoopopgeleide,
78 heel principiële mensen die vinden dat je kinderen moet voorbereiden op
82

79 de multiculturele toekomst van Nederland. Idealisme tegen de klippen
80 op want ook de minderheden zelf zijn allesbehalve multicultureel
81 ingesteld.
…45 regels weggelaten tot het slot…
In bovenstaand fragment komt veel ‘extremiserend taalgebruik’ (extreme
case formulations; Pomerantz, 1986) voor. We zien de rector extremiserende
uitspraken gebruiken in zelfs als we tienen scoren in het Trouwonderzoek
dan nog komen de witte ouders niet (regel 73-74), om volkomen normale
redenen (regel 74-75), heeft het meestal niets te maken (regel 75-76),
zal altijd een minderheid blijven (regel 77) en: tegen de klippen op… allesbehalve
multicultureel ingesteld, (regel 79-81). Om dit fenomeen te verduidelijken
bespreek ik in de volgende alinea auteurs die over extremiserend
taalgebruik het een ander hebben onderzocht.
Zo worden extreme termen als ‘zelfs’, ‘alles’, ‘niets’, ‘absoluut’, ‘compleet’,
etc... gebruikt door sprekers om een bepaalde bewering te rechtvaardigen
of te verdedigen en markeren ook dat er iets op het spel staat. Een jurk die
door de stomerij zou zijn gekrompen kan niet als nieuw worden beschreven
maar als ‘gloednieuw’ om precies dit punt te benadrukken. Extreme termen
versterken de waarde tot het uiterste. Hieronder zien we een voorbeeld
uit onderzoek van de discursieve psycholoog Jonathan Potter. De studie
betreft een relatietherapiesessie waarbij de vrouw van echtgenoot Jimmy
hem op een bepaalde manier neerzet:
Jimmy is extremely jealous. Extremely jealous person.
Has always been, from the day we met.
(bron: Potter, 1996, p.187)
In het fragment hierboven wordt Jimmy niet louter als een jaloers persoon
beschreven, maar als een extreem jaloers persoon (regel 1). Ook de tweede
regel is opgebouwd uit formuleringen met een sterk overtreffende trap:
hij is het altijd geweest en vanaf de dag dat we elkaar ontmoetten.
De discursieve psycholoog Derek Edwards heeft de functie van extremiserend
taalgebruik in navolging van Pomerantz (1986) onderzocht en
demonstreerde in een studie hoe extremiserend taalgebruik de mate van
betrokkenheid van de spreker over dat wat hij zegt toont (Edwards, 1999,
p.282-283). Extremiserend taalgebruik biedt mensen de gelegenheid om
te laten zien dat het niet gaat om de feitelijke accuraatheid van wat ze
zeggen waardoor ze ook niet verantwoordelijk kunnen worden gehouden
voor wat ze precies beweren want ‘het is niet letterlijk zo bedoeld’
(Edwards, 2000, p.348). Door het extreem te formuleren voorkomt de
rector dat hij verantwoordelijk wordt gehouden voor de volle omvang van
83

zijn uitspraken. Extreme uitspraken zijn ook manieren om bijvoorbeeld iets
als urgent te presenteren (Edwards, ibid). De spreker kan op deze wijze
laten zien dat hij zich opwindt, maar voorkomt tegelijkertijd dat hij voor de
letterlijke inhoud van zijn woorden verantwoordelijk wordt gehouden.
Het extremiserende taalgebruik brengt de rector ook in de gelegenheid
de situatie met ironie te schetsten. Dit suggereert distantie ten aanzien
van het probleem. Zijn uitspraken zijn het gevolg van de absurditeit van
de situatie zelf en niet zijn emoties. Blijkbaar is hier iets helemaal mis, is
de suggestie.
In fragment 2 beschrijft de rector hoe het er bij een leerling thuis
aan toegaat:
Interviewfragment 2
108 Als je op huisbezoek gaat besef je pas goed hoe ontzettend belangrijk de
109 rol van de ouders is. Ze krijgen van thuis niets mee. Moeder spreekt geen
110 ‘Nederlands, ze schenkt thee en serveert zoet gebak. Vader zit op de bank
111 bij de televisie werkloos te wezen. Ik heb weleens een leerling uit een
112 bordeel weggehaald. Dan zou je denken dat zo’n vader zich afvraagt wat
113 hij heeft fout gedaan. Maar deze man schaamde zich alleen maar omdat er
114 over werd gepraat. Zolang dat meisje geld binnenbracht deed hij alsof zijn
115 neus bloedde.
…11 regels weggelaten tot het slot…
De rector gebruikt hier veel contrasten in zijn uitspraken. Zo roepen de
beschrijvingen ze schenkt thee en serveert zoet gebak (regel 110) en Vader
zit op de bank, bij de televisie werkloos te wezen (regel 110-111) een tegenstelling
op waarbij enerzijds het zoete gebak en een vader die daar werkloos
zit te wezen in contrast staat met een onverantwoordelijke en deels
opportunistische thuissituatie. Smith (1990) noemt dit type tegenstellingen
een ‘contraststructuur’. Een contraststructuur zet de spanning tussen
twee uitersten neer. We zien hier twee botsende werkelijkheden die het
effect oproepen dat er iets wringt en daarom moet het heel snel worden
opgelost. Tevens creëren deze formuleringen, net als het extremiserende
taalgebruik het beeld van een urgente situatie. Moeder en vader doen beiden
niets. Zo staat er in de tekst: ze krijgen van thuis niets mee (regel 109).
Daarbij is wat vader doet nog erger: a) hij doet niets: zit op de bank bij de
televisie werkloos te wezen (regel 110-111), b) hij exploiteert zijn dochter:
Zolang dat meisje geld binnenbracht (regel 114) en c) hij kijkt bewust weg:
deed hij alsof zijn neus bloedde (regel 114-115). Bovendien schaamt hij zich
om de verkeerde reden: deze man schaamde zich alleen maar omdat er
over werd gepraat (regel 113-114).
84

De observatie van de rector werkt ook reflexief. Beschrijvingen van personen
in relaties of interacties zijn reflexief omdat de wijze waarop deze
wordt gegeven ook terugslaat op de spreker zelf. Reflexiviteit is een discursief
fenomeen waarbij sprekers op impliciete wijze ook iets over hun
eigen handelen laten zien (Locke en Edwards, 2003). Ook in dit fragment
laat Sjamaar zien dat de situatie alarmerend is, maar door de wijze waarop
hij deze schetst, toont hij tegelijkertijd zich niet door zijn emoties te laten
meeslepen. De rector lepelt de feiten op soepele wijze op: geen Nederlands,
schenkt thee, serveert zoet gebak, bij de televisie en werkloos te wezen
(regel 109-110). Deze losse stijl suggereert dat hij er niet lang over hoeft
na te denken, maar bekend is met de situatie. Door het zo te presenteren,
toont hij dat hij er op een overwogen en relaxte manier mee omgaat; hij
laat zien dat hij zijn emoties onder controle heeft. Hij verliest zich niet in
bijvoorbeeld wanhoop over deze omstandigheden, maar in plaats daarvan
blijft hij kalm, bewaart hij afstand. De distantie wordt ook opgewekt doordat
het contrast op subtiele wijze, net als in het geval van het extremiserend
taalgebuik, een ironisch effect creëert, ‘het is bizar wat hier gebeurt,
maar wel waar’.
Ook in het volgende fragment bouwt Sjamaar een contrast op.
Interviewfragment 3
9 1993 was het laatste gezonde jaar. Tweehonderd aanmeldingen kregen
10 we toen, twintig procent was allochtoon. Dat is een kritische grens. Ben je
11 daar eenmaal overheen, dan gaat het bergafwaarts.
…115 regels weggelaten tot het slot…
De uitspraak 1993 was het laatste gezonde jaar (regel 9) staat in contrast
met dat het daarna bergafwaarts is gegaan (regel 11): ‘de bodem is bereikt
zo erg is het’. Het effect van dit contrast net als bij het vorige contrast is
dat hier overduidelijk een noodzaak tot handelen bestaat, maar er helemaal
niets gebeurt. Zo roept ook dit contrast net als dat bij interviewfragment 2
het beeld van urgentie op. De rector stelt de boel op scherp, de constructies
moeten alarmbellen doen rinkelen bij lezers.
Samenvatting
Sjamaar tracht de omgeving wakker te schudden. Deze rector laat in de
fragmenten hierboven zien dat dit ernstige probleem directe aandacht
behoeft, maar dat hij het probleem niet zelf onder controle krijgt omdat
het te groot is. Daarbij voorkomt hij dat hij ervan kan worden beschuldigd
dat het zijn emoties zijn die hem tot deze uitspraken brengen. De strategie
‘urgentie aantonen’ wordt door de rector ingezet voor een bepaald
85

interactioneel probleem dat moet worden opgelost en dat ik in paragraaf
6.2.2. zal bespreken. Getuige de analyse bewerkstelligt hij dit door:
a Het extremiserende taalgebruik: de rector brengt in harde woorden
de ernst en authenticiteit van zijn gevoelens naar voren. Hij schetst de
situatie daartoe als enerzijds problematisch, maar hij overdrijft niet.
Het extremiserende taalgebruik brengt de rector in de gelegenheid
de situatie met distantie te schetsten en dit geeft een ironisch effect.
Zijn waarneming wordt niet door zijn emoties vertroebeld, is daarbij
de suggestie die hij oproept. Hij moet zich nou eenmaal opstellen als
iemand die hard moet roepen om de zaak op scherp te zetten.
b Het gebruik van contraststructuren waarbij deze formuleringen
het beeld van urgentie oproepen. Daarbij geeft het distantiëren
ook hier een ironisch effect. Hij maakt veel tamtam, maar hij weet
ondertussen waarover hij praat. Dit toont hij door de gemakkelijke
wijze waarop hij erover praat. De distantie laat zien dat de door hem
geschetste problemen bijvoorbeeld geen fantasieën of irreële angsten
van hemzelf zijn. Sjamaar kan zich zo positioneren als een ‘normaal
denkend mens’ (Sacks, 1984).
Via de hierboven beschreven strategieën laat Sjamaar zien dat de kwestie
niet voldoende onderkend wordt. Omdat hij specifieke strategieën inzet,
speelt hier kennelijk een interactioneel probleem voor hem. Dit probleem
bespreek ik hierna.
6.2.2 Interactioneel probleem 1:
Er woedt een brand, maar ik houd
mijn hoofd erbij
Bovenstaande analyse maakt het volgende interactionele probleem zichtbaar:
er woedt een brand, maar ik houd mijn hoofd erbij. De rector tracht
het probleem te omzeilen ervan beschuldigd te worden er belang bij te
hebben om deze crisis zo aan de kaak te stellen. Zo loopt hij het risico er op
te worden aangesproken dat wat hij hier aan de kaak stelt eigenlijk alleen
voor hem belangrijk is. ‘Overal is wel iets gaande’, ‘iedereen heeft wel eens
iets’, zouden reacties op zijn alarm kunnen zijn.
Rector Sjamaar zet op verschillende manieren het probleem als urgent
neer. Daarbij kan hij erop worden aangesproken emotioneel te zijn en uit
frustratie te handelen. Dat hij rekening houdt met deze aansprekingen,
blijkt uit de getoonde strategieën. Zoals al beschreven laat extremiserend
86

taalgebruik emoties zien van een spreker. Dit kan de rector in de weg zitten
om serieus te worden genomen. Dat zijn ophef erop wijst dat er meer aan
de hand is blijkens het feit dat hij er zich tegen teweer stelt. Mogelijk kan hij
door zijn constructies het probleem niet aankaarten omdat hij, zoals Sacks
het stelde, ‘makes much more of it than what anybody would make of it’
(Sacks 1984, p.427).
Ik kijk in het vervolg van de analyse naar de reacties van kranten op de uiting
van de rector. Slaagt de rector erin de urgentie van het probleem neer te
zetten zonder dat hem wordt toegedicht zich te verliezen in zijn emoties?
6.2.3 Reacties op strategieën 1
Wat opvalt in de analyse van de kranten is dat nieuwsbronnen de bijdrage
van de rector vaak typeren als een ‘hartenkreet’. De volgende drie fragmenten
zijn hier voorbeelden van. Het eerste responsfragment is afkomstig uit
een redactioneel artikel in NRC Handelsblad en bevat citaten van rector
Sjamaar, die echter niet uit zijn interview met het Onderwijsblad komen,
maar mogelijk uit een interview met Sjamaar door de krant. In het artikel
is dit echter niet duidelijk vermeld.
Responsfragment 1
Auteur: Frederiek Weeda
Rubriek: Binnenland
Lengte: 1239 woorden
1 Met zijn hartenkreet over de ‘verzwarting’ van zijn school Mavo/Havo/VWO), deze week in
2 de media, heeft Sjamaar (59) het taboe rond zwarte scholen in een klap doorbroken. Er
3 komen zoveel Marokkaanse leerlingen op zijn school, dat geen wit kind er meer heen wil.
4 Volgens hem zal het Niels Stensen-College op den duur sluiten, omdat zo weinig
5 Marokkanen de Havo of het VWO afmaken dat die afdelingen verliesgevend worden.
6 ‘Misschien’, zo opperde hij, zouden zijn leerlingen zich kunnen optrekken aan witte
7 leerlingen als ze over witte scholen werden verspreid.
...36 regels weggelaten tot het slot...
(Bron NRC Handelsblad 8 Mei, 1998)
De formulering met zijn hartenkreet (regel 1) wordt hier door de krant als
reden opgevoerd voor het doorbreken van het taboe rond zwarte scholen
(regel 2) en impliceert dat Sjamaar in zijn rol van klokkenluider wordt
geaccepteerd. Hij is erin geslaagd een impasse aan de orde te stellen.
De hartenkreet was kennelijk zo indringend dat hij het taboe in één klap
doorbroken (regel 2) heeft. Daarbij veronderstelt zijn hartenkreet (regel 1)
87

oprechtheid, dit verdient daarom aandacht. Maar tegelijkertijd impliceert
‘hartenkreet’ dat het een private emotie betreft. Ofwel, de krant construeert
het als een emotioneel probleem van de rector, ondanks de discursieve
inspanningen die de rector verricht om deze evaluatie te voorkomen.
Opmerkelijk is dat de krant ‘verzwarting’ (regel 1) tussen haakjes plaatst.
Dit suggereert dat de krant deze typering niet voor eigen rekening neemt.
Door het zo te presenteren legt de krant verantwoordelijkheid voor dat wat
hier beweerd wordt bij de rector want het gaat over de verzwarting van
zijn school (regel 1). Dit schuiven met verantwoordelijkheid is een verschijnsel
dat zich vaker voordoet bij rapportages van media (Clayman 1992 in Potter,
1996, p.146) en wordt veelal gebruikt om neutraliteit te creëren. Studies
naar gesprekken hebben aangetoond dat deelnemers elkaar kunnen aanspreken
op de geloofwaardigheid van wat ze rapporteren en de consequenties
van die rapportages (Potter, 1996: 156). In het beschrijven van gebeurtenissen
tonen deelnemers, en zo ook journalisten, veelal een zorg voor dit
aspect van hun uitingen. De boodschap wordt bijvoorbeeld zo geconstrueerd
dat een ander verantwoordelijk kan worden gehouden voor de inhoud
van een bepaalde uitspraak of juist niet. Deze theorie over het ‘variëren met
verantwoordelijkheid’ (footing; Goffman 1979) refereert aan de relationele
afstand die taalgebruikers hebben bij de uitspraken die ze doen (zie ook
hoofdstuk 4). Daarbij gaat het om in hoeverre de verteller de positie representeert
die geuit wordt. Zo zien we dit de krant in dit fragment ook doen:
met de formulering zijn school (regel 1) legt de krant dus de verantwoordelijkheid
voor dat wat er beweerd wordt bij de rector. Het doorbreken van het
taboe wordt wel ondersteund door de krant, maar de term verzwarting niet.
Kennelijk wil de krant over dit thema geen positie innemen.
Het tweede responsfragment is een artikel geplaatst in de rubriek ‘Media’,
eveneens afkomstig uit het NRC Handelsblad, en verscheen een jaar na het
interview. Het artikel gaat in op het besluit van het bestuur om de rector te
ontslaan nadat hij de noodklok had geluid. Het fragment hieronder evalueert
de bijdrage van de rector als een ‘cri de coeur’.
Responsfragment 2
Auteur: redactie
Rubriek: Media
Lengte: 588 woorden
38 Opheffen van zulke scholen is wellicht niet de oplossing. Het kan organisatorische chaos
39 veroorzaken en schuift het probleem zodoende op de lange baan. Maar dat neemt niet weg
40 dat Sjamaar met zijn cri de coeur een diagnose heeft gesteld die gehoord moet worden.
…3 regels weggelaten tot het slot…
(Bron: NRC Handelsblad, 8 April, 1999)
88

De respons op het interview van Sjamaar wordt ook in dit fragment
getypeerd als een emotionele oproep, namelijk in: met zijn cri de coeur
(regel 40). Opvallend is het vervolg van dezelfde regel met de formulering
een diagnose heeft gesteld die gehoord moet worden (regel 40). Ofwel, de
rector verdient het gehoord te worden, omdat hij zo oprecht spreekt. Maar
de krant stelt zich niet onomwonden achter hem, zo had de journalist hier
ook kunnen zeggen: ‘een juiste diagnose’. De redactie hier neemt dus wél
volledige verantwoordelijkheid voor het feit dat de rectors observatie aandacht
verdient, maar laat in het midden of ze ook achter de inhoud van zijn
woorden staat. Zo evalueren ze zijn uitspraken niet als bijvoorbeeld onzin,
maar zijn uiting wordt als een private emotie behandeld.
We kijken naar een volgend responsfragment. Dit is geplaatst door het
Algemeen Nederlands Persbureau (ANP) dat de nieuwsvoorziening voor
programma’s en kranten verzorgt. Aanleiding voor dit bericht is de presentatie
van het onderzoek ‘Een school zwart op wit’ (E-Quality, 1998) dat
een media-analyse bevat van de berichtgeving over de sluiting van het
Niels Stensen college.
Responsfragment 3
Auteur: redactie
Rubriek: Binnenland
Lengte: 301 woorden
1 Matthé Sjamaar heeft nergens spijt van. ‘Ik heb er geen moeite mee dat heel journalistiek
2 Nederland over me heen viel’, stelt de rector van het Niels Stensen College in Utrecht.
3 Met een hartenkreet kreeg Sjamaar in mei aandacht voor wat hij noemt het zwaarste
4 onderwijsprobleem van Nederland. In een interview verklaarde hij zijn school te willen
5 sluiten wegens de ‘verzwarting’ door de komst van Marokkaanse jongeren.
...8 regels weggelaten...
14 Sjamaar doorbrak de stilte over ‘zwarte’ scholen, waarvan de leerlingen mindere prestaties
15 leveren en daardoor in onvoldoende mate doorstromen naar het hoger onderwijs. ‘Ik heb veel
16 mensen een uitlaatklep kunnen bieden’, zei hij. ‘Het was goed dat ik wat rauwe taal had
17 gekozen. Als je je in toedekkende termen uitdrukt, gebeurt er absoluut niets.’ Een interview
18 met Sjamaar in het Onderwijsblad leidde tot mediabrede publiciteit. Sjamaar liet weten zijn
19 school te willen sluiten. De aanwezigheid van een hoog percentage allochtonen met weinig
20 toekomstperspectief zou de school minder aantrekkelijk maken voor autochtonen.
21 Vooral Marokkanen moesten het ontgelden.
...2 regels weggelaten tot het slot...
(Bron: ANP, 16 December, 1998)
89

De krant legt de verantwoordelijkheid voor uitspraken bij de rector door
hem zelf aan het woord te laten in voor wat hij noemt (regel 3), verklaarde hij
(regel 4) en liet weten (regel 18). De nieuwsbron gaat niet expliciet staan achter
de bijdrage van de rector, zoals we al zagen bij de vorige fragmenten.
In dit fragment worden ook citaten van de rector aangehaald, namelijk
veel mensen een uitlaatklep kunnen bieden (regel 15-16) en Het was goed
dat ik wat rauwe taal had gekozen. Als je je in toedekkende termen uitdrukt,
gebeurt er absoluut niets (regel 16-17). Dit citeren wijst op het zoeken van
deze nieuwsbron naar een oordeel over de bijdrage van de rector. Is het nu
louter harde taal die de rector uit of is het ook een gegronde hartenkreet? Net
als bij de twee vorige fragmenten neemt ook hier de krant geen positie in.
Responsfragment 4 is een persbericht van het ANP overgenomen door het
landelijk dagblad Trouw.
15
Responsfragment 4
Auteur: redactie
Rubriek: Binnenland
Lengte: 178 woorden
Staatssecretaris Netelenbos (Onderwijs) is het oneens met de rector van het Niels Stensen
16 College in Utrecht die zijn school wil sluiten omdat er te veel zwarte leerlingen op zitten. ‘Ik
17 denk dat deze rector hulp en ondersteuning nodig heeft’, zei de bewindsvrouw donderdag in
18 het NPS-radio programma Weldenkende Mensen. ‘Er zijn andere scholen met 100 procent
19 zwarte leerlingen waar het wel goed gaat. Die hebben de slag wel gehaald.’ M. Sjamaar
20 waarschuwde deze week in het Onderwijsblad voor de ‘verzwarting’ van zijn school door de
21 opkomst van Marokkaanse jongeren. Daardoor zouden andere jongeren wegblijven.
22 Het bestuur van de school heeft zich uitgesproken tegen het plan van Sjamaar. Volgens
23 Netelenbos moet de rector bij andere scholen om raad vragen. Zij vindt dat Sjamaar zijn
24 boekje te buiten gaat als hij stelt dat er onder zijn leerlingen geen cultuur is. ‘Zo hoor je niet
25 te praten’, aldus de staatssecretaris.
(Bron: ANP, Trouw 8 mei, 1998).
In responsfragment 4 citeert de krant de reactie van de staatssecretaris in
‘Ik denk dat deze rector hulp en ondersteuning nodig heeft’ (regel 16 en 17)
Door dit citaat van de staatsecretaris neemt ook deze krant geen verantwoordelijkheid
voor de inhoud van deze uitspraak. Ook deze nieuwsbron
creëert dus distantie ten opzichte van de gepresenteerde beschrijvingen.
De krant kan dan zelf neutraal blijven; we zagen dit fenomeen ook bij
vorige drie fragmenten. De wisselingen in het nemen van verantwoordelijkheid
dienen daarbij om de waarschuwing van rector voor de ‘verzwarting’
van zijn school door de opkomst van Marokkaanse jongeren (regels 20 en
21) als controversiëel te presenteren. Het werkwoord zouden in daardoor
90

zouden andere jongeren wegblijven (regel 21) suggereert hier dat deze
inschatting slechts een speculatie is van de rector en daarom niet per se
waar. De krant had hier ook kunnen schrijven: daardoor blijven andere jongeren
weg. Bovendien presenteert de krant in dit bericht via uitspraken van
de staatssecretaris de rector zelf als iemand die hulp nodig heeft want
‘er zijn andere scholen met 100 procent zwarte leerlingen waar het wel goed
gaat. Die hebben de slag wel gehaald.’ De implicatie is dat de rector het
probleem niet aankan, ofwel ‘hij heeft zelf een probleem’.
Samenvatting
De analyse duidt erop dat ook de kranten problemen hebben met hoe zij
de uitspraken van de rector moeten plaatsen. Wordt hier louter emotionele
taal geuit, is dit stemmingmakerij of betreft zijn bijdrage een signaal dat
onmiddellijke aandacht behoeft? Je kunt als lezer er niet de vinger opleggen
welk standpunt de media innemen ten opzichte van de rector. De voor dit
onderzoek geanalyseerde bladen creëren daarbij neutraliteit en suggereren
zo onpartijdigheid. Het lijkt erop dat ze hun handen niet willen branden aan
de vraag of deze kwestie al dan niet collectief is en dringend is voor iedereen.
De ‘hartenkreet’ suggereert oprechtheid. De kranten erkennen dus wel
het probleem, maar brengen het als gedreven door persoonlijke urgentie.
6.3.1 Strategieën behorende bij
interactioneel probleem 2
Ik bespreek, net als bij de strategieën behorende bij interactioneel
probleem 1, achtereenvolgens:
1 De discursieve strategieën die de rector inzet.
2 Het interactionele probleem dat op grond van deze strategieën
uit het geanalyseerde materiaal naar voren komt.
3 De reacties van de media.
De volgende strategieën komen naar voren:
a Het laten zien dat hij niet alleen staat in zijn waarnemingen van
een urgent probleem door groepscitaten en een driedelige-lijst.
b Het suggereren dat het probleem los van hem bestaat door
scripts en specifieke eigenschapsformuleringen.
c Het aantonen van de feiten door kwantificeringen.
Ik bekijk weer hoe de rector deze strategieën hanteert om een bepaald
interactioneel probleem op te lossen. Zo worstelt de rector hier met het
91

dilemma dat hij op basis van persoonlijke ervaringen bewijs levert dat het
probleem los van hem bestaat. Ook als hij er niet zou zijn, is het er toch.
Interviewfragment 4
3 Dit jaar zijn zes Hindoestaanse leerlingen vertrokken. Omdat wij te Marokkaans zijn
4 geworden zeggen hun ouders.
…122 regels weggelaten tot het slot…
De rector legt de uitspraak omdat wij te Marokkaans zijn geworden
(regel 3) in de mond van de ouders van de Hindoestaanse leerlingen:
zeggen hun ouders (regel 4). De rector verwijst hier naar Hindoestaanse
leerlingen die van school zijn gegaan, waar hij bijvoorbeeld had kunnen
verwijzen naar Nederlandse leerlingen. De formuleringen in regel 3 en 4
staan de lezer toe de conclusie te trekken dat er kennelijk een homogene
Hindoestaanse oudergroep is die het erover eens is dat het ‘te Marokkaans’
is geworden. De rector zelf doet er verder geen exclusieve claims over en
kan op deze manier ook niet verantwoordelijk worden gehouden voor de
conclusies en evaluaties die anderen maken. Daarbij zijn het niet zomaar
uitspraken van anderen die hij hier aanhaalt, maar het zijn beweringen
afkomstig van een groep waarvan we kunnen veronderstellen dat die ook
tot de allochtonen behoort en daarom wellicht minder gauw verdacht zou
kunnen worden van racisme. Ze zouden er eerder zelf het onderwerp van
kunnen zijn. Omdat zij de laatste zijn die je zou kunnen verdenken van een
vooroordeel, moet dit wel het bewijs zijn dat zij de waarheid spreken.
Wooffitt observeerde dat wanneer mensen uitspraken doen over opmerkelijke
situaties ze veelal een groepscitaat gebruiken en zo tonen dat ‘ook
anderen’ en ‘heel veel mensen’ dit hebben ervaren, dit ook vinden, ook zien
et cetera (active voicing; Wooffitt, 1992). Omdat het onmogelijk is om al
de verschillende stemmen die zich hierover geuit hebben te citeren, wordt
een samenvattend groepscitaat gebruikt. Zo suggereer je als spreker een
bewijs dat lastig te weerleggen is voor de ontvanger, de bronnen ervan
zijn immers lastig te traceren. Wel duidelijk is dat het niet de spreker zelf
is die dit zegt. Een belangrijk principe bij groepscitaten is dat dit type constructies
veelal geaccepteerd wordt terwijl we als taalgebruikers weten
dat mensen nooit volledig hetzelfde zeggen. Een groepscitaat wordt vaak
door ontvangers opgevat als a) het soort van dingen die mensen zeiden,
of b) wat ze zouden kunnen zeggen, of c) een beknopte versie die de
essentie weergeeft. Bovendien impliceert een groepscitaat een onafhankelijke
groep van getuigen en omdat hun eigen woorden worden gebruikt,
werkt het als een bewijsmiddel dat ‘het echt zo is’. De rector suggereert
dat andere allochtonen ‘dit ook vinden’, maar tegelijkertijd voorkomt hij
92

de mogelijkheid dat het citaat bijvoorbeeld geverifieerd kan worden. Het
groepscitaat markeert zo de feitelijkheid van de situatie op zijn school
‘andere allochtone ouders zeggen dit ook’. Zelfs ouders die zelf potentieel
onderwerp van discriminatie zouden kunnen zijn vinden de situatie
‘te Marokkaans’. Sjamaar voorkomt zo dat hij eenvoudig kan worden
aangesproken op discriminerende uitspraken en maakt het extra geloofwaardig
dat het de realiteit is die hij beschrijft.
Interviewfragment 5
43 Inmiddels staat volgens de gemeente 61,4 procent van de inwoners van de
44 wijk te boek als niet-etnische Nederlander. De wijk beantwoordt aan het
45 bekende profiel van een probleembuurt: een hoge werkloosheid, veel
46 criminaliteit, verloedering. Maar als je dat zegt, merk je hoe groot het
47 allochtonentaboe is. Mijn bestuur wilde er nooit iets van horen, terwijl dit
48 nuchtere feit toch de hoofdoorzaak van onze neergang is. Er is maar een
49 oplossing en dat is de school sluiten.
…77 regels weggelaten tot het slot…
De rector beschrijft niet één element van het bekende profiel van een probleembuurt,
maar beschrijft deze in een lijst met drie facetten: een hoge
werkloosheid, veel criminaliteit en verloedering (regel 45-46). Hij suggereert
zo het complete probleem te omschrijven. Het maken van een lijst
uit drie delen (three-part list; Jefferson, 1990) geeft een normatieve, conventionele
status aan een bewering en wordt veel gebruikt om bepaalde
zaken als een algemeen voorkomende categorie voor te stellen. Drie facetten
zijn dekkend voor het hele probleem en daarom is dit de hele waarheid,
het zijn de feiten.
Feiten worden veelal opgevoerd in een interactie wanneer de geloofwaardigheid
van de spreker in het geding is, of als iets niet zo vanzelfsprekend
is, bijvoorbeeld omdat het een ‘gekke’ ervaring of een ‘delicaat’ thema
betreft (Potter, 1996, p.109). Gespreksdeelnemers trachten bijvoorbeeld
hun twijfels over een controversieel thema te verhullen, of ze presenteren
hun observaties over een omstreden thema als heel feitelijk. Zo kan de
geldigheid van een bewering of de geloofwaardigheid van de spreker zelf
worden verhoogd. We kijken nog een keer terug naar interviewfragment 2
waarbij de rector een thuissituatie omschrijft die je veel aantreft in (Marokkaanse)
gezinnen, een situatie die daar kennelijk heel gewoon is:
84 Als je op huisbezoek gaat besef je pas goed hoe ontzettend belangrijk de rol van de ouders is.
85 Ze krijgen van thuis niets mee. Moeder spreekt geen Nederlands, ze schenkt thee en serveert
86 zoet gebak. Vader zit op de bank werkloos te wezen.
…40 regels weggelaten tot het slot…
93

De rector schetst een veelvoorkomende schrijnende toestand. Daarbij
brengt hij het huisbezoek niet als één specifieke episode waarin hijzelf
degene is die op visite gaat en dus ook verantwoordelijk kan gehouden
worden voor zijn uitspraken over de rol van de ouders. In plaats hiervan
wordt de scène op zodanige wijze geconstrueerd dat al deze thuissituaties
bij Marokkaanse leerlingen zo zijn en iedereen die langs gaat, zal dit zien.
Hij normaliseert hier dat dit in deze gezinnen vaak het geval is. Blijkbaar
is het gewoon in deze kringen om werkloos te zijn, op de bank te zitten,
geen Nederlands te spreken. Deze constructies zijn dus een krachtig middel
voor de rector om zijn eigen ervaring geldigheid te geven. Op grond van
zijn ervaring suggereert hij hier dat dit echt zo gaat. De rector gebruikt in
dit fragment naast de al geïdentificeerde contrasten (zie p.82) ook scriptformuleringen
(script formulations: Edwards, 1994, 1995, 1997). Scriptformuleringen
worden door mensen gebruikt om bepaalde gebeurtenissen of
handelingen als een veelvoorkomend patroon (of juist als een afwijking van
een patroon) te schetsen. Het idee van een script is oorspronkelijk afkomstig
uit de sociale psychologie en wordt hier gedefinieerd als een mentaal
schema dat mensen in een bepaalde situatie hanteren. Een script (Zimbardo,
2005) bestaat uit informatie over specifieke handelingen waarvan
je verwacht dat ze op een bepaalde manier in een specifieke setting zullen
plaatsvinden. Zo hebben we scripts voor uit eten gaan, het maken van een
telefonische afspraak of het bezoeken van een huisarts.
Discursieve psychologie ziet scripts niet als een mentaal fenomeen,
maar analyseert hoe mensen scripts gebruiken in interacties. Door iets te
formuleren als een patroon, of juist als afwijkend van het normale patroon,
kunnen we de verantwoordelijkheid voor dat wat we zeggen ondermijnen
(Edwards, 1995).
We zien de rector in het volgende fragment eveneens zo’n script
formuleren:
Interviewfragment 6
92 Een leraar wiskunde moet hier de stof op vier, vijf taalniveaus uitleggen.
93 En er wordt hier zo ontzettend veel naar elkaar geschreeuwd de hele tijd.
94 Kankerhoer roepen is voor veel leerlingen een gewone manier van praten
...32 regels weggelaten tot het slot…
Zo laat de rector zien wat over het algemeen gebeurt als leraren lesgeven
met de uitspraken: Een leraar wiskunde moet hier de stof op vier,
vijf taalniveaus uitleggen en er wordt hier zo ontzettend veel naar elkaar
geschreeuwd de hele tijd (regels 92-94). Sjamaar laat zien hoe erg het is om
aan deze groep te moeten lesgeven, het zijn de leerlingen die het onderwijs
94

onmogelijk maken, de leraar wiskunde doet al het mogelijke om deze groep
de stof uit te leggen.
Scriptformuleringen worden veelal gebruikt in combinatie met specifieke
eigenschapformuleringen (dispositions; Edwards, 2003, Abell &
Stokoe, 1998) waarbij bepaalde eigenschappen worden toegeschreven aan
bepaalde mensen. Omdat het een regelmatig patroon is, zo is de suggestie,
moet het wel met vaststaande eigenschappen van doen hebben.
Ook in het geval van de rector worden kenmerken die voor veel allochtonen
opgaan zodanig geconstrueerd dat de suggestie ontstaat dat het
niet de rector is die deze eigenschappen hier en nu bedenkt, maar dat ze
in deze mensen zelf zitten. Zo worden in zijn bijdrage herkenbare karakteristieken
toegeschreven aan de allochtone kinderen. De uiting kankerhoer
roepen is voor veel leerlingen een gewone manier van praten (regel
94) is zo’n eigenschapformulering. Het spreken van de rector in termen
van eigenschappen is dus een manier om bij Marokkanen bepaalde eigenschappen
aan te tonen. Ook hier is de suggestie: ‘Dit zijn de feiten, dit ligt
niet aan mijn eventuele vooroordeel’. Rector Sjamaar kan zo de potentiële
beschuldiging ondermijnen dat hier van discriminatie sprake is.
Het formuleren van scripts en specifieke eigenschappenformuleringen zijn
een oplossing om de omgeving te overtuigen van het probleem. Het effect
van dergelijke formuleringen is dat je als actor suggereert geen invloed te
hebben op dergelijke gebeurtenissen. De rector presenteert een realiteit
die buiten hem om plaatsvindt, het is een groot probleem. Hij formuleert de
gebeurtenissen in deze alinea als een toeschouwer, een observant.
Een andere constructie die de rector veel gebruikt is het opvoeren van
getallen. Deze getallen versterken eveneens het beeld van feitelijkheid buiten
de rector om. We zien dit in het volgende interviewfragment:
Interviewfragment 7
43 Inmiddels staat volgens de gemeente 61,4 procent van de inwoners van de
44 wijk te boek als niet-etnische Nederlander.
…82 regels weggelaten tot het slot…
Zo suggereert het getal 61,4 (regel 43) dat Sjamaar de feiten letterlijk tot
op de komma kent, de cijfers ondersteunen hem. De rector laat zo zien zelf
de school niet te willen sluiten, het zijn de feiten die hem dwingen. En het
zijn geen academische analyses maar cijfers die hij kan aanhalen vanuit zijn
specifieke kennis en inzicht in de kwestie. Deze presentatie van cijfers, die
hij zo uit zijn mouw lijkt te schudden, onderstrepen zijn ervaring. Dit kwantificeren
is ook zichtbaar in het volgende interviewfragment:
95

Interviewfragment 8
117 Verspreiding over de hele stad en omgeving zal niet meevallen omdat van
118 de kinderen in de Randstad in de leeftijd van nul tot veertien, veertig
119 procent allochtoon is.
…7 regels weggelaten tot het slot…
De uitspraak in de leeftijd van nul tot veertien, veertig procent (regel 118-119)
is een kwantificering (quantification rhetoric; Potter, 1991) die de suggestie
wekt dat de rector hier zijn huiswerk gedaan heeft. Hij gaat niet over
een nacht ijs, hij weet precies waarover hij praat. De getallen suggereren
exactheid. Bovendien wordt de betekenis van de getallen niet door de
rector gecreëerd maar die betekenis komt uit de getallen zelf naar voren.
Ofwel, ‘dit is een feitelijk bestaand probleem’. Een ander zou het ook zo zien
omdat het de realiteit is.
Samenvatting
Bovenstaande analyse heeft laten zien dat de rector zijn rapportage feitelijk
bestaand maakt via de volgende wegen:
a Het gebruik van een groepscitaat waarbij dit type formulering laat
zien dat hij niet alleen staat in zijn waarnemingen van een urgent
probleem, anderen – zelfs allochtone ouders – zien dit ook zo. De
niet gespecificeerde quote die de rector gebruikt, toont dat een
homogene Hindoestaanse oudergroep dezelfde conclusies trekt als
hij. Door hun woorden te gebruiken voorkomt hij op racisme te worden
aangesproken. Het gebruik van een driedelige lijst suggereert
dat hij het complete probleem beschrijft.
b Het gebruik van scripts en specifieke eigenschapformuleringen om
aan te geven dat de door hem geschetste realiteit echt bestaat. Het
gaat niet om incidentele situaties maar om een patroon. Het is de
praktische logica die uitgaat van scripts die een patroon suggereren
en omdat het een regelmatigheid is, moet het wel een eigenschap
zijn die voor deze groep mensen opgaat. Op deze wijze suggereert
hij dat het niet aan hem ligt dat hij dit zo ziet, maar het probleem
bestaat los van hem, iedereen kan dit zien. Daarbij ondermijnt de
rector dat hij beschuldigd wordt van vooroordelen door het als een
feitelijk bestaand probleem neer te zetten.
c Het aanbrengen van kwantificeringen. Zo lardeert hij zijn betoog
met cijfers waardoor hij suggereert dat het gefundeerd is. Hij presenteert
de cijfers als feiten en een ander zal daar toch hetzelfde uit
kunnen concluderen als hijzelf. Dus ook door het kwantificeren suggereert
hij dat het niet aan hem zelf ligt dat hij dit zo ziet, maar dat
hij slechts constateert wat de feiten laten zien.
96

Door strategieën in te zetten, laat de rector het volgende tweede interactionele
probleem zien:
6.3.2 Interactioneel probleem 2:
Toevallig zie ik het zo, maar dit is
een feitelijk bestaand probleem
De rector moet met persoonlijke ervaringen komen om aan te tonen dat
hij het probleem kent, maar hij moet tegelijkertijd laten zien dat hij part
noch deel heeft aan het probleem. Hijzelf heeft deze situatie niet geschapen,
zonder hem bestaat het probleem ook. Sjamaar zorgt er in zijn presentatie
van de situatie voor dat het gaat om een feitelijk bestaand, maar
onderschat probleem. Zijn strategieën duiden daarbij op het interactionele
probleem dat hoe meer hij tracht de crisis aan te tonen, hoe meer het toch
over hem gaat. Daardoor kan de indruk ontstaan dat zijn observatie vooral
subjectief is en bevooroordeeld. Hij moet dus met bewijzen komen, de
omgeving zien te overtuigen. Tegelijkertijd kan hij als klokkenluider niet
een crisis aankaarten op basis van louter harde en objectieve academische
onderzoeksgegevens: hij heeft daarbij zijn eigen ervaring als inbreng nodig
(zie ook hoofdstuk 3). Hij moet aantonen waar het probleem over gaat,
maar het moet niet alleen aan hem liggen. De rector tracht dit interactionele
probleem op te lossen door te laten zien dat het probleem niet over
zijn specifieke situatie gaat. Het bestond al eerder en het is groter dan zijn
situatie, ‘ook los van mij is het er’, ofwel, ‘dit is een feitelijk bestaand probleem.
De feiten die hij aandraagt zijn zo sterk – staan op zichzelf – dat ook
ieder ander tot deze conclusie moet komen in zijn of haar situatie.
De rector toont de geldigheid van het probleem aan en construeert zijn
bijdrage zo dat hij het nu toevallig is die dit ziet en zegt, maar ieder ander
had dit ook kunnen zien. Hij ziet hier als ervaringskundige wat er aan de
hand is. Vanuit deze ervaring is hij ook betrokken bij de situatie. Tegelijkertijd
ziet hij dat deze situatie als iets wat los van hem bestaat.
Ik bekijk hieronder of de kranten zich richten op de geïdentificeerde strategieën
van de rector. Behandelt de door mij geanalyseerde respons zijn
bijdrage als een feitelijk bestaand probleem en houden ze de rector daarbij
buiten schot?
97

