Sholem Aleichem en de Centrale by A. Zanzer

Sholem
Aleichem,
Antwerpen en
de Centrale
Alexander Zanzer
De naam Sholem Aleichem wordt vereenzelvigd met Jiddische literatuur. Hij gaf ons Tevye, de melkman
waaruit de wereldberoemde musical “Fiddler on the Roof” van werd gefilmd. Geen andere schrijver
beschreef met zoveel details en humor het dagelijks leven van de Joden in het Tsaristisch Rusland.
Humor was de manier waarop
hijzelf en zijn tijdsgenoten het
u
antisemitisme en de ontberingen
van die tijd trotseerden.
Eén van zijn minst bekende geschriften is
tot bij ons geraakt. Tot mijn grote verbazing
beschreef Sholem Aleichem niet enkel
de Joodse gemeenschap van Antwerpen,
maar tevens de werking van de Centrale,
of beter gezegd onze voorganger, Ezra.
Op het document die hierachter is gepubliceerd
staat geen datum. Maar uit de biografie
van de schrijver kunnen wij precies
afleiden welke periode hij beschreef en hoe
hij in Antwerpen geraakte.
De beschrijving van Antwerpen en de
sociale werking door Sholem Aleichem
heeft niet enkel een historische waarde.
Dit verhaal houdt een spiegel voor onze
ogen. Weliswaar een tijdsgebonden spiegel,
maar toch een reflectie waard over wat
de gemeenschap was en hoe het door een
buitenstaander bekeken en zelfs bekritiseerd
werd.
Centrale Magazine - 40
Sholem Aleichem
beschrijft niet enkel de
Joodse gemeenschap
van Antwerpen, maar
tevens de werking van de
Centrale, of beter gezegd
onze voorganger, Ezra.
De bewondering die de arme immigranten
uit het Oosten voor onze gemeenschap
hadden en de alomtegenwoordige diamanthandel
waarmee onze gemeenschap
vereenzelvigd werd staat in schril contrast
met de huidige realiteit. Mensen uit verre
landen zien onze gemeenschap nog altijd
door een roze bril die de werkelijkheid van
lang vervlogen tijden weergeeft. Toch is
het belangrijk ons verleden te kennen om
te kunnen nadenken over de huidige stand
van zaken en conclusies te trekken voor
een eventuele toekomst. Is de Joodse gemeenschap
even belangrijk als in de prille
jaren van de 20ste eeuw?
Is de diamanthandel even belangrijk voor
de Joodse gemeenschap en zijn wij even
noodzakelijk voor deze industrie als toen?
Wat was de rol van de Centrale toen, wat
is het nu en wat zijn onze taken voor de
toekomst? Op de vooravond van een nieuwe
verkiezingsronde van de Raad van Bestuur,
zijn het allemaal vragen die de gemeenschap
aan de kandidaten zou moeten vragen.

Sholem Aleichem
Eerst de situering van het verhaal van Sholem Aleichem in de
tijd. Achter het pseudoniem Sholem Aleichem schuilde Solomon
Naumovich Rabinovich geboren op 2 maart 1859 in
Oekraïne, toen deel uitmakend van het Russisch Imperium. Hij
werd geboren in een Chassidische familie waar de vader eerst
een rijke handelaar was, maar door een fout gelopen handelszaak
bijna tot armoede werd herleid. Op 13 jarige leeftijd (Bar
Mitzva tijd) stierf de moeder van Solomon tijdens een Cholera
epidemie. Om bij te verdienen gaf hij les aan de dochter van een
rijke landeigenaar met wie hij uiteindelijk trouwde tegen de zin
van haar vader. In 1905, na een golf van pogroms in het Tsaristisch
Rusland, emigreerde Rabinovich naar New York. Gezien
de meeste Oost Europese emigranten via Antwerpen en de “Red
Star Line” New York bereikten, kan men er zeker van zijn dat
zijn beschrijving van de stad in 1905 gesitueerd is. “Mottel, de
zoon van de Voorzanger” was zijn laatste werk geschreven in
1916 toen hij stierf aan de gevolgen van tuberculose. Het werd
geschreven in het Jiddisch en pas in 1953 naar het Engels vertaald.
Het is juist deze vertaling die wij hier publiceren. Tussen
zijn kort verblijf in Antwerpen in 1905 en het schrijven van
zijn boek in 1916 verstreken 11 jaar. Genoeg tijd om retrospectief
een gemeenschap te beschrijven die duidelijk verschilde van
de Joodse dorpen die hij in Oekraïne kende. De Antwerpse gemeenschap
was anders dan die van Oekraïne en de gemeenschap
die hij in New York aantrof.
De “Centrale” werd gesticht in 1920 door Professor Niko Gunzburg.
Eigenlijk “centraliseerde” Professor Gunzburg in die tijd al
het sociaal joods werk onder één koepel. Deze centralisatie werd
uitgevoerd op basis van de grootste instelling, Ezra genaamd.
Het is juist deze naam die Sholem Aleichem in zijn geschriften
gebruikt.
Hierbij een paar uittreksels over onze stad vertaald in het
Nederlands:
“Iedereen handelt in diamant. Iedereen draagt juwelen. Iedereen
kent de handel van kloven, zagen, snijden en slijpen. Iedereen die je
ontmoet is ofwel een klover, snijder of slijper. Vele van onze jongeren
(emigranten) zijn achtergebleven om slijpers te worden.”
Het is uiteraard geen geheim dat de vervlogen
rijkdom van de Antwerpse Joodse gemeenschap
gebaseerd was op de industriële bewerking
van diamant. Het gedicht dat u in de
Engelse vertaling terugvindt is veelzeggend.
“Wat zal gebeuren met Ezra die hulp
biedt aan emigranten? Wie zal ze helpen?
Ik heb medelijden met Antwerpen.”
Wie kon in die tijd vermoeden dat de opvolger
van Ezra, de Centrale, al haar activiteiten
zal wijden aan het helpen van haar eigen gemeenschap
i.p.v. aan arme migranten. 105 jaar
zijn vervlogen na de beschrijving van Sholem
Aleichem.
De Antwerpse Joodse Gemeenschap is duidelijk veranderd. De
werking van de Centrale is de rode draad die het verleden met
het heden verbindt. Onze Joodse Gemeenschap trotseerde vele
crisissen dankzij haar verbondenheid met de diamanthandel.
Het gaf niet enkel een glans aan de Gemeenschap, maar tevens
aan de Stad, het Vlaams Gewest en België. Het is dus ook aan
iedereen om zijn uiterste best te doen om de kip met de gouden
eieren in leven te houden of opnieuw leven in te blazen.
Sholem Aleichem
standbeeld in Oekraïne
Sholem Aleichem
postzegel in Oekraïne
Centrale Centrale Magazine Magazine - 33 41
- 37

The Sholem Aleichem review on Antwerp
Centrale Magazine - 42