6.3.3 Reacties op strategieën 2
In de bekeken reacties van de kranten komt een patroon naar voren waarin
de kranten de bijdrage van de rector voorstellen als feiten die ze al kenden.
Zo evalueren journalisten de situatie als een neerwaartse spiraal, een kloof
en ontwikkeling die we de komende jaren vaker zullen zien.
De twee volgende voorbeelden laten dit zien. Het eerste fragment is een
redactioneel commentaar van Leo Prick, destijds vaste columnist bij NRC
Handelsblad in de sectie Wetenschap en Onderwijs.
Responsfragment 6
Auteur: Leo Prick
Rubriek: Wetenschap en Onderwijs
Lengte: 618 woorden
13 Het verbaast mij niet dat buitenstaanders moeite hebben met Sjamaars oplossing.
14 Een school opheffen omdat hij te zwart en daarmee te onaantrekkelijk is geworden, dat
15 klinkt niet prettig. Maar als je er eventjes over nadenkt, snap je al vlug dat het gaat om een
16 onontkoombare ontwikkeling. Sterker nog: dat het een logische fase is in het proces van
17 emancipatie dat steeds meer allochtonen hun kind niet langer als vanzelfsprekend sturen
18 naar de dichtstbijzijnde school, maar bewust een keuze maken. Net zoals wij in
19 Nederland al jaar en dag gewend zijn te doen dus.
...8 regels weggelaten...
28 ‘Utrecht is niet de enige plaats waar een zwarte school in een zwarte wijk zijn havo/vwo
29 top ziet wegkwijnen. Het is bovendien een ontwikkeling die we de komende jaren nog
30 veel vaker zullen zien. Daardoor zal het onderwijsaanbod in zwarte wijken zich steeds
31 meer beperken tot zwarte vbo’s en zwarte mavo’s. Als je vindt dat dit hoog genoeg
32 gegrepen is voor onze allochtonen en als je er de voorkeur aan geeft dat ze hun wijken
33 niet uitkomen, moeten we de gettoscholen in stand houden.’
(bron: NRC Handelsblad, 9 mei, 1998)
In fragment 6 evalueert de krant de reden voor het opheffen van een school
als iets dat niet prettig (regel 15) klinkt en toont zo begrip voor de negatieve
respons van buitenstaanders (regel 13) op het handelen van de rector.
Ofwel, op het eerste gezicht, als je weinig van deze situatie weet, is het
harde taal die hier wordt geuit. De columnist vervolgt zijn betoog met de
uitspraak: maar als je er eventjes over nadenkt, snap je al vlug (regel 15-16)
en suggereert ‘wij snappen al lang’ dat het gaat om een onontkoombare
ontwikkeling (regel 15-16). De implicatie is ‘als krant kenden we deze negatieve
ontwikkeling al, we zagen het zelf ook aankomen’. De krant schetst
de situatie bovendien als een ontwikkeling die we de komende jaren nog
veel vaker zullen zien (regel 29-30) en een logische fase is in het proces van
emancipatie (regel 16-17). De krant beschrijft deze observatie vanuit een
98

‘vogelperspectief’ en toont een bredere blik op de zaak (birdseyeperspective,
Bal, 1985). De krant suggereert het probleem te overzien, zij kunnen
de feiten op afstand beoordelen.
De nieuwsbron breidt bovendien de definitie van de crisis uit want het
gaat om een toestand die breed speelt, op een procesmatig niveau ontwikkeling
(regel 29) en op een geografisch niveau: Utrecht is niet de enige
plaats (regel 28). Ofwel, ‘wij hadden dit zelf al gesignaleerd’.
De krant oriënteert zich dus op de strategieën van de rector en bevestigt
het probleem van zwarte scholen als een feitelijk bestaand probleem.
Tegelijkertijd geeft de krant aan dat dit probleem symbool staat voor een
proces dat zich op grote schaal voordoet en impliceert zo het probleem op
de juiste waarde te kunnen schatten. Met andere woorden: over de breedheid
van het probleem neemt de krant wel verantwoordelijkheid.
Het eerder besproken responsfragment 2 bij sectie 1 (zie p.88) wordt
opnieuw bekeken waarbij weggelaten regels nu wel zijn opgenomen:
Responsfragment 7
Auteur: redactie
Rubriek: Media
Lengte: 588 woorden
21 Ouders hebben nu eenmaal de neiging hun kinderen het beste onderwijs te gunnen, ongeacht
22 hun eigen wereldbeeld. Ouders plegen hun kinderen dus naar scholen te sturen waar ze zich
23 kunnen ontwikkelen en tegelijkertijd kansen krijgen voor het leven na de opleiding.
24 Ouders laten hun oren dus niet hangen naar bestuurders en bewindslieden die, al dan niet in
25 het kader van de eindeloze experimenten die over hun hoofden worden uitgestort, aandringen
26 op enig geduld. En omdat de onderwijsvrijheid constitutioneel vastligt, kunnen ze dus kiezen
27 tussen allerlei soorten scholen voor hun kinderen.
...15 regels weggelaten tot het slot...
(Bron: NRC Handelsblad, 8 april, 1999)
Een opvallende presentatie in fragment 7 is de passage waar de krant de
rol van de ouders evalueert: Ouders hebben nu eenmaal de neiging... (regel
21) en Ouders plegen hun kinderen dus... (regel 22) en Ouders laten hun oren
dus niet... (regel 24). De krant construeert hier een lijst in drie delen. Zoals
al beschreven bij interviewfragment 5 geeft het maken van een lijst (threepart
list; Jefferson, 1990) een normatieve, conventionele status aan een
bewering. Deze wordt veel gebruikt om bepaalde zaken als een algemeen
voorkomende categorie voor te stellen. Deze drie aspecten zijn dekkend
voor het hele probleem en daarom is dit de hele waarheid, het zijn de feiten.
Door het zo te presenteren wordt de suggestie gecreëerd dat dit voor
ouders in het algemeen opgaat, een compleet beeld van de werkelijkheid
99

met een dwingende logica. Deze logica wordt eveneens opgeroepen door
het gebruik van hebben nu eenmaal (regel 21) en het herhaalde dus
(regel 22 en 24). Met andere woorden: ‘we hadden dit kunnen verwachten’.
De krant brengt het probleem als iets dat voorspelbaar is, dat niet nieuw is.
Onderstaand fragment is de alinea die vooraf gaat aan het hierboven
besproken fragment 7:
Responsfragment 8
Auteur: redactie
Rubriek: Media
Lengte: 588 woorden
8 Een nieuwe lente, een nieuw geluid in Utrecht? Allerminst. De wijze waarop Sjamaar op
9 de valreep is weggewerkt, getuigt juist van een winterse benadering. De vermaledijde
10 rector zei vorig jaar dat zogeheten ‘zwarte scholen’, die niet meer in staat zijn een serieuze
11 Havo/VWO-opleiding te verzorgen, beter kunnen worden opgeheven omdat ze de
12 neerwaartse spiraal alleen maar versnellen. Dat was een onaangename conclusie, die
13 bovendien in een onaangename vorm was gegoten. Bestuurders en politici reageerden dan
14 ook onmiddellijk als Pavlov-honden. Sommigen noemden Sjamaar ‘cynisch’ en
15 ‘gevaarlijk’, anderen verweten hem een ‘nederlagenstrategie’. En het ministerie van
16 Onderwijs vroeg om geduld en vertrouwen, omdat integratie nu eenmaal per definitie tijd
17 kost. Het tempo waarmee Sjamaar werd weggezet als een vermoeide rector, maakt zijn
18 waarnemingen echter nog niet onjuist.
...22 regels weggelaten tot het slot...
(Bron: NRC Handelsblad, 8 April, 1999)
In dit fragment wordt een contraststructuur aangebracht, namelijk in de
formulering sommigen noemden Sjamaar cynisch en gevaarlijk, anderen
verweten hem een ‘nederlagenstrategie’ (regel 14-15). We zagen de rector
dit ook doen bij interviewfragment 2 en 3 (p. 84-85). Zoals beschreven bij
die fragmenten wekken contrasten in de eerste plaats spanning op tussen
twee tegengestelde delen en maken de oplossing van het schoolbestuur
om zich van de vermoeide rector (regel 17) te ontdoen werd weggezet
(regel 17) opmerkelijk. ‘Dit probleem spreekt voor zich en kan onmogelijk
ontkend worden en toch gaan beleidmakers hier tegenin’, is hier de implicatie.
De formulering Bestuurders en politici reageerden dan ook onmiddellijk
als Pavlov-honden (p. 13-14) toont dat de reacties uit deze hoek te
verwachten waren. Ofwel, beleidmakers en politici gebruiken oneigenlijke
argumenten om gezwind van de rector af te komen en zo het echte probleem
te ontwijken. De krant beschuldigt dus deels beleidmakers en politici
en kiest voor de rector. Zo worden de waarnemingen van de rector als
nog niet onjuist (regel 18) beschreven.
100

Samenvatting
Sommige nieuwsbronnen brengen het interview als een cri de coeur die
authentiek is en gehoord mag worden, zoals we zagen bij responsanalyse 1
(p.87-91). Maar uit responsanalyse 2 blijkt dat andere nieuwsbronnen de
rector de nieuwswaarde van zijn hartenkreet ontzeggen en ze deze crisis
presenteren als een ontwikkeling die ze al zagen. Zij claimen zijn observatie,
ofwel ‘wij kenden dit probleem van zwarte scholen voordat jij er mee
kwam’. De kranten bevestigen dus wel het bestaan van het probleem, maar
halen tegelijkertijd de nieuwswaarde ervan weg.
De hier boven geanalyseerde bronnen wekken bovendien de suggestie
zelf de consequenties te overzien. Zij zijn degenen die kunnen bepalen dat
de segregatie een onontkoombare ontwikkeling is. En zij zijn tevens degenen
die de politici en beleidmakers als groep aanspreken op hun verantwoordelijkheid
voor het feitelijke probleem. Zo positioneren de kranten zich
als beoordelaar van het probleem. In die zin nemen ze de positie van de
rector over. Ze ontnemen hem het woordvoerderschap.
6.4.1 Strategieën behorend bij
interactioneel probleem 3
Ik bespreek als laatste de strategieën die horen bij een derde interactioneel
probleem. Zo tracht de rector ook te voorkomen dat hem verweten kan
worden dat hij zich zou niet hebben ingezet om de situatie op zijn school te
verbeteren. Hierbij gebruikt de rector de volgende twee strategieën:
a Het creëren van een onbepaalde wij- en zijgroep.
b Het tot leven brengen van reacties.
Ik kijk hier naar twee interviewfragmenten. Daarbij heb ik in interviewfragment
8 ook een passage (regel 54-57) opgenomen waarin het redactionele
commentaar wordt weergeven.
Interviewfragment 8
54 Sjamaar zou niet weten welke alternatieven er nog zijn. In 2002 heeft het
55 Niels Stensen misschien nog 500 leerlingen over, te weinig om leerlingen
56 alle vakkenpakketten van de nieuwe bovenbouw havo/vwo aan te
57 bieden. Collega’s van andere Stivko-scholen hebben hem aangeraden ‘het
58 taalprobleem aan te pakken’. Een ander opperde dat een verlengde
59 schooldag het tij misschien nog kan keren. Alsof dat nog niet geprobeerd
60 is. We hebben jarenlang het scholingsbudget uitgegeven aan cursussen
61 Nederlands als tweede taal, men weet niet eens wat we allemaal
62 geprobeerd hebben. We krijgen problemen met de afvloeiingslijst als we
101

63 die vijftig docenten van jullie moeten overnemen, is ook een argument om
64 een onvermijdelijke beslissing uit te stellen. Of ze zeggen: Jullie zijn toch
65 gespecialiseerd in deze leerlingen? Ja hou ze maar bij je, zullen ze
66 bedoelen.
…60 regels weggelaten tot het slot…
Onduidelijk is wie aan het woord is in: In 2002 heeft het Niels Stensen misschien
nog 500 leerlingen over, te weinig om alle leerlingen alle vakkenpaketten
van de nieuwe bovenbouw havo/vwo aan te bieden (regel 54-57).
Ook lijkt het dat er aanhalingstekens missen in: alsof dat nog niet geprobeerd
is (regel 59-60). Afgaande op de inhoud van de formulering moet
dit wel een citaat zijn van de rector. Maar het inleidende redactionele
commentaar maakt de bijdrage van de rector onduidelijk op het punt van
verantwoordelijkheid voor uitspraken. Toch is het zeer waarschijnlijk dat
het Sjamaar is die formuleert: we hebben jarenlang het scholingsbudget
uitgegeven. (regel 60) en men weet niet eens wat we allemaal geprobeerd
hebben (regel 61-62). Het gebruik van de persoonsvorm meervoud we
moet wel verwijzen naar een formulering door de rector. Daarbij is we
(regels 60-62) hier een constructie van de rector (al dan niet bewust) om
de verantwoordelijkheid voor het probleem ook bij zijn school te leggen.
Door het zo te zeggen toont de rector tegelijkertijd inzet aan, de bereidwilligheid
om er zelf wel iets aan te doen. ‘Ik heb mijn best gedaan, niets
helpt, nu moeten zij ook iets gaan doen’, is dan de suggestie. Deze suggestie
ontstaat ook door de formulering een ander opperde dat een verlengde
schooldag het tij misschien nog kan keren… (regel 58-59), ofwel ze weten
niet waar het om gaat, maar zouden wel beter moeten weten en daarom
zijn ze ook medeverantwoordelijk.
Daarbij is opmerkelijk dat de wij-vorm voor blijkbaar nog een andere
groep wordt gebruikt in de uitspraak we krijgen problemen met de af vloeiingslijst
als we die vijftig docenten van jullie moeten overnemen (regel 62-63).
Het perspectief verandert hier, ‘we’ is nu de groep collega’s van andere
Stivko-scholen en de rector creëert nu een ‘wij-zij’ tegenstelling tussen zijn
aanpak van het probleem en die van zijn collega’s.
De rector haalt in deze laatste passage van interviewfragment 8 ook een
groepscitaat (active voicing; Wooffitt, 1992) aan:
64 Of ze zeggen: Jullie zijn toch
65 gespecialiseerd in deze leerlingen? Ja hou ze maar bij je. zullen ze
66 bedoelen.
…60 regels weggelaten tot het slot…
102

Het groepscitaat dat Sjamaar formuleert Jullie zijn toch gespecialiseerd in
deze leerlingen? (regel 64-66) laat zien dat zijn collega’s van andere scholen
de verantwoordelijkheid voor het probleem leggen bij zijn school. De
rector gebruikt de woorden van de groep om te bewijzen dat het echt zo
is dat collega’s naar zijn school als een gespecialiseerde school verwijzen.
Maar het is onwaarschijnlijk dat deze woorden precies zo en tegelijkertijd
gezegd zijn. Ook in dit geval weten lezers niet de aantallen collega’s die
dit zo zeiden en of ze bij elkaar waren toen ze dit uitspraken. Werden ze
bijvoorbeeld gevraagd over specialisaties in leerlingen? We weten zelfs
niet of er überhaupt wel collega’s geweest zijn die dit naar voren brachten.
Het punt is dat deze uitspraak deze vragen effectief kan omzeilen omdat
het groepscitaat consensus suggereert: meerderen, ze zeggen (regel 64),
zeiden dit blijkbaar zo. Of, zoals Potter stelt: ‘It allows the inferences that
there are wide consensus and independence’(Potter, 1996, p.162). Zo
wordt in het midden gelaten of deze leraren onafhankelijk van elkaar deze
evaluatie maken. De formulering staat de lezer toe de conclusie te trekken
dat er kennelijk een homogene groep van leraren is die het erover eens is
dat zij deze leerlingen niet opvangen omdat zij er niet in gespecialiseerd
zijn en de school van de rector wel. Bovendien kan Sjamaar door het zo te
presenteren niet verantwoordelijk worden gehouden voor de conclusies
die de lezer trekt want het is immers aan de lezer wat hij als een feit opvat
en wat niet.
De rector gebruikt nog een citaat in dit fragment en haalt een reactie aan
van collega’s van andere Stivko-scholen die hem het adviezen hebben gegeven
‘het taalprobleem aan te pakken’ (regel 57-58). Sjamaar portretteert
de adviezen van collega’s als belanghebbend. Dit aspect laat zich zien in de
uitspraak: ja hou ze maar bij je zullen ze bedoelen (regel 65-66) (Edwards,
2006, p.6) Ofwel, het zijn tips die vanuit eigen belang (Edwards & Potter
1992) worden gegeven om er vanaf te zijn. Zo hoeven ze niets aan het probleem
te doen. Bovendien zijn deze collegiale adviezen voorspelbaar. Van
toepassing is hier de bekende Engelse uitdrukking ‘they would, wouldn’t
they’. Deze uitspraak refereert aan een beroemd Engels schandaal waarbij
een bekend politicus een seksuele relatie zou hebben met een prostituee.
De formulering werd door de prostituee gebruikt in een rechtszaak in haar
reactie op zijn ontkenning van deze seksuele relatie. Deze constructie
behandelt dat wat geantwoord is door de politicus als te verwachten. Het
is het type antwoorden dat iemand met zo’n achtergrond, zijn manier van
doen zou zeggen. Ofwel, ‘logisch dat hij dat zegt, ‘hij heeft daar belang bij’.
Door te wijzen op de belangen van zijn collega’s ondergraaft ook Sjamaar
de kracht van de door hun aangedragen argumenten. Dit komt tot
uitdrukking in de uitspraak: of ze zeggen (regel 64), met andere woorden:
103

‘veel andere alternatieven in hun reacties zijn er niet, dit hebben we al eerder
gehoord, zij zijn voorspelbaar in hun kritiek en oplossingen’. De rector
suggereert zo bekend te zijn met deze fake oplossingen, die eigenlijk valse
voorwendselen zijn om het probleem te omzeilen. Al met al wekt de rector
een lijst van verschillende reacties tot leven die ieder voor zich geen oplossingen
lijken te zijn.
In interviewfragment 9 construeert de rector weer een andere ‘wij-groep’:
Interviewfragment 9
119 Maar zo is het ook niks, niet voor de school, niet
120 voor de leerlingen. Als ze de wijk uitgaan voor een andere school komen
121 ze eerder in contact met milieus waar het heel anders aan toe gaat.
122 Onderwijs moet kansen bieden, daar zijn we het toch allemaal over eens?
…4 regels weggelaten tot het slot…
De uitspraak in de laatste regel daar zijn we het toch allemaal over eens?
(regel 121-122) moet hier een bepaalde gemeenschappelijkheid met de
‘anderen’ creëren (Aarts & te Molder, 1998, p.55) via de formulering ‘we’.
Door te spreken in de wij-vorm kan de verantwoordelijkheid gedeeld worden
met de lezer. De lezer is anoniem en laat zich dus makkelijk lenen voor
een gedeelde verantwoordelijkheid. Het variëren met verantwoordelijkheid
stelt niet alleen de rector in staat tot het verminderen van de aanspreekbaarheid,
maar schept dus ook de gelegenheid voor hem om zich te identificeren
met een onbepaalde achterban. Het we en allemaal (regel 122)
lijkt zo een appèl op zijn retorische gesprekspartners. De vraag is echter
of hij hierin ook slaagt. Zo laat de rector ook zien dat wat nu bij hem een
probleem is, straks ook anderen gaat treffen. Hij creëert op deze wijze een
gevoel van onbehagen, mogelijk ook bij de lezers. ‘Het komt ook bij jou’ lijkt
hier de boodschap te zijn. Zijn bijdrage kan daarom werken als een waarschuwing
voor een ontwikkeling die ook anderen kan treffen. ‘Heden ik,
morgen jullie’, is de implicatie van deze constructie. Zo maakt de rector in
fragment 9 verwijten naar zijn omgeving maar geeft hij niet specifiek aan
wat die dan moet doen om het probleem te bestrijden, en wie waarvoor
verantwoordelijk is.
Samenvatting
De interviewfragmenten 8 en 9 laten een patroon zien waarbij de rector
de omgeving aanspreekt op haar verantwoordelijkheid om iets aan het
probleem te doen. De rector toont de relevantie van de situatie voor onbepaalde
anderen. Daarbij verricht Sjamaar weer verschillende discursieve
activiteiten. Deze zijn:
104

a Het creëren van een onbepaalde wij- en zijgroep door het
gevarieerd gebruik van onbepaalde persoonlijke voornaamwoorden.
Daarbij verschuift de wij-groep in het verloop van het interview
naar een zij-groep. ‘Wij hebben al wat gedaan, nu zijn zij aan zet’, is
de implicatie, maar wie dan deze zij-groep is, is niet altijd duidelijk.
De lezer zou hieruit op moeten maken dat ook hij tot die categorie
behoort en aangesproken wordt op zijn verantwoordelijkheid om iets
te doen aan deze crisis, want collega’s van de rector ontkennen het
probleem. Maar het vele wisselende gebruik van ‘je’ en ‘we’ heeft als
effect dat onduidelijk is wanneer hij welke groep waartoe aanspreekt
omdat hij de zij- en wijgroep algemeen houdt.
b Het tot leven wekken van reacties: door het opsommen van de
argumenten en het aanhalen van groepscitaten van zijn collega’s laat
hij zien dat zij het probleem van onderwijs bieden aan deze groep
van leerlingen tracht te ontlopen. De rector toont dat hij alle mogelijke
reacties uit zijn omgeving gehoord heeft, maar dat geen van de
suggesties zinvol zijn. Daarbij heeft hij zelf alles al gedaan wat hij
kon, hij heeft ook alles overwogen. Hij kent de oplossingen één voor
één. Hem rest nu niets meer dan de bal bij deze zij-groep te leggen.
Omdat de rector er strategieën voor inzet, speelt hier blijkbaar een derde
interactioneel probleem voor hem.
6.4.2 Interactioneel probleem 3:
Hoe kan ik de bal bij jullie leggen,
zonder dat mij gebrek aan inzet
wordt verweten?
Uit de getoonde strategieën blijkt dat de bijdrage van de rector kan worden
afgedaan als refererend aan een lokaal probleem dat alleen Sjamaar treft.
Want hoe meer hij zijn situatie als ernstig afschildert, met veel specifieke
informatie die het drama duidelijk maakt, des te meer hij het probleem ook
particulariseert. Dus hoe treffender zijn verhaal en hoe meer hij zijn gelijk
tracht te bewijzen, hoe beperkter ook de geldingskracht ervan kan zijn. Hij
moet ervoor zorgen dat de omgeving gaat erkennen dat dit verschijnsel
illustratief is voor iets wat iedereen kan raken.
105

De boodschap van de rector is ‘pas maar op, het komt ook bij jou’. Enerzijds
jaagt hij daarmee mogelijk bij de lezer angst aan, anderzijds verwijt hij de
omgeving het echte probleem te ontkennen, zich er voor af te sluiten. Het
gaat erom dat de omgeving begrijpt dat hij nu de klok luidt, omdat morgen
een ander aan de beurt is. Hij stuit er hier nu op, maar straks is het ook
daar, bij jullie. De rector staat dus voor de opgave de relevantie van het probleem
aan te tonen, voor hemzelf, maar ook voor de ander. Bij lezers moet
het idee gaan leven dat hij en zijn school ervan alles aan hebben gedaan om
het probleem te bestrijden. Daarbij is de omgeving voorspelbaar in haar
reacties, maar die zal er nog toch echt zelf mee aan de slag moeten
6.4.3 Reacties op strategieën 3
Wat doen de voor dit onderzoek bestudeerde kranten met Sjamaars uitspraken?
Drie voorbeelden van reacties op zijn betoog zijn in deze analyse opgenomen.
Als eerste kijken we naar responsfragment 10 dat gevonden is in een
dagelijkse actualiteiten rubriek van het landelijk dagblad de Volkskrant:
Responsfragment 10
‘Waarom praat rector Sjamaar ons een depressie aan?’
Auteur: Esther Bakker
Rubriek: Dag in dag uit
Lengte: 721 woorden
1 ‘Wat maakt mij het uit of een school zwart, wit, groen of geel is. Als het maar een goede
2 school is.’ A. Najib kan er met zijn pet niet bij. ‘Waarom praat rector Sjamaar ons een
3 depressie aan? Vroeger had je in Nederland asociale arbeidersbuurten. Zulke buurten
4 worden nu als een grote bedreiging gezien. Waarom? Omdat de concentratie een kleur
5 heeft gekregen.’ De directeur van het Multiculturele Instituut Utrecht (MCIU) heeft met
6 verbazing de uitlatingen van rector M. Sjamaar over het Niels Stensen-college gelezen.
7 Sjamaar voorspelt dat zijn school ten onder gaat aan de grote concentratie Marokkaanse
8 leerlingen. Hij betwijfelt of de school in de toekomst nog bestaansrecht heeft.
9 De Marokkaanse Najib heeft zelf een dochter op het Niels Stensen-college. Volgende
10 week doet ze eindexamen havo. ‘Ik heb haar naar die school gestuurd omdat het een
11 uitstekende school is. Ze doen er veel aan culturele educatie’.
...60 regels weggelaten tot het slot...
(Bron: de Volkskrant, 8 mei, 2003)
De rector wordt door de directeur van het Multiculturele Instituut Utrecht
(regel 5) neergezet als iemand die moeilijk doet en zeurt: Waarom praat
rector Sjamaar ons een depressie aan? (titel en regel 2-3). Sjamaar praat
ons een probleem aan dat we niet hebben. Zo suggereren de beschrijvingen
106

‘Ik heb haar naar die school gestuurd omdat het een uitstekende school is.
Ze doen er veel aan culturele educatie’ (regel 10-11) dat de school zelf wel in
orde is, maar het de rector is die moeilijk doet.
Ook valt de uitspraak op: heeft met verbazing de uitlatingen van rector
M. Sjamaar over het Niels Stensen-college gelezen (regel 5-6). De uitdrukking
verbazing laat zien dat de directeur afstand neemt, hij heeft het bijvoorbeeld
niet met grote ergernis of boosheid gelezen. ‘Waar heeft hij het over, het is
geen probleem’ wordt via de reactie van de directeur gesuggereerd.
Het volgende fragment komt uit het Brabants Dagblad en is een opinie bijdrage
van onderwijsredacteur Emmanuel Naaijkens over het interview van
de rector. In dit fragment gaat de journalist vooral in op de wijze waarop de
rector het probleem verwoordt.
Responsfragment 11
Auteur: Emmanuel Naaijkens
Rubriek: Onderwijs
Lengte: 852 woorden
1 De rector van een Utrechtse scholengemeenschap klaagde deze week over een teveel aan
2 allochtone leerlingen op zijn school. Zijn verhaal typeert volgens onderwijsredacteur
3 Emmanuel Naaijkens hoe verkeerd er in Nederland over dit onderwerp wordt gepraat.
4 Het allochtonenvraagstuk laat zich niet simpel vangen in sjablonen en dito
5 oplossingen. Want zo veelkeurig als de moderne Nederlandse samenleving is, zo
6 uiteenlopend zijn ook de problemen die zich op terreinen als het onderwijs voordoen als
7 gevolg van die smeltkroes. Een voorbeeld van een dergelijke clichématige benadering kwam
8 deze week uit Utrecht. In een openhartig interview met het Onderwijsblad vertelde de
9 gedesillusioneerde rector M. Sjamaar van Het Niels Stensen college in Utrecht dat hij geen
10 toekomst meer zag voor zijn school
...2 regels weggelaten...
13 Een teruglopend leerlingenaantal is bovendien geen exclusief
14 probleem voor ‘zwarte’ scholen. Er zijn bijvoorbeeld diverse brede ‘witte’
15 scholengemeenschappen (vbo tot en met vwo) in Brabant die zwaar te lijden hebben onder
16 de concurrentie van smalle ‘witte’ scholengemeenschappen (havo/vwo). Zelfs zodanig dat
17 her en der soms noodgedwongen gesprekken over fusies plaatsvinden. En maatschappelijke
18 veranderingen (zoals het sterk toegenomen aantal echtscheidingen) laten ook op menig
19 ‘witte’ school zijn sporen na. De ‘verzwarting’ slaat toe heet het dan en ‘witte’ ouders sturen
20 hun kinderen naar ‘witte’ scholen, met in hun kielzog een kleine groep ‘zwarte’ kinderen van
21 hoogopgeleide ‘zwarte’ ouders. De betrokken school wordt daardoor nog ‘zwarter’, vooral
22 een bepaald soort ‘zwart’, in het geval van het Niels Stensen college Marokkaans. Dit
23 ongenuanceerde zwart-witdenken beheerst in toenemende mate de discussie in het
24 onderwijs aan allochtonen.
...31 regels weggelaten tot het slot...
(Bron: Brabants Dagblad 9 mei, 1998)
107

In de eerste regel De rector van een Utrechtse scholengemeenschap klaagde
deze week over een teveel aan allochtone leerlingen op zijn school (regel
1-2) zet de redacteur de rector neer als iemand die klaagt. Een studie van
Edwards naar de wijze waarop sprekers klachten formuleren laat zien dat
klagen niet alleen van doen heeft met datgene waarover men zich beklaagd
– het object – maar ook met de klager zelf. Bij het uiten van een klacht
slaat het probleem al snel terug op de klager zelf. Edwards noemt dit de
subjectieve kant van klagen (complaining; Edwards, 2006, p.1-12). We zien
hier dat de krant de bijdrage van de rector construeert als een particulier
probleem. Het is de rector die klaagt over een teveel aan allochtone leerlingen
op zijn school. Daarbij wordt Sjamaar ook gepresenteerd als een voorbeeld,
zijn verhaal typeert (regel 2), van hoe er in het algemeen verkeerd
(regel 3) over gepraat wordt. Ofwel, de wijze waarop hier gesproken wordt
over het probleem is niet goed. Met de uitspraak de gedesillusioneerde rector
(regel 9) suggereert de krant dat de rector het probleem overschat, hij
draaft door en is daarom ook gefrustreerd.
De formulering Het allochtonenvraagstuk laat zich niet simpel vangen
in sjablonen en dito oplossingen (regel 4-5) indiceert wat er in het vervolg
van het fragment wordt betoogd. Zo wordt in het bericht een contraststructuur
gecreëerd tussen enerzijds de veelkleurig (regel 5) en dus complexe
werkelijkheid, en anderzijds de ongenuanceerde discussie (regel 23)
die over het onderwijs aan allochtonen wordt gevoerd. Ofwel, de discussie
zoals die in de samenleving gevoerd wordt over het probleem is te eenzijdig.
De journalist plaatst daarbij consequent de begrippen wit en zwart
tussen haakjes en neemt zo afstand van dit onderscheid. Ook in de formulering
de’ verzwarting’ slaat toe heet het dan (regel 19) zien we de krant zich
distantiëren van de wijze waarop het probleem wordt gedefinieerd. Daarbij
is de rector een voorbeeld (regel 7) van hoe er clichématig (regel 7) over dit
thema wordt gesproken.
In een ANP bericht wordt een reactie geschetst uit de Marokkaanse
gemeenschap op het interview met Sjamaar:
Responsfragment 12
Auteur: redactie
Rubriek: Binnenland
Lengte: 229 woorden
1 De Marokkaanse gemeenschap in Utrecht eist dat het bestuur van het Niels Stensen
2 College maatregelen neemt om de situatie op de school te verbeteren. ‘Het bestuur moet
3 ervoor zorgen dat de rust op school en het vertrouwen in de leiding worden hersteld en dat
4 de kwaliteit en de continuïteit van het onderwijs zijn gegarandeerd.’
5 Dat zegt A.Tahrioui namens zeven Marokkaanse organisaties in Utrecht vrijdag in een
108

6 reactie op uitlatingen onlangs van rector Sjamaar van de middelbare school.
…10 regels weggelaten…
17 ‘Voor ons was dit een complete verrassing, zelfs voor twee mensen in onze
18 organisaties die in de ondernemingsraad van die school zitten.’ Bovendien hekelen de
19 organisaties de uitlatingen van Sjamaar. ‘Die waren zeer stigmatiserend voor ons. Hij
20 zei dat er weinig te beginnen is met de kinderen, dat ze geen manieren hebben. Zo
21 wordt de ellende op de Marokkaanse kinderen en hun ouders afgeschoven.’ Volgens
22 Tahrioui zijn Marokkaanse ouders wel degelijk betrokken bij de opleiding van hun
23 kinderen. ‘Alleen op deze school niet zo, omdat iedereen dacht dat het daar juist goed ging.’
(Bron: ANP 15 mei, 1998)
In responsfragment 12 wordt Sjamaar op impliciete wijze de leiding (regel 3)
neergezet als iemand die de rust (regel 3) op school heeft verstoord en het
vertrouwen (regel 3) heeft beschadigd, waarbij ook de kwaliteit en de continuïteit
van het onderwijs (regel 4) in het gedrang zijn gekomen. Het ANP
voert daarbij veel citaten op van Tahrioui die spreekt namens zeven Marokkaanse
organisaties in Utrecht (regel 5). In het citaat ‘Voor ons was dit een
complete verrassing, zelfs voor twee mensen die in de ondernemingsraad
van die school zitten.’ (regel 17) wordt ook in dit fragment, net als bij fragment
11, gesuggereerd dat Sjamaar overdrijft, ons een probleem aanpraat
dat we zelf niet zien en waarvoor hij ons eerder ook niet heeft gewaarschuwd.
Dit blijkt ook uit het citaat; ‘Alleen op deze school niet zo, omdat
iedereen dacht dat het daar juist goed ging’ (regel 23).
Een ander opvallend citaat is ‘Die waren zeer stigmatiserend voor ons.
Hij zei dat er weinig te beginnen is met de kinderen, dat ze geen manieren
hebben. Zo wordt de ellende op de Marokkaanse kinderen en hun ouders
afgeschoven.’ (regel 19-21). Deze uitspraken impliceren dat de rector de
Marokkaanse leerlingen negatieve kenmerken toedicht en het voor hen als
bevolkingsgroep zeer moeilijk is om van dit brandmerk af te komen.
Samenvatting
De kranten scheiden de lastige situatie van de wijze waarop die verwoord
is. Ze onderkennen het probleem, maar ondersteunen de manier waarop de
rector het naar voren brengt niet. Sterker nog zij distantiëren zich hiervan.
Zo wordt in de reacties gefocust op ‘het aanpraten van een depressie’, het
klagen en stigmatiseren. Daarbij gaat de aandacht uit naar de rector en niet
naar datgene waarover hij zich uitspreekt in het interview.
Kranten geven ruimte aan meningen van anderen en de wijze waarop
zij het interview hebben opgevat. Ze voeren ouders, een bestuurder en een
onderwijsredacteur op en plaatsen zichzelf buiten de discussie. Het zijn
anderen die zijn bijdrage als een onterecht verwijt evalueren. Ofwel, op de
strategieën die de rector inzet om het interactionele probleem van ‘Hoe kan
109

ik de bal bij jullie leggen, zonder dat mij gebrek aan inzet wordt verweten?’
te lijf te gaan wordt door de omgeving gereageerd met ‘we hebben geen
probleem, waarom maak je ons een verwijt? je hebt zelf het probleem niet
aangepakt’. Hij krijgt de bal dus teruggespeeld, de rector heeft zelf een probleem.
Marokkaanse ouders zijn wel degelijk betrokken bij de school van
hun kind en dachten dat alles goed ging, ze zijn verbaasd.
In een overzicht zien we dan de volgende discursieve activiteiten van de
rector geschematiseerd:
Figuur 6.3
Interviewfragmenten
1, 2, 3 a Het aantonen van de
ernst van de crisis
door extremiserend
taalgebruik.
b Het aantonen van de
urgentie van het probleem
door contraststructuren.
4, 5, 6, 7 a Het laten zien dat hij
niet alleen staat in zijn
waarnemingen van
een urgent probleem
door groepscitaten en
een driedelige lijst.
b Het suggereren dat het
probleem los van hem
bestaat door scripts
en specifieke eigenschapsformuleringen.
c Het aantonen van de
feiten door kwantificeringen.
8, 9 a Het creëren van een
onbepaalde wij- en
zijgroep.
b Het tot leven brengen
van reacties.
Strategieën Sjamaar Interactionele
problemen Sjamaar
1 Er woedt een brand,
maar ik houd mijn
hoofd erbij.
2 Toevallig zie ik het zo,
maar dit is een feitelijk
bestaand probleem.
3 Hoe kan ik de bal bij
jullie leggen, zonder
dat mij gebrek aan
inzet wordt verweten?
Bovenstaande analyse aan de hand van negen interviewfragmenten en twaalf
responsfragmenten laat drie interactionele problemen voor de rector zien.
110
Reacties
1 Het is een persoonlijke
hartenkreet.
2 Het is een feitelijk,
maar reeds bekend
probleem.
3 Hij maakt ons een
verwijt.

Bij het eerste interactionele probleem kan de rector worden aangesproken
op het feit dat hij wel veel ophef maakt over weinig. Hij overdrijft de zaak.
Ter discussie staat zijn persoonlijke inschatting van de urgentie van de crisis
omdat het emoties zijn die hem drijven. Hij tracht dit op te lossen door
te laten zien dat hij het probleem niet onder controle kan hebben omdat
het te groot is.
Bij het tweede interactionele probleem staat op het spel dat hij een
persoonlijke ervaring inbrengt die naar hem terug kan verwijzen, waardoor
hij als bevooroordeeld wordt opgevat. Als oplossing creëert hij de crisis als
‘een op zichzelf staande entiteit’. Het zijn louter de feiten die hij laat zien,
die staan los van hem.
Ten slotte loopt Sjamaar bij het derde interactionele probleem het risico
dat hem verweten wordt dat het zijn eigen schuld is dat het zo gelopen is
bij zijn school. Dat hij zelf het probleem niet goed heeft aangepakt en om
dit risico te omzeilen betrekt hij de omgeving erbij. Hij maakt zijn omgeving
medeverantwoordelijk voor de gesignaleerde problemen. De reacties van
zijn collega’s uit het veld typeert hij als ‘voorspelbaar’. De crisis is dus niet
alleen urgent en bestaand, zoals hij bij interactioneel probleem 1 en 2 toont,
maar ook nog relevant voor iedereen.
Kortom, de interactionele problemen voor de rector zijn:
a Dat hij zich betrokken toont, maar niet te veel.
b Dat hij vanuit de feiten spreekt, het patroon laat zien, maar
niet bevooroordeeld is.
c Dat het probleem hem treft, maar iedereen schuldig is.
Bij alle drie de interactionele problemen komt een belangrijk thema naar
voren en dat is dat de rector in zijn bijdragen als persoon tracht afstand te
nemen. Hij deprivatiseert de crisis. Hij toont in het interview dat het probleem
los van hem staat. Edwards zegt hierover dat wat mensen zeggen,
altijd ook betrekking op hen zelf heeft en ze zoeken daartoe oplossingen
om deze subjectieve kant in gesprekken te regelen (Edwards, 2006, p.1-12,
zie ook hoofdstuk 4, p.66). Bijvoorbeeld wanneer een moeder zegt ‘mijn
zoon is goed in sport’, kan zij worden aangesproken op haar subjectiviteit.
Een reactie zou kunnen zijn: ‘Logisch dat je dat zegt’.
De kracht van deze reactie is dat het de belangen van de moeder blootlegt.
Zo ligt het voor de hand dat zij bevooroordeeld is, geen objectieve
evaluatie kan maken omdat zij over haar eigen kind spreekt. Van belang is
hier dat het niet gaat om de interpretatie van de analist of een uitspraak
subjectief of objectief is maar zoals Edwards zegt… ‘these are matters
attended to in the talk itself’ (Edwards, 2006, p.1). Mensen trachten deze
subject-object kwesties in interacties op te lossen door a) zich voor te doen
111

als iemand die niet geneigd is zaken groter of mooier voor te stellen dan
dat ze zijn en b) zich te presenteren als iemand die niet gauw iets negatiefs
zegt (bijvoorbeeld door te klagen, te bekritiseren) (Edwards, 2006, p.2).
Bij een klokkenluider is de noodzaak om de kwestie te objectiveren groot
omdat hij individuele verantwoordelijkheid heeft voor het aan de orde stellen
van een probleem. Zo kan hem verweten worden zelf het probleem
mede veroorzaakt te hebben door bijvoorbeeld onachtzaamheid, incompetentie
of luiheid. Deze aantijgingen kan een klokkenluider tegengaan door
te tonen ‘zich er niet van af te willen maken’. Deze klokkenluider, Sjamaar,
tracht dergelijke beschuldigingen voor te zijn. Hij toont zich verantwoordelijk
voor de omgeving, omdat hij suggereert dat wat hij hier nu signaleert
op zijn school, straks overal het geval kan zijn.
6.5 Conclusies
Op grond van de analyse concludeer ik dat rector Sjamaar erin geslaagd is
om de problemen met zijn school aan te kaarten. Maar hoewel de rector de
aandacht voor het probleem met zijn bijdrage veroverd heeft, raakt hij deze
ook weer kwijt. Zo halen de kranten de urgentie van het signaal af, doordat
zij de uiting van rector Sjamaar als een particulier probleem behandelen. Zij
suggereren via de term ‘hartenkreet’ dat het een private emotie betreft. De
rector slaagt er niet in om de collectieve urgentie van de crisis aan de kaak
te stellen.
Ook kan ik de conclusie trekken dat de media worstelen, enerzijds met
de rector als persoon en anderzijds met de feiten die hij aan de orde stelt.
Zij spreken bijvoorbeeld van ‘een waarneming die niet onjuist is’. Daarbij
claimen de bladen de feiten die hij brengt als reeds bekend. Media ontnemen
hem dus zijn woordvoerderschap. Bovendien is er eerder ook niets
aan gedaan, terwijl iedereen het kon zien. Ofwel, het probleem is oud en
bekend. Met andere woorden: omdat het geen nieuws is wat de rector naar
voren brengt en er eerder ook niets aan gedaan is, verlamt zijn signaal.
Tenslotte concludeer ik dat de klokkenluider er wel in slaagt het belang
van het probleem aan de orde te stellen. Kranten distantiëren zich echter
van de wijze waarop hij het probleem verwoordt. Zo slaagt hij er niet in de
last van het probleem te delen. De rector suggereert dat hij zijn best heeft
gedaan en dat nu anderen iets moeten gaan doen. Dit impliceert dat hijzelf
zijn handen ervan aftrekt. Maar door anderen de bal toe te spelen krijgt hij
hem terug.
Kortom, de nieuwsbronnen ontnemen de rector zijn status als klokkenluider.
Door deze reactie van de kranten verliest Sjamaar het de ultieme
beoordelaar van de situatie te zijn.
112

Hoofdstuk 7
Een sociale beweging
aan het werk
7.1 Inleiding
In het vorige hoofdstuk besprak ik de interactionele problemen en oplossingen
van een individuele crisismakelaar: rector Sjamaar. In dit hoofdstuk
ga ik kijken naar de uiting van een groep crisismakelaars, een sociale
beweging. Daartoe analyseer ik een openbare verklaring van de vereniging
Beter Onderwijs Nederland (hierna genoemd BON) waarin de onderwijsvernieuwingen
als crisis aan de kaak worden gesteld. Deze verklaring is het
manifest ‘Help het onderwijs verzuipt’ dat auteurs Ad en Marijke Verbrugge
publiceerden in NRC-Handelsblad.
Met behulp van discoursanalyse bekijk ik welke interactionele prestaties
de oprichters van deze sociale beweging in het manifest leveren om een
sluimerende crisis zichtbaar te maken. Op deze wijze wil ik de discursieve
praktijken die actief zijn bij het afgeven van crisissignalen door crisismakelaars
in het publieke debat over onderwijsvernieuwing op het spoor komen
en leren begrijpen. Inzicht in hoe mensen over risico’s praten die hen in het
leven van alledag omringen is cruciaal voor het ontwikkelen van een goede
risico- en crisiscommunicatie en een betere beleidsontwikkeling. De overheid
kan door dergelijke inzichten beter inzicht verwerven in wat er in de
maatschappij aan de hand is. Het gaat hierbij niet om problemen die aan
de orde worden gesteld als thema, maar om inzicht in de problemen op
het niveau van de interactie die veel van de maatschappelijke dynamiek
rondom het thema kunnen verklaren. Voor een verdere bespreking van
crisismakelaars en hun betekenis voor crisiscommunicatie verwijs ik naar
de eerste drie hoofdstukken van dit proefschrift.
Een discoursanalyse moet antwoord geven op de onderzoeksvraag:
Welke interactionele problemen hebben crisismakelaars die een crisis
aankaarten en op welke manier lossen zij deze op?
In dit hoofdstuk bespreek ik welke interactionele zorgen de vereniging BON
toont in haar manifest. Welke interactionele problemen komen naar voren
en welke oplossingen hanteert deze beweging om met bepaalde interactionele
problemen om te gaan? Daarbij betrek ik, net als in hoofdstuk 6, de
reacties van de media. Ik onderzoek of deze al dan niet de interactionele
113

problemen en oplossingen van de crisismakelaars bevestigen. Voorafgaand
aan de analyse schets ik eerst de achtergronden, de selectiecriteria en de
methodologische aspecten bij case BON.
1 Achtergronden van de case BON
Zoals ik ook beschreef in hoofdstuk 5, is BON begin 2006 in het leven
geroepen met als doel: ‘Het zo goed mogelijk tot bloei laten komen van de
potenties van leerlingen en studenten door gedegen vakinhoudelijke en
algemene vorming’ (BON, 2006). In het manifest richten de schrijvers,
Ad en Marijke Verbrugge, zich tegen de onderwijsvernieuwingen die sinds
de Mammoetwet zijn ingevoerd.
Het manifest van Ad en Marijke Verbrugge speelt een belangrijke rol
in het inmiddels opgekomen debat over de onderwijsvernieuwingen en het
‘nieuwe leren’ als didactisch concept. Daarom beschouw ik in deze studie
het manifest als een bron van informatie om opvattingen uit het onderwijsveld
te inventariseren en deze beter te leren kennen.
2 Selectiecriteria van de case BON
Op basis van de beschreven inzichten in voorgaande hoofdstukken, onderscheid
ik selectiecriteria voor de case die ik wil gaan analyseren. Deze zijn:
– De aanwezigheid van een sociale beweging.
– Een uiting die veel reacties oproept.
– Duurzaam resultaat.
Deze criteria komen overeen met die van de case Sjamaar, maar de invulling
ervan is nu anders. Ook komt er een selectiecriterium bij: het aspect
duurzaamheid dat van toepassing is op het in stand houden van een
sociale beweging.
Sociale beweging
Naast het bestuderen van de signalen van een individueel initiatief wil ik
de uitingen bestuderen van een beweging die een crisis aan de kaak stelt.
Waarom slaagt of mislukt een sociale beweging bij het beïnvloeden van de
publieke opinie en het mobiliseren van een achterban? Hoe roepen ze het
beeld op van een actiegroep? Hoe suggereren deze crisismakelaars een
beweging te zijn?
Het manifest van BON is het startpunt van zo’n beweging. Ik wil de
dynamiek in de eerste fase van die beweging analyseren die is opgewekt
via dat manifest.
114

Een uiting die veel reacties oproept
Voor dit onderzoek heb ik gezocht op de digitale krantenbank LexisNexis
met de zoektermen ‘onderwijsvernieuwingen’ en ‘nieuwe leren’ en ‘BON’
vanaf 1 januari 1993 tot 1 januari 2010. Gekeken is naar deze periode omdat
vanaf 1993 vier onderwijsvernieuwingen zijn ingevoerd:
– basisvorming
– tweede fase
– vmbo
– het ‘nieuwe leren’.
BON heeft, zo blijkt uit de bestudeerde jaargangen, de onderwijsvernieuwingen
als thema uit de sector opgepakt en op een breder platform
gebracht. Opvallend is dat de auteurs van het manifest veel ruimte kregen
– anderhalve pagina – in NRC-Handelsblad voor het integraal afdrukken
van hun manifest: de originele lengte bestaat uit 4565 woorden. Ook op
de politieke agenda lijkt het manifest een mobiliserende factor te zijn. Zo
vormde het verschijnen ervan een belangrijke aanleiding voor het instellen
van een parlementair onderzoek door de Commissie-Dijsselbloem. Aan het
manifest wordt in het eindrapport van dat parlementaire onderzoek veel
gerefereerd. Het manifest kan daarom als een scharnierpunt in het gedachtegoed
over het onderwijs in het publieke debat worden opgevat.
Duurzaam resultaat
Een belangrijk kenmerk van een sociale beweging is dat deze duurzaam
moet zijn (Klandermans, 1996). BON wordt opgericht op 22 maart 2006
en op 31 december 2006 telt de vereniging al 3154 leden. De vereniging
groeit vervolgens door in 2007 naar een totaal aantal van 4483 leden op
31 december 2007. Een jaar later, in 2008, neemt deze groei weer af met
slechts een netto toename van 207 leden op 31 december 2008. Het ledenaantal
in 2010 is vervolgens weer opgelopen naar 5747 om in 2011 terug
te lopen naar 4975 leden.
Klandermans stelt dat elke sociale beweging expansie en contractie kent
(Klandermans, 1996). Periodes van rust hoeven dan ook niet te betekenen
dat de beweging is opgehouden te bestaan, het kan ook de schijnbare rust
tussen twee actiegolven in zijn (Klandermans, 1996, p.97). Zo trekt de website,
vijf jaar na de oprichting van de vereniging, in 2011 gemiddeld 10.000
bezoekers per dag. De beweging voldoet dus aan het selectiecriterium
duurzaamheid.
Op grond van de hierboven besproken criteria kies ik voor de case over BON.
Voordat ik start met de analyse bespreek ik de methodologische aspecten.
115

3 Analytische procedure
In het vorige hoofdstuk analyseerde ik de case Sjamaar over segregatie in
het onderwijs. In dit hoofdstuk kijk ik naar de case BON over onderwijsvernieuwing.
Ook deze case wordt, net als case Sjamaar, geanalyseerd
met behulp van discoursanalyse, een perspectief dat werd ontwikkeld
door de Britse psychologen Potter en Wetherell (Potter & Wetherell, 1987,
1994, 1995, Potter, 2004) (zie hoofdstuk 4). In hoofdstuk 5 besprak ik hoe
en waarom ik heb gekozen voor dit te bestuderen materiaal.
In dit onderzoek naar sluimerende crises en de interactionele prestaties
van crisismakelaars wil ik de problemen achterhalen waar zij in interacties
mee van doen hebben. Steeds gaat het erom, net als bij de vorige case,
specifieke interactieproblemen en oplossingen voor de schrijvers op te
sporen. Ik kijk daarbij net zoals in de vorige case, naar de volgende twee
manieren voor analyse:
1 ‘Retorische’ analyse: welke tegenovergestelde of alternatieve versie
wordt met deze beschrijving ondermijnd of tegengesproken?
2 ‘Sequentiele’ analyse: hoe wordt de uitspraak behandeld door de
recipiënten, in dit geval de kranten?
Bij de retorische analyse gaat het, net als bij het vorige hoofdstuk, om
de vraag ‘welke andere plausibele wereld, of versie van de wereld staat
op het spel’ (zie hoofdstuk 6, p.78). Door te kijken naar de alternatieve
versie kan ik beter beoordelen wat de functie is van de gepresenteerde
versie. Zo kunnen de schrijvers bewust of onbewust in acht nemen hoe
hun verhaal wordt ontvangen en in hun manifest anticiperen op reacties
door bepaalde constructies toe te passen. Bewust of onbewust willen de
schrijvers iets bereiken met hun betoog en kunnen bedoelde en onbedoelde
effecten ontstaan. Het probleem van de schrijvers en de strategieën
die worden ingezet om dat probleem op te lossen, hangen nauw
met elkaar samen.
Bij de sequentiele analyse toets ik, net als bij de vorige case, de bronfragmenten
aan reacties in kranten en tijdschriften. Deze media-analyse
wordt ingezet om te zien hoe de voor dit onderzoek bekeken nieuwsbronnen
de ‘strategieën’ van de schrijvers behandelen. Ik kijk daarbij naar welke
uitspraken, of delen hiervan, de media relevant maken en waartoe. Ook
bij deze case kijk ik niet naar de afzonderlijke uitspraken van de schrijvers,
maar bestudeer ik de reacties van de kranten als onderdeel van een serie
gespreksbeurten. Ik analyseer de tekst als een interactionele sequentie
waarmee bepaalde handelingen worden verricht (Potter, 2005, p.339).
Tijdens de analyse combineer ik dus een retorisch perspectief met een
sequentieel perspectief: de betekenis die de ontvangers er aan geven. De
strategieën die ik bij de schrijvers kan aanwijzen en die ik al dan niet in de
116

eacties zie terugkomen, geven mij inzicht in de interactionele problemen
van de schrijvers. Uitspraken kunnen worden begrepen als een oplossing
voor een bepaald probleem in de interactie.
De analyse is uitgevoerd op de volgende wijze:
Na een eerste ordening van het materiaal dat bestaat uit het manifest
en krantenberichten over het manifest wordt eerst het manifest
intensief herlezen (zie voor een verdere bespreking van deze dataselectie
hoofdstuk 5). Daartoe worden, net als bij de case Sjamaar, in een eerste
leesronde van het manifest bepaalde discursieve thema’s opgemerkt
(zie hoofdstuk 6 en hoofdstuk 4 paragraaf 4.4) en vervolgens als potentieel
interessant gecodeerd. In daarop volgende leesrondes worden deze
thema’s steeds bijgesteld.
Voor de responsanalyse zijn 162 reacties in kranten en tijdschriften
bekeken die gevonden zijn met de databank LexisNexis vanaf 3 juni 2006
tot 1 januari 2010 (zie ook hoofdstuk 5, paragraaf 5.4). Na een herhaling
van leesrondes is er uiteindelijk een corpus van dertien krantfragmenten
geselecteerd.
Het coderen van het materiaal in termen van discursieve thema’s was
gebaseerd op de onderzoeksvraag:
– Welke interactionele problemen hebben crisismakelaars die een crisis
aan de orde willen stellen en op welke manier lossen zij deze op?
Om op deze vraag antwoord te kunnen geven maak ik, net als in hoofdstuk
6, gebruik van het Discursieve Actie Model (Edwards & Potter, 1992),
(Potter, Edwards & Wetherell, 1993).
De afzonderlijke elementen uit dit model werden beschreven in hoofdstuk
4 en zijn opgenomen in de vorm van een checklist in hoofdstuk 6.
Door cyclisch te werken kan ik ook bij case BON bekijken of keuzes ook
gerechtvaardigd zijn. Is dat wat ik gevonden heb ook te staven met het
materiaal of moet ik mijn bevindingen bijstellen? Zo worden de in de manifesttekst
gevonden thema’s getoetst en gespecificeerd met behulp van
fragmenten die de betreffende thema’s bevestigen of juist tegenspreken.
De geselecteerde fragmenten uit het manifest die ik in dit proefschrift aanhaal
staan dus niet op zichzelf, maar zijn voorbeelden van patronen zoals ik
die heb opgespoord in het complete manifest.
In het onderzoek wordt ook gekeken naar welke grotere fenomenen in
de reacties naar voren komen. Zijn er bijvoorbeeld bepaalde terugkerende
uitspraken of thema’s door alle reacties heen te zien? Als dat het geval is,
dan selecteer ik deze fragmenten, die ik eveneens toets en specificeer met
fragmenten die thema’s ondersteunen of juist weerleggen. Gaandeweg
117

ontstaat zo een patroon. Ook in deze case, net als bij case Sjamaar, kijk
ik naar deviante gevallen (te Molder 1995, p.58; Potter, 2005, p.339) in
het manifest en in de reacties erop. Dit zijn gevallen die tegen het tot
dan toe gevonden patroon ingaan. Als dit zo is kan dit betekenen dat ik
a) het patroon moet aanpassen of b) dat de afwijking(en) mijn claims
bevestig(en)t.
7.2 Resultaten
Op basis van de analyse kan ik discursieve strategieën onderscheiden die de
oplossing vormen voor drie verschillende interactionele problemen van de
schrijvers. Ook deze problemen kan ik, net als in hoofdstuk 6, pas beschrijven
nadat ik eerst de oplossingen heb geïdentificeerd. Daarom zal ik ook in
deze paragraaf starten met een beschrijving van de ingezette strategieën,
waarna ik het bijbehorende probleem bespreek en vervolg met een analyse
van de respons van kranten. Zo verloopt de analyse via de bekende stappen
uit het vorige hoofdstuk:
1 Strategieën behorende bij een interactioneel probleem.
2 Het interactioneel probleem.
3 Reacties door de kranten op ingezette strategieën.
De bespreking van de resultaten is net als in het vorige hoofdstuk geordend
in drie secties die elk een interactioneel probleem beschrijven. Per sectie
beschrijf ik daartoe welke discursieve strategieën de auteurs (bewust of
onbewust) in een bepaald fragment hanteren. Vervolgens bespreek ik of de
respons zich (in hun uitspraken over het manifest) al dan niet oriënteert op
de oplossingen van de schrijvers.
Bij case Sjamaar bestaat het bronfragment uit 1400 woorden en bij BON
uit 4565 woorden.
7.2.1 Strategieën behorende
bij interactioneel probleem 1
Als eerste analyseer ik drie fragmenten uit het manifest. De fragmenten
illustreren een patroon waarbij telkens, met behulp van verschillende strategieën,
een bepaald interactioneel probleem wordt opgelost. Zo laten de
schrijvers zien zich te richten op een collectief probleem in plaats van een
persoonlijke kwestie. De schrijvers starten een beweging voor een probleem
dat voor iedereen zichtbaar en relevant is.
118

De regelnummering in de fragmenten komt overeen met de regelnummering
die ik gaf aan de brontekst (zie bijlage 6). De volgende discursieve
strategieën kwamen naar voren:
a Het suggereren van een algehele wantoestand die collectieve
actie rechtvaardigt door een driedelige lijst.
b Het creëren van een elitaire zij-groep tegenover een
brede wij-groep.
c Het uitdrukking geven aan een collectieve verontwaardiging
door emotiewoorden.
Ik bespreek hoe de schrijvers bovenstaande strategieën hebben ingezet.
Manifestfragment 1
NRC Handelsblad 3 juni, 2006
Rubriek: Opinie & Debat
Originele lengte: 4565 woorden
1 Help! Het onderwijs verzuipt! Leraren, leerlingen en ouders moeten samen de strijd
2 aangaan voor beter onderwijs. Help, het onderwijs verzuipt!
–
3 Het onderwijs motiveert niet, het rendement is er te laag en er
4 wordt veel geld verkeerd besteed. Daarom moeten de onderwijs-
5 vernieuwingen van de laatste jaren worden teruggedraaid: leerling-
6 gen moeten weer leren, leraren moeten weer lesgeven. Een manifest
7 van de voorzitter van de vereniging Beter Onderwijs Nederland.
8 Want zonder onderwijs geen goed functionerende maatschappij.
…444 regels weggelaten tot het slot…
Na de hulpkreet vervolgen de schrijvers hun manifest met het opsommen
van een lijst van diskwalificaties: Het onderwijs motiveert niet, het
rendement is er te laag en er wordt veel geld verkeerd besteed (regel 3-4).
Deze formulering is opgebouwd uit drie facetten die tezamen het beeld
van een algehele wantoestand in het onderwijs oproepen. Dergelijke
constructies worden driedelige lijsten genoemd (Three-part lists; Gail
Jefferson 1990). Ze worden vaak gebruikt om compleetheid te projecteren,
waarbij in principe willekeurige aspecten samen een drie-eenheid
vormen. Aan geen van de drie elementaire voorwaarden voor goed onderwijs
wordt voldaan. Namelijk: onderwijs moet:1) motiveren; 2) rendement
sorteren; 3) het geld goed besteden. Maar geen van deze basale eisen
worden ingewilligd en daarom moet er wel sprake zijn van een dramatische
situatie in het onderwijs. De schrijvers vragen in hun betoog om
hele gewone dingen: leerlingen moeten weer leren, leraren moeten weer
lesgeven (regel 5-6). Anders gezegd: wij hoeven dit niet uit te leggen,
119

dit spreekt voor zich. Daarom is hun ergernis ook te verklaren en te
begrijpen en doen zij hier hun oproep Help het onderwijs verzuipt! (titel).
Door een algehele wantoestand te schetsen wordt de urgentie van het
probleem duidelijk.
De opgevoerde voorzitter van de vereniging Beter Onderwijs Nederland
(regel 7) suggereert dat de vereniging in een formeel kader over de onderwijsproblemen
heeft nagedacht en er intensief over heeft gepraat. Het
formaliseren laat zien dat dit probleem serieus wordt genomen. Hier
spreekt een voorzitter die weergeeft waarover in de vereniging consensus
bereikt is. Hij zet zich in voor beter onderwijs namens iedereen, inclusief
de lezer. De voorzitter wordt daarbij niet bij naam en toenaam genoemd.
Er is bijvoorbeeld niet gekozen voor een formulering als ‘ik, Ad Verbrugge’.
De voorzitter veronderstelt een aanspreekpunt te zijn voor een beweging.
De vereniging stelt zich verplicht Nederland (regel 7) te helpen met ons
onderwijs. Hier gaat het effect vanuit dat dit serieus te nemen signalen
zijn: het betreft niet zomaar een (loos) alarm van eenlingen. ‘Wij zijn met
meer, we hebben een achterban’, zo wordt gesuggereerd. Daarbij wordt
ook de lezer aangesproken. Dit aanspreken op verantwoordelijkheid creeert
ook een bepaalde gemeenschappelijkheid met de anderen (Aarts &
te Molder, 1998, p.55). Het schept de gelegenheid om zich met de auteurs
te identificeren. Ofwel, de toestand in het onderwijs gaat ons allen aan.
Het probleem is voor iedereen relevant en daarom is er geen twijfel mogelijk
dat deze beweging nodig is.
Ik bekijk een tweede fragment uit het manifest.
Manifestfragment 2
13 Helaas is de maatschappelijke interesse voor deze ingrijpende
14 hervormingen lange tijd zeer gering gebleven, zodat de initiatieven
15 daartoe vooral zijn uitgegaan van een relatief kleine bestuurlijke
16 kaste in onderwijsland.
...434 regels weggelaten tot het slot...
In fragment 2 beschrijven de schrijvers de situatie in het onderwijs als
onopgemerkt in: helaas is de maatschappelijk interesse voor deze ingrijpende
hervormingen lange tijd zeer gering gebleven (regel 13-14). De schrijvers
reïficeren (reified discourse; Potter, 1996, p.112) hier door te spreken
over: de maatschappelijke interesse. Reïficeren is het toekennen van zelfstandigheid
aan een abstractie. Zo kunnen mensen hun depressie (een
abstractie) beschrijven als iets dat op zichzelf staat met bijvoorbeeld de
uitleg ‘ik zit al een hele tijd met een depressie’. Door te reïficeren kunnen
120

abstracties tot leven gewekt alsof er een agens is. De maatschappelijke
interesse (regel 13) verwijst impliciet naar actoren maar wie maar wie of
wat dan precies verantwoordelijk is voor of schuld heeft aan deze desinteresse,
wordt in het midden gelaten. Wel duidelijk is dat een relatief kleine
bestuurlijke kaste (regel 15-16) ondertussen initiatieven (regel 14) heeft
kunnen ontplooien. Dat er weinig aandacht voor deze ingrijpende hervormingen
(regel 13-14) is geweest betreuren de auteurs ook met de evaluatie
helaas (regel 13). De term helaas is geen rechtstreeks verwijt maar een
indirecte spijtbetuiging over de maatschappij die geen interesse toonde.
Daardoor heeft deze bestuurlijke elite kans gezien om, toen wij even niet
hebben opgelet, deze ingrijpende hervormingen (regel 13-14) te initiëren.
De schrijvers suggereren zo dat een zij-groep onverantwoord haar gang is
gegaan met ingrijpende hervormingen. Door deze zij-groep neer te zetten
als een relatief kleine bestuurlijke kaste wordt gesuggereerd dat het om een
exclusieve groep van mensen gaat die haar voorrechten op een oneigenlijke
basis verkregen heeft.
De schrijvers construeren tegenover de kleine elitaire zij-groep een brede
wij-groep in fragment 3:
Manifestfragment 3
128 Het wordt tijd om te beseffen dat we door te sollen met ons onderwijs
129 onze welvaart en die van onze kinderen ernstig in
130 gevaar brengen. Ons onderwijs is aan een mate van inflatie onder-
131 hevig die op termijn ook economisch niet zonder gevolgen zal
132 blijven.
...318 regels weggelaten tot het slot...
In fragment 3 springen de schrijvers van de zij-groep, de bestuurlijke kaste,
naar een onbepaalde wij-groep (Aarts & te Molder, 1998, p.55) die verantwoordelijk
is voor de oplossing want het is ons onderwijs, onze welvaart en
onze kinderen (regel 128-129). Via deze ‘wij-groep’ verbinden de schrijvers
zich ook met de groep van onderwijsbetrokkenen die in de titel wordt aangesproken.
Zo tonen ze een innerlijke morele verplichting (van Stekelenburg,
2006, p.21) aan de samenleving. Ofwel, de oproep van de schrijvers
tot collectief activisme moet hier worden begrepen als een motief dat
voorkomt uit hun morele integriteit.
De auteurs brengen hun grieven nadrukkelijk naar voren met de term
sollen (regel 128) en geven hierdoor uitdrukking aan een collectieve verontwaardiging.
Door emoties te suggereren geven ze een waarschuwing
af. Immers: het wordt tijd om te beseffen dat we door te sollen met ons
onderwijs onze welvaart en die van onze kinderen ernstig in gevaar brengen
121

(regel 128-130). De schrijvers claimen zo toegang te hebben tot de waarheid.
Ze formuleren bijvoorbeeld niet ‘wij vinden het tijd’ maar suggereren
hier een objectieve noodzaak: het wordt tijd… (regel 128).
De emotionele bewoordingen ernstig in gevaar brengen (regel 129-130)
en aan een mate van inflatie onderhevig (regel 130-131) ondersteunen het
expliciet tonen van emotionaliteit over de gang van zaken (emotion discourse;
Edwards, 1999). Onderzoek van de Britse discursief psycholoog
Derek Edwards laat zien dat emotiewoorden bepaalde thema’s benadrukken
of wegduwen (Edwards, 1999, p.282-283). Edwards zegt over ‘emotioneel
taalgebruik’ dat emoties in taal retorisch voordeel kunnen bewerkstelligen.
Emotiewoorden suggereren niet alleen spontaniteit en echtheid,
maar ze kunnen ook begrip wekken voor een bepaalde reactie op een
bepaalde situatie. Dit is hier ook het geval: de schrijvers suggereren zo dat
hun betrokkenheid voortkomt uit een oprechte emotie.
De ergernis van de schrijvers lijkt gerechtvaardigd want met redenen
omkleed: het is de bestuurlijke kaste die hen tot deze agitatie brengt.
Bovendien laat sollen (regel 128) de willekeur zien die uitging van de
bestuurlijke kaste en haar initiatieven (zie manifestfragment 2, regel
14-15). Het is een voorbeeld van de onverantwoordelijke wijze waarop deze
bestuurlijke kaste met ons onderwijs is omgesprongen en daarom een
rechtvaardiging voor actie.
De schrijvers hebben het niet alleen over de teloorgang van het onderwijs,
maar in de uitspraak ook economisch (regel 131) wijzen ze ook op de economische
implicaties daarvan. Ze richten zich hiermee op een groep van
politici: het veld dat verantwoordelijk is voor niet alleen een moreel verval,
maar ook voor de negatieve materiële effecten. De schrijvers komen zo op
voor een breder belang, want de crisis reikt verder dan louter het onderwijs.
Samenvatting
Uit bovenstaande analyse blijkt dat de schrijvers identificatie met de beweging
willen oproepen door de volgende handelingen:
a Het maken van een driedelige lijst waardoor de observaties van de
schrijvers over de crisis in het onderwijs het beeld van een algehele
wantoestand suggereren. De auteurs schetsen dus niet één probleem,
maar ze beschrijven de dramatische situatie in het onderwijs
die bovendien voor iedereen overduidelijk is. Daarom kan de beweging
ook namens anderen optreden.
b Het creëren van een elitaire zij-groep tegenover een brede
wij-groep. De schrijvers reïficeren de geringe maatschappelijke interesse
die door een zij-groep benut is om haar ideeën zonder draagvlak
door te voeren. ‘Deze vereniging komt in verzet tegen de elite’, is
122

het effect van hun uitspraken. Ze schuiven zo de oorzaak af van het
probleem op de bestuurlijke kaste en nemen zelf de verantwoordelijkheid
voor de oplossing.
Ze maken zich ernstige zorgen over ons materiële én morele
failliet. Ze verheffen hun stem en doen dit namens een meerderheid
die apathisch is gemaakt door een niet te stuiten hervormingsdrift van
een kleine gevestigde groep. Door de zij-groep als klein en elitair neer
te zetten, suggereren ze de rechtmatigheid van de beweging. Daarbij
bevestigt de voorzittersrol het formele karakter van de beweging:
de voorzitter spreekt namens een georganiseerde groep mensen.
c Het gebruik van emotiewoorden geeft uitdrukking aan een
collectieve verontwaardiging. De schrijvers creëren een brede
wij-groep die ook gedreven wordt door oprechte emoties. Daarbij
slaan de schrijvers niet een klagende of beschuldigende toon aan.
Ook slaat hun ergernis niet door naar louter razernij en frustratie.
De schrijvers tonen daarentegen een gerichte collectieve gegriefdheid.
De wij-groep deelt hun verontwaardiging is de implicatie van
deze strategie. Wij geven stem aan een murw gemaakte meerderheid,
is het beeld dat hier wordt opgeroepen. Doordat de schrijvers
zich zulke grote woorden toe-eigenen suggereren ze dat ze het recht
hebben dit zo te zeggen. Daarbij geven de emotiewoorden ook de
urgentie van het probleem aan dat heel snel moet worden opgelost.
7.2.2 Interactioneel probleem 1:
Wij dragen dit weliswaar aan,
maar het is een collectief en
alom gevoeld probleem
De strategieën van de schrijvers duiden erop dat zij worstelen met het
probleem zich te willen profileren als een groep met een boodschap, die
tegelijkertijd een breed gevoeld probleem vertegenwoordigt. Om als ontvanger
gemotiveerd te kunnen zijn voor participatie is het ook nodig je te
kunnen identificeren met de beweging (Stekelenburg, 2006). Cruciaal is
daarom dat de schrijvers zich niet boven de situatie plaatsen, maar zich
verantwoordelijk maken voor ‘ons onderwijs’ en stem geven aan een murw
geraakte meerderheid. De schrijvers construeren een marginaal zij-groepje
dat zonder breed maatschappelijk draagvlak toch kans heeft gezien om de
onderwijsvernieuwingen uit te voeren.
123

Deze constructies verschillen van wat we in het vorige hoofdstuk zagen bij
rector Sjamaar. Daar werd iedereen medeplichtig gemaakt aan de segregatie
in het onderwijs.
Hier zetten de schrijvers zich af tegen een kleine bestuurlijke kaste en
maken deze tot een ‘zij-groep’, de kaste behoort niet tot de meerderheid.
Niet wij, als startende beweging, vormen een klein groepje, maar zij: de politiek
verantwoordelijken. Daarbij maken de schrijvers de bestuurlijke kaste
tot een kleine bovenlaag, een geïsoleerde groep die moet worden bestreden.
‘Zij’ vertegenwoordigen ons niet en ‘wij’ als vereniging doen dat wel.
De Verbrugges creëren ook een ‘wij-groep’: het is een probleem waar wij
allen last van hebben. Zo ontstaat het effect van engagement: het zijn wij
die handelen vanuit woede tegen de bestuurlijke kaste.
Omdat de schrijvers het probleem als overduidelijk en relevant voor iedereen
positioneren creëren ze bestaansrecht. Iedereen kan zien dat motivatie, rendement
en geld nodig zijn voor het onderwijs. Het manifest, de vereniging
en de voorzitter vertegenwoordigen daartegenover het collectief dat nu in
actie komt om dit overduidelijke probleem aan de kaak te stellen. Daarom
starten ze nu een beweging en geven ze stem aan iets dat al lang gaande is:
BON is de oplossing om het tij te keren. We kunnen ons gezamenlijk lot een
andere wending geven.
In het volgende bekijk ik op welke wijze de voor dit onderzoek bestudeerde
media zich al dan niet oriënteren op het beeld dat door de auteurs opgeroepen
is. Omdat het manifest verscheen op de opiniepagina in een krant en
een mening uitdraagt, wil ik kijken hoe deze informatiebronnen reageerden
op de publicatie. Ook bij deze case zijn de geselecteerde fragmenten afkomstig
uit columns, rubrieken over onderwijs en wetenschap, persberichten en
interviews in de bekeken bladen.
7.2.3 Reacties op strategieën 1
Lukt het de auteurs om een breed gedragen beweging te suggereren? Behandelen
de bladen de observaties van de schrijvers als een serieus te nemen
signaal? In het eerste responsfragment dat ik bespreek om antwoord te geven
op deze vragen, schetst de redactie van het landelijk dagblad De Telegraaf
‘Het Nieuwe Leren’ (in het fragment HNL genoemd) als iets dat zich sinds
enkele jaren manifesteert in het onderwijs en waartegen de vereniging Beter
Onderwijs Nederland is opgericht. De redactie plaatste dit artikel in de rubriek
‘Overmorgen’, een rubriek over onderwijs en wetenschap. Het artikel verscheen
vier dagen nadat het manifest in NRC Handelsblad werd gepubliceerd.
124

Responsfragment 1
Auteur: Redactie
Rubriek: Sectie
Lengte: 323 woorden
7 Inmiddels is er door ouders en docenten in antwoord op HNL de Vereniging voor Beter
8 Onderwijs Nederland (VBON) opgericht. De organisatie verzet zich tegen HNL en maakt
9 zich zorgen over het feit dat kennisverwerving volgens een leerplan als minpunt wordt
10 beschouwd. Het onderwijs verarmt daardoor en leerlingen wordt schade berokkend.
...6 regels weggelaten...
17 Naast de cultuurfilosoof Ad Verbrugge, die voorzitter is, zitten Arnold
18 Heertje, Ayaan Hirsi Ali en Ursie Lambrechts in het comité van
19 aanbeveling. De VBON is niet zo maar een club actievoerders.
20 Het is een groep mensen die zich ernstig zorgen maken over de kwaliteit
21 van ons onderwijs en die zich zo betrokken voelen bij de toekomst van het
22 kind, dat zij het tij willen keren. De verloedering van het onderwijs
23 verdient tegenspel.
...2 regels weggelaten tot het slot...
(Bron: De Telegraaf, 10 Juni, 2006)
De journalist hier beschrijft de Vereniging voor Beter Onderwijs als de
organisatie (regel 8) die bestaat uit ouders en docenten (regel 7) en die is
opgericht (regel 8). Het inmiddels (regel 7) geeft weer dat de club kennelijk
er intussen al toe doet. Dit is opmerkelijk omdat deze reactie vier dagen na
het verschijnen van het manifest zelf komt. Ofwel, deze reactie suggereert
dat de vereniging, nog maar net opgericht, nu al actief is. Daarbij wordt de
afkorting HNL (regel 7) gebruikt voor het nieuwe leren. Dit standaardiseert
het nieuwe leren als reeds bestaand, een bekend te veronderstellen fenomeen
en legitimeert zo ook het doel van de vereniging.
In het fragment wordt de cultuurfilosoof Ad Verbrugge genoemd naast
Arnold Heertje, Ayaan Hirsi Ali en Ursie Lambrechts (regel 17-18); wetenschappers
en politici die ook bekend zijn om hun bijdrage aan het publieke
debat. De suggestie die hiervan uitgaat is dat Verbrugge zich omringt met
mensen die er toe doen.
De uitspraak De VBON is niet zomaar een groep actievoerders (regel 19)
suggereert dat dit een groep mensen (regel 20) is die met serieuze publieke
thema’s aan de slag gaat zoals blijkt uit de formulering: die zich ernstig
zorgen maken over de kwaliteit van ons onderwijs en die zich zo betrokken
voelen bij de toekomst van het kind (regel 20-22). De Telegraaf evalueert
het verzet van de schrijvers als engagement. De krant brengt de betrokkenheid
van BON als een beweegreden om het tij te willen keren. Het is
niet zomaar actie die zij nastreven: deze gedrevenheid komt ook voort uit
verbondenheid met de toekomst van het kind (regel 21-22). Met andere
125

woorden: ze strijden niet voor eigen belang. De nieuwsbron bevestigt zo de
sprekers in hun collectief gedragen grieven over ons onderwijs.
De nieuwsbron ondersteunt de oproep van BON via de uitspraak de
verloedering van het onderwijs verdient tegenspel (regel 22-23). Deze steun
wordt ook getoond in de uitspraak het onderwijs verarmt daardoor en leerlingen
wordt schade berokkend (regel 10). Daarbij wordt de emotionaliteit
van BON die zich ernstig zorgen maken (regel 20) gevalideerd. Kortom, de
krant legitimeert het bestaansrecht van de vereniging.
De krant is nog niet bekend met de wijze waarop de vereniging wordt afgekort
en maakt er VBON (regel 8 en 19) van. In de verder bekeken reacties
werd deze afkorting niet meer aangetroffen en wordt de afkorting BON
veelal als een zelfstandige naam gebruikt.
Zo ook in het volgende fragment waarin gesproken wordt over ‘de BON’
(fragment 2, regel 27). Dit fragment is afkomstig uit NRC Handelsblad,
twee jaar nadat het manifest uitkwam in diezelfde krant. Het artikel is een
wekelijkse column over onderwijs in de zaterdageditie en geschreven door
Leo Prick, commentator op het gebied van onderwijs en onderwijspolitiek
in Nederland.
Responsfragment 2
Auteur: Leo Prick
Rubriek: Onderwijs
Lengte: 604 woorden
26 Overigens kennen we inmiddels een club die een beetje het karakter heeft
27 van een beroepsvereniging: de BON, de door Ad Verbrugge aangevoerde
28 club Beter Onderwijs Nederland. Dat politici en bestuurders zich daar zo
29 fel tegen keren en de leden van die club in een kwaad daglicht stellen, komt
30 doordat het hier gaat om een apolitieke vereniging die geen boodschap
31 heeft aan de politieke ruilhandel zoals het onderwijs die al jaar en dag kent.
32 Inderdaad: niet zeuren, ga je organiseren.
(Bron: NRC Handelsblad, 20 juni, 2008)
De vereniging lijkt erin geslaagd zich te vestigen als organisatie en inmiddels
(regel 26) bestaat de BON twee jaar, gelet ook op de datum van de
bron: 20 juni 2008. Dit suggereert duurzaamheid van de beweging. De uitspraak
Overigens kennen we inmiddels een club (regel 26) is een terloopse
identificatie van het activistische karakter van de beweging. BON wordt
hier – zij het op voorzichtige wijze – als de alternatieve onderwijsbond
geportretteerd.
De beweging heeft, aldus de krant, een beetje het karakter van een
beroepsvereniging voor leraren (regel 26-27). Daarbij impliceert het begrip
126

club (regel 26, 28) dat het gaat om een bepaalde groep van aangesloten
leden, een groep waarin iets gedeeld wordt, het impliceert onderlinge
hechtheid. Tegelijkertijd suggereert beroepsvereniging openheid. De implicatie
is dat dit een beweging is waar je je bij kunt aansluiten, lid van kunt
worden en die laagdrempelig is. De krant bevestigt dus de gemeenschappelijkheid
die we de schrijvers met anderen zagen creëren in het manifest.
Het bericht suggereert dat BON geen politieke beweging is. Zo is het een
apolitieke vereniging (regel 30): aan BON wordt toegeschreven dat zij geen
boodschap heeft aan de politieke ruilhandel zoals het onderwijs die al jaar
en dag kent (regel 30-31). Deze beschrijving wordt gebracht als een verklaring
voor de weerstand tegen de vereniging van politici en bestuurders die
zich daar zo fel tegen keren (regel 28-29). We zien hier een contrast (contrast
structures; Smith, 1990, zie ook hoofdstuk 6, p.84) tussen het voorspelbare
en gestandaardiseerde van de politiek versus het vernieuwende en
activistische karakter van de vereniging.
De aansporing van de columnist tot de lezer in de slotregel Inderdaad:
niet zeuren, ga je organiseren impliceert dat BON dit laatste al doet. Zij zeuren
niet, mopperen niet, maar ze organiseren zich. Het Inderdaad (regel 32)
wijst ook op instemming van de columnist met BON. Ofwel, ga niet bij de
pakken neer zitten, maar kom ook in actie. De krant neemt in deze column
de mobilisatiedoelstelling van BON over.
In fragment 3 afkomstig uit de Volkskrant, haalt Hans Wansink, die bij de
rubriek ‘Forum’ de vaste politieke commentator is, een andere redacteur
van deze krant aan: Martin Sommer. Sommer schreef in de periode 2004-
2006 een serie columns voor dat dagblad over de onderwijsvernieuwingen.
In dit fragment betoogt Wansink dat zijn kritische reeks artikelen over het
moderne onderwijs, ‘het nieuwe leren’, wel veel reacties en discussie uitlokte
onder lezers, maar niet onder politieke partijen.
Responsfragment 3
Auteur: Hans Wansink
Rubriek: Forum;
Lengte: 884 woorden
9 Toen Martin Sommer in zijn rubriek Gemengde Berichten vorig jaar in
10 deze krant begon met het in kaart brengen van de ravage die in het
11 onderwijs is aangericht, reageerden de beleidsmakers met een
12 schouderophalend ontkennen. Sindsdien is het thema van onderop bezig
13 aan een bescheiden opmars op de politieke agenda’s, zonder dat het echt
14 adequaat door enige partij wordt opgepakt. Vandaar dat de beloften van
15 de partijen om er wat meer geld tegenaan te gooien op de kiezers weinig
127

16 indruk maken. Daarentegen rijst de ster van de filosoof Ad Verbrugge, de
17 oprichter van de vereniging Beter Onderwijs Nederland, snel.
...8 regels weggelaten...
26 Ad Verbrugge ontpopte zich zondag als de Max Havelaar van het
27 onderwijs.
...6 regels weggelaten tot het slot...
(bron: de Volkskrant, 7 November, 2006)
Ook in dit fragment worden contrasten gemaakt tussen een schouderophalend
ontkennen (regel 11-12) versus rijst de ster van de filosoof Ad Verbrugge
snel (regel 16-17). We zien zo een tegenstelling gecreëerd tussen dat
wat de politiek niet doet en dat wat BON wel kan. Beschreven wordt dat
de berichtgeving van Sommer weinig teweeg heeft gebracht bij de politiek
zelf. Het thema staat niet hoog op de politieke agenda, zo blijkt uit de
uitspraak: zonder dat het echt adequaat door enige partij wordt opgepakt
(regel 13-14). Ofwel, de politiek wil misschien wel, maar ze weten er niet
goed weg mee, en daarom blijkt BON nodig.
De evaluatie in regel 13-14 dat geen partij het echt adequaat oppakt,
staat eveneens in contrast met de uitspraak Ad Verbrugge ontpopte zich
zondag als de Max Havelaar van het onderwijs (regel 26–27). Max Havelaar,
de hoofdpersoon uit een boek van Eduard Douwes Dekker alias Multatuli
(1860), werd eerst ten onrechte weggezet, maar achteraf bleek zijn aanklacht
niet ongegrond. De implicatie is dat Verbrugge net als Max Havelaar,
waarschijnlijk het gelijk aan zijn zijde heeft en dat zijn aanklacht juist is. Het
beeld dat via deze contraststructuren ontstaat, is dat Verbrugge in een korte
tijd een stevige positie inneemt. Eerdere initiatieven zijn gesneuveld en hebben
weinig indruk gemaakt, maar Ad Verbrugge krijgt mogelijk het thema
wel aangekaart.
Het krantfragment leunt dus op twee contrasten:
a Het suffe van de politiek versus het frisse en verrassende van
de voorzitter.
b BON versus eerdere gesneuvelden initiatieven.
Kortom, deze krantreactie onderschrijft het beeld dat de schrijvers oproepen
‘wij geven stem aan een murw gemaakte meerderheid’. Verbrugge
durft te verwoorden, waar politici in gebreke blijven.
De speciale aandacht voor de voorzitter komt ook terug in de column
Forum van de Volkskrant. Aan het woord is hier weer Hans Wansink, de
vaste politieke commentator bij deze rubriek.
128

Responsfragment 4
Auteur: Hans Wansink
Rubriek: Forum
Lengte: 880 woorden
1 Jammer dat ik morgen niet op Ad Verbrugge kan stemmen. Ik stem
2 altijd graag op mensen die problemen aan de orde stellen waaraan de
3 gevestigde politieke orde geen boodschap heeft. Types als Frits
4 Bolkestein, Henk Westbroek of Ayaan Hirsi Ali dus
...11 regels weggelaten...
16 Net als bovengenoemde Bolkestein, Westbroek en Hirsi Ali, oogstte
17 Verbrugge zowel bijval als verguizing. Voor veel mensen in en buiten
18 het onderwijs is hij een held. Hij durfde immers aan de orde te stellen
19 wat een taboe is: namelijk dat de hervormingspolitiek in het onderwijs
20 grote schade heeft aangericht die demoraliserend werkt op degenen die
21 er moeten én willen werken. Verbrugge is bovendien mediageniek,
22 welsprekend en strijdbaar...
…12 regels weggelaten tot het slot...
(Bron: de Volkskrant, 21 November, 2006)
Verbrugge wordt in fragment 4 getypeerd als iemand waarop je je stem
wil uitbrengen: jammer dat ik morgen niet op Ad Verbrugge kan stemmen
(regel 1) en als iemand die problemen aan de orde wil stellen (regel 2) en
vervolgens geplaatst in een rijtje prominente Nederlanders: Types als Frits
Bolkestein, Henk Westbroek of Ayaan Hirsi Ali (regel 3-4). Publieke figuren
die uitspraken deden die veel teweeg brachten. Ook hier wordt een driedelige
lijst geconstrueerd. Zoals beschreven bij de analyse van manifestfragment
1, wordt dit type constructies (three-part lists; Jefferson, 1990) veel
gebruikt om in principe willekeurige aspecten samen tot een drie-eenheid
om te vormen en zo compleetheid te projecteren. Ook in dit geval betreft
het niet een eenling: Verbrugge staat in een rij van mensen die terechte,
maar controversiële, uitspraken in de openbaarheid doen.
De krant neemt op impliciete wijze de uitspraak voor veel mensen in en
buiten het onderwijs is hij een held (regel 17-18) voor eigen rekening. Dit
blijkt uit de woorden immers (regel 18) en namelijk (regel 19), waarmee de
krant indirect de bijval voor Verbrugge ondersteunt. Hij wordt geëvalueerd
als held, als iemand die durfde (regel 18). Verbrugge durft uitspraken te
doen waaraan de gevestigde politieke orde geen boodschap heeft (regel
2-3) en oogstte zowel bijval als verguizing (regel 16-17). Ofwel, hij neemt
risico’s. Verbrugge is bovendien mediageniek, welsprekend en strijdbaar
(regel 21-22). Ook dit is een driedelige lijst die compleetheid projecteert.
Hij is niet zomaar iemand, maar een persoonlijkheid die over de juiste
129

eigenschappen beschikt om zaken aan de orde te stellen. Met andere
woorden: Ad Verbrugge kan dingen die de politiek niet kan.
Welke balans kunnen we nu opmaken op basis van de analyse van het eerste
interactionele probleem en de analyse van de reacties op de strategieën
van de schrijvers?
Samenvatting
De pers zet de op zijn beloop gelaten situatie en een dramatische ravage in
het onderwijs, tegenover de acties van de vereniging, die als een voorbeeld
gesteld geldt van het in beweging komen tegen onverschillige en voorspelbare
autoriteiten.
De media verbreedt de kleine elitaire kaste (zie strategieën behorende
bij interactioneel probleem 1, p.122) naar een brede politieke orde tegenover
een meerderheid die al lang ziet dat hier grote schade wordt aangericht.
BON wordt dus beschreven als een beweging die wél de belangen
behartigt van leraar en leerlingen en zich echt bekommert om het onderwijs.
Zo ondersteunen veel fragmenten de getoonde grieven in het manifest
en worden deze niet opgevat als klagen of doemdenken.
Naast de aandacht voor de vereniging is er vooral veel aandacht voor
de voorzitter. De kranten creëren het beeld van een prominente voorzitter
die door hem tussen andere bekendheden te plaatsen, als een succesvol
pleitbezorger voor leerling en leraar het debat kan initiëren. Ook hier wordt
weer een tegenstelling gecreëerd tussen de gestandaardiseerde en voorspelbare
politiek en een verrassende en frisse voorzitter. De kranten bevestigen
de standpunten van BON, maar voegen zelf ook iets toe, namelijk een
bijzondere voorzitter. Met name het contrast in combinatie met driedelige
lijsten roepen het beeld op van een actiegroep met een bijzondere voorzitter,
die in het geweer komt vanuit integere motieven tegen het falende
establishment. Deze discursieve constructies bekrachtigen deze verschillen:
Ad Verbrugge bezit eigenschappen die de politiek niet heeft. Hij is
strijdbaar en daadkrachtig en presenteert zich als aanspreekpunt voor een
breed gedragen beweging. Zo wordt bij BON al in de beginfase het gedachtegoed
erkend, ook door autoriteiten. De media maken de vereniging tot
een collectief dat opkomt voor een lam geslagen meerderheid. Zij zetten
BON neer als een brede beweging en niet als een elitaire groep. Het is een
collectief probleem en geen particulier probleem. Al met al ontstaat zo het
beeld dat het wel eens zou kunnen gaan lukken met deze beweging.
De schrijvers construeren nog een tweede interactioneel probleem dat ik in
de analyse hierna zal bespreken.
130

7.3.1 Strategieën behorende bij
interactioneel probleem 2
Ik vervolg de analyse van het manifest met twee andere fragmenten uit
het manifest. Deze passages illustreren het brede patroon in de tekst
waarbij BON verder een bepaalde identiteit opbouwt. Daarbij creëren de
schrijvers het interactionele probleem dat ze een missie hebben, maar ook
weten waar ze het over hebben. Met andere woorden: er wordt door ons
niet alleen geroepen, maar onze uitspraken zijn ergens op gebaseerd. De
wijze waarop de schrijvers dit probleem trachten te hanteren zal de analyse
hierna laten zien.
De regelnummering in de fragmenten volgt weer de regelnummering
van de brontekst (zie bijlage 6). Ook bij het tweede interactionele probleem
hanteren de schrijvers verschillende strategieën:
a Het suggereren van overzicht over het probleem door een
historisch en ruimtelijk perspectief te schetsen.
b Het suggereren van op evidenties gebaseerde inzichten in het
probleem door te kwantificeren.
c Het oproepen van de grootsheid van het probleem door
contraststructuren in combinatie met kwantificeringen.
Manifestfragment 4
7 Al bijna veertig jaar wordt er nu gesleuteld aan ons onderwijs.
8 Naar we inmiddels kunnen vaststellen heeft de invoering van de
9 Mammoetwet (1968) de deur opengezet voor een niet aflatende
10 stroom van hervormingen en vernieuwingen op vrijwel alle onder
11 wijsniveaus. Ons onderwijs is daardoor eerder in een permanente
12 bouwput veranderd dan dat er degelijke nieuwbouw is gepleegd.
...438 regels weggelaten tot het slot...
De auteurs tonen in fragment 4 overzicht te hebben over de problemen
in het onderwijs. Dit construeren ze door een historisch perspectief aan
te brengen: Al bijna veertig jaar wordt er nu gesleuteld aan ons onderwijs
(regel 7). Ook in de volgende regel tonen ze historisch overzicht: naar
we inmiddels kunnen vaststellen heeft de invoering van de Mammoetwet
(1968) de deur opengezet voor een niet aflatende stroom van hervormingen
en vernieuwingen... (regel 8-11). Het onbepaalde ‘we’ in: naar we inmiddels
(regel 8) valt hier op en verwijst impliciet naar de lezer. Als lezer kun
je op deze wijze worden meegenomen in de vanzelfsprekendheid van de
beweringen. De schrijvers schetsen naast dit historisch perspectief ook
een ruimtelijk perspectief door middel van de formulering: op vrijwel alle
131

onderwijs niveaus (regel 10-11). Zo beschrijven ze het probleem zowel in
de ruimte als door de tijd heen. Het doet zich op verschillende plaatsen en
niveaus voor, dwars door de geschiedenis heen.
De Verbrugges dragen geen argumenten aan, maar poneren ‘feiten die
voor zich spreken’. Ze leggen geen verantwoording af voor deze uitspraken,
maar stellen het patroon eenvoudigweg vast (regel 8). Ze maken daarbij
gebruik van kwantificeerders (quantification rhetoric, Potter, 1991). De
kwantificatie veertig jaar (regel 7) wordt ingezet om enerzijds de lezer te
tonen dat hier al heel lang iets gaande is. Anderzijds suggereren de getallen
dat de auteurs weten waar ze het over hebben: ze kennen de feiten. De
schrijvers zijn precies in het presenteren van de feiten, zo blijkt uit het getal
(1968) (regel 9) dat er volledigheidshalve – want tussen haakjes – er aan
is toegevoegd. Ook in manifestfragment 5 zien we dit type kwantificeren
terug, namelijk in regels 81-82 ruim 60.000 leerlingen verlaten jaarlijks het
onderwijs zonder een startkwalificatie, regels 86-87 Volgens prognoses...
meer dan 10.000 jongeren na 2010, en regels 92-94 die in de minimaal
12 jaar dat ze naar school gegaan zijn, geen vak hebben geleerd...
79
Manifestfragment 5
Bovendien is het aantal mensen dat zonder
80 diploma of slecht gekwalificeerd op de arbeidsmarkt terechtkomt
81 schrikbarend (ruim 60.000 leerlingen verlaten jaarlijks het onder
82 wijs zonder een startkwalificatie)...
...3 regels weggelaten…
86 Volgens prognoses kan dit aantal in het voortgezet onderwijs
87 oplopen tot meer dan 10.000 jongeren na 2010.
88 De dramatische sociale gevolgen van deze ontwikkelingen
89 kunnen zo langzamerhand niet meer ontkend worden: terwijl
90 tienduizenden Polen ons land binnenkomen om hier niet alleen
91 seizoenswerk, maar ook traditionele ambachten te verrichten,
92 lopen er tegelijkertijd tienduizenden jongeren rond die in de
93 minimaal 12 jaar dat ze naar school gegaan zijn, geen vak hebben
94 geleerd waarmee ze een volwaardig beroep kunnen uitoefenen.
...356 regels weggelaten tot het slot...
De auteurs gebruiken in combinatie met de kwantificeerders ook drie
‘contraststructuren’ (contrast structures; Potter, 1996, p.194, Smith, 1990)
in fragment 6. Een contraststructuur (zoals ook beschreven in hoofdstuk
6) zet de spanning tussen uitersten neer, een situatie die vraagt om een
oplossing.
Het eerste contrast wordt gebruikt met de zinsnede terwijl tienduizenden
Polen ons land binnenkomen (regel 89-90) versus de uitspraak lopen er
132

tegelijkertijd tienduizenden jongeren rond... (regel 92). Tienduizenden suggereert
een onbepaalde maar ook enorme hoeveelheid: het is zoals Potter
noemt ‘thousand talk’ (Potter 1991, p.341). Het zet de massa’s Polen die wel
werken af tegen de massa’s jongeren die niets doen. Dat is het retorische
effect dat met ‘tienduizenden’ wordt verricht: het precieze aantal doet hier
niet ter zake -, maar wel de impact van deze grootheden. Via dit contrast
wordt de situatie als overweldigend geschetst: hoe is het mogelijk dat dit
de realiteit is?
Het tweede contrast is in feite een contrast binnen het eerste contrast,
en ligt in de uitspraak de minimaal 12 jaar dat ze naar school gaan versus de
formulering geen vak hebben geleerd (regel 93-94). De boodschap die de
schrijvers zo geven zet de onwaarschijnlijkheid van de situatie kracht bij.
Een derde contrast is werkzaam in het eerder bekeken fragment 4:
Manifestfragment 4
7 Al bijna veertig jaar wordt er nu gesleuteld aan ons onderwijs.
8 Naar we inmiddels kunnen vaststellen heeft de invoering van de
9 Mammoetwet (1968) de deur opengezet voor een niet aflatende
10 stroom van hervormingen en vernieuwingen op vrijwel alle onder
11 wijsniveaus. Ons onderwijs is daardoor eerder in een permanente
12 bouwput veranderd dan dat er degelijke nieuwbouw is gepleegd.
...438 regels weggelaten tot het slot...
Na bijna veertig jaar sleutelen aan het onderwijs is er, in plaats van degelijke
nieuwbouw (regel 12), een permanente bouwput (regel 11-12) ontstaan.
Opnieuw zien we het contrast tussen de bouwput en de nieuwbouw onderstreept
door het gebruik van getallen al bijna veertig jaar (regel 7), die het
duurzame, diepgewortelde karakter van het probleem onderstrepen. De
Verbrugges suggereren dat het aanhoudende gesleutel aan het onderwijs
een fatale uitwerking heeft met gevolgen die voor iedereen zichtbaar zijn,
maar waarvoor de verantwoordelijken zelf nog altijd blind zijn.
Samenvatting
Hoe wekken de schrijvers de suggestie het probleem te kunnen overzien?
Uit bovenstaande analyse van het bronfragment en van de media blijkt dat
ze dit doen door:
a Een historisch perspectief te schetsen. De schrijvers bespreken niet
de mitsen en maren, maar brengen met veel aplomb hun observaties
naar voren. Ze manifesteren zich als personen die goed ingelicht zijn
over de geschiedenis van de onderwijsvernieuwingen: ze overzien
de zaak. Daarnaast schetsen ze ook een ruimtelijk perspectief: ze
bieden overzicht en kunnen de ‘algemene wantoestand’ schetsen.
133

Zo presenteren zij zich als de juiste woordvoerders van het hervormingsprobleem.
Zij hebben overzicht en laten zien dat de grondslagen
van de vernieuwingen verkeerd zijn.
b Kwantificeerders te gebruiken die laten zien dat de auteurs
weten waarover zij spreken. De schrijvers laten in het midden of
hun observaties berusten op ervaringen uit de praktijk of gebaseerd
zijn op theoretische inzichten. Door het opwerpen van stellige beweringen,
onderbouwd met cijfers, suggereren de schrijvers een grote
vanzelfsprekendheid. Moeiteloos, zo lijkt het, kunnen ze strooien
met de gegevens waaruit blijkt dat het mis is. Zij weten waar ze het
over hebben.
c Contrasten te creëren die de grootsheid van het geschetste
probleem tonen en zo om een oplossing vragen. De auteurs schetsen,
mede met behulp van kwantificeerders, een overweldigend
beeld van de situatie. Het is onbegrijpelijk maar degenen die hiervoor
verantwoordelijk zijn hebben niet het vermogen om de echte feiten
onder ogen te zien. Hierdoor tonen ze hoe groot het probleem is.
7.3.2 Interactioneel probleem 2:
Wij hebben een missie, maar weten
ook waar we het over hebben
Het interactionele probleem dat door de hierboven geanalyseerde strategieën
naar voren komt is: wij hebben een missie maar weten ook waar we
het over hebben. Dit interactionele probleem speelt ‘kennelijk’ omdat de
schrijvers er oplossingen voor inzetten. Doordat de schrijvers overzicht op
het probleem benadrukken, laat dit zien dat dit blijkbaar een kwetsbaar
punt is: hebben de schrijvers recht van spreken of zijn zij niet de juiste
woordvoerders? Zo kunnen ze erop worden aangesproken dat het louter
een missie is die hen drijft. De schrijvers trachten duidelijk te maken dat
hun observaties niet gekleurd worden door ideologische motieven of persoonlijke
ambities maar dat het probleem los van hen bestaat. Het is zoals
het is en wij kunnen hiervan verslag doen.
De strategieën van het tonen van inzicht en overzicht, in combinatie
met contrasterend taalgebruik, maakt de vereniging BON tot een groep die
bestaat uit ‘uitgesproken denkers’ die niet worden gehinderd door twijfels.
De schrijvers stellen zich op deze wijze superieur op tegenover de onderwijshervormers.
Zo kunnen ze wel worden aangesproken op de juistheid
van hun beweringen, maar maken zij zich ook tot directe woordvoerders
134

van ‘de realiteit’. De schrijvers spreken op deze wijze vanuit een gezagspositie.
Ze creëren een basis op grond waarvan ze kunnen spreken en waaraan
zij hun geloofwaardigheid ontlenen. Zo ontstaat de suggestie ‘wij kunnen
dit zeggen en daarom kun je op ons vertrouwen’.
7.3.3 Reacties op strategieën 2
Worden de schrijvers ook gehouden voor de juiste woordvoerders van de
realiteit? Om antwoord te kunnen geven op deze vraag bespreek ik, net als
bij de reacties bij interactioneel probleem 1, verschillende voorbeeldfragmenten
uit de bekeken media. De eerste tekst die ik bekijk is een redactionele
bijdrage in de regionale krant het Leidsch Dagblad.
Responsfragment 5
Auteur: redactie
Sectie: Bibu Eco
Lengte: 213 woorden
1 HIGHLIGHT: den haag – Middelbare scholieren moeten hun werkstukken
2 voortaan met de hand uitschrijven. Daarnaast mogen internetsites als de
3 omstreden online encyclopedie Wikipedia niet meer als enige bron worden
4 gebruikt. Dat stelt voorzitter Ad Verbrugge van Vereniging Beter Onderwijs
5 Nederland (BON) na verhalen over manipulaties in de inhoud
6 van Wikipedia. Volgens Verbrugge, die het ministerie van onderwijs
7 adviseert, toont de negatieve berichtgeving over Wikipedia aan dat deze
8 internetencyclopedie als zelfstandige bron onbetrouwbaar is.
9 De Vereniging Beter Onderwijs vindt dat leraren werkstukken niet meer
10 mogen goedkeuren als informatie uit Wikipedia als feit wordt opgevoerd.
11 De BON erkent dat leerlingen informatie van het internet ook met de hand
12 kunnen overschrijven. Maar de regel die de vereniging voorstelt voorkomt
13 wel het gemakzuchtig ‘knippen en plakken’ en heeft als bijkomend voordeel
14 dat de schrijfvaardigheid van leerlingen verbetert, meent Verbrugge.
15 De landelijke onderwijskoepel VO-raad noemt de voorstellen van de BON
16 interessant, maar moet er nog een standpunt over bepalen. Het ministerie van onderwijs
17 wil niet op de suggestie ingaan. ‘Wij zijn niet de aangewezen instantie om een website
18 of zoiets te verbieden’, laat een woordvoerder weten.
...1 regel weggelaten tot het slot...
(bron: Leidsch Dagblad, 31 Augustus, 2007)
De krant beschrijft de kijk van de vereniging op het gebruik van Wikipedia
als bron bij het maken van werkstukken (regel 1- 14). Ze haalt daarbij veelvuldig
Verbrugge aan: dat stelt voorzitter Ad Verbrugge (regel 4), volgens
135

Verbrugge (regel 6) en meent Verbrugge (regel 14). Maar niet alleen Verbrugge,
ook de vereniging wordt geciteerd:de Vereniging Beter Onderwijs
vindt (regel 9) en de BON erkent (regel 11). Verbrugge en BON worden
beschreven als een persoon en een organisatie die iets stelt, vindt en
meent, opvattingen heeft. Het zijn Verbrugge en BON die stellen dat middelbare
scholieren hun werkstukken voortaan met de hand moeten schrijven,
internetsites niet als bron mogen gebruiken maar wel met de hand
kunnen overschrijven, niet de krant. De krant legt hier de verantwoordelijkheid
voor uitspraken bij de vereniging. Het neutraal opstellen is een gangbare
strategie in rapportages van media (Clayman 1992 in Potter, 1996)
zoals ik al besprak in de hoofdstukken 4 en 6 (p.64, p.88). Ook hier geeft
de krant louter de opvattingen van de voorzitter weer: ze zijn voorzichtig
in hun evaluaties. Toch wordt naast deze neutraliteit – via een bijzin –
Verbrugge beschreven als iemand die het ministerie adviseert (regel 6-7).
De krant laat zo zien dat Verbrugge invloed heeft bij het ministerie.
In de slotalinea worden de reacties van de VO-raad en het ministerie van
Onderwijs weergegeven met de uitspraken noemt de voorstellen van de BON
interessant, maar moet er nog een standpunt over bepalen (regel 15-16) en
Het ministerie van onderwijs wil niet op de suggestie ingaan (regel 17-18).
Deze formuleringen impliceren dat de krant de opvattingen van BON houdt
tegen reacties van organisaties binnen het onderwijsveld.
Al met al wordt zo het beeld opgeroepen dat de vereniging een bijzondere
kijk op onderwijs tentoon spreidt. Of ze gelijk hebben of niet over de
Wikipedia kwestie doet dan kennelijk verder niet ter zake. Maar hun mening
daarover en hun positie in het beleidsveld brengt deze krant wel als nieuws.
Ze richten zich op de sprekende positie van BON, als een vereniging die
inderdaad een visie uitdraagt. Deze reactie zien we ook in het volgende
fragment dat als artikel verscheen in de achtergrondrubriek ‘De verdieping’
in het landelijk dagblad Trouw:
Responsfragment 6
Auteur: Renske Huysing
Rubriek: De verdieping
Lengte: 592 woorden
1 Nog maar een half jaar bestaat de vereniging Beter Onderwijs Nederland
2 (BON) en nu al heeft ze meer dan 2000 leden. Voorzitter Ad Verbrugge
3 wordt niet alleen op het ministerie van onderwijs gevraagd om zijn ideeën
4 te komen verkondigen. Ook de landelijke media laten de cultuurfilosoof
5 regelmatig aan het woord.
...18 regels weggelaten tot het slot...
(bron: Trouw, 14 oktober, 2006)
136

Ad Verbrugge wordt gevraagd om zijn ideeën te komen verkondigen (regel
3-4). Deze reactie beschrijft de voorzitter als iemand die iets verkondigt en
gehoord wordt door autoriteiten en zelfs door landelijke media (regel 4).
Bijzonder is hier dat de krant het heeft over de cultuurfilosoof (regel 4) waar
ze in plaats hiervan bijvoorbeeld ook ‘hem’ hadden kunnen schrijven. Kennelijk
is het van belang hier op te merken om wat voor iemand het gaat. De
term ‘cultuurfilosoof’ roept associaties op van een persoon die ideeën heeft
en die zich bezighoudt met de grondslagen, het fundament. Ad Verbrugge
is blijkbaar iemand die kijk heeft op onderliggende principes. Zo bouwt de
krant een bepaalde identiteit (Potter, 1996) van de voorzitter op en versterkt
daarmee de geloofwaardigheid van deze voorzitter.
Opvallend is ook de nadruk die gelegd wordt op de snelheid waarmee
deze cultuurfilosoof wordt binnengehaald: nog maar een half jaar en nu al
gevraagd. Dit roept het beeld op dat hier iets opmerkelijks gaande is. Dit
beeld komt ook naar voren in het hierna volgende fragment.
Responsfragment 7 is een redactionele bijdrage voor de rubriek ‘Onderwijs’
in de weekendbijlage van eveneens het landelijke dagblad Trouw. In het
fragment wordt bericht over de opening van een symposium op de Vrije
Universiteit door de toenmalige onderwijsminister Plasterk:
Responsfragment 7
Auteur: redactie onderwijs
Sectie: Nederland
Lengte: 381 woorden
3 Minister Plasterk pleit voor meer klassiek onderwijs in de geest van Theo Thijssen.
4 Dat bleek afgelopen zaterdag op een symposium van de vereniging Beter Onderwijs
5 Nederland (BON).
6 De onderwijsminister opende het symposium in de Vrije Universiteit van Amsterdam
7 met een steunbetuiging aan de BON. Die maakt zich onder meer sterk voor
8 ‘ouderwets’ klassikaal onderwijs en een machtiger positie van de docent.
9 Volgens Plasterk is het gedachtegoed van de vereniging
10 ‘bijna één op één’ in het regeringsbeleid terug te vinden. Plasterk somde een
11 aantal BON-standpunten op, die in zijn actieplan ‘Leerkracht van
12 Nederland’ een prominente plaats hebben gekregen. Zoals: de docent moet
13 meer zeggenschap krijgen, hij moet ‘zijn vak terugkrijgen’. En ook:
14 managers moeten dienstbaar zijn aan de professionals.
15 De bewindsman toonde zich ook bezorgd over het taal- en rekenniveau van onder
16 andere eerstejaars pabo-studenten, voor wie toetsen op basisschoolniveau vaak te
17 hoog gegrepen zijn. ‘Er moet weer meer nadruk komen op basisvaardigheden,’ zo
18 onderstreepte hij een ander BON-standpunt.
...4 regels weggelaten tot het slot...
(bron: Trouw Januari, 2008)
137

Dit krantenbericht is anderhalf jaar na het manifest verschenen (januari,
2008) en toont dat BON van grote invloed is op het beleid zoals dat wordt
uitgedragen door de op dat moment net aangetreden onderwijsminister
Plasterk. De formuleringen een steunbetuiging aan de BON (regel 7), Volgens
Plasterk is het gedachtegoed van de vereniging, bijna één op één in
het regeringsbeleid terug te vinden (regel 9-10) en zo onderstreepte hij een
ander BON-standpunt (regel 17-18) getuigen van de stevige positie die BON
verworven heeft.
Naast alle lofzang op BON is er ook kritiek in de reacties te zien. Onderstaand
responsfragment geeft de uitspraken weer van Sjoerd Slagter die
voorzitter is van de Raad voor het Voortgezet Onderwijs. Het fragment komt
uit Forum, het tweewekelijkse opinieblad van VNO-NCW ondernemingsorganisatie.
Responsfragment 8
Auteur: Redactie
Reacties: Blz. 53
Lengte: 619 woorden
2 Verbrugge debiteert veel onjuistheden, zegt Sjoerd Slagter (VO-raad) in
3 een reactie. Wij delen de mening van de heer Verbrugge dat er wel het een
4 en ander verbeterd kan worden aan het onderwijs. Over de richting waarin
5 die verbetering gevonden moet worden, zijn we het echter fundamenteel
6 oneens. Verbrugge suggereert dat in het onderwijs de rollen totaal zijn
7 omgedraaid. De leerling zou zelf verantwoordelijk zijn voor het eigen
8 lesprogramma en de docent zou alleen een beetje als coach functioneren.
9 Dit is een geheel ander beeld dan wat wij zien in de 600 scholen in het
10 voortgezet onderwijs.
...13 regels weggelaten tot het slot...
(Bron: Forum, 11 April, 2007)
Opvallend zijn hier de aanduidingen de heer Verbrugge (regel 3) en Verbrugge
(regel 6) in plaats van Ad Verbrugge. Zo wordt afstand genomen
van de persoon Verbrugge. Daarbij haalt het tijdschrift Sjoerd Slagter aan
in een evaluatie op de uitspraken van Verbrugge.
De vanzelfsprekendheid van voorzitter Verbrugge wordt door deze
onderwijsvoorzitter (VO-raad regel 2) betwist op het punt van dat hij de
praktijk niet zou kennen. ‘Hij ziet helemaal niet wat er in die 600 scholen
werkelijk gebeurt’, is hier de implicatie. Slagter trekt dus het woordvoerderschap
van Verbrugge in twijfel, waarmee hij overigens wel bevestigt dat
het woordvoerderschap van Verbrugge de kwestie is waar het om draait,
en dat al of niet geloofwaardig is.
138

Het volgende fragment toont eveneens een negatieve reactie op de initiatieven
van BON. Het komt uit een boekrecensie in het Brabants Dagblad
over een boek geschreven door Coen Free: rector van een middelbare
school in Den Bosch. In deze recensie wordt verslag gedaan van het standpunt
van Coen Free die voorstander is van een grondige vernieuwing van
het onderwijs. Free richtte een tegenbeweging op onder de titel ‘Nog beter
onderwijs Nederland’.
Responsfragment 9
Auteur: Emmanuel Naaijkens
Rubriek: B04
Lengte: 876 woorden
13 Zijn kritiek op BON is stevig. Hij schildert hen af als een exponent
14 van cultuurpessimisme, de idee dat onze beschaving ten onder gaat.
15 Volgens Free vertegenwoordigen de mensen achter BON een
16 intellectuele bovenlaag ‘die vanuit de onderbuik ageert’ tegen
17 vernieuwing en zich daarbij bedient van halve waarheden.
...13 regels weggelaten tot het slot...
(Bron: Brabants Dagblad 11 April, 2007)
In fragment 9 wordt het standpunt van Free weergegeven in: Volgens
Free vertegenwoordigen de mensen achter BON een intellectuele bovenlaag
(regels 15-17). Opvallend is hier het contrast tussen de intellectuele bovenlaag
en ‘die vanuit de onderbuik ageert’ (regel 16). Blijkbaar behoort BON
tot een elite die zich laat leiden door haar emoties. Dit zijn geen oprechte
emoties maar emoties met een bijbedoeling. Deze reactie ondermijnt dus
net als in het vorige fragment het geval was, het spreekrecht van BON.
Samenvatting
Opvallend is dat de media in hun reacties een homogeen beeld schetsen.
Zo wordt er weinig genuanceerd. Het is het ene homogene beeld tegenover
het andere: het nieuwe leren is goed of fout. Blijkbaar is er een behoefte bij
de media de vereniging te plaatsen. Kranten zijn al dan niet partijdig.
Daarbij worden de schrijvers aangesproken op hun ideeën en bijvoorbeeld
niet op hun acties. Zo kunnen ze op alle fronten van het onderwijs
tot en met het gebruik van Wikipedia aan toe, uitspraken doen en adviezen
geven. Hoewel kranten, zoals gebruikelijk is, neutraliteit creëren ten
opzichte van de door hen gerapporteerde reacties op BON, klinkt er toch
overwegend een opinie door die laat zien dat hier een vereniging actief is
met een stevige positie in het beleidsveld. Een vereniging die zowel wordt
binnengehaald als betwist door de gevestigde orde, maar hoe dan ook bijzondere
ideeën verkondigt, waar zelfs op het hoogste niveau naar wordt
139

geluisterd. De voorzitter wordt daarbij als legitimatie opgevoerd. Niet
iedereen had dit kunnen zeggen, maar wel een cultuurfilosoof die zijn visie
op de zaak geeft. De respons oriënteert zich ook op dit punt en presenteert
de voorzitter als hoogopgeleid en vergezeld van wetenschappers en
politici. Kennelijk zijn hier mensen aan het woord die iets interessants te
melden hebben en uitzonderlijke uitspraken doen. De voorzitter is iemand
die de achtergrond heeft om over dit thema iets te zeggen. En deze wetenschapper
is niet ambivalent of vaag in zijn uitspraken, maar hij is stellig
en zegt afwijkende dingen. Hij heeft een intellectuele basis en daarom is
het legitiem dat hij hier dwars ligt. Het manifest is dus nieuwswaardig, in
tegenstelling tot de bijdrage van rector Sjamaar in de vorige case. Zo slagen
de schrijvers er in het beeld op te roepen dat zij in staat zijn de crisis te
overzien, en op belang te schatten. Anders gezegd: zij weten waar ze het
over hebben.
7.4.1 Strategieën behorende bij
interactioneel probleem 3
Tenslotte bespreek ik nog twee fragmenten uit het manifest. Ik kies voor
twee specifieke alinea’s uit de brontekst omdat de schrijvers hierin het
hoofd trachten te bieden aan een derde interactionele probleem. Zo willen
ze de kwaliteit in het onderwijs beschermen maar daarbij niet worden aangesproken
op behoudzucht. Fragment 6 en 7 illustreren drie terugkerende
strategieën, te weten:
a Het creëren van distantie ten aanzien van de ideeën van
de hervormers door deze te reïficeren.
b Het betwisten van de feitelijkheid van de beweringen van
de hervormers door te ironiseren.
c Het probleem (schending van tijdloze principes) als
overduidelijk presenteren.
Manifestfragment 6
158 Binnen de hedendaagse onderwijskunde is de stroming van het
159 Nieuwe leren zo dominant geworden dat men bijna zou spreken
160 van tunnelvisie. Men lijkt het er allerwegen over eens te zijn dat de
161 nadruk in het onderwijs moet liggen op het individuele leerproces
162 van jongeren, waar zij zelf de eigenaar van zijn. Dat zou ook het
163 best aansluiten op de mentaliteit van de moderne leerling.
...176 regels weggelaten tot het slot...
140

De schrijvers suggereren een beeld dat hier tijdloze principes worden
geschonden. De onderwijsvernieuwers hebben zich volkomen losgezongen
van de werkelijkheid. De schrijvers doen hiertoe reïficerende uitspraken
(externalizing devices; Potter, 1996). Zo spreken ze van de hedendaagse
onderwijskunde (regel 158), de stroming van het Nieuwe leren (regel 158-
159) en tunnelvisie (regel 160). Dit type uitingen bevatten geen verwijzingen
naar de handelende of verantwoordelijke actor maar blijft meer op
het niveau van de beschrijving. Gesuggereerd wordt dat het ‘Nieuwe leren’
‘ergens daar buiten aanwezig is’ (out-there-ness Potter 1996) en geheel
losstaat van hen als sprekers of schrijvers. Het effect van deze constructies
is dat deze concepten en processen een eigen ‘leven leiden’ en los van het
oog van de toeschouwer bestaan. De auteurs van dit manifest zijn er, met
andere woorden, ook niet verantwoordelijk voor, of anderszins in betrokken.
Zo tonen de auteurs zich niet te verbinden met zaken die toebehoren
aan verantwoordelijken die beschikken over tunnelvisie (regel 160) en geen
oog meer hebben voor de realiteit.
In de uitspraak dat zou ook het best aansluiten op de mentaliteit van de
moderne leerling (regel 162-163) ironiseren (ironized discourse; Potter,
1996: 112) de schrijvers de visie van de hedendaagse onderwijskunde.
Ironiserende uitspraken betwisten de feitelijkheid van beweringen. We zien
de schrijvers hier de argumenten van de hervormers in twijfel trekken en er
de spot mee drijven. Zo worden de vernieuwers als kritiekloos geschetst.
Ze worden gedreven door geen enkel kritisch besef want men lijkt het er
allerwegen over eens te zijn (regel 160), zodanig dat men bijna zou spreken
van tunnelvisie (regel 159-160). Ook het generaliserend spreken over het
individuele leerproces (regel 161), en de mentaliteit van de moderne leerling
(regel 163) draagt aan dit ironiserende effect bij.
Ik bekijk een laatste fragment uit het manifest.
Manifestfragment 7
274 Laten we daarom de eenvoudige vraag stellen: wat is er eigen-
275 lijk pertinent nodig als iemand zich wat dan ook eigen wil maken.
276 Met gezond verstand komt men in antwoord op die vraag uit bij
277 een oeroud lijstje van ten minste vier elementen: aanleg, liefde of
278 motivatie, concentratie en discipline.
279 Een nadere beschouwing van de manier waarop in onze huidige
280 onderwijspraktijk met deze vier basisvoorwaarden voor het ver-
281 werven van welke kennis of vaardigheid dan ook wordt omgegaan,
282 brengt een aantal knelpunten aan het licht die zeer dringend vragen
283 om een betere oplossing
...167 regels tot het slot weggelaten...
141

Ten slotte, maken de schrijvers het probleem voor de lezers overduidelijk.
Het is de eenvoudige vraag (regel 274) naar wat er pertinent (regel 275)
nodig is. Ofwel, ‘zo moeilijk is het niet, wij zeggen niets nieuws’. ‘Iedereen
weet wat eigenlijk (regel 274-275) nodig is’: met gezond verstand komt
men in antwoord bij die vraag uit bij een oeroud lijstje (regel 276-277).
Het is dus onmiskenbaar zo, want iedere simpele ziel kan bedenken
dat hier de grondbeginselen zijn gekraakt. Hier worden tijdloze principes
geschonden. Het zijn de basisvoorwaarden zelf: aanleg, liefde of motivatie,
concentratie en discipline (regel 277-278) en dit brengt een aantal knel punten
aan het licht (regel 282). Anders gezegd: dit spreekt voor zich, daar kun je
niets aan hervormen. Toevallig werpen wij dit nu op, brengen dit zo naar
voren, maar iedereen had deze observatie kunnen maken, is hier de implicatie.
Samenvatting
Fragmenten zes en zeven illustreren de volgende drie discursieve procedures:
a Het reïficeren van de ideeën van de hervormers: de schrijvers laten
zien dat het nieuwe leren op grote afstand van hen zelf staat. De
schrijvers doen een aanklacht tegen het vooruitgangsdenken van de
onderwijsvernieuwers, de hervormers zijn afgedreven van de realiteit.
Door de ideeën van de hervormers te reïficeren en zo een eigen leven
in te blazen, kunnen de auteurs zowel de realiteit van deze bedreiging
plausibel maken, als er afstand van nemen.
b Het ironiseren: de auteurs laten zien dat het nieuwe leren
eenvoudigweg niet serieus kan worden genomen.
c Het als overduidelijk te presenteren: de schrijvers brengen hun
constateringen als klip en klaar. Hier worden tijdloze principes
geschonden, daarover is geen discussie nodig.
Op basis van bovenstaande analyse kom ik tot een derde interactioneel
probleem dat de auteurs trachten op te lossen in hun manifest.
7.4.2 Interactioneel probleem 3:
We willen kwaliteit maar we
zijn niet behoudzuchtig
Omdat de schrijvers er strategieën voor inzetten, speelt er kennelijk nog
een derde interactioneel probleem. Zo kunnen ze beschuldigd worden van
behoudzucht. Want wie tegen onderwijsvernieuwingen is, wil mogelijk
achterhaalde verhoudingen in stand houden.
142

De auteurs kan verweten worden dat ze niet inspelen op de eisen van de
moderne tijd, dat ze reactionaire standpunten aandragen en ze zich niet
openstellen voor verandering en innovatie.
Het terugdraaien naar het goede, daarin zoeken de auteurs de balans.
Zo wordt de worsteling zichtbaar om niet als conservatief te worden
bestempeld. De argumenten die de schrijvers aandragen moeten niet opgevat
worden als weerstand voor vernieuwing. BON wil terug naar het oude
en goede aan de hand van een oeroud lijstje. Het is niet klassiek of oubollig
wat zij hier voorstellen, want kwaliteit is tijdloos. Het is de kwaliteit zélf die
ze willen beschermen, het zijn de principes van onze beschaving die hier
op het spel staan. Door te reïficeren, en de noties van de hervormers een
eigenstandige realiteit toe te kennen, wordt de dominantie van het nieuwe
leren aannemelijk gemaakt, als ook op afstand van de auteurs geplaatst.
Het ironiseren – door het nieuwe leren als kritiekloos en generaliserend af te
schilderen – draagt bij aan het effect van een reële dreiging. De hervormers
hebben zich volkomen losgezongen van de werkelijkheid.
7.4.3 Reacties op strategieën 3
Oriënteren de kranten zich op het beeld dat de hervormers zich hebben
losgezongen van de werkelijkheid? De derde en laatste responsanalyse kan
hier licht op werpen.
Onderstaand fragment werd gevonden in de Provinciale Zeeuwse Courant.
Het bericht is een reactie van Peter Wessel van de stichting ‘Kennisnet
ICT op school’. Wessel gaat in zijn ingezonden brief in op de stelling van
BON dat scholieren hun werkstukken met de hand moeten uitschrijven en
internetsites als Wikipedia niet meer als enige bron mogen gebruiken.
Responsfragment 10
Auteur: Peter Wessel
Rubriek: A10 (11)
Lengte: 737 woorden
1 Ad Verbrugge als voorzitter van de vereniging van Beter Onderwijs
2 Nederland heeft een missie en die draagt hij met verve uit. Wel houdt hij er nogal
3 reactionaire standpunten op na.
...1 regel weggelaten...
5 Verbrugge gaat nog net niet zover dat hij wil dat de scholieren met een
6 kroontjespen moeten schrijven.
(Bron: Provinciale Zeeuwse Courant, 6 September, 2007)
143

Wessel brengt in bovenstaand fragment een feit naar voren, Ad Verbrugge
(regel 1) heeft een missie en die draagt hij met verve uit (regel 2) om vervolgens
verder te gaan op de ideeën van de voorzitter. Deze ideeën beschrijft
hij met de uitspraak nogal reactionaire standpunten (regel 2-3). Vooral het
nogal in combinatie met wel en nog net niet zover (regel 5) laten zien dat
Wessel hier Ad Verbrugge negatief evalueert. Zo maakt hij de missie van
Ad Verbrugge absurd, zoals blijkt in de formulering Verbrugge gaat nog
net niet zover dat hij wil dat de scholieren met een kroontjespen moeten
schrijven (regel 5-6).
Ofwel, de kroontjespen staat symbool voor het behoudende gedachtegoed
van Verbrugge. Dit conservatieve beeld wordt ook opgeroepen in het
bij interactioneel probleem 2 besproken krantfragment 9 (p.140) afkomstig
van redacteur Emmanuel Naaijkens in een artikel in het Brabants Dagblad.
Ik laat nu een andere alinea daaruit zien:
Responsfragment 11
Auteur: Emmanuel Naaijkens
Rubriek: B04
Lengte: 876 woorden
14 Het is een beweging die terugverlangt naar een neoklassiek onderwijsstelsel zoals
15 dat in de jaren vijftig nog bestond. Free voorspelt dat als de ideeën van BON worden
16 doorgevoerd, dat leidt tot sociale uitsluiting van grote groepen (allochtone) jongeren. In het
17 onderwijssysteem dat Free voor ogen staat moeten alle leerlingen excellent onderwijs
18 krijgen, zodat zij hun plaats kunnen vinden in de samenleving van de 21e eeuw. Alleen op
19 die manier is de broodnodige sociale cohesie in de samenleving te waarborgen.
...15 regels tot het slot weggelaten...
(Bron: Brabants Dagblad April, 2007)
Het patroon van een conservatieve beweging, die niet alleen veranderingen
wil tegenhouden, maar ook zaken terug wil draaien, komt vaker terug
in de bestudeerde media. Zo ook in bovenstaand fragment in de uitspraak:
het is een beweging die terugverlangt naar een neoklassiek onderwijsstelsel
(regel 14-15). De beweging wordt geportretteerd zich scharende onder
de groep van conservatieven. De oplossing van de schrijvers om zich te
distantiëren van de hervormers door een ‘zij-groep’ te schetsen wordt dus
door media beantwoord, maar niet overwegend positief. Het responsfragment
categoriseert de schrijvers, net als bij het vorige fragment, tot een
behoudende groep.
Het volgende responsfragment is een ingezonden brief in de rubriek Opinie
van het NRC Handelsblad. De brief werd geplaatst kort na dat het manifest
in dezelfde krant verscheen.
144

Responsfragment 12
Auteur: Jan Drentje.
Rubriek: Opinie
Lengte: 962 woorden
2 Als het aan de vereniging Beter Onderwijs Nederland (BON) ligt, moeten de
3 onderwijsvernieuwingen grotendeels worden teruggedraaid (Ad en Marijke
4 Verbrugge, Opinie & Debat, 3 juni). De missionarissen van het Nieuwe
5 Leren ontwijken helaas het openbare debat hierover en typeren dit soort kritiek in
6 de media als conservatieve, slecht geïnformeerde stemmingmakerij.
7 De onvrede met het Nieuwe Leren vindt zijn grond in het feit dat vrijwel alle
8 nieuwe leervormen in de praktijk neerkomen op een stelselmatige reductie van de
9 onderwijsinhoud en in het verlengde daarvan: minder tijd voor direct contact met
10 bevoegde docenten.
...7 regels weggelaten tot het slot...
(NRC Handelsblad, 19 Juni, 2006)
De briefschrijver hier beantwoordt het door de schrijvers opgeroepen beeld
dat tijdloze principes worden geschonden. Daarbij kiest deze inzender
ook partij voor BON. Dus de reïficatie van het nieuwe leren wordt overgenomen:
het zijn zij de missionarissen van het Nieuwe Leren (regel 4-5)
die het openbare debat ontwijken en kritiek op de onderwijsvernieuwingen
typeren als conservatieve, slecht geïnformeerde stemmingmakerij (regel
6). Van belang is hierbij tevens de datum van de reactie op het betoog van
BON: juni 2006. Ofwel, een week na het verschijnen van het manifest in
NRC werd in dezelfde krant al openlijk partij gekozen voor de standpunten
die door de vereniging worden verkondigt. Het manifest sluit dus aan bij
opvattingen die al leven.
De laatste reactie die ik hier bespreek verbindt het conservatisme van
BON aan een grotere trend die gaande is in Nederland. Het responsfragment
werd gevonden in een actualiteitenrubriek van het regionale
Dagblad Tubantia.
Responsfragment 13
Auteur: Redactie
Rubriek: Raakvlak
Lengte: 624 woorden
7 Het cultureel conservatisme wint aan waarde. We zien dat vooral terug bij alle
8 kritiek op het onderwijs. Op dit moment is de vereniging Beter Onderwijs
9 Nederland (BON) razend populair. De filosoof Ad Verbrugge is het boegbeeld,
10 geeft lezingen, zit bij Knevel op tv en laat geen mogelijkheid onbenut om de
11 klok vijftig jaar terug te draaien. Dat valt goed in een land dat doet of het
145

12 onderwijs van het niveau Burkina Faso is. De leden stromen binnen en het
13 wetenschappelijk instituut van het CDA is zeer geïnteresseerd in BON.
(Bron: Dagblad Tubantia/Twentsche Courant, 28 Januari, 2007)
De krant formuleert geeft lezingen, zit bij Knevel op tv en laat geen mogelijkheid
onbenut om de klok vijftig jaar terug te draaien (regel 10). Dit suggereert
dat Ad Verbrugge op allerlei fronten zeer actief is. Deze lijst bestaande
uit drie delen versterkt de ironie. Dit ironiseren komt vooral naar voren
in laat geen mogelijkheid onbenut om de klok vijftig jaar terug te draaien
(regel 10-11). Maar de werkelijke populariteit van BON is niet zozeer aan de
voorzitter te danken, maar aan een land dat zichzelf voor de gek houdt: dat
valt goed in een land dat doet of het onderwijs van het niveau van Burkina
Faso is (regel 11-12). In het huidige cultureel conservatieve klimaat spint een
beweging als BON hier garen bij.
Samenvatting
De media zijn verdeeld: sommige nieuwsbronnen omschrijven BON als
elitair en behoudzuchtig terwijl anderen menen dat het elitaire juist moet
worden toegeschreven aan de initiators van het nieuwe leren. Deze wisselende
reacties laten zien hoe precair BONs operatie is. Maar het polariserende
betoog van de Verbrugges, waarmee ze afstand nemen van het
nieuwe leren, wordt ontegenzeggelijk opgepakt in de reacties waarbij vooren
tegenstanders zich mengen in het door de auteurs aangezwengelde
debat. In een deel van de respons wordt de ‘hang naar vroeger’ niet uitsluitend
als een kenmerk van BON geconstrueerd, maar als onderdeel van een
breder cultureel conservatief klimaat
7.5 Conclusies
Op basis van het geanalyseerde kan ik nu de strategieën en interactionele
problemen van de schrijvers van het manifest in een overzicht zetten. Het
schema hiernaast visualiseert dit:
De discoursanalyse aan de hand van zeven manifestfragmenten en dertien
responsfragmenten heeft laten zien hoe schrijvers van een opiniërend
betoog in een landelijk dagblad zichzelf als een beweging presenteren die
zich inzet voor beter onderwijs in Nederland.
De analyse moest antwoord geven op de vraag welke interactionele
problemen crisismakelaars hebben die een crisis aankaarten en op welke
manier zij deze op lossen. Besproken werden de interactionele zorgen
die de vereniging BON toont in haar manifest.
146

Figuur 7.3
Manifestfragment Strategieën BON Interactionele
problemen BON
1, 2, 3 a Het suggereren van een
algehele wantoestand
die collectieve actie
rechtvaardigt door een
driedelige lijst.
b Het creëren van een
elitaire zij-groep
tegenover een brede
wij-groep.
c Het uitdrukking geven
aan een collectieve
verontwaardiging
door emotiewoorden.
4, 5 a Het suggereren van
overzicht over het
probleem door een
historisch en ruimtelijk
perspectief te schetsen.
b Het suggereren van op
evidenties gebaseerde
inzichten in het
probleem door te
kwantificeren.
c Het oproepen van de
grootsheid van het
probleem door contraststructuren
in
combinatie met
kwantificeringen.
6, 7 a Het creëren van distantie
ten aanzien
van de ideeën van de
hervormers door ze
te reïficeren.
b Het betwisten van de
feitelijkheid van de
beweringen van de
hervormers door te
ironiseren.
c Het probleem (schending
van tijdloze principes)
als overduidelijk
presenteren.
1 Wij dragen dit
weliswaar aan, maar
het is een collectief en
alom breed gevoeld
probleem.
2 Wij hebben een missie,
maar weten ook waar
we het over hebben.
3 We willen kwaliteit,
maar we zijn niet
behoudzuchtig.
147
Reacties
1 Dit is een beweging
met een bijzondere
voorzitter die in het
geweer komt tegen
het falende establishment.
2 Deze beweging is (ook)
op feiten gestoeld/
weet waar ze het over
heeft.
3 Verdeelde reacties:
is BON wel of niet
conservatief?

Gesteld kan worden dat media het beeld van een beweging bekrachtigen.
De reacties, zo blijkt uit de analyse, oriënteren zich – al dan niet positief –
op de oplossingen van de schrijvers. Nieuwsbronnen pikken het element
eruit waarin de schrijvers aandacht vragen voor de toekomst van het kind
dat op het spel staat. De kranten richten zich specifiek op de verloedering
van het onderwijs, maar gaan niet in op de door de schrijvers gesuggereerde
materiële consequenties van deze crisis. De media creëren niet
zomaar een vereniging maar een club met persoonlijkheden, waarbij Ad
Verbrugge in het spotlicht wordt gezet. Hij is een luis in de pels en iemand
met aanzien en daarom ook een boegbeeld. De kranten worstelen hier met
de vraag of het gaat om louter belangrijke mensen of om een collectief
belang dat deze groep zou dienen. Daarbij benadrukken ze in de meeste
gevallen dat BON een beweging is die vanuit integere motieven tegen het
falende establishment in het geweer komt. De politieke verantwoordelijken
krijgen dit thema niet geagendeerd omdat ze er zelf de oorzaak van zijn.
Maar de voorzitter van dit collectief slaagt er blijkbaar wel in deze crisis aan
te kaarten. Hij kan het probleem oplossen omdat hij een bijzondere achtergrond
heeft.
De kranten tonen dat er iets gaande is in het onderwijs. Het ministerie van
Onderwijs vraagt de voorzitter zijn ideeën te komen verkondigen en ook
landelijke media laten met regelmaat de cultuurfilosoof aan het woord.
Nieuwsbronnen kopiëren zelfs de verontwaardiging van het door BON veronderstelde
feit dat een klein groepje jarenlang zoveel schade heeft weten
aan te richten. De Verbrugges krijgen van begin af aan in de media alle
ruimte; er wordt voor hun gedachtegoed een breed podium geschapen.
Dus hier zijn de reacties, in tegenstelling tot wat ik analyseerde bij de case
van de rector, niet zoekende in of zij wel of niet expliciet voor de beweging
zullen kiezen. In plaats daarvan zijn er in deze case voor- en tegenstanders
van de beweging. De kranten formuleren er een standpunt over, kiezen
positie en zo erkennen ze – zowel impliciet als expliciet – ook de impact
van de beweging. Kennelijk brengen de strategieën van de Verbrugges de
media niet in verlegenheid zoals bij de rector het geval was, maar roepen
ze de kranten op tot partijdigheid. De consequentie hiervan is dat de beweging
serieus wordt genomen.
In het volgende en tevens slothoofdstuk van dit onderzoek vergelijk ik de
interactionele problemen van de crisismakelaars en bediscussieer ik of ze al
dan niet succesvol zijn in hun discursieve optreden.
148

Hoofdstuk 8
Conclusies en
slotbeschouwing
8.1 Inleiding
In dit proefschrift heb ik onderzocht hoe overheidscommunicatie een
bijdrage kan leveren aan het identificeren en interpreteren van een sluimerende
crisis. Ik wil afstand nemen van de standaardbenadering van
crisiscommunicatie waarbij strategische crisiscommunicatie vooral een
zendergerichte activiteit is. In deze studie ga ik uit van het idee dat het de
omgeving zelf is die strategische crisiscommunicatie inzet om bepaalde
doelen te bereiken. Centraal staat hierbij de gedachte dat communicatieprofessionals
in het publieke domein actief op zoek zouden moeten gaan
naar wat bepalend is voor de dynamiek in interacties in de omgeving ter
wille van een betere interactie met die omgeving. Zo kunnen bepaalde
individuen en groepen in de samenleving voor verzet kiezen en een crisis
aan de orde stellen. Overheidsorganisaties moeten op een of andere wijze
– responsief en/of interactief – met deze geluiden omgaan, maar dan
moeten die wel gehoord en begrepen worden.
Voor crisiscommunicatie is het daartoe van belang om naar de interactionele
kant van een crisis te kijken. Het gaat dan om een door de overheidsorganisatie
ingezette permanente afstemming van de communicatie van
de eigen organisatie op wat er extern gebeurt. Het vroeg herkennen van de
dynamiek van de crisis en het begrijpen van het verloop ervan is onderdeel
van de analyse. Dit idee over overheidsorganisaties en het inschatten van
dreigingen die op hen afkomen is niet nieuw, maar wat mankeert is inzicht
in de interactionele dynamiek tussen stakeholders zelf.
Zo kan dit onderzoek enerzijds geplaatst worden in het groeiende onderzoek
naar interacties (zie bijvoorbeeld Lamerichs & te Molder, 2010 en
Veen, Gremmen, te Molder & van Woerkum 2010) in het publieke domein
en anderzijds vormt het een fundamenteel andere kijk op risico- en crisiscommunicatie.
Wat zich afspeelt in het tussengebied van burgers telt in
deze benadering veel zwaarder dan wat gebeurt tussen de organisatie als
zender en de omgeving als passieve ontvanger. Het tussengebied beschreef
ik in hoofdstuk 2 (p.32) als het domein waarin burgers zich onderling uiten
over hun zaken die van publiek belang zijn. De overheid is in sterke mate
afhankelijk van wat er in die wereld gebeurt en een crisis is bij uitstek een
149

terrein met veel interacties en interactionele problemen die zich bovendien
opstapelen. In dit onderzoek vat ik dit gebied op als de discursieve ruimte
waar binnen interacties ook gestreden wordt over de vraag of problemen
van algemeen belang zijn (zie ook hoofdstuk 2 p.32). De wijze waarop deze
discursieve wereld – bewust en onbewust – invloed heeft op de profilering
van een crisis is daarmee een essentieel thema voor de professionele
crisiscommunicator geworden. Kennis van die publieksinteracties is van
groot belang voor organisaties om tot een beter contact te komen met hun
publiek. Dit beter contact is weer van groot belang voor organisaties omdat
die relaties steeds belangrijker worden. Want een bepalende factor voor de
ontwikkeling van een crisis is wat de omgeving van de organisatie doet met
het alarm. De dynamiek die daarbij ontstaat is belangrijk. Een voorbeeld is
de chemiebrand bij Moerdijk in 2010, waarbij experts waarschuwden voor
ernstige gezondheidsrisico’s. De berichten over omvangrijke loodverontreiniging
die volgens sommige milieuchemici tot het afgraven van de halve
Mariapolder moesten leiden, bleken achteraf onwaar, maar leidde aanvankelijk
tot veel zorgen bij bewoners van het omringende gebied. Deze
deskundigen gaven ongevraagd analyses en adviezen in allerlei (e)media.
Bewoners reageerden hier weer op en zo ontstond een geheel eigen dynamiek
rond de crisis waarbij de overheid buitenspel stond. Een belangrijke
les die van de chemiebrand geleerd kan worden is dat communicatieprofessionals
de ontwikkeling van deze crisis beter hadden begrepen wanneer zij
ook gekeken hadden naar de interacties in de wereld die daar ontstond.
In dit hoofdstuk bespreek ik de conclusies en implicaties van dit onderzoek.
Ik behandel in paragraaf 8.2 thema’s voor het interactionele perspectief op
crisiscommunicatie, vervolgens vat ik in 8.3 de belangrijke bevindingen vanuit
de empirische hoofdstukken en het theoretische kader samen om daarna
in 8.4 de verschillen en implicaties tussen de cases te bediscussiëren.
8.2 Thema’s voor crisiscommunicatie
Op basis van de resultaten uit dit onderzoek kan ik twee thema’s onderscheiden
die van belang zijn voor een interactioneel perspectief op crisiscommunicatie.
Vanuit dit perspectief zou crisiscommunicatie a) een dynamisch
en interactioneel proces moeten zijn waarbij de communicatieprofessional
b) signalen van crisismakelaars opmerkt en c) deze adequaat interpreteert.
a een dynamisch en interactioneel proces
Ik wilde in dit onderzoek de stap maken van crisiscommunicatie door de
organisatie naar crisiscommunicatie in het publieke domein zelf. Een crisis
150

is niet een vaststaande entiteit die zich volgens bepaalde mechanismen
manifesteert maar is, zoals ik beschreef in hoofdstuk 3, een dynamisch
proces. In dat dynamische proces zijn interacties relevant omdat het gaat
om wat mensen bereiken door bepaalde dingen op een bepaald manier te
zeggen. Vanuit een interactioneel perspectief wordt gekeken naar wat het
effect is van de uitspraken die mensen doen. Neem de discussie rondom de
Q-koorts. Deze werd in Brabant door mensen verbonden met de discussie
over de mega-stallen. Zo werd het debat verbreed en ontstond er een
onverwachte dynamiek. Belangrijk is daarom ook oog te hebben voor de
wijze waarop een crisis interactioneel vorm gegeven kan worden. Mogelijk
worden in het geval van crisis, problemen en oplossingen in interacties
verbreed, aangedikt of juist genegeerd omdat er ook interactioneel veel op
het spel staat.
In hoofdstuk 1 beschreef ik dat het zinvol is om risico’s en crisis te bekijken
vanuit een alledaagse context. Meer aandacht kan gegeven worden aan
de vraag hoe wij als maatschappij in interacties omgaan met de risico’s
die wij in ons dagelijks leven ervaren. De aandacht zou daartoe uit kunnen
gaan naar de wijze waarop crisismakelaars communiceren over de
betekenissen van risico’s in het leven van alledag. Dit onderzoek laat zien
dat crisismakelaars effecten oproepen in interacties met anderen. Voor de
overheid zijn crisismakelaars die iets aan de orde stellen in verband met
de publieke zaak interessant omdat deze crisismakelaars kunnen worden
gezien als ervaringsexperts. Zo observeren zij dreigingen direct en wegen
ze risico’s anders af dan bijvoorbeeld risicowetenschappers omdat ze de
gevaren vanuit de praktijk inschatten. Allereerst kan de overheid leren van
de effecten die deze ervaringsexperts oproepen in het publieke domein.
Vervolgens vormen zij een ingang voor de overheid om in contact te komen
met publieksgroepen. Met andere woorden: zij scheppen gelegenheden
voor interactie.
Ook werd beschreven in hoofdstuk 1 dat klokkenluiders vaak worstelen
met verantwoordelijkheid jegens de organisatie én de publieke zaak. Deze
studie laat zien dat op het interactionele vlak het nodige discursieve werk
moet worden verricht om verantwoordelijkheid voor de oorzaak en de
oplossing van het probleem te tonen. Mijn onderzoek laat zien dat verantwoordelijkheid
niet alleen een statisch begrip is, dat er wel of niet is, maar
vooral ook een dynamisch aspect is in het proces van crisismakelaardij.
In hoofdstuk 2 beschreef ik het contingentieperspectief als relevant voor
dit onderzoek omdat het de relatie tussen omgeving en organisatie in de
context van crisis als uitgangspunt hanteert. De contingentietheorie erkent
dat sturing een achterhaald begrip is en dat het gaat om de interactie van
151

de organisatie met de omgeving. Daarbij onderkent deze theorie de afhankelijkheid
van de omgeving, met name hoe die zich in een bepaalde context
manifesteert. Die omgeving moet dus beter begrepen worden, vooral ook
de dynamiek in die zelfde omgeving. Zo kan de bijdrage van een crisismakelaar
door media worden opgevat als een emotioneel signaal. Op zichzelf
zou dit nog een goed resultaat kunnen zijn, de uitlating wordt immers
beschouwd als ‘recht uit het hart komende’. Maar een interactionele benadering
besteedt aandacht aan de vraag wat het effect is van een uiting op
dat moment. Waarom wordt dit wat nu gezegd wordt zo gebracht? Doordat
media een signaal bijvoorbeeld als een emotionele kreet neerzetten,
kan het niet worden opgepikt in het publieke domein.
In hoofdstuk 3 (p.50-51) heb ik een onderscheid gemaakt tussen een sluipende
en een slepende crisis. Bij een slepende crisis is een crisis permanent
en chronisch van aard. Een slepende crisis komt niet tot een uitbarsting
– kent geen einde – maar verstoort een optimaal functioneren van een
systeem en vertoont tekenen die wel degelijk worden opgemerkt maar
waar verantwoordelijken, zoals beleidmakers, geen aandacht aangeven.
Een sluipende crisis vertoont ook zeker tekenen van een crisis, maar deze
worden (nog) niet of nauwelijks opgemerkt. Deze crisis heeft de potentie
om tot escalatie te komen.
In hoofdstuk 3 (p.40) besprak ik ook de opvatting dat veel crises ‘man
made’ zijn en niet altijd kunnen worden beschouwd als ‘the act of god’,
een zuivere ramp of speling van het noodlot. De aanname dat rampen nou
eenmaal gebeuren is achterhaald (Vertzberger, 1990). De verantwoordelijkheid
voor rampen berust in de ogen van het publiek meer en meer bij de
overheid, die het probleem mede kan veroorzaken of als toezichthoeder
faalt. Bij veel crises zijn overheden in het geding. Het is zaak dat overheden
begrijpen hoe mensen crises – en de positie van de overheid daarin
– definiëren. Mijn onderzoek laat zien dat mensen ook via interacties crises
definiëren en hoe dit invloed heeft op het crisisproces. Het is dus naast het
beleid ook de communicatie die bepaalt hoe een crisis verloopt.
In ditzelfde hoofdstuk 3 (p.43) beschreef ik de ‘kwetsbaarheids para dox’
als een belangrijk thema in literatuur over het fenomeen crisis (Wildavsky,
1988). De kwetsbaarheidparadox staat voor het idee dat hoe meer voorzieningen
en maatregelen in de samenleving worden getroffen, des te
groter de impact is als het toch een keertje fout gaat. Omdat onze infrastructuur
zo betrouwbaar lijkt, ontwikkelen, bouwen en stapelen wij
nieuwe diensten op andere diensten, die op hun beurt weer gestapeld worden
op een solide lijkende infrastructuur. Daarbij besprak ik in paragraaf
3.4 de ‘sociale explosiviteit’ als gevolg van het verlies aan vertrouwen in
gevestigde sociale en politieke instituties. Beck (1990) zegt hierover dat
152

niet zozeer het fysieke explosiegevaar een dreiging vormt, maar de escalatie
van spanningen en conflicten – die sluimeren tussen mensen onderling
– nieuwe risico’s creëren (Beck 1990). De hier aangehaalde thema’s
als kwetsbaarheid en sociale explosiviteit versterken dus de noodzaak om
dreigingen met behulp van andere methoden al in een pro-actieve fase in
te kunnen schatten. Deze methodieken maken wel gebruik van bijdragen
van mensen die al heel ver zijn in hun inzicht in een crisis. Juist omdat zij
dichtbij het probleem staan, zijn ze in staat het waar te nemen. Zo kan
door inzicht in hun interactionele problemen die spelen bij het aan de orde
stellen van een sluimerende crisis, ook de sociale dynamiek in het verloop
van de crisis beter worden voorspeld.
In hoofdstuk 4 beschreef ik dat een interactioneel probleem altijd twee
kanten heeft, door iets te winnen kan tegelijkertijd iets worden verloren.
Daarom is er altijd strijd te leveren die dynamiek geeft aan de interactie.
Iemand die een probleem aankaart kan bijvoorbeeld worden weggezet als
een klager. Als hij daarbij veel tamtam maakt, kan hij worden gehouden
voor iemand die louter gedreven wordt door zijn emoties. Door iets op een
bepaalde manier te presenteren kun je als schrijver of spreker worden aangesproken
op dat wat je benadrukt of juist impliciet laat. Zo zijn er altijd
interactionele valkuilen. Om deze te ontlopen worden strategieën ingezet,
al dan niet bewust. Het is dus niet per se de omvang of impact van een
crisis die bepaalt of iets als een probleem wordt opgevat. Veelal wordt in de
interactie beslist of een probleem of oplossing daarvoor al dan niet serieus
moet worden genomen.
b crisismakelaardij voor contact
Een tweede thema dat gestalte geeft aan een interactionele benadering
van crisiscommunicatie is het fenomeen crisismakelaardij. Bij crisismakelaardij
gaat het om zaken die crisispotentie hebben en kunnen uitgroeien
tot een ernstig en ontwrichtend probleem. In hoofdstuk 1 beschreef ik dat
crisismakelaardij kan worden onderverdeeld in klokkenluiders en sociale
bewegingen.
In het geval van klokkenluiden zoekt één persoon de openbaarheid en
luidt de noodklok. ‘Deze onthulling gebeurt niet per ongeluk of uitsluitend
ten behoeve van het eigenbelang, het is geen verspreiding, spionage of
lek, maar men heeft nadrukkelijk de bedoeling om de gemeenschap te
waarschuwen voor specifieke, acute of dreigende misstanden’ (Bovens
1990, p.264). Daarbij geeft in het geval van een loyaliteitsconflict, de
loyaliteit aan het eigen geweten en aan de eigen identiteit uiteindelijk de
doorslag (Bovens 1990).
153

Bij sociale bewegingen en crisismakelaardij ligt de nadruk op ‘waardegeorienteerde
acties’ die het protest bepalen. Participanten hechten daarbij veel
belang aan de gestelde doelen en de ideologie van het protest. Bedoeld
worden hier die bewegingen die net als klokkenluiders vooral vanuit morele
overwegingen handelen en de mogelijkheid bieden aan deelnemers om hun
ongenoegen te uiten over bepaalde misstanden in het publieke domein.
Daartoe behoren ook gespreksgemeenschappen, zoals de chat communities
van jonge meiden over het HPV vaccin.
Om inzicht te krijgen in hoe mensen een crisis aan de kaak stellen keek ik
naar de discursieve activiteiten van crisismakelaars. De identiteit van een
klokkenluider of sociale beweging is er niet vanzelfsprekend, maar die moet
je zien op te bouwen door discursief werk te verrichten. Pas in de interactie
blijkt of in de oren van betrokkenen de klok geluid is, of het protest wordt
ondersteund. Ik heb gekeken naar de wijze waarop de communicatieprofessional
bij het analyseren van uitingen van crisismakelaars behulpzaam
kan zijn door eerst te begrijpen hoe er duiding aan een probleem wordt
gegeven. Het idee is dat de communicatieprofessional het werk van een
crisismakelaar kan opmerken en zo ‘de crisispraktijk’ beter leert begrijpen
ten dienste van zijn organisatie. De communicatieprofessional kan leren
van de interactionele problemen van crisismakelaars en zo ook beter met
hen – en hun eventuele achterbannen – in contact komen.
Discoursanalyse
Zowel in perspectief als in methode, anlyseert dit onderzoek interactionele
activiteiten van individuen en groepen van individuen die risico’s aan de
orde stellen. Ik gebruikte daartoe discoursanalyse, een perspectief dat taal
in haar alledaagse context bestudeert (Wetherell & Potter, 1992; Edwards &
Potter, 1992; Potter, 1996; Edwards, 1997; te Molder & Potter, 2005). Discoursanalyse
is een benadering die bij uitstek geschikt is voor het analyseren
van alledaagse communicatieprocessen en de sociale functies van taal
(Lamerichs, Koelen & te Molder, 2009). Discoursanalyse gaat niet uit van de
veronderstelde intenties van mensen, maar kijkt naar wat er in interacties
gebeurt, hoe intenties daar zichtbaar worden. Vervolgens bekijkt de discoursanalyticus
wat interactionele effecten zijn van uitingen (zoals besproken
is in hoofdstuk 4).
Ik koos voor een bepaalde vorm van discoursanalyse en dat is het perspectief
van de discursieve psychologie. Een belangrijk uitgangspunt bij deze
benadering is dat taal niet louter een abstractie is van woorden en betekenissen,
maar een vorm van sociaal handelen die afhankelijk is van de setting
waarin het door mensen gebruikt wordt. In de discursieve psychologie
154

(Edwards, 1997, Potter, 1992) gaat hierbij de aandacht uit naar psychologische
categorieën en constructies die mensen in alledaagse situaties
gebruiken. Taal is niet neutraal, maar altijd een vorm van selectie of constructie
door de taalgebruiker. Discursieve psychologie wijkt af van methoden
die gebruikelijk zijn in de sociale psychologie, zoals de de enquête, het
standaardiseerde interview en het experiment, waarin taal buiten haar alledaagse
gebruikscontext wordt bekeken en behandeld als directe weergave
van de wereld om ons heen. Te Molder zegt over het object van de discursieve
psychologie‘ the focus is on how psychological characteristics are
made available, ascribed and resisted by people themselves, as part of the
social actions performed in and through talk’ (te Molder, 2008, p.1).
Discoursanalyse biedt inzicht in de opgaven waar crisismakelaars zich
voor gesteld zien en in de strategieën die ze daarbij kunnen hanteren. Het
helpt eerder te begrijpen welke functies bepaalde strategieën van crisismakelaars
in de praktijk (kunnen) hebben. Hier zijn geen wetten in het geding,
maar wel plausibele mogelijkheden die in elke context opnieuw bekeken en
geanalyseerd moeten worden. Resultaten uit deze studie kunnen dus niet
automatisch worden doorvertaald naar nieuwe situaties. Wel kunnen lessen
worden getrokken uit de analyse van de interactionele inspanningen
van crisismakelaars. Op dit leeraspect kom ik terug in paragraaf 8.4.
Discoursanalyse is zo geschikt omdat het de communicatieprofessional
helpt bij het kijken naar signalen bekeken door de ogen van anderen. Dit
communicatieperspectief stelt de contacten tussen mensen centraal,
waardoor de communicatieprofessional kennis kan nemen van de interactionele
problemen die daadwerkelijk spelen.
Twee situaties
Ik onderzocht twee situaties waarin crisismakelaars een crisis aankaartten.
Zo keek ik naar rector Matthé Sjamaar van het Niels Stensen College in
Utrecht die in het voorjaar van 1998 landelijke aandacht trok met zijn stelling
dat zijn school beter kon sluiten (zie ook hoofdstuk 6). Door een interview
in het Onderwijsblad, een vakblad voor het onderwijs, liet hij weten
dat hij het voor zijn leerlingen beter vond wanneer de school dichtging. 13
Dit interview is een voorbeeld van een interactie waarin een crisismakelaar
een appel doet op zijn omgeving en deze tracht wakker te schudden.
Als tweede case analyseerde ik een openbare verklaring van de vereniging
Beter Onderwijs Nederland (BON) waarin de onderwijsvernieuwingen
als crisis aan de kaak worden gesteld (zie ook hoofdstuk 7). Deze verklaring
is het manifest van de auteurs Ad en Marijke Verbrugge dat de titel draagt
13 Het volledige artikel is opgenomen in de bijlagen
155

‘Help het onderwijs verzuipt’ en in juni 2006 werd gepubliceerd in NRC-
Handelsblad. 14 In het manifest richtten de schrijvers zich tegen de onderwijsvernieuwingen
die sinds de Mammoetwet zijn ingevoerd.
Het manifest van de Verbrugges speelt een belangrijke rol in het inmiddels
opgekomen debat over de onderwijsvernieuwingen en het nieuwe
leren als het didactisch concept daarin. Beide bijdragen zijn in deze studie
opgevat als bronnen van informatie om opvattingen uit het onderwijsveld
te exploreren.
In dit proefschrift heb ik bestudeerd welke interactionele prestaties crisismakelaars
leveren om een sluimerende crisis zichtbaar te maken. De interactionele
activiteiten die daartoe ondernomen worden, heb ik onderzocht
aan de hand van de volgende onderzoeksvraag:
Welke interactionele problemen heeft een crisismakelaar die een crisis
aan de orde wil stellen en op welke manier lost hij deze op?
Het aan de orde stellen van een crisis zag ik als succesvol wanneer het
bereik van de uiting groot is, waarbij ook landelijke media het signaal van
de crisismakelaars opvingen en het overnamen. Met andere woorden: als
de bijdrage erkend werd en media en groepen in de omgeving het luiden
als een noodsituatie behandelden.
8.3 Belangrijkste bevindingen
Deze studie werpt licht op de interactionele problemen waarmee crisismakelaars
worstelen. Crisismakelaars kunnen verschillen in strategieën en
interactionele problemen zo blijkt uit deze studie. BON is succesvoller in
haar discursieve activiteiten dan Sjamaar. Interessant is de vraag hoe dit
kan. Evengoed had ook BON als een groep klagers kunnen zijn weggezet in
de reacties. Kennelijk zijn de oplossingen die BON inzet effectiever dan die
van Sjamaar. Hoe bewerkstelligen ze dit? Om op deze vragen een antwoord
te kunnen geven, toon ik in onderstaand schema de belangrijkste bevindingen
uit beide cases.
14 Het volledige artikel is opgenomen in de bijlagen.
156

Figuur 8.1 Interactionele activiteiten van crisismakelaars
Strategieën Sjamaar Interactionele
problemen Sjamaar
a Het aantonen van de ernst van de crisis door
extremiserend taalgebruik.
b Het aantonen van de urgentie van het probleem
door contraststructuren.
a Het laten zien dat hij niet alleen staat in zijn
waarnemingen van een urgent probleem door
groepscitaten en een driedelige lijst.
b Het suggereren dat het probleem los van hem
bestaat door scripts en specifieke eigenschapsformuleringen.
c Het aantonen van de feiten door kwantificeringen.
a Het creëren van een onbepaalde wij- en zijgroep.
b Het lijsten van voorspelbare reacties uit zijn omgeving.
1 Er woedt een brand,
maar ik houd mijn
hoofd erbij.
2 Toevallig zie ik het zo,
maar dit is een feitelijk
bestaand probleem.
3 Hoe kan ik de bal bij
jullie leggen, zonder
dat mij gebrek aan
inzet wordt verweten?
Strategieën BON Interactionele
problemen BON
a Het suggereren van een algehele wantoestand
die collectieve actie rechtvaardigt door een
driedelige lijst.
b Het creëren van een elitaire zij-groep tegenover
een brede wij-groep.
c Het uitdrukking geven aan een collectieve
verontwaardiging door emotiewoorden.
a Het suggereren van overzicht over het probleem
door een historisch en ruimtelijk perspectief te
schetsen.
b Het suggereren van op evidenties gebaseerde
inzichten in het probleem door te kwantificeren.
c Het oproepen van de grootsheid van het probleem
door contraststructuren in combinatie met
kwantificeringen.
a Het creëren van distantie ten aanzien van de ideeën
van de hervormers door deze te reïficeren.
b Het betwisten van de feitelijkheid van de beweringen
van de hervormers door te ironiseren.
c Het probleem (schending van tijdloze principes)
als overduidelijk presenteren.
1 Wij dragen dit weliswaar
aan, maar het
is een collectief en
alom breed gevoeld
probleem.
2 Wij hebben een missie,
maar weten ook waar
we het over hebben.
3 We willen kwaliteit,
maar we zijn niet
behoudzuchtig.
157
Reacties
1 Het is een persoonlijke
hartenkreet.
2 Het is een feitelijk,
maar reeds bekend
probleem.
3 Hij maakt ons een
verwijt.
Reacties
1 Dit is een beweging
met een bijzondere
voorzitter die in het
geweer komt tegen
het falende establishment.
2 Deze beweging is
(ook) op feiten
gestoeld/weet waar
ze het over heeft.
3 Verdeelde reacties:
is BON wel of niet
conservatief?

Als eerste valt op in het schema hierboven dat de schrijvers van BON over
het geheel meer strategieën inzetten en dat deze ook anders zijn dan die
van Sjamaar. De strategieën van BON brengen de media niet in verlegenheid
maar roepen op tot partijdigheid. 15 De kranten zijn zoekende naar de
oplossing of BON al dan niet conservatief is.
De strategieën van Sjamaar zijn defensiever. Zo draagt hij veel bewijzen
aan waaruit moet blijken dat het probleem echt speelt: Hij schetst geen
incident maar een patroon. Door zijn betoog te onderbouwen met veel feiten
suggereert hij dat zijn betoog gefundeerd is. Maar, door de vele bewijzen
die hij opvoert laadt hij juist de verdenking op zich bevooroordeeld te
zijn. Interessant is hier de observatie dat een crisismakelaar kennelijk ook
zelf een interactioneel probleem creëert.
Ten tweede valt op dat de typen interactionele problemen verschillen bij de
crisismakelaars:
Bij Sjamaar zijn de interactionele problemen, getuige de analyse, persoonlijker
van aard dan bij BON. De rector riskeert dat zijn betoog door zijn
eigen emoties wordt aangetast. Dat hij niet zuiver naar de werkelijkheid
kan kijken en eigenlijk praat over zijn eigen probleem.
Ook de schrijvers tonen zorgen op het persoonlijke vlak. Zij kunnen worden
aangesproken op dat het zou gaan om persoonlijke ambitie. Ze eigenlijk
zelf een ideologie willen uitdragen. Evengoed kunnen ze ervan worden
beschuldigd dat hun ideeën te theoretisch of te behoudend zijn. Deze twee
laatste interactionele problemen betreft vooral de inhoud van hun bijdrage.
Ten derde zien we vanuit de interactionele problemen bepaalde interactionele
aspecten naar voren komen die van invloed zijn op het aankaarten
van een crisis. In beide situaties verrichten de crisismakelaars drie belangrijke
discursieve activiteiten om aan interactionele problemen het hoofd
te bieden:
1 Het aantonen van de geldigheid van het probleem. Op het spel staat
bijvoorbeeld dat het probleem te particulier of te theoretisch wordt
gepresenteerd.
2 Het opbouwen van de geloofwaardigheid van de boodschapper.
De crisismakelaar loopt hier bijvoorbeeld het risico te emotioneel of
elitair te zijn.
3 Het geloof scheppen in een oplossing. Doordat de crisismakelaar
bijvoorbeeld de schuldvraag oproept kan deze aangesproken worden
op de eigen bijdrage aan het probleem.
15 Met ‘de media’ bedoel ik de media die ik voor dit onderzoek heb bestudeerd.
158

Deze interactionele aspecten spelen in beide bestudeerde processen maar
de crisismakelaars gaan er zeer verschillend mee om. Ze sorteren dan ook
verschillende effecten:
Sjamaar BON
emotioneel ideologisch
subjectief theoretisch
particulier behoudzuchtig
Ik ga hierna verder in op het verschil in effecten dat de crisismakelaar
bewerkstelligen.
1 De geldigheid en urgentie van het probleem
Een belangrijk aspect bij het aan de orde stellen van een crisis is de geldigheid
en urgentie van het probleem, zo blijkt uit de analyse van beide
situaties. Brengt de crisismakelaar wel een echt probleem naar voren dat
ook onmiddellijke aandacht behoeft? Dit is een belangrijke opgave die in
de interactie wordt beslecht. Zo moet de crisismakelaar aantonen dat hij
niet zomaar een vervelende situatie aankaart maar dat de dreiging ook een
vitaal belang van grote groepen mensen zal aantasten. Anders gezegd: de
makelaar moet laten zien dat hij geen particulier probleem bespreekt, maar
een publiek probleem.
Mijn analyse laat zien dat Sjamaar veel bewijzen aandraagt om de grootte
van de crisis aan te tonen. Zo gebruikt hij lijsten, scripts- en specifieke
eigenschapformuleringen en kwantificeringen om zijn betoog robuust te
maken. Hij laat zien dat hij ervaren is en de feiten kent om de crisis te kunnen
duiden en toont de algemene geldigheid van de kwestie aan. Maar
het effect van al dit overtuigen is dat de media hem niet als eigenaar van
deze probleemdefinitie erkennen. Juist omdat Sjamaar een probleem wil
bewijzen in het interview, moet er blijkbaar iets bewezen worden: Kennelijk
staat de crisis niet onomstotelijk vast. ‘Hij vindt iets en nu moeten wij
dat ook vinden’, is het effect van zijn aanpak. De media doen zijn bijdrage
af als een ‘hartenkreet’ en suggereren dat zijn signaal een particulier probleem
betreft. Het is persoonlijke urgentie die de rector drijft is de reactie,
ondanks de discursieve inspanningen die de rector verricht om deze evaluatie
te voorkomen.
BON start vanuit een heel ander vertrekpunt. De vraag naar de urgentie
van de crisis is bij hen niet aan de orde. Zij presenteren deze crisis als overduidelijk
aanwezig, waardoor zij niemand meer van de noodzaak hoeven
te overtuigen. Deze suggestie van vanzelfsprekendheid werkt in hun voordeel
en biedt een voorsprong op de interactie: ze zijn al begonnen. Bij BON
159

wordt de crisis niet in twijfel getrokken: hij bestaat. Dit is een dramatische
toestand waarbij wij niet langer moeten laten sollen met ons onderwijs,
want het is onterecht wat er aan de gang is. Of het al dan niet een probleem
is, is bij hen irrelevant: het is een gegeven en daar moet en kan iets
aan gedaan worden. BON weet dus het urgentieprobleem te omzeilen.
In het geval van de rector, zo bleek uit de analyse van de media, wordt wel
de geldigheid van de uiting onderkend, maar niet de bredere urgentie van
zijn beweringen. Het effect dat van zijn signaal uitgaat is dat, hoewel zijn
observaties juist zijn, er weinig aan te doen is aan de crisis die hij benoemt.
2 De geloofwaardigheid van de boodschapper
Uit mijn analyse blijkt dat het van belang is wie het woord voert om een
crisis aan de kaak te stellen. Presenteert degene ook de juiste of relevante
achtergrond om de crisis te kunnen duiden? Uit de BON case blijkt dat zij
zich opwerpen tot de juiste woordvoerders van het probleem. Door het
schetsen van overzicht en het presenteren van een visie, creëren de Verbrugges
een basis op grond waarvan ze kunnen spreken.
In het geval van de case Sjamaar zagen we dat hij het probleem deprivatiseert.
Zo toont hij niet te willen overdrijven en creëert hij distantie van
zijn eigen situatie door zijn beschrijvingen over het onderwijs te ironiseren,
maar roept hierdoor het beeld van een cynicus op. Slechts één keer in een
corpus van 109 reacties werd hier expliciet door een nieuwsbron het tegengestelde
over beweerd waardoor het beeld van een cynische rector bevestigd
wordt. 16
Het extremiserende taalgebruik dat de rector hanteert om de urgentie
van de crisis aan te tonen evalueren de media als ‘emotioneel’. Bij Sjamaar
speelt het interactionele probleem ‘hoe kan ik de ernst van het probleem
aanduiden zonder dat ik als emotioneel word weggezet’? Door het gebruik
van scripts tracht hij de feiten te laten leven en om te zetten van incidenten
naar patronen. Maar verweten wordt hem dat hij zelf een probleem heeft
dat hij niet onder controle krijgt.
Daarbij brengen kranten de observatie van Sjamaar als een observatie
die ze zelf al hadden gemaakt. Zij zijn hier de eigenlijke beoordelaars van
de situatie, zij kunnen het op juiste waarde schatten. De consequentie hiervan
is dat de media de rector niet als een crisisentrepreneur neerzetten.
Ze erkennen in hun berichtgeving wel het probleem, maar brengen het als
oud nieuws.
16 De rector is niet cynisch, De Groene Amsterdammer, May 13, 1998
160

In tegenstelling tot bij Sjamaar, worstelen de Verbrugges met het interactionele
probleem dat hen verweten kan worden dat ze een persoonlijke
ambitie hebben. Maar het nadrukkelijk presenteren van een voorzitter in
het manifest heeft een specifiek effect. De voorzitter wordt in de reacties
neergezet als iemand die alles heeft wat de politiek niet heeft en niet kan.
Hij heeft een bijzondere achtergrond, is iemand met ideeën en daarom kan
hij uitspraken over de kwaliteit van het onderwijs doen. De Verbrugges
roepen (al dan niet bewust) via de constructie van een voorzitter tevens het
beeld op van een persoonlijk gezicht versus een onpersoonlijk instituut.
De auteurs presenteren in hun betoog een voorzitter die het gedachtegoed
representeert van de vereniging BON. Hier gaat het effect vanuit dat dit
serieus te nemen signalen zijn afkomstig uit eigen kring: het betreft hier
niet zomaar een (loos) alarm van een eenling. ‘Wij hebben een achterban’,
zo wordt gesuggereerd. Bovendien wordt het beeld opgeroepen dat er
in een formeel kader over is nagedacht en intensief over is gepraat. Men
is voorbereid en gaat overwogen te werk: ‘Hier zit ratio achter’. Maar dit
effect wordt niet bereikt door bijvoorbeeld veel bewijzen op te voeren. De
schrijvers veronderstellen een vanzelfsprekende waarheid, In de trant van
‘we hebben de geschiedenis achter ons staan’.
Tegelijkertijd tonen de schrijvers emotionaliteit, ze tonen hun grieven
over het sollen met ons onderwijs. Toch wordt de bijdrage van de Verbrugges
niet als een wanhoopsdaad afgedaan. De media brengen het als
betrokkenheid: engagement drijft hen. Dit suggereert, deze beweging is
niet louter gericht op macht, of op zoveel mogelijk aanhang voor het eigenbelang,
maar streeft hogere doelen na. Ze komen op voor de publieke zaak
en tekenen protest aan tegen het nieuwe leren.
Waar de media Sjamaar tot slachtoffer van het probleem maken, dikken
zij de rol van voorzitter Ad Verbrugge aan. Toch spreken de schrijvers steeds
vanuit collectieve termen in het manifest. De voorzitter schrijft zichzelf
weg in het manifest en slaagt er daardoor juist in dat de focus zich op hem
richt. In de bestudeerde responsfragmenten komt de voorzitter naar voren
als een prominent. De media zetten hem neer als een interessant persoon,
waarbij het intellectuele aspect van de vereniging wordt gedekt door
zijn achtergrond.
Uit de responsanalyse blijkt dat de reacties zich juist niet richten op het
elitaire aspect van de beweging. Hoewel kranten zich nadrukkelijk oriënteren
op het beeld van een cultuurfilosoof die zijn visie op de zaak geeft,
wordt de voorzitter niet weggezet als een persoon die louter opkomt voor
het belang van een kleine elitaire groep. Hij wordt daarentegen geportretteerd
als iemand die zich inzet namens de beweging voor een collectief
belang: ons onderwijs. Het aangetroffen patroon is dat niet iedereen dit
161

had kunnen zeggen. Juist door zijn achtergrond kan hij zulke uitspraken
voor ons allen doen. Slechts enkele reacties van het responsmateriaal wijken
af van dit beeld, namelijk wanneer men twijfelt aan de claims van Verbrugge
over het MBO. Zo geeft één reactie weer dat het MBO niets wijzer
zou worden van de kritiek van BON. 17 Een andere reactie stelt dat de mensen
achter BON een intellectuele bovenlaag vormen en zich daarbij bedienen
van halve waarheden. 18 Deze reacties vormen echter een uitzondering
op het gevonden patroon en ondersteunt dit daarom ook.
Het effect van de strategieën die Sjamaar inzet om zijn interactionele problemen
op te lossen is dat de lezers zich niet identificeren, niet met hem
en niet met het probleem dat hij schetst. Sjamaar presenteert zich als een
eenling, er is geen achterban of collectief dat hem ondersteunt. Het collectieve
aspect werkt daarentegen voordelig door in de retorische strategieën
die BON hanteert. Het is de combinatie van de cultuurfilosoof én de beweging
die het effect geven dat BON de juiste woordvoerder is om deze crisis
aan te kaarten. Kortom: BON krijgt wel de credits voor het aan de orde stellen
van de crisis, maar rector Sjamaar krijgt deze niet.
3 Geloof scheppen in een oplossing
Crisismakelaars moeten aantonen dat een crisis oplosbaar is. Een probleem
kan vooral worden toegelaten wanneer er een perspectief wordt geboden
dat het probleem ook kan oplossen, het probleem moet dus te hanteren
zijn. Als mensen een probleem niet kunnen tackelen zullen ze het ook
niet willen accepteren. Oog in oog met de onmogelijkheid het probleem
afdoende op te lossen is het moeilijk om het probleem goed op z’n merites
te beoordelen. Het probleem wordt dan ‘weggezet’. Zo niet, dan zou dit
frustratie opleveren. Mensen moeten er ook van overtuigd zijn dat het
probleem hen persoonlijk aangaat en dat ze persoonlijk de mogelijkheden
hebben om het probleem op te lossen.
Dit is een belangrijk thema uit de Protection Motivation Theory van
Rogers (Rogers, 1983, p.157-158). Deze theorie beschrijft de factoren die tot
het al dan niet accepteren van een waarschuwing leiden. Dit zijn 1) inschatting
van het gevaar en 2) inschatting van de effectiviteit van de oplossing.
De eerste factor is de inschatting van de eigen kwetsbaarheid en de
inschatting van de ernst van het gevaar. De tweede factor is de inschatting
in hoeverre de geadviseerde oplossing uitvoerbaar is en de inschatting van
de doeltreffendheid van de geadviseerde oplossing.
17 ‘Mbo wordt van kritiek niets wijzer’, in: de Volkskrant, 30 januari, 2007
18 Nieuw pleidooi voor grondige vernieuwing van het onderwijs – ‘Coen Free valt
Beter Onderwijs aan’, in: Brabants Dagblad, 13 april, 2007
162

Bij de crisis die de Verbrugges aan de kaak stellen wordt aan deze randvoorwaarden
in de interactie volop voldaan: de crisis is a) dramatisch en
b) treft ons allen, maar c) is ook te verhelpen want leraren moeten weer
lesgeven dan kunnen leerlingen weer leren. Belangrijk, zo blijkt uit de analyse
van beide cases, is het vooronderstellen van de oplossing. BON suggereert
vanzelfsprekendheid van de oplossing en mede daardoor is de oplossing
die zij bieden ook geloofwaardig. Op dit punt is de combinatie met de
geloofwaardigheid van de boodschapper van belang. Zo suggereert BON
een belofte te zijn.
Omdat Sjamaar onduidelijk is in het aanspreken van partijen, getuige de
analyse, ontstaat de indruk dat niet alleen het schoolbestuur nalatig is
geweest, maar dat wij allen het probleem dat hij aan de kaak stelt, genegeerd
hebben. We keken de andere kant op en namen onze verantwoordelijkheid
niet, zo is de suggestie. De implicatie van zijn handelen is
dat Sjamaar iedereen ‘medeplichtig’ maakt aan de crisis in het onderwijs.
Maar daarbij is heel onduidelijk wat wij als burgers hadden kunnen doen.
BON schuift verantwoordelijkheid af voor het ontstaan van het probleem,
maar neemt vervolgens verantwoordelijkheid voor het oplossen van het
probleem. Zo geven ze eerst aan dat de toestand in het onderwijs dramatisch
is. Vervolgens maken ze een switch van een ‘zij-groep’ die verantwoordelijk
is voor de oorzaak van deze ellende naar een ‘wij-groep’ die verantwoordelijk
is voor de oplossing. Zo is het zij, de bestuurlijke kaste tegen wij
die niet moeten laten sollen met ons onderwijs. De schuld wordt uiteindelijk
niet bij de lezers neergelegd, maar bij de bestuurlijke kaste. De bestuurlijke
kaste wordt niet uitgenodigd om aan de slag te gaan met de oplossing om in
actie te komen, maar gediskwalificeerd.
De focus in de analyse was steeds weer gericht op de constructie van
deze aspecten. In plaats van ‘de bestuurlijke kaste’ als een vast gegeven op
te vatten in de analyse, werd deze geanalyseerd op hoe de schrijvers deze
als oorzaak van het probleem construeren. De ‘bestuurlijke kaste’ blijkt zo
een discursieve bron te zijn voor het toewijzen van schuld door BON. Daarbij
laten de schrijvers zien dat deze zij-groep het niet waard is om verantwoordelijk
te zijn voor de oplossing.
Sjamaar heeft geen duidelijke ‘zij-groep’ die hij aanwijst als verantwoordelijk
voor het ontstaan van het probleem. Het zijn de media die in reactie op Sjamaar
beleidmakers en politici aanspreken op hun verantwoordelijkheid voor
het probleem. Sjamaar stelt alleen het schoolbestuur aansprakelijk voor het
aanhoudend negeren van de signalen. Sjamaar zit dan ook nog in een bewijsfase
en BON daarentegen brengt lezers in een veel comfortabelere positie.
163

Bij BON wordt de vereniging door de reacties getypeerd als een groep die
in het geweer komt vanuit integere motieven tegen het falende establishment.
Hoewel BON de crisis in het onderwijs kapitaliseert als een moreel en
materieel failliet waarop we als land hard afstevenen, reageren de media
vooral op het morele aspect. Nieuwsbronnen pikken het element eruit
waarin de schrijvers aandacht vragen voor de toekomst van het kind dat op
het spel staat. Wat BON niet doet, doen de media wel: ze maakt de samenleving
verantwoordelijk voor een falend onderwijsbeleid. Bovendien schetsen
de media de beweging zelf als een oplossing om de verloedering van
het onderwijs tegen te gaan. Ze wordt als een alternatieve beroepsvereniging
geschetst, ze geeft status aan de oplossing. Mensen moet zich gaan
organiseren en lid worden van BON want zij kan hun belangen behartigen.
Tevens stellen de media dat BON al bestaat en al bezig is.
BON lokt lezers omdat ze perspectieven schetst en ze het aantrekkelijk
maakt mee te doen aan de beweging. Deze benadering heeft daarom
potentie in tegenstelling tot de frustratie bij Sjamaar. Het probleem is dus
te hanteren voor de ontvangers want bij BON is er een uitweg: de ‘zijgroep’
heeft het veroorzaakt. De onderwijshervormers zijn niet in staat
gebleken tot verbeteringen: ze hebben daar de capaciteiten niet voor.
De Verbrugges presenteren deze observaties van het probleem als vanzelfsprekendheden
die verder niet hoeven te worden beargumenteerd. Hun
strategieën zijn dan ook veel dwingender, temeer daar zij de suggestie
wekken er al wat aan te doen. Ze creëren via hun uitspraken het zogenoemde
‘bandwagon effect’ (Milgram, 1969). 19 Omdat ze stem geven aan
een meerderheid, kunnen ze een navolgingseffect bij anderen oproepen.
Bij BON wordt een collectieve emotie gedeeld, maar bij de rector gaat
het om een incidentele probleemsituatie. Deze laatste strategie is in deze
context risicovoller gebleken: particuliere emoties worden afgedaan als iets
waar je je persoonlijk druk overmaakt. De oplossing van BON, het delen,
werkt dus beter dan het overdragen van de last van het probleem.
Sjamaar biedt geen oplossing maar zijn verhaal is dreigend van toon. Zijn
betoog is slecht te accepteren voor de lezer omdat de medeverantwoordelijkheid
die hij creëert vaag is; onduidelijk is wie hij daarbij op het oog
heeft. Je weet gewoon niet wat je zou moeten doen om het probleem te
lijf te gaan. Met andere woorden: het handelingsperspectief is volstrekt
onduidelijk.
Sjamaar beschrijft de door hem en het bestuur gezamenlijk ondernomen
en gefaalde pogingen om het probleem te bestrijden. Hierdoor ontstaat
uitzichtloosheid: er valt niets tegen te doen. Daartoe hanteert hij ook
19 Milgram, Bickman, L. & S., Berkowitz, L., (1969) Note on the drawing power of crowds
of different size. Journal of Personality and Social Psychology, 13, 79-82.
164

veel ‘je-constructies’ waarbij ‘je’ ook kan worden opgevat door de lezer als
als een waarschuwing voor een ontwikkeling die ook hem kan treffen. De
strategie helpt de rector weliswaar bij het aannemelijk maken van een probleem
dat op grote schaal speelt, maar is tevens een dreiging waaraan je je
als ontvanger lastig kunt onttrekken. Het interactionele probleem voor de
rector is: ‘Hoe kan ik de bal bij jullie leggen zonder dat mij gebrek aan inzet
wordt verweten’? Maar dit lijkt niet te werken omdat het resultaat is dat hij
zelf de handdoek in de ring gooit en louter verwijten maakt naar een omgeving
die het probleem negeert.
Al met al laat de analyse zien dat bij Sjamaar de combinatie van a) het
medeverantwoordelijk maken voor de oorzaak van het probleem, b) het
tonen van fatalisme en c) het niet bieden van een oplossingsperspectief
leiden tot dat de kranten het laten voor wat het is. De rector wordt dus
door de media behandeld als symbool voor een probleem dat vooral
hemzelf treft.
BON daarentegen wordt door de media neergezet als de oplossing van
het probleem. Hier speelt mee dat mensen problemen veel gemakkelijker
accepteren als de oplossing zichtbaar is. Ik kan op grond van mijn analyse
aanvullen dat het er toe doet of een crisis als sluipend of slepend
(zie hoofdstuk 3) wordt geconstrueerd, want dat heeft effect op de acceptatie
van het probleem.
Discussie
Bediscussieerd kan of de strategieën van BON ook voor Sjamaar hadden
kunnen werken of omgekeerd. Had BON hetzelfde kunnen gebeuren in de
interactie met de omgeving als Sjamaar? Wellicht hadden ook zij als klagers
kunnen worden weggezet. Van belang is hier dat het gaat om de combinatie
in discursieve strategieën die BON gebruikt. Zo tonen ze hun grieven
over het probleem in combinatie met het aanwijzen van de bestuurlijke
kaste als een zondebok. Deze inzet van strategieën samen zorgt er voor dat
zij erin slagen de crisis in de buitenwereld manifest te maken.
Had Sjamaar dan hetzelfde moeten doen als BON om te slagen in het
aan de orde stellen van de segregatie in het onderwijs? Als Sjamaar met
vanzelfsprekendheid had gesproken, had zijn boodschap dan meer effect
gehad? Was hij dan niet slachtoffer van het probleem geworden? Om
hierop antwoord te geven zou dit in dezelfde context van toen moeten
worden bekeken, maar we kunnen de geschiedenis niet veranderen. Wel
kan ik nu achteraf constateren dat de segregatie een sluimerende crisis
in het onderwijs vormde en dat het signaal van Sjamaar in de discussie
daarover verloren is gegaan. De analyse van zijn aanpak wijst erop dat de
vele bewijzen die hij destijds opvoerde hem juist als woordvoerder van
165

het probleem minder geloofwaardig maakten. Ze werkten eerder tegen
hem ‘Waarom zoveel ophef maken’ en ‘heb je soms zelf een probleem’, dat
waren overwegend de reacties. Het construeren van geloofwaardig woordvoerderschap
speelt dus sterk bij het aan de kaak stellen van een crisis. Zo
zagen we dat Sjamaar het failliet over zichzelf afroept en daarom ook de
crisis niet kan aankaarten. Ook kan de vraag gesteld of het wel raadzaam is
om als individu te opereren. Is het effectiever om in collectieve termen te
spreken en een achterban te suggereren? Genereer je dan als crisismakelaar
meer effect? De analyse duidt erop dat het creëren van gemeenschappelijkheid
van belang is. Beide crisismakelaars waren op dit aspect actief.
Maar het betekenis geven aan een crisis voor de omgeving krijgt vooral
impact door het oplossingsperspectief dat daarbij voor de buitenwereld
wordt geschetst. Het heeft effect op ontvangers van het signaal wanneer
ze weten welke respons kan worden geleverd om de crisis te bestrijden. Dit
kan al in de interactie naar voren worden gebracht door crisismakelaars.
8.4 Implicaties en beperkingen
van het onderzoek
Voordat ik wil ingaan op de implicaties van dit onderzoek wil ik eerst de
beperkingen van deze studie beschrijven. Deze studie behandelt de interactionele
kant van de zaak. Zo wil ik op basis van deze studie geen algemene
uitspraken doen over hoe crisismakelaars te werk zouden moeten
gaan bij het aan de kaak stellen van een crisis.
Dit onderzoek is veeleer een uitsnede van het probleem waar crisismakelaars
voor staan. Het gaat om hoe crisismakelaars zelf een crisis
definiëren en hoe zij hun signaal daartoe construeren. Dit onderzoek wil
inzicht krijgen in de interactionele problemen die crisismakelaars hebben
bij het aan de buitenwereld kenbaar maken van een probleem. Zo kun je het
probleem beter leren kennen, eerder begrijpen waarom deze dynamiek zo
werkt en dat inzicht biedt dan vervolgens houvast voor eventuele interventies
van de communicatiediscipline. Uit de bestudeerde situaties blijkt dat
de effectiviteit van crisismakelaars zeer variabel kan zijn. Juist ter wille van
die variabele effectiviteit is het zinvol inzicht te verwerven in hun interactionele
opgaven en oplossingen.
Het onderzoek levert geen model op dat de werkelijkheid op een bepaalde
wijze vastlegt. Resultaten uit deze analyse laten zich niet één op één vertalen
naar andere situaties. Echter, zo laat ook de discursieve psychologie
zien, inzichten kunnen wel breder worden gedeeld. Patronen die uit eerdere
166

onderzoeken naar voren zijn gekomen, blijken ook toepasbaar in andere
contexten waarin dezelfde interactionele problemen spelen. Dit duidt er
ook op dat het geen incidenten betreft, maar interactionele problemen zijn
die vaker spelen en universaliteit hebben. Het is dus mogelijk te kijken naar
gelijkenissen die generaliseerbaar zijn.
Ook dit onderzoeksmateriaal toont patronen waarvan aannemelijk is
dat deze ook in andere situaties van crisismakelaardij naar voren komen.
Evengoed zullen dan situaties in hun eigen context bekeken en op hun
relevantie beoordeeld moeten. Immers, in andere contexten kunnen voor
crisismakelaars andere effecten optreden. Maar de inzichten uit deze studie
kunnen wel als richtlijnen fungeren om crises in een vroegtijdig stadium te
herkennen. Zo biedt de studie meer inzicht in de belangrijkste beslisfactoren
bij het aan de kaak stellen van een crisis.
Tevens laat de analyse zien dat het construeren van een ‘hartenkreet’ in de
praktijk kan leiden tot het ‘wegzetten’ van een signaal. Door emoties op
de voorgrond te zetten loop je het risico dat je bijdrage wordt afgedaan
als een persoonlijk probleem. Uit de analyse blijkt dat de reacties op de
bijdrage van Sjamaar zich niet richten op de authenticiteit van zijn signaal,
maar deze afdoet als een private emotie. Op basis van dit onderzoek laat ik
zien dat het initiatief van de rector door zijn presentatie van het probleem
niet gewerkt heeft, er is geen algemeen besef van crisis als gevolg van
segregatie ontstaan. Dit ligt anders bij BON waar het probleem wel breed
onderkend wordt. Zij zijn daarbij een belangrijke actor gebleken, getuige de
analyse. Hoewel ze zich ideologisch profileren, maken ze het probleem ook
gemeenschappelijk en suggereren ze een achterban. Zo creëert BON een
uitweg voor het profileringprobleem.
Het onderzoek laat bovendien zien dat het niet noodzakelijkerwijs zo
hoeft te zijn dat bepaalde interactionele problemen per se spelen, maar dat
crisismakelaars ook zelf interactionele problemen kunnen oproepen. De
inhoud is onlosmakelijk verbonden met wat mensen willen bereiken met
wat ze zeggen. Sjamaar heeft andere interactionele problemen dan BON,
dit inzicht is tevens hoopvol omdat het laat zien dat interacties ook positieve
invloed kunnen hebben.
Kortom, dit onderzoek heeft als doel te beschrijven wat crisismakelaars zelf
al doen, de wijze waarop ze opereren via interacties in een complex krachtenveld.
Door constructies van die alledaagse werkelijkheid tussen crisismakelaars
en buitenwereld te analyseren, heb ik nieuwe inzichten gegenereerd
over signalen die er al zijn en die duiden op crisis.
Ik laat zien dat het intiatief van Sjamaar niet gewerkt heeft, waardoor
de sector ook niet heeft kunnen leren van zijn signaal. Bij BON is er wel
167

interactie ontstaan tussen hen en het ministerie OC&W. Vervolgstudie kan
onderzoeken op welke wijze deze is verlopen en welke lessen daaruit kunnen
worden getrokken
Relevantie voor de communicatieprofessional
De communicatieprofessional kan een crisismakelaar zien als iemand die
een grote invloed kan hebben op de publieke agenda, op publieke zaken die
voor de overheid belangrijk zijn. Het herkennen van een crisismakelaar is
onderdeel van een ‘early warning system’: er gaat mogelijk wat gebeuren
in de dynamiek van de omgeving van de organisatie. Daarop kan de communicatieprofessional
anticiperen om hun interactionele problemen beter
te begrijpen en oog te hebben voor wat het effect is van wat crisismakelaars
zeggen. Wat wordt er – al dan niet bewust – mee bereikt? Dit laatste aspect
bepaalt mede het verloop van de crisis. Door bijvoorbeeld de urgentie van
het probleem aan te zetten kun je als crisismakelaar worden geparkeerd.
Het signaal kan zo verloren gaan. De communicatieprofessional kan leren de
interactionele problemen van crisismakelaars te herkennen en vervolgens
te erkennen. Deze studie heeft hieraan een bijdrage willen leveren. Zicht is
gegeven op kenmerkende interactionele problemen voor crisismakelaars.
Door bewust te zijn van het type interactionele problemen en het type
reactie dat zich voor kan doen bij het aankaarten van een crisis kan de communicatieprofessional
beter begrijpen hoe een crisis zich in de omgeving
ontwikkelen kan. Bovendien kan een communicatieprofessional zo mogelijk
ook met een beter resultaat in contact treden met crisismakelaars.
Communicatieprofessionals zouden gevoeliger kunnen zijn op de functionaliteit
van de interactionele problemen van de crisismakelaars. De
vraag ‘waarom juist nu dit signaal zo gebracht?’ moet tot de vaste uitrusting
van de communicatieprofessional gaan behoren. Door hun interactionele
problemen beter te begrijpen, kan de reactie beter worden afgestemd
op het signaal. Zo kan de communicatieprofessional ook creatief bondgenoot
zijn van de crisismakelaar en zou dan ook beloond moeten worden
voor het ontdekken van een sluimerende crisis.
8.5 Ten slotte
Dit onderzoek laat zien dat crisismakelaars als dynamische elementen in de
maatschappij kunnen worden beschouwd. Zij geven afwijkende meningen,
vormen nieuwe initiatieven, waarvan door de organisatie geleerd kan worden.
Daarbij hebben ook zij verschillende achtergronden en motieven, maar
door deze signalen serieus te nemen staat de organisatie in contact met de
bron voor vernieuwing. De waarde van een discursieve insteek ligt in hoe je
168

met bepaalde thema’s in de communicatie kunt omgaan bij de ontwikkeling
van beleid. Een discursieve benadering kan leiden tot een beter contact
over deze thema’s. Want precies op dit punt gaat het in de praktijk vaak
mis. Deze benadering is een manier om die alom falende interactie tussen
overheid en burgers van perspectief te voorzien. De overheid is vaak niet in
staat om te begrijpen wat de burger zegt omdat de interactionele problemen
van de burger onvoldoende worden gezien.
169

Literatuur
– Aarts, M.N.C., & van Woerkum, C. M.J. (2005). Frame construction in
interaction. Wageningen Universiteit.
– Aarts, M.N.C., & van Woerkum, C.M.J. (2008). Staying connected: a study
of interrelationships and communication between organizations and their
environment. Corporate Communications, vol. 13, (2) 197-212.
– Aarts, M.N.C., & van Woerkum, C.M.J. (2008). Strategische communicatie,
principes en toepassingen. Assen: Koninklijke Van Gorcum.
– Abma, T. (ed.) (1999) Telling Tales: On Evaluation and Narrative, Series:
Advances in Program Evaluation, Connecticut: Stamford.
– Adler, P. (1981) Momentum a theory of social action. SAGE.
– Alink, F. Boin, R.A., & ’t Hart, P. (2001). Institutional Crises and Reforms
in Policy Sectors: The case of refugee policy in Europe. Journal of European
Public Policy, vol. 8 (2) 286-306.
– Anderson, J.E. (1982) Cases in public policymaking. Second Edition,
CBS College Publishing.
– Alban, B.T. (1997) Large Group Interventions. Jossey-Bass inc.
– Arend, van der, S. (2007). Pleitbezorgers, procesmanagers en participanten
Interactief beleid en de rolverdeling tussen overheid en burgers in
de Nederlandse democratie. Eburon Uitgeverij.
– Arpan, L.M., & Roskos-Ewoldsen, D.R. (2005). Stealing thunder: Analysis of
the effects of proactive disclosure of crisis information Elsevier, Public relations
review 425-433.
– Bartels, G. e.a. (1998). De transactionele overheid, Alphen aan den Rijn: Kluwer.
– Beck, U. (1992, a) From Industrial Society to Risk Society: Questions of Survival.
– Social Structure and Ecological Enlightenment’, Theory, Culture and
Society 9: 97-123.
– Beck, U. (1992b). Risk Society – Towards a New Modernity. London: SAGE.
– Beck, U. (1997). De wereld als risicomaatschappij, Gennep B.V., Uitgeverij Van.
– Billig, M. e.a., (1988). Ideological Dilemmas: A Social Psychology of Everyday
Thinking, SAGE.
– Boin, A. & ’t Hart, P. (2003). Public Leadership in Times of Crisis: Mission
Impossible?, Public Administration Review, Volume 63, Number 5, p.544-553.
– Boin, A., t Hart, P., Stern, E., & Sundelius B. (2005). The Politics of Crisis
Management: Public Leadership Under Pressure, Cambridge:, 180 pp.,
Cambridge University Press.
– Boin, A. (2004). Failure of Foresight: Can we see crisis coming? Presented at
the International Conference ‘Crisis Management in Europe – Problems and
Perspectives’ Slovenia. March 11-14.
170

– Bouwman, L., te Molder, H., Koelen, M., & van Woerkum, C. (2009).
I eat healthfully but I am not a freak. Consumers’ everyday life perspective
on healthful eating. Appetite 53, p.390-398.
– Bovens, M.A.P (1990). Verantwoordelijkheid en organisatie, Beschouwingen
over aansprakelijkheid, institutioneel burgerschap en ambtelijke
ongehoorzaamheid. Zwolle: Tjeenk Willink.
– Bovens, M.A.P., ’t Hart, P. (1996). Understanding Policy Fiascoes,
New Brunswick: Transaction.
– Bovens, M.A.P. ’t Hart, P. & Guy Peters, B. (2001). Success and Failure in Public
Governance, Cheltenham/Northampton: Edward Elgar.
– Brink, G, van den, (2002). Mondiger of moediger, Een studie naar de politieke
habitas van hedendaagse burgers, Den Haag: SDU uitgevers.
– Clayman, S., & Heritage, J. (2002). The News Interview: Journalists.
– and Public Figures on the Air. Cambridge: Cambridge University Press.
– Collins, H.M. and Evans, R.J. (2002). The Third Wave of Science Studies:
Studies of Expertise and Experience, Social Studies of Sciences; SAGE.
– Commissie Toekomst Overheidscommunicatie, (2001). In dienst van
de democratie, Den Haag.
– Coombs, W. Timothy & Holladay, S. J. (eds). (2010). The Handbook of Crisis
Communication. Blackwell Publishing.
– Devane, T, Holman, P. (1999). The change Handbook, Group methods for
shaping the future, Berrett-Koehler Publishers, Inc.
– Dewulf, A. (2005). Issue Framing in Multi-Actor Contexts, How people make
sense of issues through negotiating meaning, enacting discourse and doing
difference, Leuven: Katholieke Universiteit.
– Dewulf, A., Gray, B., Putnam, L., Lewicki, R., Aarts, N., Bouwen,
R., et al. (2009). Disentangling approaches to framing in conflict and
negotiation research: A meta-paradigmatic perspective. Human Relations,
62(2), 155-193.
– Douglas, M., & Wildavsky, A. B. (1983). Risk and culture: an essay on the
selection of technological and environmental dangers. Berkeley: University
of California Press.
– Eder, K. (2000). Taming risks through dialogues: the rationality and
functionality of discursive institutions in risk society’ in M. Cohen,
Risk in the modern age: Social Theory, Science and Environmental
Decision-Making, Basingstoke: Macmillan, p.225-48.
– Edwards, D. (1998) The relevant thing about her: social identity categories
in use In: Charles Antaki, Sue Widdicombe, eds. Identities in talk. London:
Sage: 15-33.
171

– Edwards, D. (1998) Shared Knowledge as a Performative and Rhetorical
Category’, in J. Verschueren (ed.) Pragmatics in: Selected Papers
From the 6th International Pragmatics Conference, Antwerp: International
Pragmatics Association. (2) p.130-41.
– Edwards, D. (1991). Categories are for talking, On the cognitive and discursive
bases of categorization, Loughborough University, Theory & Psychology
vol. 1: Sage, 515-542.
– Edwards, D. (1994). Script Formulations: A Study of Event Descriptions in
Conversation’ Journal of Language and Social Psychology 13: 211-47.
– Edwards, D. (1995). ‘Two to Tango: Script Formulations, Dispositions, and
Rhetorical Symmetry in Relationship Troubles Talk’, Research on Language
and Social Interaction 28: 319-50.
– Edwards, D. Discourse and Cognition. (1997). Sage Publications, London.
– Edwards, D. (1999). Emotion Discourse Culture & Psychology SAGE.
– Edwards, D. (2000). Extreme Case Formulations : Softeners, Investment,
and doing Nonliteral, Research on Language and Social interaction, 33 (4),
347-373.
– Edwards, D (2003). Analyzing Racial Discourse: The Discursive Psychology
– of Mind-World Relationships, in Berg, H. van den, Wetherell, M. & Houtkoop-
Steenstra, H (Eds.) Analyzing race talk: Multidisciplinary approaches to the
interview, Cambridge: University Press.
– Edwards, D. Stokoe E. (2004). Discursive psychology, focus group interviews,
and participants’ categories. British Journal of Developmental Psychology,
22, 499-507.
– Edwards, D. (2005). Moaning, Whinging and Laughing: The Subjective Side
of Complaints, Discourse Studies. 6: 5-’29.
– Edwards, D. (2007). Managing subjectivity in talk. In: Hepburn,
A., Wiggins, S., eds. Discursive Research in Practice: New Approaches to
Psychology and Interaction. Cambridge: Cambridge University Press: 31-49.
– Everts, Ph.P. (1983). Public Opinion, The churches and Foreign Policy,
Leiden University Press.
– Eyestone, R., (1982). Why some issues are ignored. Anderson, University
of Houston.
– Gerard G. en Ellinor, L, (1999). Dialoque, The change Handbook.
Group methods for shaping the future, Peggy Holman and Tom Devane,
Berrett-Koehler Publishers, Inc.
– Ginneken, J. van, (2002). Schokgolf omgaan met opiniedynamiek.
Amsterdam: Boom.
– Ginneken, J. (2000). Brein-Bevingen. Amsterdam: Boom.
– Ginneken, J. van (2003). Het mysterie monarchie. Een interview met het
Nederlandse volk. Amsterdam: Boom.
172

– Ginneken, J. (2009). De kracht van de zwerm, Zelfsturing in de organisatie,
Business Contact.
– Grin, J. (2006). Reflexive modernization as a governance issue – or: designing
and shaping Re-structuration, p.54-81 in: Voß, Jan-Peter; Bauknecht,
Kemp, René (eds.), Reflexive Governance for Sustainable Development.
Cheltenham: Edward Elgar.
– Grunig, J.E. (1992). Excellence in Public Relations and Communication
Management. Routledge.
– Guise J., Widdicombe S. & McKinlay A., (2007). What is it like to have ME?
The discursive construction of ME in computer mediated communication
and face to face interaction, Health, 11 (1) 87-108.
– Gutteling, J. (1999). Crisiscommunicatie: een kwestie van vertrouwen
(Crisis communication: a question of confidence). Alphen aan den Rijn:
Samsom.
– Gutteling, J.M., (1997). Berichtgeving over biotechnologie in de Volkskrant
1986-1996. 60, Vakgroep Psychologie, Universiteit Twente, Enschede, 1997
– Gutteling, J.M. & Wiegman, O. (1996). Exploring Risk Communication.
Dordrecht: Kluwer.
– Hajema, l. (2001). De glazenwassers van het bestuur. Koninklijke van Gorkum.
– Hajer, M.A. (1995). The politics of environmental discourse: ecological
modernization and the policy process. Clarendon Press, Oxford.
– Haft-van Rees, M.A. (1989). Taalgebruik in gesprekken. Martinus Nijhoff
– Harré, R., & Parrott, W.G. (1996). The emotions: Social, cultural and biological
dimensions. London: Sage Publications.
– ’t Hart, P. (2001). Trends in Crisis Management Practice and Crisis Management
Research Presentation Paris: CNRS seminar.
– Hogg, M. en Tindale, S. (2001). Blackwell Handbook of Social Psychology
Group Processes.
– Hoonaard W. van den, (1996). Working with Sensitizing Concepts Analytical
Field Research, SAGE.
– Houtkoop, H. & Koole, T. (2000). Taal in actie, Hoe mensen communiceren
met taal, Coutinho.
– Huysmans, F. & Steenbekkers, A. (2004). Bezorgdheid en geinformeerdheid
van Europese burgers over industriele en natuurlijke risico’s, in Tijdschrift
voor Communicatiewetenschap 32.
– Josephs, I.E. (1995). The problem of emotions from the perspective of
psychological semantics. Culture & Psychology, 1(2), 279-288.
– Kapferer, J, (1990). Rumors. Transaction Publishers.
– Kasperson, R.E., Renn, O., Slovic, P., Brown, H.S., Emel, J., Goble,
R., Kasperson, J.X., & Ratick. (2000). The social amplification of risk;
a conceptual framework, The perception of risk Londen: Sterling.
173

– Kasperson, R.E. & Kasperson, J.X. (eds) (2005). Social Contours of Risk: Publics,
risk communication and the social amplification of risk. London: Earthscan.
– Kasperson1, R.E, Golding, D & S Tuler S, (1992). Social Distrust as a Factor in
Siting Hazardous Facilities and Communicating Risks. Journal of social issues,
48 (4), 161-187.
– Katz, E., & Lazarsfeld, P. F. (1955). Personal influence: The part played by people
in the flow of mass communication. New York: The Free Press.
– Kingdon, J.W. (1982). Dynamics of agenda Formation in Congress. Anderson,
University of Houston.
– Kiser, L., & Ostrom, E. (1982). The Three Worlds of Action. In E. Ostrom (Ed.),
Strategy of politica I inquiry. Beverly Hills, CA: SAGE, p.179-222.
– Klandermans B. (1986). Mobiliseren door sociale bewegingen in Overtuigen
en activeren Klandermans & Seijdel E., Van Gorcum.
– Lamerichs, J. & te Molder, H.F.M. (2003). Computer Mediated
Communication: From a cognitive to a discursive model. New Media & Society,
5(4), 451-473.
– Lamerichs, J., Koelen, M., & te Molder, H.F.M. (2009). Turning adolescents
into analysts of their own discourse: Raising reflexive awareness of everyday
talk to develop peer-based health activities. Qualitative Health Research,
19(8), 1162-75.
– Leeuwis, C. (2000). Voorbij het onderscheid tussen experts en leken.
Over de rol en betekenis van expertise in participatieve processen,
Pedagogiek, 347-361.
– Lidskog, R. (2000). Scientific evidence or lay people’s experiences?
On risk and trust with regard to modern environmental threats’, in
M. Cohen, Risk in the modern age: Social Theory, Science and Environmental
Decision-Making, Basingstoke: Macmillan, pp.196-224.
– Lindblom, CE. (1959). The science of ‘muddling through’.
Public Administration Review. 19, 79-88.
– Locke, A. Edwards, D. (2003). Bill and Monica: Memory, Emotion
and Normativity in Clinton’s Grand Jury Testimony. British Journal of
Social Psychology.
– Lopes, L. (1991). The rhetoric of irrationality, University of Iowa,
Theory & Psychology, SAGE, 1(1), 65-82.
– Luhmann, N. (1991). Sociologie des Risico’s. Berlijn: de Gruyter.
– Lutz, C.A. (1990b). Engendered emotion: Gender, power, and the rhetoric of
emotional control in American discourse. In C.A. Lutz & L. Abu-Lughod (Eds.),
Language and the politics of emotion. pp.69-91, Cambridge.
– Van Maanen, J. (1988). Tales of the Field: On Writing Ethnography.
Chicago: University of Chicago Press.
– Merkx, F. (1998). Public Understanding of Science in new Metropolis,
Science & Technology Center, Universiteit Twente, Enschede.
174

– Milgram, S., Bickman, L., & Berkowitz, L. (1969). Note on the drawing
power of crowds of different size. Journal of Personality and Social Psychology,
13, 79-82.
– Moreira. J. P. (2007). A framework for responsive health policy and
corporate communication, Corporate Communications: An International
Journal. 12 (1), 8-24.
– Otway H.J. & Winterfeldt, D. (1982). Beyond acceptable Risk: on the social
acceptability of technologies, Policy Sciences 14, 247-256.
– Osch, D.C. (2003). Co-orientatie: truc of troef? Kluwer.
– Padmos, H., Mazeland, H. & te Molder H. F.M. (2006). On doing being
personal: Citizen talk as an identity-suspending device in public debates
on GMOs. In: H. Hausendorf & A. Bora (Eds.), Analysing Citizenship Talk:
Social Positioning in Political and Legal Decision-making Procedures, p.276-295.
Amsterdam: John Benjamins.
– Potter, J. & Wetherell, M. (1987). Discourse and Social Psychology.
London: SAGE.
– Potter, J., Wetherell, M. and Chitty, A. (1991) Quantification rhetoric – cancer
on television, Discourse and Society, 2, 333-365.
– Potter, J. (1996). Representing Reality: Discourse, Rhetoric and Social Construction.
London: SAGE.
– Potter, J. (2002). Two kinds of natural. Discourse Studies, 4(4), 539-42.
– Potter, J., & Hepburn, A. (2005, a). Qualitative interviews in psychology:
Problems and possibilities. Qualitative Research in Psychology, 2(4), 38-55.
– Potter, J., & Hepburn, A. (2005b). Discursive psychology as a qualitative
approach for analyzing interaction in medical settings. Medical Education,
39(1), 338-44.
– Renn O. (1998). The role of risk communication and public dialogue for
improving risk management. Risk Decision and Policy 3, (I), 5-30.
– Tway, H. & Winterfeldt, (1982). Beyond acceptable Risk: on the Social acceptability
of technologies, Elsevier Scientific Publishing Company.
– te Molder, H.F.M. (2008). Discursive psychology. In: W. Donsbach (Ed.)
The International Encyclopedia of Communication, Volume IV (p.1370-1372).
Oxford, UK and Malden, MA: Wiley-Blackwell.
– te Molder, H.F.M. (1999). Discourse of dilemmas: An analysis of
communication planners’ accounts, British Journal of Social Psychology
38, 245-63.
– te Molder, H.F.M. en Potter, J. (2005). Conversation and cognition, Cambridge
University Press.
– te Molder, H.F.M. (2005). ’I just want to hear somebody right now’.
Managing identities on a telephone helpline. In: C. Baker, M. Emmison &
A. Firth (Eds.) Calling for help. Language and social interaction in telephone
helplines (p.153-173). Amsterdam: John Benjamins.
175

– te Molder, H.F.M. & Gutteling, J. (2003). The issue of food genomics: About
reluctant citizens and united experts. In: R. van Est, L. Hanssen en O. Crapels
(Eds.), Genes for your food – Food for your genes. Societal issues and dilemmas
in food genomics (p.117-128). The Hague: Rathenau Institute.
Working document 92.
– te Molder, H. F.M. (2009). Discourse theory and analysis. In: S.W. Littlejohn
& K. Foss (Eds.) Encyclopaedia of Communication Theory, pp. 312-317.
London: Sage.
– Peretti-Watel, P. La societe du risqué. Paris: La Decouverte/Reperes, 2001.
– Putnam, L.L., Fairhurst, G.T., & Jablin F.M. (2001). Discourse analysis in
organizations: Issues and concerns in The New Handbook of Organizational
Communication: Advances in Theory, Research and Methods, (p.231-269).
London: SAGE.
– Rogers, R.W. (1983). Cognitive and physiological processes in fear appeals
and attitude change: A Revised theory of protection motivation.
In J. Cacioppo & R. Petty (Eds.), Social Psychophysiology, (p.153-176).
New York: Guildford Press.
– Reynolds B. & Seeger, M.W. (2005). Crisis and emercency risk communication
as an integrative model, Journal of Health Communication, 1045-55.
– Renn, O. (1992). Concepts of Risk, A classification. Londen: Westport.
– Russell, J.A. (1991). Culture and the categorization of emotions. Psychological
Bulletin, 110, 426-450.
– Sacks, H., (1987). On the preferences for agreement and contiguity in
sequences in conversation, University of Californie, in Button, G & Lee,
I.R.E.; Talk and social organisation, Clevedon: Philadelphia p.54-70.
– Sarangi S.& Candlin, C. (2003). Categorization and explanation of risk:
a discourse analytical perspective, Health, Risk & Society, 5, (2), 115-124.
– Slovic, P. (1993). Perceived risk, trust, and democracy. Risk Analysis,
13, 675-682.
– Slovic, P. (1999). Trust Emotion, Sex, Politics, and Science: Surveying the
Riskassesment Battlefield, Risk Analysis, 19 (4) 689-701.
– Starr, C. (1969). Social benefit versus technological risk, Science, 165, 232-1238.
– Stekelenburg Van, J. Promoting or preventing social change. Instrumentality,
identity, ideology and groups-based anger as motives of protest participation,
Ph.D. Faculty of Psychology and Pedagogic, VU University Amsterdam.
Amsterdam: Ridderprint, 2006.
– Sneijder, P.W.J.; Molder, H.F.M. te (2009) Normalizing ideological food choice
and eating practices: identity work in online discussions on veganism
Appetite 52. – p.621-630.
– Sneijder, P.W.J. (2006). Food for Talk: Discursive identities, food choice
and eating practices, (Unpublished doctoral dissertation). Wageningen
Universiteit.
176

– Sneijder, P. & te Molder, H.F.M. e.a (2006). De discursieve actiemethode:
jongeren ontwikkelen gezondheidsinterventies.
– Sneijder, P. & te Molder, H.F.M. (2006). Disputing taste: Food pleasure as an
achievement in interaction. Appetite, 46, 107-116.
– Sneijder, P. & te Molder, H.F.M. (2004). ’Health should not have to
be a problem’. Talking health and accountability in an Internet forum on
veganism. Journal of Health Psychology, 9(4), 599-616.
– Stichting weten, (2004) Risicocommunicatie, Praktijk & theorie, samenstelling
H.A. Schutter & R.R. Braam.
– Starr, C. (1982). Social Benefit versus technological risk, What is our society
willing to pay for safety, Science, 3 1232-1238.
– Sutcliffe, K.M. (2000). Organizational Environments and Organizational
Information Processing, in The New Handbook of Organizational Communication:
Advances in Theory, Research, and Methods, Sage Publications.
– Tiemeijer, W. L. (2006). Het geheim van de burger, Over staat en opinieonderzoek.
Aksant.
– Tops, P.& Zouridis, S (2002). De binnenkant van politiek. Atlas.
– Tulloch, J. & Lupton, D. (2003). Risk and everyday life. SAGE.
– Vaughan, E. & M. Seifert (1992). Variability in the Framing of Risk Issues,
Journal of Social Issues 48 (4), 119-135.
– Turner, R.H. & Klillian, L.M. (1987). Collective behavior. Prentice-Hall.
– Vertzberger Y. I. (1997). ‘The Antinomies of Collective Political Trauma:
A Pre- Theory’, In: Political Psychology, (18), 4, 863-876.
– Walzer, S. (2001). Developing sociologists through qualitive study of college
life, Teaching Sociology, 29, 88-94.
– Wallwork J. & Dixon, J.A. (2004). Foxes, green fields and Britishness:
On the retorica constructions of place and national dentist, British Journal
of Social Psychology, 43 (1), 21-39.
– Wetherell, M., Stiven, H & Potter, J. (1987). Unequal egalitarianism:
A preliminary study of discourses concerning gender and employment
opportunities. British Journal of Social Psychology, 26, 59-71.
– White, G.M. (1990). Moral discourse and the rhetoric of emotions.
In C.A Lutz & L. Abu-Lughod (Eds.), Language and the politics of emotion
(p.46-68). Cambridge: Cambridge University Press.
– Wildavsky, A., (1988). Searching for safety, Transaction Publishers.
– Woerkum, C.M.J. van & Aarts, M.N.C. (2008). (Staying connected:
the communication between organizations and their environment.
Corporate communications: an international journal, 13(2), 197-211.
– Woerkum, C.M.J. van & Aarts, M.N.C. (2008). The Orientation of
Organizations to their Environments: Functions of the Unconscious Mind.
Journal of Public Relations Research, 20 (2), 180-206.
177

– Woerkum, C.M.J. van (2007). Orality and the process of writing,
J. Technical writing and communication, 37 (2) 183-201.
– Woerkum, C van & Aarts, M.N.C. (2007). Creativity, planning and
organizational change, Journal of Organizational Change Management,
20 (6), 847-865.
– Woerkum, C. van (1999). ‘Wetenschaps- en technologievoorlichting:
een dynamische professie’. In: Tijdschrift voor Wetenschap, Technologie
& Samenleving, 7(1), 2-4.
– Woerkum, C. van (2003) inaugurele rede Organisaties in hun biotoop:
over de communicatie van organisaties, Wageningen Universiteit.
– Woerkum, C.M.J. van & te Molder, H.F.M. (2007). Wetenschap in
alledaagse communicatie Science in everyday talk. In J. Willems (Ed.),
Basisboek wetenschapscommunicatie (p.222-234). Amsterdam: Boom.
– Woerkum, C.M.J. van & Knotters, M. (2007). Ik voel nattigheid:
risicoperceptie en risicocommunicatie bij waterbeheer in de agrarische sector,
Stromingen: vakblad voor hydrologen, 13 (1). 33-44.
178

Bijlage 1
De onderwijsvernieuwingen omvatten:
– De basisvorming die werd in 1993 ingevoerd. Alle leerlingen volgen in de
eerste jaren van het voortgezet onderwijs hetzelfde lesprogramma.
– De tweede fase die in de bovenbouw havo en vwo werd in 1998 en 1999
ingevoerd.
– Leerlingen in de bovenbouw van havo (vijfjarige opleiding) en vwo (zesjarige
opleiding) die niet meer zelf een vakkenpakket samenstellen, maar kiezen
uit vier profielen (natuur en techniek, natuur en gezondheid, economie
en maatschappij, en cultuur en maatschappij). Ze worden bovendien
gestimuleerd om actief en zelfstandig te leren (het studiehuis).
– Het vmbo dat werd ingevoerd tussen 1999 en 2002.
– De bovenbouw van mavo en vbo die zijn omgezet in vier leerwegen
(de basisberoepsgerichte, de kaderberoepsgerichte, de gemengde en de
theoretische leerweg), samen vmbo (vierjarige opleiding) genoemd.
Ivbo, vso-lom en vso-mlk zijn omgezet in leerwegondersteunend onderwijs
en in praktijkonderwijs.
179

Bijlage 2
Gesteld wordt door de commissie Dijsselbloem dat de politiek zich niet teveel
moet bemoeien met het te geven dagelijkse onderwijs maar dit meer aan leraren
en ouders moet overlaten. Ten aanzien van de ingrijpende vernieuwingen in
het voortgezet onderwijs in de jaren negentig trekt de commissie de volgende
conclusies:
– De analyse van problemen schoot tekort.
– Er zijn grote risico’s genomen met kwetsbare leerlingen.
– De verantwoordelijke bewindslieden vertoonden een tunnelvisie.
– Het politiek draagvlak werd belangrijker gevonden dan het draagvlak
in het onderwijs.
– De docenten, ouders en leerlingen zijn onvoldoende gehoord in
‘onderwijspolder’.
– Veel beleidskeuzen werden bepaald door het financiële kader.
– Parallelle ingrijpende veranderingen doorkruisten de vernieuwing.
– De genoemde didactische vernieuwingen werden door de scholen
(deels ten onrechte) als verplicht ervaren.
– Er was achteraf een forse aanpassing in de regelgeving.
– De effecten van de onderwijsvernieuwingen op de onderwijsresultaten
lopen uiteen.
– Er werd te veel waarde gehecht aan de goede positie van Nederland op
de internationale ranglijsten.
– De wetenschappelijke onderbouwing van het ‘nieuwe leren’
ontbreekt grotendeels.
– De wijze van invoering van het ‘nieuwe leren’ was risicovol.
Het Landelijk Aktie Komitee Scholieren (LAKS) steunde de bevindingen van de
commissie. BON echter reageerde met de kritiek dat commissie Dijsselbloem zo
sterk gericht is op de schuld van ‘de politiek’ in het verleden dat zij onvoldoende
oog heeft voor de huidige problematiek van het onderwijs. Er is, zo stelt BON,
geen samenhangende visie op de rol van de overheid als het gaat om bekostiging
en kwaliteitshandhaving. ‘Het rapport gaat voorbij aan het middelbaar en hoger
beroepsonderwijs, terwijl daar de problemen minstens zo groot zijn. Het risico is
groot dat sommigen de uitkomsten van het rapport aanwenden op een wijze die
de kwaliteit van het onderwijs wederom niet ten goede zal komen.’ 20
In het onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau wordt hierover opgemerkt
dat het doorbrengen van een steeds groter deel van de onderwijstijd in de
beroepspraktijk, in combinatie met een toename van de zelfstandigheid in het
20 NRC, De overheid moet om de impasse te doorbreken de regie over het onderwijs
hernemen, (Verbrugge en Bergen, 23 februari, 2008.
180

onderwijs, tot een afname van het aantal contacturen met docenten heeft geleid.
Onderzoekscommissie Dijsselbloem zegt hierover in haar eindrapport; ‘In die
zin is er weer een parallel met het nieuwe leren, met dit verschil dat de afname
van het aantal contacturen zich wellicht nog sterker voordoet in het beroepsonderwijs
dan in het voortgezet onderwijs’ (Commissie Dijsselbloem, 2008). De
onderzoekscommissie heeft, zoals zij concludeert; ‘herhaaldelijk vernomen dat
de voorbereidingen voor het actief invoeren van competentiegericht gericht leren
in het mbo negatieve effecten heeft gehad op de aansluiting en doorlopende leerlijnen
tussen vmbo en mbo.’ 21
21 Onderwijsvernieuwingen, Eindrapport: Tijd voor Onderwijs, 2008.
181

Bijlage 3
Interview Matthé Sjamaar
182

183

184

Bijlage 4
Transcript interview Sjamaar zonder redactioneel commentaar
…2 regels weggelaten van het begin…
3 Dit jaar zijn zes Hindoestaanse leerlingen vertrokken. Omdat wij te
4 Marokkaans zijn geworden zeggen hun ouders.
…4 regels weggelaten….
9 1993 was het laatste gezonde jaar. Tweehonderd aanmeldingen kregen
10 we toen, twintig procent was allochtoon. Dat is een kritische grens. Ben je
11 daar eenmaal overheen, dan gaat het bergafwaarts.
…5 regels weggelaten…
17 En daarna horen we niets meer van ze. Stomweg omdat een school niet te
18 veel Marokkanen moet hebben.
…24 regels weggelaten…
43 Inmiddels staat volgens de gemeente 61,4 procent van de inwoners van de
44 wijk te boek als niet-etnische Nederlander. De wijk beantwoordt aan het
45 bekende profiel van een probleembuurt: een hoge werkloosheid, veel
46 criminaliteit, verloedering. Maar als je dat zegt, merk je hoe groot het
47 allochtonentaboe is. Mijn bestuur wilde er nooit iets van horen, terwijl dit
48 nuchtere feit toch de hoofdoorzaak van onze neergang is. Er is maar een
49 oplossing en dat is de school sluiten.
…4 regels weggelaten…
54 Sjamaar zou niet weten welke alternatieven er nog zijn. In 2002 heeft het
55 Niels Stensen misschien nog 500 leerlingen over, te weinig om leerlingen
56 alle vakkenpakketten van de nieuwe bovenbouw havo/vwo aan te
57 bieden. Collega’s van andere Stivko-scholen hebben hem aangeraden ‘het
58 taalprobleem aan te pakken’. Een ander opperde dat een verlengde
59 schooldag het tij misschien nog kan keren. Alsof dat nog niet geprobeerd
60 is. We hebben jarenlang het scholingsbudget uitgegeven aan cursussen
61 Nederlands als tweede taal, men weet niet eens wat we allemaal
62 geprobeerd hebben. We krijgen problemen met de afvloeiingslijst als we
63 die vijftig docenten van jullie moeten overnemen, is ook een argument om
64 een onvermijdelijke beslissing uit te stellen. Of ze zeggen: Jullie zijn toch
65 gespecialiseerd in deze leerlingen? Ja hou ze maar bij je. zullen ze
66 bedoelen.
…6 regels weggelaten…
73 Zelfs als we tienen scoren in het Trouwonderzoek, dan nog komen de
74 witte ouders niet. De ouders die de school mijden doen dat om volkomen
75 normale redenen. Met vooroordelen en racisme heeft het meestal niets te
76 maken. De groep Nederlandse ouders die heel bewust voor het Niels
77 Stensen kiest, zal altijd een minderheid blijven. Dat zijn hoopopgeleide,
78 heel principiële mensen die vinden dat je kinderen moet voorbereiden op
185

79 de multiculturele toekomst van Nederland. Idealisme tegen de klippen
80 op want ook de minderheden zelf zijn allesbehalve multicultureel
81 ingesteld.
…2 regels weggelaten…
84 Thuis gaat moeder ook aan de kant als zoonlief er aankomt, want hij is
85 toch een man?
…6 regels weggelaten…
92 Een leraar wiskunde moet hier de stof op vier, vijf taalniveaus uitleggen.
93 En er wordt hier zo ontzettend veel naar elkaar geschreeuwd de hele tijd.
94 Kankerhoer roepen is voor veel leerlingen een gewone manier van praten
…2 regels weggelaten…
97 Natuurlijk zijn er ook ‘fantastische kinderen’, maar voor een bloeiend
78 schoolleven mist het Niels Stensen de gewoonten van de blanke
79 middenklasse.
…8 regels weggelaten…
108 Als je op huisbezoek gaat besef je pas goed hoe ontzettend belangrijk de
109 rol van de ouders is. Ze krijgen van thuis niets mee. Moeder spreekt geen
110 Nederlands, ze schenkt thee en serveert zoet gebak. Vader zit op de bank
111 bij de televisie werkloos te wezen. Ik heb weleens een leerling uit een
112 bordeel weggehaald. Dan zou je denken dat zo’n vader zich afvraagt wat
113 hij heeft fout gedaan. Maar deze man schaamde zich alleen maar omdat er
114 over werd gepraat. Zolang dat meisje geld binnenbracht deed hij alsof zijn
115 neus bloedde.
…1 regel weggelaten…
117 Verspreiding over de hele stad en omgeving zal niet meevallen omdat van
118 de kinderen in de Randstad in de leeftijd van nul tot veertien, veertig
119 procent allochtoon is. Maar zo is het ook niks, niet voor de school, niet
120 voor de leerlingen. Als ze de wijk uitgaan voor een andere school komen
121 ze eerder in contact met milieus waar het heel anders aan toe gaat.
122 Onderwijs moet kansen bieden, daar zijn we het toch allemaal over eens?
…4 regels weggelaten tot het slot…
186

Bijlage 5
Manifest Beter Onderwijs Nederland
187

188

189

190

191

192

193

194

195

196

197

198

Bijlage 6
Zoekstrings LexisNexis Academic:
– (Sjamaar) AND (Niels Stensen college) OR (rector)
and Date (01/05/1998) and (01/01/2003)
– (BON) OR (Beter Onderwijs Nederland) OR (Ad Verbrugge)
and (nieuwe leren) and Date (03/06/2006) and (01/01/2010)
Publicatielijst Sjamaar
Publicatie 118
Trouw 24
De Volkskrant 20
NRC Handelsblad 19
Algemeen Nederlands Persbureau – ANP 12
Algemeen Dagblad 10
Het Parool 7
Leeuwarder Courant 6
Amersfoortse Courant 2
Brabants Dagblad 3
Utrechts Nieuwsblad 1
AD/Utrechts Nieuwsblad 2
Provinciale Zeeuwse Courant 1
BN/Destem 1
Dagblad Rivierenland 1
Dagblad van het Noorden 1
Eindhovens Dagblad 1
Het Financieele Dagblad 1
De Gelderlander 1
De Groene Amsterdammer 1
Haagsche Courant 1
Opzij 1
Sijthoff Pers (Vendor GroupFile) 1
De Stentor/Veluws Dagblad 1
199

Resultatenlijst LexuxNexus Academic: Sjamaar
Resultaten
1 Laatste diploma’s
de Volkskrant, June 27, 2003, Voorpagina; Pg. 1, 81 words
2 Laatste diploma’s in ‘zwarte’ school
DAGBLAD VAN HET NOORDEN, June 27, 2003 Friday, 183 words, ANP
3 Doek gevallen voor ‘zwarte’ school
Goudsche Courant, June 27, 2003, BIN1 (binnenland), 302 words
4 Laatste diploma-uitreiking op zwarte school
Provinciale Zeeuwse Courant, June 27, 2003, 3, 120 words
5 Doek gevallen voor Niels Stensen College
Algemeen Nederlands Persbureau ANP, June 26, 2003, BINNENLAND, 400 words, Embargo Corr
6 ‘Een supertijd op het Niels Stensen’
Amersfoortse Courant, June 25, 2003, US3 (stadspagina), 708 words
7 Zwarte school kopje onder; ‘De tamtam heeft hier goed zijn werk gedaan’, Algemeen Dagblad, June 21, 2003,
Reporter; Pg. R3, 1027 words, DOOR REINOUD DEN HAAN
8 ‘Het onvermijdelijke is toch gebeurd’; Oud-rector Sjamaar ziet niet om in wrok, Algemeen Dagblad, June 21,
2003, Reporter; Pg. R3, 791 words, DOOR WILCO BOOM
9 Speciaal Maandag
Trouw, June 7, 2003, Media; Pg. 37, 647 words
10 RAAR EN TRIESTIG; Het laatste jaar van het Niels Stensen College
NRC Handelsblad, December 21, 2002, Wetenschap & Onderwijs; Pg. 41, 1613 words, SHEILA KAMERMAN
11 Belgie worstelt ook met segregatie
NRC Handelsblad, November 23, 2002, Binnenland; Pg. 3, 1175 words, DOOR MICHELE DE WAARD
12 Als het geen kerk is, dan toch wel een sekte; Ik ben mijn hele leven lid geweest van de PvdA. Nu ben ik door
minister Nawijn benaderd. Van de PvdA heb ik nog nooit wat gehoord.; We ontvingen bedreigingen, partijkantoren
werden beklad en er werden mensen in elkaar geslagen.
Trouw, September 28, 2002, Letter & Geest; Pg. 41, 4178 words, DOOR PAUL-KLEIS JAGER EN YORAM STEIN
13 Piet Post
Trouw, July 1, 2002, Mensen; Pg. 2, 1119 words, PAUL-KLEIS JAGER
14 Utrecht wil uittocht leerlingen stoppen
Trouw, June 12, 2002, Nederland; Pg. 4, 373 words, DOOR PAUL-KLEIS JAGER
15 Leerlingen zwarte school naar witte
de Volkskrant, June 11, 2002, Binnenland; Pg. 3, 418 words, VAN ONZE VERSLAGGEEFSTER
16 Vluchten voor de zwarte school
Trouw, May 1, 2002, Voorpagina; Pg. 1, 396 words
17 Het trieste gelijk van rector Sjamaar
Het Parool, April 20, 2002, Amsterdam; Pg. 2, 691 words, ROELFIEN SANT
18 Het Niels Stensen werd alleen maar leuker; Zwarte scholen
Trouw, April 20, 2002, Nederland; Pg. 4, 687 words, INGRID WEEL
19 Goede school op verkeerde plek: gesloten!, Algemeen Dagblad, April 20, 2002, Voorpagina; Pg. 1, 572 words,
DOOR MALINI WITLOX
200

Resultaten
20 Collega’s: uitlatingen rector nekslag voor school; Einde Niels Stensen College was onafwendbaar
(kop posteditie)
de Volkskrant, April 20, 2002, Binnenland; Pg. 2, 444 words, VAN ONZE VERSLAGGEVER
21 ‘De segregatie begint al op de basisschool’; Voormalig rector Niels Stensen College M. Sjamaar haalt gelijk,
maar voelt geen voldoening.
de Volkskrant, April 20, 2002, Voorpagina; Pg. 1, 532 words, VAN ONZE MEDEWERKER PHILIP VAN DE POEL
22 Zwarte scholen Utrecht fuseren niet
Het Parool, April 19, 2002, Binnenland; Pg. 3, 362 words, (VAN EEN VERSLAGGEEFSTER)
23 Drie ‘zwarte’ scholen sluiten hun deuren
Trouw, April 19, 2002, Nederland; Pg. 3, 376 words, VAN ONZE REDACTIE ONDERWIJS
24 Spijt over sluiting ‘zwart’ Niels Stensen College
NRC Handelsblad, April 19, 2002, Binnenland; Pg. 3, 801 words, DOOR SHEILA KAMERMAN EN
LAURA THISSEN
25 Niels Stensen College gaat dicht
Algemeen Nederlands Persbureau ANP, April 18, 2002, BINNENLAND, 266 words, Corr
26 Fusie levert ‘multiculturele school’ op
Algemeen Nederlands Persbureau ANP, June 18, 2001, BINNENLAND, 222 words, Corr
27 Niels Stensen College in Utrecht blijft katholiek
NRC Handelsblad, December 15, 2000, Buitenland; Pg. 4, 399 words, DOOR ONZE REDACTIE ONDERWIJS
28 Katholiek Niels Stensen College ‘islamiseert’ niet
Trouw, December 14, 2000, Binnenland; Pg. 3, 352 words, DOOR PAUL-KLEIS JAGER
29 Niels Stensen College blijft katholiek
Algemeen Nederlands Persbureau ANP, December 14, 2000, BINNENLAND, 236 words, Corr
30 ‘Het was de minst slechte optie’; Zwarte scholen
Trouw, September 30, 2000, Binnenland; Pg. 3, 640 words, REDACTIE ONDERWIJS
31 Meer leraren, meer computers en minder uren
Trouw, September 14, 2000, Voorpagina; Pg. 1, 875 words, MONIQUE DE HEER EN PAUL-KLEIS JAGER
32 Adelmund wil stoet deskundigen loslaten op zwarte probleemscholen; Scholen in grote steden dienen
als laboratorium voor rest van het land
de Volkskrant, February 18, 2000, Voorpagina; Pg. 1, 308 words, VAN XANDRA VAN GELDER
33 Van zwarte leerling minder verwacht
Trouw, February 18, 2000, Binnenland; Pg. 4, 350 words, VAN ONZE REDACTIE POLITIEK
34 TWEEDE KAMER Politiek krijgt geen greep op achterstand allochtonen
Algemeen Nederlands Persbureau ANP, February 17, 2000, BINNENLAND, 408 words, Jager
35 Frustraties in Kamer over allochtone leerling
NRC Handelsblad, February 4, 2000, Binnenland; Pg. 3, 792 words,
DOOR ONZE REDACTEUR FREDERIEK WEEDA
36 Spreiding ‘witte’ en ‘zwarte’ leerlingen blijft lastige klus; Veel ouders kiezen vooral voor status van de school,
Algemeen Dagblad, October 30, 1999, Trefpunt; Pg. 13, 852 words, DOOR R.H. KRUISWIJK *
37 Amersfoort wil leerlingen gaan spreiden; ‘Middel tegen segregatie’
NRC Handelsblad, October 26, 1999, Binnenland; Pg. 2, 508 words, DOOR ONZE REDACTIE ONDERWIJS
38 Vandaag op tv
de Volkskrant, October 12, 1999, Sport; Pg. 14, 158 words
201

Resultaten
39 ‘Witte scholen passen niet meer in grote stad’
LEEUWARDER COURANT, June 18, 1999 Friday, 393 words, GPD
40 Schooldirecteur: Weg met de ‘witte’ school
Trouw, June 17, 1999, Sport; Pg. 11, 193 words, DOOR EDWIN KREULEN
41 ‘Sjamaar was ondoordacht’
Trouw, June 10, 1999, Binnenland; Pg. 9, 457 words, EDWIN KREULEN
42 Overheid moet terugloop VWO/Havo-leerlingen keren
NRC Handelsblad, April 30, 1999, Sport; Pg. 9, 1036 words, MATTHE SJAMAAR
43 ‘Zwarte’ school haalt bezem door de leiding
de Volkskrant, April 27, 1999, Economie; Pg. 17, 607 words, VAN ONZE VERSLAGGEEFSTER
44 De worsteling van een ‘verzwarte’ school; Niels Stensen College
Trouw, April 27, 1999, De verdieping; Pg. 13, 1325 words, ESTHER HAGEMAN
45 ‘Verzwart’ Niels Stensen College zoekt heil in Amerikaans model
Trouw, April 27, 1999, De verdieping / Religie en filos; Pg. 12, 251 words, VAN ONZE REDACTIE ONDERWIJS
46 Toekomst voor Stensen College,
Algemeen Dagblad, April 27, 1999, Binnenland; Pg. 5, 67 words
47 Toch toekomst voor Niels Stensen College
Algemeen Nederlands Persbureau ANP, April 26, 1999, BINNENLAND, 376 words, Corr
48 Allemaal mooipraat; Het interview: Mathhe Sjamaar
Het Parool, April 17, 1999, PS van de week; Pg. 16, 2634 words, PAULINE SINNEMA
49 Smurfen-Nederlands
NRC Handelsblad, April 14, 1999, Achterpagina; Pg. 26, 1029 words, BEATRIJS RITSEMA
50 Kloven in het onderwijs
NRC Handelsblad, April 8, 1999, Media; Pg. 27, 588 words
51 ‘Ik moest weg als politiek incorrecte rebel’; Rector Sjamaar treedt af op verzoek van bestuur
NRC Handelsblad, April 6, 1999, Binnenland; Pg. 7, 1109 words, DOOR ONZE REDACTEUR WUBBY LUYENDIJK
52 Omstreden rector stapt zelf op
Trouw, April 2, 1999, Binnenland; Pg. 8, 182 words
53 Niels Stensen College krijgt nieuwe rector
Algemeen Nederlands Persbureau ANP, April 1, 1999, BINNENLAND, 269 words, Mater
54 Allochtoon kan op school sparen voor havo/vwo
de Volkskrant, March 11, 1999, Binnenland; Pg. 8, 282 words, VAN ONZE VERSLAGGEEFSTER
55 Geld voor ijverige scholieren
NRC Handelsblad, March 9, 1999, Binnenland; Pg. 8, 287 words, DOOR ONZE REDACTIE ONDERWIJS
56 VAN DIE DINGEN DUS...
Opzij, February 1, 1999, VAN DIE DINGEN DUS..., 521 words, CISCA DRESSELHUYS
57 JAAROVERZICHT 1998
NRC Handelsblad, December 31, 1998, bin; Pg. 2, 10083 words
58 ‘Het is waar, maar je mag het niet zeggen’
de Volkskrant, December 29, 1998, SPORT; Pg. 15, 921 words, ELLEN DE VISSER
202

Resultaten
59 Adviesbureau moet ‘verzwarte’ school redden, Algemeen Dagblad, December 19, 1998, bin; Pg. 7, 619 words,
VAN ONZE CORRESPONDENTE
60 Rector Sjamaar heeft nergens spijt van
Algemeen Nederlands Persbureau ANP, December 15, 1998, BINNENLAND, 301 words, Mater
61 Het geld dat ze ervoor hebben, gebruiken scholen zelden voor een bonus/PRESTATIELOON
Trouw, November 18, 1998, ONDERWIJS-OPVOEDING; Pg. 17, 1088 words, DOOR ESTHER HAGEMAN
62 ‘Het enige dat telt is het resultaat’; WETHOUDER VAN DER AA OVER KWALITEIT VAN ONDERWIJS
NRC Handelsblad, July 18, 1998, wo; Pg. 3, 1461 words, FREDERIEK WEEDA
63 Betere aanpak hulp allochtone scholieren
LEEUWARDER COURANT, June 17, 1998 Wednesday, 154 words, ANP
64 Betere aanpak hulp allochtone scholieren
LEEUWARDER COURANT, June 17, 1998 Wednesday, 154 words, ANP
65 Niels Stensen College pakt minderhedenprobleem aan
Algemeen Nederlands Persbureau ANP, June 16, 1998, BINNENLAND, 329 words, Rondeel
66 Kwaliteitskaart legt scholen niet langs dezelfde meetlat
NRC Handelsblad, June 9, 1998, bin; Pg. 2, 646 words, DOOR ONZE REDACTIE ONDERWIJS
67 De Max Pam-weg
NRC Handelsblad, June 6, 1998, wo; Pg. 4, 605 words, LEO PRICK
68 Hoge eisen, minder vakken
de Volkskrant, May 26, 1998, BUITENLAND; Pg. 4, 1090 words, URSIE LAMBRECHTS
69 Spreiding werkt niet bij de zwarte scholen; Noodkreet rector Sjamaar verdient aandacht, maar geen
navolging, Algemeen Dagblad, May 23, 1998, tp; Pg. 13, 938 words, DOOR MOHAMED RABBAE;
LID TWEEDE KAMER VOOR GROENLINKS
70 Marokkanen: rust moet terug op Stensen College
de Volkskrant, May 18, 1998, ECONOMIE; Pg. 2, 141 words, ANP
71 Beste anti-stressmiddel: ontwijk nerveuze ouders
Trouw, May 16, 1998, ZANZIBAR; Pg. 48, 928 words
72 Marokkanen in stad Utrecht eisen snel ingrijpen op school
Trouw, May 16, 1998, Pg. 8, 194 words
73 Marokkaanse jeugd ‘doet het nooit goed’, Algemeen Dagblad, May 16, 1998, bin; Pg. 7, 681 words,
VAN EEN ONZER VERSLAGGEVERS
74 Brief Marokkanen aan school Utrecht
Het Parool, May 15, 1998, Pg. 1, 60 words
75 Eilandenrijk op school
de Volkskrant, May 15, 1998, VOORKANT; Pg. 13, 1803 words, ESTHER BAKKER
76 Marokkanen eisen maatregelen ‘zwarte school’
RC Handelsblad, May 15, 1998, Binnenland; Pg. 3, 123 words, ONBEKEND
77 Marokkaanse gemeenschap Utrecht eist maatregelen op school
Algemeen Nederlands Persbureau ANP, May 15, 1998, BINNENLAND, 329 words, Brethoniere
78 EXAMENS ‘98
Trouw, May 14, 1998, Pg. 9, 463 words, ESTHER HAGEMAN
203

Resultaten
79 Geen verschil tussen ‘witte’ en ‘zwarte’ scholen
Eindhovens Dagblad, May 14, 1998, 884 words, Door Emmanuel Naaijkens
80 Rector Sjamaar verdient bijval
de Volkskrant, May 13, 1998, FORUM; Pg. 9, 1055 words, EDWIN SCHRAVESANDE
81 De rector is niet cynisch
De Groene Amsterdammer, May 13, 1998, 112 words, Eveline Brandt
82 DE DELFTSE HUISKAMERGESPREKKEN BIJ JO RITZEN
Het Financieele Dagblad, 12 mei 1998, nederland; Pg. 2, 1618 words, Schiethart, D.P. Verbraeken, J.
83 Rector signaleert wat al jaren was te voorzien
de Volkskrant, May 9, 1998, U-PAGINA; Pg. 21, 923 words
84 Gettoscholen
NRC Handelsblad, May 9, 1998, Wetenschap en Onderwijs; Pg. 4, 618 words, LEO PRICK
85 Er zijn geen ‘zwarte’ en ‘witte’ scholen
Brabants Dagblad, May 9, 1998, 852 words, Door Emmanuel Naaijkens
86 COMMENTAAR: ‘Zwarte scholen’
De Gelderlander, May 9, 1998, 338 words
87 Netelenbos ziet niets in sluiten ‘zwarte’ school
Trouw, May 8, 1998, Pg. 9, 178 words
88 ‘Waarom praat rector Sjamaar ons een depressie aan?’
de Volkskrant, May 8, 1998, DAG IN DAG UIT; Pg. 17, 783 words, ESTHER BAKKER
89 Netelenbos tegen sluiting van ‘zwarte’ school
de Volkskrant, May 8, 1998, BINNENLAND; Pg. 6, 177 words, ANP
90 ‘Ik weiger de lat voor mijn leerlingen te verlagen’
NRC Handelsblad, May 8, 1998, Binnenland; Pg. 7, 1239 words, DOOR ONZE REDACTEUR FREDERIEK WEEDA
91 Netelenbos: ‘zwarte’ school openhouden
Het Parool, May 7, 1998, Pg. 6/2, 87 words
92 Netelenbos oneens met sluiting ‘zwarte’ school
Algemeen Nederlands Persbureau ANP, May 7, 1998, BINNENLAND, 159 words, Embargo Mater
93 Bestuur tegen opheffen van zwarte school
Het Parool, May 6, 1998, Pg. 2, 324 words
94 Utrechts schoolbestuur is het niet eens met rector Sjamaar
Trouw, May 6, 1998, Pg. 8, 217 words
95 Zwarte school
de Volkskrant, May 6, 1998, KUNST; Pg. 14, 477 words
96 Rector, wethouder en opbouwwerker debatteren over groeiende achterstand van allochtonen in voortgezet
onderwijs ‘Het is niet hopeloos. Misschien moet uw school anders worden’
de Volkskrant, May 6, 1998, BUITENLAND; Pg. 3, 1001 words, ESTHER BAKKER; HENK MULLER
97 Bestuur is tegen sluiting Niels Stensen College
de Volkskrant, May 6, 1998, SPORT; Pg. 15, 217 words, ANP
98 Bestuur wil `zwarte school’ niet sluiten
LEEUWARDER COURANT, May 06, 1998 Wednesday, 101 words, ANP
204

Resultaten
99 Criminaliteit, welnee inbraken, welnee
Trouw, May 5, 1998, Pg. 2, 1228 words, ESTHER HAGEMAN
100 Rector wenst sluiting school vanwege te veel allochtonen
de Volkskrant, May 5, 1998, SPORT; Pg. 15, 660 words
101 Rector: School moet sluiten door te veel allochtone leerlingen, Algemeen Dagblad, May 5, 1998, bin; Pg. 6,
461 words, VAN EEN ONZER VERSLAGGEVERS
102 Schoolbestuur Nielsen Stensen College tegen sluiting
Algemeen Nederlands Persbureau ANP, May 5, 1998, BINNENLAND, 218 words, Brethoniere
103 Reactie schoolleiders op ‘verzwarting’
Brabants Dagblad, May 5, 1998, 283 words
104 Commentaar: Zwarte scholen
De Stem, May 5, 1998, 301 words
105 ‘Scholen met veel allochtonen niet slechter’
LEEUWARDER COURANT, May 05, 1998 Tuesday, 480 words, GPD
106 Rector wil ‘te’ zwarte school sluiten
Het Parool, May 4, 1998, Pg. 2, 342 words
107 Rector: sluit mijn ‘verzwarte’ school
rouw, May 4, 1998, Pg. 1, 462 words
108 Rector: sluiting van zwarte school kan positief zijn
NRC Handelsblad, May 4, 1998, Binnenland; Pg. 7, 588 words, DOOR EEN ONZER REDACTEUREN
109 Schoolleiders: Slechts een etniciteit op school is dood in de pot
Algemeen Nederlands Persbureau ANP, May 4, 1998, BINNENLAND, 432 words, Wiggers
205

Publicatielijst BON
Publicatie 162
De Stentor (Vendor Group File) 44
NRC Handelsblad 35
De Volkskrant 21
Brabants Dagblad 18
Trouw 15
De Twentse Courant Tubantia 10
Leeuwarder Courant 8
Eindhovens Dagblad 7
De Gelderlander 7
De Stentor/Sallands Dagblad 6
De Telegraaf 6
Het Financieele Dagblad 5
Algemeen Nederlands Persbureau – ANP 4
BN/Destem 4
Dagblad De Pers 4
Dagblad van het Noorden 4
De Stentor/Zutphens Dagblad 4
NRC.NEXT 4
De Stentor/Veluws Dagblad 4
AD/Amersfoortse Courant 3
Nederlands Dagblad 3
Reformatorisch Dagblad 3
AD/Algemeen Dagblad 2
AD/Utrechts Nieuwsblad 2
Leidsch Dagblad 2
Provinciale Zeeuwse Courant 2
AD/De Dordtenaar 1
AD/Groene Hart 1
AD/Haagsche Courant 1
AD/Rivierenland 1
AD/Rotterdams Dagblad 1
Dag 1
Dagblad De Limburger 1
De Gooi- en Eemlander 1
De Groene Amsterdammer 1
Haarlems Dagblad 1
Ijmuider Courant 1
Limburgs Dagblad 1
Noordhollands Dagblad 1
Het Parool 1
206

Resultatenlijst BON
Resultaten
1 ‘We hebben te veel een cultuur van gelijkheid. Vroeger wist iedereen wie goed was en wie er de kantjes afliep’
Het Financieele Dagblad, 9 oktober 2010 zaterdag, INTERVIEW; Blz. 24, 1898 woorden
2 door Jeanet Meijs – Basisonderwijs verkeert in crisis
BN/DeStem, 5 juni 2010 zaterdag, OPI_MENINGEN, 716 woorden
3 Een mager reddingsplan; De emancipatie van de leraar
De Groene Amsterdammer, March 3, 2010, 1929 words, ANJA VINK
4 VERJUFFING onderwijs slecht voor jongens
De Telegraaf, 2 november 2009 maandag, VROUW; Blz. 7, 971 woorden
5 Ouders zijn slap onderwijs beu; Moderne lesmethodes doorn in het oog Prestaties beter op ordelijke school
De Telegraaf, 26 augustus 2009 woensdag, BINNENLAND; Blz. 7, 372 woorden
6 Reformatorisch Dagblad, 29 april 2009 woensdag, BOEKEN; Blz. 16, 703 woorden
7 Competentieleren is niets voor het mbo; Onderwijsrevolutie wordt van bovenaf doorgevoerd zonder draagvlak
van leraren
NRC Handelsblad, April 15, 2009, OPINIE; Blz. 7, 535 woorden
8 ‘Dijsselbloem’ is maar een lijstje; Onderwijsvernieuwing Andere opzet mbo is strijdig met aanbevelingen
Kamer, maar wordt gewoon doorgevoerd
NRC Handelsblad, February 11, 2009, BINNENLAND; Blz. 2, 893 woorden, Japke-d. Bouma; Derk Walters
9 We kunnen niet anders; Competentiegericht onderwijs wordt op mbo ingevoerd, ondanks alle bezwaren
NRC Handelsblad, February 7, 2009, ZATERDAGS BIJVOEGSEL; Blz. 10-11, 2812 woorden, Japke-d. Bouma;
Derk Walters
10 Schop de uitvreters de tempel uit!; VERWENDE ACADEMICI
De Groene Amsterdammer, February 6, 2009, 1889 words, EWALD ENGELEN
11 Hans wiegel De inspectie
Dagblad De Pers, 26 november 2008 woensdag, Blz. 2, 346 woorden
12 ‘Doornveld-school doet het uitstekend’
De Stentor/Zwolse Courant, November 15, 2008, ZC (Zwolse Courant); Page: B02 (29), 480 words
13 Kwaliteit van onderwijs Andere tijden eisen andere leermanieren
Het Financieele Dagblad, 15 november 2008 zaterdag, WEEKEND; Blz. 19, 1980 woorden
14 Inspectie kapittelt goede scholen heus niet
NRC Handelsblad, November 13, 2008, OPINIE; Blz. 07, 607 woorden, Leon Henkens.
15 Onderwijsinspectie is een ramp voor goedlerend Nederland
NRC Handelsblad, November 8, 2008, OPINIE & DEBAT; Blz. 04, 1075 woorden, Presley Bergen
16 Staken tegen de bobo’s in het onderwijs; Voorzitter Slagter doelwit
NRC.NEXT, 28 October 2008 Tuesday, NEDERLAND; Blz. 10, 1186 words, Derk Walters
17 Onderwijsbobo die zelf de tegenspraak organiseert; Actievoerende leraren lopen te hoop tegen Sjoerd Slagter
die de ver uiteenlopende schoolbesturen een gezicht geeft
NRC Handelsblad, October 27, 2008, BINNENLAND; Blz. 2, 2044 woorden, Door onze redacteur; Derk Walters
18 ‘Ik heb een heel rijk gevoelsleven’
Dagblad Tubantia/Twentsche Courant, August 16, 2008, GEHELEOPLAGE; Page: E14 (67), 1392 words
207

Resultaten
19 Inspiratie Scheiding ‘Leren is niet altijd leuk’
Nederlands Dagblad, July 26, 2008 Saturday, Blz. 8, 1380 woorden, Mayke Calis
20 In het basisonderwijs heeft zich een ramp voltrokken. Veel kinderen lopen zo’n achterstand op dat die
nauwelijks meer is in te halen.
NRC Handelsblad, June 7, 2008, OPINIE & DEBAT; Blz. 19, 1596 woorden, Jeanet Meijs
21 Onderwijsraad wil ‘nieuwe leren’ niet verplichten voor het mbo
Eindhovens Dagblad, May 30, 2008, GEHELEOPLAGE; Page: A06 (6), 342 words
22 Advies raad: Nieuwe Leren niet verplicht
Leeuwarder Courant, May 30, 2008, 65 woorden
23 Raad kraakt mbo waarin leerling minder leert
Provinciale Zeeuwse Courant, May 30, 2008, GEHELE OPLAGE; Page: A06 (6), 442 words
24 Bedrijven vóór vernieuwd onderwijs; Ondernemers zien in praktijk voordelen van competentiegericht leren,
en hopen op invoering in 2010
de Volkskrant, May 2, 2008, BINNENLAND; Blz. 3, 726 woorden, Gerard Reijn
25 Op het mbo gaat onderwijschaos gewoon door
NRC Handelsblad, March 28, 2008, OPINIE; Blz. 6, 884 woorden
26 In onderwijs is te weinig vernieuwd
Trouw, March 14, 2008, PODIUM; Blz. 08, 670 woorden, Hester Macrander; oprichter van ZON:
Zinvol Onderwijs Nederland
27 ‘Draai schoolfusies niet terug: te ingewikkeld’; Accent Schaalverkleining scholen
de Volkskrant, March 3, 2008, BINNENLAND; Blz. 2, 369 woorden, Gerard Reijn
28 De overheid moet om de impasse te doorbreken de regie over het onderwijs hernemen Overheid moet
hernemen regie over het onderwijs
NRC Handelsblad, February 23, 2008, OPINIE & DEBAT; Blz. 15, 4146 woorden, Presley Bergen; Ad Verbrugge
29 NRC Handelsblad, February 20, 2008, OPINIE; Blz. 7, 419 woorden
30 NRC Handelsblad, February 16, 2008, OPINIE & DEBAT; Blz. 19, 293 woorden
31 Tineke Netelenbos vindt dat we trots moeten zijn op het onderwijs
Brabants Dagblad, February 15, 2008, HOOFD_TB, TILBURG_GOIRLE, TILBURG_OOST, TILBURG_STAD, TIL-
BURG_WEST; Page: B08 (32), 349 words
32 Kritiek op onderwijshervorming mag vernieuwing mbo niet dwarsbomen
Het Financieele Dagblad, 15 February 2008 Friday, ECONOMIE & POLITIEK; Pg. 4, 851 words, Bouma H.
33 ONDERWIJS – Met beste bedoelingen de vernieling in
AD/Groene Hart, 14 February 2008 Thursday 10:00 AM (Central European Time), Pg. 2, 756 words,
AXEL VELDHUIJZEN;GIJS KOREVAAR
34. ‘Overheid betweterige bemoeial’; Brede steun harde onderwijsconclusies
De Telegraaf, February 14, 2008 Thursday, Pg. 3, 503 words
35 de Volkskrant, February 14, 2008, FORUM; Blz. 13, 501 woorden
36 Basisschool is meer dan rekenen en taal
Dagblad Tubantia/Twentsche Courant, January 19, 2008, GEHELEOPLAGE; Page: C04 (67), 988 words
208

Resultaten
37 Onderwijs was het brandpunt in 2007
de Volkskrant, December 29, 2007, HET BETOOG; Blz. 3, 627 woorden
38 Met smart zult gij kennis baren; Waarom gereformeerde en reformatorische scholen hun
voorsprong kwijtraakten
Nederlands Dagblad, December 20, 2007 Thursday, Blz. 7, 1619 woorden, Marie Verheij
39 Autodidact wijst docenten de weg naar het nieuwe leren
Het Financieele Dagblad, 10 December 2007 Monday, OPTIEK; Pg. 7, 680 words, Maas, T.
40 Tussen Thijssen en Montessori
de Volkskrant, December 8, 2007, HET BETOOG; Blz. 1, 1328 woorden
41 De Permanente Parlementaire ZelfenquÍte; opklaringen
NRC Handelsblad, December 8, 2007, OPINIE & DEBAT; Blz. 16, 1074 woorden, Marc Chavannes
42 Studenten willen vaker schop onder de kont
Leeuwarder Courant, December 7, 2007, 624 woorden
43 Goed detectivewerk van onderzoekscommissie; Onderwijs ‘Een bewindspersoon wil in vier jaar tijd toch
een standbeeld voor zichzelf oprichten’
Dagblad De Pers, 3 december 2007 maandag, Blz. 6, 530 woorden, Peter Wierenga amsterdam
44 ‘Invoering nieuwe leren was riskant’
Nederlands Dagblad, November 28, 2007 Wednesday, Blz. 3, 396 woorden, Carine Neefjes
45 ‘Nieuwe leren slecht ingevoerd’
Dagblad De Limburger, November 27, 2007 Tuesday, Blz. 3, 455 words
46 ‘Nieuwe leren niet goed voor jongeren’
DAG, November 27, 2007, VANDAAG; Blz. 02, 430 woorden, ANP
47 Vernieuwingen in onderwijs zonder bewijs ingevoerd
Het Financieele Dagblad, 27 November 2007 Tuesday, ECONOMIE & POLITIEK; Pg. 4, 474 words, Bouma H.
48 Nieuw leren? Wat is mis met het oude?
NRC Handelsblad, November 27, 2007, BINNENLAND; Blz. 2, 789 woorden, Japke-d. Bouma
49 ‘Nieuwe leren niet zo goed voor jonge pubers’
Algemeen Nederlands Persbureau ANP, November 26, 2007 Monday 6:57 PM, BINNENLAND, 577 words, MATER
50 ‘Nieuwe leren niet zo goed voor jonge pubers’
Algemeen Nederlands Persbureau ANP, November 26, 2007 Monday 6:57 PM, BINNENLAND, 544 words, MATER
51 Commissie onderzoekt het nieuwe leren
Algemeen Nederlands Persbureau ANP, November 26, 2007 Monday 7:00 AM, BINNENLAND, 292 words, MATER
52 Commissie onderzoekt het nieuwe leren
Algemeen Nederlands Persbureau ANP, November 26, 2007 Monday 7:00 AM, BINNENLAND, 252 words, MATER
53 Vmbo kon probleemleerlingen niet aan
Trouw, November 24, 2007, NEDERLAND; Blz. 4-5, 354 woorden, Van onze redactie onderwijs
54 ‘Vroeger kijkte ik altijd naar de Turkse tv’; De allochtone leerling met een taal- en cultuurachterstand is de
dupe van het nieuwe leren
NRC.NEXT, 22 November 2007 Thursday, OPINIE; Blz. 20, 628 words, Harm Beertema
55 Onderwijs – onder het – fileermes
AD/Algemeen Dagblad, 21 November 2007 Wednesday 5:00 AM (Central European Time), Pg. 10, 1182 words,
AXEL VELDHUIJZEN
209

Resultaten
56 POLITICI OP RAPPORT; Parlementaire commissie over drastische onderwijsvernieuwingen Scholieren:
‘Wij zijn als proefkonijn gebruikt’
De Telegraaf, November 18, 2007 Sunday, Pg. 9, 1201 words
57 Fortuyn voor gevorderden; Achtergrond Vernieuwingen in het onderwijs
de Volkskrant, November 17, 2007, HET VERVOLG; Blz. 22-23, 1100 woorden, Martin Sommer
58 Het nieuwe zwemmen is zo gek nog niet; Net zoals het nieuwe leren
NRC.NEXT, 16 November 2007 Friday, OPINIE; Blz. 18, 911 words, Jeròme Inen
59 Agenda onderzoek onderwijs bekend
NRC Handelsblad, November 15, 2007, BINNENLAND; Blz. 3, 285 woorden
60 Leraren zijn schietende Palestijnen; Onderwijs De frisse blik van Ton van Haperen
Dagblad De Pers, 30 september 2007 zondag, 903 woorden, Ton van Haperen: ‘Plasterk krijgt niet meer
budget.’ vincent van den hoogen; Peter Wierenga amsterdam
61 ‘Meer evenwicht in debat over leren’
Reformatorisch Dagblad, 31 August 2007 Friday, Binnenland; Blz. 3, 670 words, Onderwijsredactie
62 ‘Vakkundige leraar is niet voldoende’; vijf vragen
Trouw, June 12, 2007, NEDERLAND; Blz. 4-5, 438 woorden, Somajeh Ghaeminia
63 Het samen opdreunen van; In gesprek met twee ouders over...
Leidsch Dagblad, June 11, 2007 Monday, REGIO; Pg. 816, 1172 words
64 Laat ze het ‘zelluf’ doen
NRC Handelsblad, June 9, 2007, WETENSCHAP & ONDERWIJS; Blz. 49, 696 woorden, Marlies Hagers
65 Wie is Jeanet Meijs? ‘Het vak van onderwijzer gaat naar de filistijnen’
BN/DeStem, June 5, 2007, B10 (29), 788 words
66 Competenties krijg je niet voor een appel en een ei
de Volkskrant, May 15, 2007, FORUM; Blz. 12, 1240 woorden, Ad Verbrugge e.a.
67 Met de billen bloot over onderwijsvernieuwingen
de Volkskrant, April 26, 2007, BINNENLAND; Blz. 2, 620 woorden, Yvonne Doorduyn
68 Onderwijs tegen het licht
BN/DeStem, April 25, 2007, A12 (12), 979 words
69 Vakgroep Windesheim roept het bestuur terug
De Stentor/Nieuw Kamper Dagblad, April 25, 2007, B10 (34), 254 words
70 Voorzitter Tiny Pheninckx: ‘Het nieuwe leren is een belediging van de leraren’ – Rooi Pannen vernieuwt in
een heel geleidelijk tempo
Brabants Dagblad, April 24, 2007, B02 (25), 879 words
71 Van klas naar klas; Rector Barlaeus: alle aandacht naar ‘goed leraarschap’
NRC Handelsblad, April 21, 2007, ONDERWIJS; Blz. 49, 1386 woorden, Marlies Hagers
72 Nieuw pleidooi voor grondige vernieuwing van het onderwijs – Coen Free valt Beter Onderwijs aan
Brabants Dagblad, April 13, 2007, B04 (27), 876 words
73 Nieuwe regime was kwestie van wennen; Mbo Kritiek op kwaliteit onderwijs
de Volkskrant, April 7, 2007, BINNENLAND; Blz. 2, 417 woorden, Gerard Reijn
74 Netwerkschool biedt meer voor hetzelfde geld
Het Financieele Dagblad, 5 April 2007 Thursday, ECONOMIE EN POLITIEK; Pg. 5, 946 words,
Hilda Bouma en Aren van Muijen
210

Resultaten
75 door Ralph Hanzen – Onderwijs dringend aan aanpassing toe
Dagblad Flevoland, March 31, 2007, A10 (11), 778 words
76 Klokkenluider schuwt het strijdperk niet
De Stentor/Sallands Dagblad, March 31, 2007, B16 (47), 570 words
77 Studenten smeken om beter onderwijs
De Stentor/Sallands Dagblad, March 31, 2007, B16 (47), 1152 words
78 School zonder lesrooster; Reportage Competentiegericht onderwijs
de Volkskrant, March 31, 2007, HET VERVOLG; Blz. 26-27, 2149 woorden, Gerard Reijn
79 Het ‘oude leren’ is vooral iets voor de luie leerling; azghari
Trouw, March 27, 2007, PODIUM; Blz. 8-9, 613 woorden, Youssef Azghari
80 Het onderwijs is beter dan zijn roep
Dagblad Tubantia/Twentsche Courant, March 21, 2007, A10 (11), 683 words
81 ‘Gratis onderwijs is verkeerde maatregel’
Brabants Dagblad, March 20, 2007, B12 (35), 272 words
82 Trouw, March 17, 2007, LEZERS; Blz. 12-13, 226 woorden
83 ...en het Vlaamse onderwijs is ook op drift
NRC Handelsblad, March 16, 2007, BINNENLAND; Blz. 2, 621 woorden, Jeroen van der Kris
84 Directeur Free start onderwijsinnovatie
De Gelderlander, March 15, 2007, B10 (33), 239 words
85 Zinnen zonder inhoud
Eindhovens Dagblad, March 14, 2007, B12 (35), 450 words
86 Onderwijsvernieuwlers willen vooral de rol van de docent inperken.
Trouw, March 14, 2007, Blz. 10-11, 541 woorden, Jan Kuitenbrouwer
87 Nieuwe leren is nauwelijks een probleem; Onderwijs
Trouw, March 13, 2007, PODIUM; Blz. 07, 853 woorden, door Marten Elkerbout
88 Ouders hebben nauwelijks keuzevrijheid in de onderwijsmarkt – Inhoud onderwijs blijkt een taboe
Eindhovens Dagblad, March 10, 2007, B16 (47), 750 words
89 Onderwijsveld niet blij met ‘hobby’s’ nieuwe minister
de Volkskrant, February 22, 2007, BINNENLAND; Blz. 2, 416 woorden, Yvonne Doorduyn
90 Een nieuwe schoolstrijd is aangebroken Niemand kan eigen gelijk bewijzen; schoolstrijd
NRC Handelsblad, February 15, 2007, BINNENLAND; Blz. 2, 1079 woorden, Derk Walters
91 De groep klagende docenten is duidelijk in de minderheid – Klaagzang over onderwijs misplaatst
Brabants Dagblad, February 14, 2007, A14 (13), 741 words
92 Je bent vóór of je bent tegen; Debat onderwijsvernieuwingen ongekend fel
NRC.NEXT, 14 February 2007 Wednesday, NEDERLAND; Blz. 10, 1420 words, Derk Walters
93 NRC Handelsblad, February 9, 2007, OPINIE; Blz. 6, 1534 woorden
94 Korte berichten – Geintimideerde docenten bijeen
Dagblad Tubantia/Twentsche Courant, February 7, 2007, B14 (36), 72 words
211

Resultaten
95 Hoezo crisis in het onderwijs? Quatsch!
NRC Handelsblad, February 6, 2007, OPINIE; Blz. 08, 896 woorden, Rob Knoppert
96 Leve de diversiteit in het onderwijs
NRC Handelsblad, February 6, 2007, OPINIE; Blz. 08, 474 woorden, Pim Visser
97 LEF
De Telegraaf, February 3, 2007, Pg. 3, 452 words
98 Haal de systeemfouten uit het onderwijs: parlement, inspecteer de inspecteurs
NRC Handelsblad, February 3, 2007, OPINIE & DEBAT; Blz. 15, 1875 woorden, Ad Verbrugge
99 Onderzoek naar vernieuwingen in het onderwijs
Brabants Dagblad, February 1, 2007, Voorpagina, 257 words, van een verslaggever
100 Inburgeren doe je beter klassikaal; Onderwijs Hoe verder met het oude/nieuwe leren?
de Volkskrant, January 30, 2007, FORUM; Blz. 12, 997 woorden
101 Mbo wordt van kritiek niets wijzer
de Volkskrant, January 30, 2007, FORUM; Blz. 12, 823 woorden
102 Zelfstandig kind eist goede leraren
de Volkskrant, January 30, 2007, FORUM; Blz. 12, 805 woorden
103 Raakvlak De actualiteit anders bekeken Alleen de winters waren vroeger beter...
Dagblad Tubantia/Twentsche Courant, January 28, 2007, R07, 624 words
104 Moet de politiek zich schamen?; Peiling scholieren eisen meer lesuren
de Volkskrant, January 27, 2007, BINNENLAND; Blz. 2, 476 woorden, Yvonne Doorduyn
105 Meester Willem is geen nostalgie; opklaringen
NRC Handelsblad, January 27, 2007, OPINIE & DEBAT; Blz. 16, 1086 woorden, Marc Chavannes
106 Student en leerling eisen meer lesuren; Soms maar vier uur les per week
Dagblad van het Noorden, January 26, 2007, 268 words
107 Studenten eisen extra uren
NRC Handelsblad, January 26, 2007, BINNENLAND; Blz. 3, 301 woorden
108 ‘Ik voorspel: het onderwijs gaat naar de verdommenis’
NRC Handelsblad, January 22, 2007, BINNENLAND; Blz. 3, 771 woorden, Derk Walters
109 Honderden leraren delen zorgen om onderwijs; onderwijsvernieuwing
Trouw, January 22, 2007, NEDERLAND; Blz. 4-5, 462 woorden, door Iris Pronk
110 Waarom maak jij je toch zo druk over onderwijs?; Aleid Truijens; Aleid Truijens
de Volkskrant, January 20, 2007, HET VERVOLG; Blz. 31, 690 woorden, Aleid Truijens
111 Resultaten van het Nieuwe Leren zijn tranentrekkend
de Volkskrant, January 20, 2007, FORUM; Blz. 17, 490 woorden
112 Een heel leven al een leuke branche
Leeuwarder Courant, January 16, 2007, 598 woorden, Door Atze Jan de Vries
113 Zelfstandig kind vraagt andere onderwijsvormen; Onderwijs Het Nieuwe Leren
de Volkskrant, January 11, 2007, FORUM; Blz. 10, 1192 woorden
114 Studenten hbo niet klaar voor internet
NRC Handelsblad, January 9, 2007, OPINIE; Blz. 06, 385 woorden, Martin Slagter
212

Resultaten
115 ‘Scholen doen het gemiddeld hartstikke goed’; Nederlands onderwijs
Trouw, January 8, 2007, DEVERDIEPING; Blz. 2-3, 1090 woorden, door Ingrid Weel
116 Het onderwijs is ernstig verschraald
NRC Handelsblad, December 30, 2006, THEMA; Blz. 6-7, 409 woorden
117 Het onderwijs is nooit uitgeleerd
Leeuwarder Courant, December 27, 2006, 698 woorden
118 Column: Terugkeer van de polarisatie; ONDERWIJS
Brabants Dagblad, December 20, 2006, Brabant, 500 words, door Emmanuel Naaijkens
119 ‘Onderwijs op een bedenkelijk niveau’
Brabants Dagblad, December 18, 2006, Brabant, 370 words, door Emmanuel Naaijkens
120 Brieven: Nieuwe Leren geen ramp; Onderwijs
Brabants Dagblad, December 16, 2006, Opinie, 162 words
121 Blikopener: ‘De school moet weer van de docenten worden’
Brabants Dagblad, December 14, 2006, Opinie, 805 words, door Emmanuel Naaijkens
122 Beter Onderwijs werkt aan invoering van keurmerk
Brabants Dagblad, December 14, 2006, Buitenland, 294 words, door Emmanuel Naaijkens
123 Docent is onderwijs snel beu
Dagblad Flevoland, December 14, 2006, GO1BIN, 223 words
124 Docent is onderwijs snel beu
Gelders Dagblad, December 14, 2006, GO1BIN, 223 words
125 Beter Onderwijs komt met keurmerk
Leeuwarder Courant, December 14, 2006, 73 woorden
126 Het was het Nieuwe Leren in een notedop: ik weet wat jij niet weet, maar jij zoekt het zelf maar uit.
Trouw, December 7, 2006, PODIUM; Blz. 11, 613 woorden, Elma Drayer
127 Onderwijs slaagt er niet meer in positie van grote groepen te verbeteren – Er zit zand in motor van
de emancipatie
De Gelderlander, December 2, 2006, GODIS1 (Discussie), 858 words
128 Modern onderwijs is teamwork
Nieuw Kamper Dagblad, November 28, 2006, KP2REG, 668 words
129 Voor allochtone jongeren: onderwijs zonder fratsen eerherstel voor meester Stokman en juffrouw Grundeman
NRC Handelsblad, November 25, 2006, OPINIE & DEBAT; Blz. 15, 1760 woorden, Naima El Bezaz
130 Trek in hemelsnaam die eeuwige grauwsluier weg – Onderwijs mag gezien worden
De Gelderlander, November 24, 2006, GODIS1 (Discussie), 603 words
131 Vereniging Beter Onderwijs Nederland – ‘Onverantwoord geÎxperimenteer met een hele generatie
leerlingen en studenten’
AD/Amersfoortse Courant, 23 November 2006 Thursday 5:00 AM (Central European Time), Pg. 7, 131 words
132 Leerling met initiatief is goud waard; Scholen moeten beter onderstrepen wat er wel goed gaat in
het onderwijs
Eindhovens Dagblad, November 22, 2006, 499 words, door Patrick Wiercx
133 Een goede juf wijst je de weg; Onderwijs
Trouw, November 18, 2006, PODIUM; Blz. 14, 966 woorden, door Jacques Vriens
213

Resultaten
134 Brieven
AD/Utrechts Nieuwsblad, 16 November 2006 Thursday 5:00 AM (Central European Time), Pg. 23, 928 words
135 Gymleraar moet gewoon gym geven
Dagblad Tubantia/Twentsche Courant, November 12, 2006, R07, 648 words
136 Brieven We willen gewoon les!; Diplomafabriek
Brabants Dagblad, November 11, 2006, Opinie, 161 words
137 Deze tijd vraagt om nieuwe leervormen
Leeuwarder Courant, November 11, 2006, 703 woorden, REINALD GERBENZON projectleider
innovatie Piter Jelles
138 Niet willen scoren
NRC Handelsblad, November 11, 2006, ONDERWIJS; Blz. 48, 758 woorden, Derk Walters
139 Dogma van ‘het nieuwe leren’ steeds meer ter discussie – We willen weer gewoon les!
De Gelderlander, November 10, 2006, GODIS1 (Discussie), 449 words
140 ‘De leraar moet weer gewoon lesgeven’
Dagblad van het Noorden, November 8, 2006, Opinie, 403 words, Door Ralph Hanzen
141 Het failliet van het nieuwe leren
Leeuwarder Courant, November 7, 2006, 754 woorden, PIER BERGSMA oud-directeur van een basisschool
en fervent tegenstander van het Nieuwe Leren.
142 Luister naar de zorgelijke berichten
de Volkskrant, November 4, 2006, HET BETOOG; Blz. 01, 1169 woorden, Martin Sommer; Leo Lenssen
143 Studeren structureert de geest
de Volkskrant, November 4, 2006, HET BETOOG; Blz. 02, 993 woorden, Ad Verbrugge, voorzitter van de
geruchtmakende vereniging Beter Onderwijs Nederland, vindt dat de overheid meer moet doen dan geld
pompen in het onderwijs: hoge eisen stellen aan de kwaliteit.
144 Afvinken van het leren leren
Het Parool, November 3, 2006, Meningen; Pg. 21, 222 words, EXTERN
145 ‘Freinet als antwoord op de crisis in het onderwijs’
Dagblad van het Noorden, October 18, 2006, 653 words, Door Gea Meulema
146 Te veel fraaie kreten, te weinig salaris voor leraren
Trouw, October 17, 2006, PODIUM; Blz. 07, 389 woorden, door Ralph Hanzen
147 De politiek moet uit zijn hok
NRC Handelsblad, October 14, 2006, ONDERWIJS; Blz. 49, 880 woorden, Marlies Hagers
148 Tegen de verschraling van het onderwijs
Trouw, October 14, 2006, DEVERDIEPING; Blz. 2-3, 592 woorden, door Renske Huysing
149 Van opleuken wordt onderwijs niet beter; Het nieuwe leren
Trouw, October 12, 2006, PODIUM; Blz. V08, 629 woorden, door Martin Slagter
150 ‘Kennis overdragen, daar gaat ‘t om’
BN/DeStem, September 30, 2006, 1195 words, Door Frank Lambregts
151 ‘Leraar moet leerling iets bijbrengen’
BN/DeStem, September 30, 2006, Voorpagina, 72 words, Door Frank Lambregts
152 Het oude leren
De Gelderlander, September 9, 2006, GOWERK1, 495 words
214

Resultaten
153 Terug naar het oude leren; Docent moet weer lesgeven voor de klas
Reformatorisch Dagblad, 19 July 2006 Wednesday, Opinie; Blz. 15, 883 words
154 NRC Handelsblad, June 29, 2006, Opinie; Pg. 9, 1052 words
155 Wat maakt het onderwijs beter: meer regels of meer ruimte
de Volkskrant, June 24, 2006, het Betoog; Pg. 3, 2203 woorden, Robin Gerrits
156 Lerarenopleiding moet danig opgekrikt
NRC Handelsblad, June 19, 2006, Opinie; Pg. 06, 962 words, Jan Drentje.
157 Groeiende kritiek op het nieuwe leren ‘Goed nadenken over veranderingen en niet zomaar iets
overboord gooien’
Dagblad Tubantia/Twentsche Courant, June 12, 2006, AL4 (alle edities pagina 4), 665 words
158 ‘Onderwijs zit in een rampzalige situatie’
Dagblad Tubantia/Twentsche Courant, June 12, 2006, VOP (voorpagina), 116 words
159 Grote variatie in onderwijs
NRC Handelsblad, June 12, 2006, Opinie; Pg. 06, 566 words, Pieter Hettema
160 HET NIEUWE LEREN DEUGT NIET
De Telegraaf, June 10, 2006, Pg. 8, 323 words
161 NRC Handelsblad, June 10, 2006, Opinie & Debat; Pg. 15, 2540 words
162 ANTON VAN HOOFF – Terug naar de oude school
De Gelderlander, June 7, 2006, GODIS1 (Discussie), 715 words
215

Samenvatting
Crisis in aantocht!
Een interactioneel perspectief
op crisiscommunicatie
Dit proefschrift behandelt de vraag hoe maatschappelijke actoren (‘crisismakelaars’)
een sluimerende crisis aan de orde stellen, en hoe, op grond
van inzicht in dit soort processen, overheidscommunicatie kan bijdragen
aan het eerder identificeren en beter interpreteren van een dergelijke crisis.
In hoofdstuk 1 beschrijf ik dat crisiscommunicatie wordt vaak opgevat
als een activiteit van organisaties. In contrast met deze opvatting ga ik in
dit onderzoek uit van het idee dat de omgeving strategische crisiscommunicatie
inzet om bepaalde doelen te bereiken. In de samenleving kunnen
bepaalde individuen en groepen voor verzet kiezen en een crisis aanhangig
maken. Vaak voordat een crisis tot uiting komt zijn er al risicosignalen afgegeven
door bepaalde betrokkenen. Personen die dit soort signalen afgeven
noem ik in deze studie crisismakelaars. Kenmerkend voor zulke crisismakelaars
is dat zij hun zorgen over een potentiële crisissituatie op eigen
initiatief presenteren. Deze personen moeten het hoofd zien te bieden aan
bepaalde ‘interactionele’ uitdagingen en lopen het risico dat hun signaal
niet (h)erkend wordt. Zo kunnen ze verantwoordelijk worden gehouden
voor het aan de orde stellen van een probleem. Men kan hen verwijten dat
ze zelf het probleem mede veroorzaakt hebben door bijvoorbeeld onachtzaamheid,
incompetentie of luiheid. Om te achterhalen waar crisismakelaars
tegenaan lopen wanneer ze aandacht proberen te genereren voor een
crisis, kijk ik in dit onderzoek naar de verschillende manieren waarop crisismakelaars
probleemsignalen naar voren brengen. Dit onderzoek brengt in
kaart welke problemen crisismakelaars al doende construeren en oplossen,
zodat overheden deze problemen in een vroeg stadium kunnen (leren) herkennen,
en er in hun crisismanagement rekening mee kunnen houden.
Gekozen is voor ‘het discursieve perspectief’, gebaseerd op de discursieve
psychologische benadering die in de jaren ’90 is ontwikkeld door de Britse
sociaal psychologen Derek Edwards en Jonathan Potter. Deze benadering,
die interactie als uitgangspunt neemt, is tot nu toe nauwelijks toegepast op
crisiscommunicatie.
Hoofdstuk 2 laat zien dat het interessant is te kijken naar de wijze
waarop stakeholders binnen de omgeving van de organisatie een crisis
aankaarten. Bij het fenomeen crisis is het van belang recht te doen aan de
216

dynamiek van risico’s en crisis. Het gaat om wat er in interacties gebeurt.
Een organisatie moet daartoe meebewegen met de omgeving om signalen
in interactie met die dynamische omgeving te kunnen waarnemen. Dit
vraagt om een opvatting over crisiscommunicatie die ruimte geeft aan de
interactionele dimensie.
Hoofdstuk 3 onderzoekt verschillende elementen die crisis in het algemeen
karakteriseren en beschrijft een bijzondere fase van crisis: de sluimerende
crisis. Ik maak het onderscheid tussen een slepende en een sluipende
vorm van sluimerende crisis. Grootste verschil tussen beide typen crises
blijkt het element dynamiek te zijn. In beide typen kan de dynamiek zich
met zowel pieken als dalen manifesteren, maar er zijn verschillen: in het
geval van slepende crisis ontbreekt gedurende lange tijd de dynamiek maar
bij een sluipende crisis is daarin juist een geleidelijke toename te zien.
Na de beschrijving van het theoretisch kader van het onderzoek,
beschrijft hoofdstuk 4 een onderzoeksperspectief met methodologische
implicaties voor een interactionele benadering op crisiscommunicatie.
Zo biedt discursieve psychologie een interessante mogelijkheid om te
kijken via een discoursanalyse naar de sociale context van risico’s vanuit
de alledaagse werkelijkheid. Kenmerkend voor het discursieve perspectief
is dat de focus zich richt op a) alledaagse interacties die niet door het
onderzoek zijn gevormd en op b) de handelingen die al dan niet bewust
in de interacties worden bewerkstelligd. Het discursieve perspectief reikt
een specifieke vorm van discoursanalyse aan waarmee de communicatieprofessional
inzicht krijgt in de wijze waarop de omgeving ten opzichte
van anderen haar ideeën verwoordt. Dit is van belang omdat de professional
zo kan begrijpen wat de specifieke interactionele problemen zijn
waarmee crisismakelaars worstelen: ze moeten tegemoet komen aan
bepaalde ‘interactionele’ uitdagingen en lopen het risico dat hun signaal
niet wordt opgepikt.
Hoofdstuk 5 bespreekt de twee cases die voor dit onderzoek zijn geselecteerd.
Als casedomein is gekozen voor het onderwijs in Nederland.
Ik heb onderzocht op welke wijze signalen over problemen in deze sector
naar voren zijn gebracht door crisismakelaars. Met behulp van discoursanalyse
(Edwards, 1997, Potter, 1992) onderzoek ik de interactionele
inspanningen van, achtereenvolgens, de initiatiefnemers van een collectieve
sociale beweging en een individuele klokkenluider. Daarvoor bestudeerde
ik een interview met middelbare schoolrector Matthé Sjamaar in
het Onderwijsblad in mei 1998 en het manifest van Beter Onderwijs Nederland
(BON) gepubliceerd in het NRC Handelsblad in juni 2006. Beide bronnen
stellen een crisis aan de orde. Via een discursieve responsanalyse heb
ik onderzocht hoe kranten de interactionele problemen van deze crisismakelaars
hebben behandeld.
217

Hoofdstuk 6 en 7 vormen het empirische gedeelte van deze studie. Uit
de analyse blijkt de crisismakelaars drie belangrijke discursieve activiteiten
verrichten. Dit zijn: 1. het aantonen van de geldigheid van het probleem,
2. het opbouwen van de geloofwaardigheid van de boodschapper en
3. het geloof scheppen in een oplossing.
De analyse laat zien dat Sjamaar de omgeving indirect medeverantwoordelijk
maakt voor de oorzaak van het probleem, fatalisme toont en
geen oplossingsperspectief biedt. Zo betrekt hij de omgeving erbij en
maakt een onbepaalde wij- en zijgroep medeverantwoordelijk voor de
gesignaleerde problemen. Hij laat zien dat hij het probleem niet onder
controle kan hebben omdat het te groot is. Hij creëert de crisis als ‘een
op zichzelf staande entiteit’. Het zijn louter de feiten die hij laat zien, die
staan los van hem. Ook suggereert hij dat hij zijn best heeft gedaan en
dat nu anderen iets moeten gaan doen. Dit impliceert dat hijzelf zijn
handen ervan aftrekt.
De rector wordt door de media behandeld als symbool voor een probleem
dat vooral hemzelf treft. BON daarentegen presenteert zichzelf als een
collectief dat zich inzet voor beter onderwijs in Nederland. Het tonen van
inzicht en overzicht op het onderwijsprobleem maakt de vereniging
BON tot een groep die bestaat uit ‘uitgesproken denkers’ die niet worden
gehinderd door twijfels. De schrijvers stellen zich superieur op tegenover
de onderwijshervormers. Zij maken zich tot directe woordvoerders van
‘de realiteit’. Door ook te reïficeren, en de noties van de hervormers een
eigenstandige realiteit toe te kennen, wordt de dominantie van het nieuwe
leren aannemelijk gemaakt, als ook op afstand van de auteurs geplaatst.
Zo creëren ze het effect van een reële dreiging. Omdat de schrijvers het
probleem als overduidelijk en relevant voor iedereen positioneren creëren
ze bestaansrecht. Daarom starten ze nu een beweging en geven ze stem
aan iets dat al lang gaande is: BON is de oplossing om het tij te keren.
Diverse media bekrachtigen dit beeld en zetten de sociale beweging neer
als de oplossing om het probleem te bestrijden.
Uit de studie blijkt dat crisismakelaars kunnen verschillen in strategieën
en interactionele problemen. De wisselende reacties in de bestudeerde
media laten zien hoe precair de operatie van de crisismakelaars is. Zo blijkt
uit de analyse van de reacties op de bijdrage van Sjamaar dat deze de
authenticiteit van zijn signaal niet bevestigen, maar zijn boodschap afdoen
als een private emotie. Op basis van dit onderzoek laat ik zien dat het initiatief
van de rector door zijn presentatie van het probleem niet gewerkt
heeft: er is geen algemeen besef van crisis als gevolg van segregatie ontstaan.
Dit ligt anders bij BON waar het probleem van onderwijsvernieuwingen
wel breed onderkend wordt. De woordvoerders van BON zijn daarbij
218

een belangrijke factor gebleken, getuige de analyse. Het polariserende
betoog van de Verbrugges, waarmee ze afstand nemen van het nieuwe
leren, wordt ontegenzeggelijk opgepakt in het door de auteurs aangezwengelde
debat. Het onderzoek laat zien dat crisissignalen er niet simpelweg
zijn maar dat deze geconstrueerd worden: de aard en omvang van de
crisis worden mede door de crisismakelaars zelf gedefinieerd, en bepaalde
probleemformuleringen lokken ook weer bepaalde reacties uit.
Hoofdstuk 8 geeft een overzicht van de belangrijkste observaties in
dit proefschrift en laat zien dat de problemen die een sluimerende crisis
oplevert, niet alleen inhoudelijk (‘is de crisis echt?’) zijn maar tegelijkertijd,
interactioneel (bijvoorbeeld ‘hoe krijg ik de urgentie en geldigheid van het
probleem geaccepteerd?). Mijn onderzoek geeft meer inzicht in hoe crises
kunnen verlopen. Het toont bovendien aan dat crisismakelaars als dynamische
elementen in de maatschappij kunnen worden gezien. Zij geven
afwijkende meningen, vormen nieuwe initiatieven via allerlei vormen van
(e)media waarvan weer geleerd kan worden. Communicatieprofessionals
zouden zo ook gevoeliger kunnen zijn op de functionaliteit van de interactionele
problemen van de crisismakelaars. Bovendien kan een communicatieprofessional
zo mogelijk ook met een beter resultaat in contact treden
met crisismakelaars.
De waarde van een discursieve insteek ligt in hoe je met bepaalde
thema’s in de communicatie kunt omgaan bij de ontwikkeling van beleid.
Een discursieve benadering kan leiden tot een beter contact over deze
thema’s. Want precies op dit punt gaat het in de praktijk vaak mis. Deze
benadering is een manier om die alom falende interactie tussen overheid
en burgers van perspectief te voorzien. De overheid is vaak niet in staat
om te begrijpen wat de burger zegt omdat de interactionele problemen
van de burger onvoldoende worden gezien. Kennis van zijn twijfels over
een onderwerp, kan de organisatie helpen om een beter begrip van bezwaren
te verwerven – van binnen en van buiten – tegen een bepaald beleid.
Door bewust te zijn van het type interactionele problemen en het type
reactie dat zich voor kan doen bij het aankaarten van een crisis kan
de communicatieprofessional beter begrijpen hoe een crisis zich in de
omgeving ontwikkelen kan.
219

Summary
There’s a crisis on the way!
An interactional perspective
on crisis communication
This thesis addresses the issue of how special players (crisis entrepreneurs)
try to generate attention to a latent crisis and how government communication
can contribute to identifying and interpreting such a crisis.
In chapter 1, I show how crisis communication is an activity that is often
associated with organizations. This study takes a different view. It is based
on the concept that strategic crisis communication is used by those in
the immediate environment to achieve certain goals. In society, certain
individuals and groups can decide to oppose and denounce a given crisis.
Some of those involved often start signalling the risk of an impending
crisis before any such crisis has actually developed. In this study, I refer
to individuals who generate signals of this kind as ‘crisis entrepreneurs’.
These crisis entrepreneurs typically take the initiative when it comes to
airing their concerns about a potential crisis situation. However, such individuals
often have to deal with certain interactional problems that make it
difficult for them to raise the issue of a crisis. They have to deal with certain
‘interactional’ challenges, while running the risk that their signals will
not be picked up. For instance, they can be held responsible for raising the
problem in question. They can be accused of bearing some degree of personal
responsibility for the problem, through negligence, incompetence,
or laziness, for example. In this study, I have explored the way in which
crisis entrepreneurs issue signals. This is an attempt to identify the problems
that they encounter as they attempt to draw people’s attention to a
given crisis. The goal of this study is to enhance our understanding of crisis
entrepreneurs’ interactional problems. The study makes use of the ‘discursive
perspective’, which is based on the discursive psychological approach
developed in the 1990s by two British social psychologists, Derek Edwards
and Jonathan Potter. To date, this interaction-based approach has seldom
been used in the context of crisis communication.
Chapter 2 underlines the value of examining the way in which stakeholders
within an organization’s environment raise the issue of a crisis.
In terms of crises as a phenomenon, it is important to do justice to
the dynamics of risks and crises. In essence, this is about what happens
in the course of interactions. In such an environment, it is vital for an
organization to keep pace with those in its surroundings if it is to observe
220

signals in interaction with this dynamic environment. This requires a
view of crisis communication that allows sufficient scope for the interactional
dimension.
Chapter 3 explores various elements that characterize crises in general,
while describing a particularly significant phase - the latent crisis. I have
identified two forms of latent crisis, a lingering form and a creeping form.
These two forms differ chiefly in terms of the dynamics involved. While
the dynamics of both types exhibit both peaks and troughs, there are differences.
Lingering crises are entirely lacking in dynamism for extended
periods of time. The dynamics of creeping crises, on the other hand, tend to
increase gradually.
After describing the theoretical framework of the study, chapter 4 proceeds
to explore the theoretical and methodological scope of discursive
psychology, in terms of an interactional approach to crisis communication.
Discursive psychology offers the valuable option of using discourse analysis
to examine the social context of risks from the standpoint of everyday
reality. A discursive perspective characteristically focuses on a) everyday
interactions that are not shaped by the study itself and b) the transactions
that, either consciously or unconsciously, feature in such interactions.
The discursive perspective offers a specific form of discourse analysis that
communications professionals can use to understand how those in the
environment express their ideas relative to others. The significance of this
is that it can help professionals to understand the specific interactional
problems facing crisis entrepreneurs. These involve dealing with certain
‘interactional’ challenges, while running the risk that their signals will not
be picked up.
Chapter 5 discusses the two cases selected for this study. The selected
case domain is education in the Netherlands. I have investigated the ways
in which crisis entrepreneurs have signalled problems in this sector. I used
discourse analysis (Edwards, 1997; Potter, 1992) to first examine the interactional
efforts of those behind collective social movements, then those of
individual whistleblowers. To this end, I studied an interview with Matthé
Sjamaar, the rector of a secondary school, which was published in Onderwijsblad
(education journal) in May 1998. I also examined the manifesto of
Beter Onderwijs Nederland (better education for the Netherlands; BON),
which was published in the NRC Handelsblad newspaper in June 2006. Both
sources raised the issue of a crisis. One of the criteria that I used in selecting
these texts was whether the crisis entrepreneur in question had the ability
to influence the public debate. In both cases, both local and national media
responded to the statements made by these crisis entrepreneurs. Using a
discursive response analysis, I explored the way in which newspapers dealt
with the interactional problems faced by these crisis entrepreneurs.
221

Chapters 6 and 7 form the empirical part of this study. The analysis identified
three important discursive activities that are carried out by crisis
entrepreneurs. These are: 1. demonstrating the validity of the problem,
2. establishing the messenger’s credibility, and 3. creating the belief in a
solution. The analysis showed that Matthé Sjamaar creates indirectly undetermined
others in the environment as being partly responsible for the
cause of the problem, while exhibiting a degree of fatalism and holding out
no prospect of a solution. He makes an indefinite-side group responsible
for the problems. He shows he can not control the problem because it is
too large. He creates the crisis as an isolated entity. They are merely the
facts which he shows, which are independent of him. He suggests that he
has done a lot of hard work and now others have to do something.
The media portrayed Rector Sjamaar as symbolizing a problem that was
primarily a personal issue. BON, on the other hand, presents itself as a collective
that is committed to achieving better education in the Netherlands.
The writers display insight and overview of the education problem and
create the association to BON as a group consisting of ‘outspoken thinkers’
who are not hindered by doubts. The authors set themselves superior
in their attitude towards the education reformers. The writers poses the
problem as clear and relevant to everyone and so they create their own
need for existence. So now they start a movement and give voice to something
that has long been going on: BON is the solution to turn the tide. We
can jointly fate a twist. Various media sources reinforced this image, portraying
this social movement as the solution to the problem.
The study has shown that crisis entrepreneurs may differ in terms of the
strategies used and the interactional problems encountered. The solutions
put forward by BON have proved more effective than those suggested by
Rector Sjamaar. As a result, the discursive activities pursued by the former
have been more successful than those of the latter. The diverse reactions
exhibited by the media sources in this study serve to underline the precarious
nature of a crisis entrepreneur’s operation. For instance, the analysis
shows that rather than focusing on the authenticity of his signal, the
responses to Matthé Sjamaar’s article dismiss his views as a purely private
emotion. Based on this study, I show that the Rector’s initiative was undermined
by his presentation of the problem. It failed to trigger a general
sense of crisis as a result of segregation. BON fared very differently, as the
problem of educational reform is already widely recognized. Moreover, as
the analysis shows, BON’s spokespersons are important actors in this connection.
Ad and Marijke Verbrugge have put forward polarizing arguments,
in which they distance themselves from the New Learning concept. These
views have clearly been taken on board by supporters and opponents in the
debate triggered by these authors. The study has also shown that certain
222

interactional problems are not necessarily inevitable, but that such problems
can be triggered by crisis entrepreneurs themselves. Its content is
inextricably linked to people’s goals in making specific comments.
Chapter 8 summarizes the main observations in this thesis. It shows
that the problems created by raising the issue of a latent crisis are not
purely substantive in nature (‘is this crisis genuine?’), there is also an interactional
aspect (for example, ‘how do I get people to accept the urgency
and validity of the problem?’). My study provides a greater understanding
of the course that crises can take. It also shows that crisis entrepreneurs
can be seen as dynamic elements within society. They express dissenting
views, and launch new initiatives through various forms of traditional and
electronic media. This process can be very instructive. Communications
professionals can better understand how crises develop among those in
their environment if they are aware of the types of interactional problems,
and the types of responses, that can result from raising the issue of a crisis.
Moreover, this might also help communications professionals to achieve
better outcomes in their dealings with crisis entrepreneurs.
A discursive approach is valuable in this respect because it shows how
certain themes in communication can deal with policy development. This
approach can lead to a better hold on these themes in practice and can
provide another perspective to widespread failure of interaction between
government and citizens. The government is often unable to understand
what the citizen means, because their interactional problems are not recognized.
Knowledge of their doubts on an issue, can help the organization
to acquire a better understanding of objections – from inside and
out – against a particular policy. A discourse analysis of the interactional
contributions of crisis entrepreneurs may give a rich and structured insight
into latent crisis supply, including the strategies, interactional problems
and reactions of the actors involved and how they are able to recognize a
potential crisis.
223

colofon
Dit promotieonderzoek is mogelijk gemaakt met financiële steun van de
Hogeschool Utrecht UAS (HU) door middel van een promotievoucher.
Grafisch ontwerp en opmaak: Peter Jonker, Utrecht
Druk: Ipskamp drukkers, Enschede