Drugwerk

1993 • Drugwerk
38

Al eeuwenlang wordt de mens gefascineerd
door stoffen die invloed hebben
op de geest. Tegenwoordig noemen we
dat soort stoffen drugs, en daarmee
hebben we het gewone Engelse woord
voor medi cijn een heel andere betekenis
gegeven. We kunnen de stoffen
die we in Neder land drugs noemen
indelen in drie sterk verschillende
groepen: de verdovende middelen, de
opwekkende middelen en de bewustzijnsveranderende
middelen. Eigenlijk
hoort er nog een vierde groep stoffen
bij, die we hier buiten beschou wing
laten. Dat zijn de tranquilizers zo als
valium, librium en rohypnol. Door
drugsgebruikers worden deze middelen
vaak ‘downers’ genoemd, en
worden ze toegepast om bijwerkingen
van drugs te gen te gaan.
Drie groepen drugs
Allereerst zijn er verdovende middelen.
Opium is hier het bekendste
voorbeeld van. Al ver vóór de Griekse
en Romein se tijd werd het melksap
van papavers gebruikt als slaapmiddel
en als be standdeel van allerlei geneeskrachtige
mengsels. Er was vrijwel
geen genees middel waarin opium
ontbrak en geen ziekte waartegen het
niet hielp. De uit opium geïsoleerde
morfi ne wordt - als zuivere stof - ook
nu nog steeds ge bruikt als pijnstiller.
In feite is morfi ne zo’n goede
pijnstiller dat 20 eeuwen onderzoek
door een leger alchemisten, medici
en (farmaco)chemici nog steeds geen
betere pijnstiller heeft opgele verd.
Tegenwoordig zijn opium en opiumachtige
stoffen (de opiaten) veel
beken der als gevaarlijke verslavende
midde len. Bij regelmatig gebruik van
dit soort pijnstillers gaan namelijk
ook de plezierige, rustgevende en
sterk versla vende eigenschappen
een rol spelen. Daarnaast zijn er
opwekkende of sti mulerende middelen,
met een werking die eigenlijk
precies tegengesteld is aan die van
de opium-achtige stoffen. De bekendste
voorbeelden zijn hier co caïne
en amfetamine. Deze stoffen ge ven
schijnbaar een enorme energie en
een scherper concentratie- en waarnemingsvermogen.
Als het middel is
uit gewerkt komt er een extreme vermoeidheid
voor in de plaats.
Tenslotte bestaan er bewustzijnsveranderende
middelen. Haast in
alle culturen zijn wel voorbeelden te
vinden van planten en paddestoelen
die bewust zijnsveranderende werking
hebben en die daarvoor ook gebruikt
worden. De softdrugs hasj en marihuana
en de vooral op house-parties
populaire feestdrug ecstasy kunnen
tot deze groep gerekend worden. Een
ander voorbeeld is het psychedeli-
39
sche trip middel LSD. Dit heeft een
zeer sterke invloed op de verwerking
van de waar nemingen: alles wat je
ziet of hoort, lijkt plotseling heel
onbekend en an ders.
Opium
en andere verdovende middelen
Als onrijpe zaadbollen van de papaver
worden ingesneden, komt er wit
sap uit. Bij opvangen en drogen van
dit witte sap ont staan taaie brokken
die bruin verkleuren: opium.
Al in de oudheid was bekend dat
opium niet alleen pijn kon bestrijden
maar ook een plezierig gevoel gaf
na gebruik. Over misbruik of verslavende
werking is in die tijd weinig
geschre ven. Pas in de zestiende eeuw
zagen sommige doktoren dat aan de
pijnstiller opium bij regelmatig gebruik
ook gevaarlijke kanten zitten.
De grote doorbraak kwam in de negentiende
eeuw toen een aantal Engelse
schrijvers heel enthousiast over
opium ging schrijven. De stof was
erg goedkoop (goedkoper dan alcohol).
Al snel gebruikten veel arbeiders
maar ook veel hoogge plaatsten
opium. Kleine criminaliteit om de
opium te kunnen betalen, kwam niet
voor. Wel grote criminaliteit: in 1833
begonnen de Engel sen een opiumoorlog
tegen China omdat dat land weigerde
opium in te voeren uit Engelse
kolonies.
Inmiddels was, in 1805, met behulp
van extractie het werkzame bestanddeel
uit het papaversap gezuiverd. In
die tijd een hele prestatie, mogelijk
omdat de werkzame stof in opvallend
grote hoeveelheden in opium
voorkomt: ruim 10%. Deze verbinding
werd morfi ne gedoopt, naar de
Griekse god van de dromen, Morpheus.
Een molecuul morfi ne ziet er
vrij ingewikkeld uit met vijf ringen en
een basisch N-atoom. Terwijl opium
meestal geslikt of gerookt wordt, lost
morfi ne goed op in water en kan zo
als injectie vloeistof worden gebruikt.
De pijnstillende eigen schap pen van
morfi ne werden op grote schaal gebruikt
in oorlo gen vanaf het midden
van de vorige eeuw. Soldaten met
schot won den of verbrijzelde ledematen
hadden er veel baat bij. Wel bleken
ze bij regelmatig gebruik, als ze
de verwondingen ten minste overleefd
hadden, verslaafd te zijn geworden
aan morfi ne.
In 1875 bleek dat de beide OH-groepen
in een morfi ne-molecuul kunnen
reageren met azijnzuur. Dit is een
bekend soort reactie in de koolstofchemie:
een estervorming. Er ontstaat
in dit geval morfi ne-diacetaat,
ook wel heroïne genoemd. Deze
stof is minder polair dan morfi ne

cocaine
morfi ne
heroine
(er zijn minder mogelijkheden voor
waterstofbruggen) en blijkt daardoor
gemakkelijker in de hersenen te kunnen
door dringen. Er bestaat namelijk
een bloed/hersenbarrière om te
voorkomen dat allerlei stoffen in het
bloed zomaar invloed op de hersenen
kunnen uitoefenen. Deze barrière
is het meest effectief voor polaire
stoffen. Heroïne is minder polair en
kan zo gemakkelijker in de herse nen
komen. Daardoor is de werking sneller
en krachtiger dan van morfi ne.
Heroïne is een ‘pro-drug’ voor morfi
ne: de ace taat-groepen worden in
de hersenen weer ver vangen door de
oorspronkelijke OH-groe pen. De zo
(terug)gevormde morfi ne veroorzaakt
het biologisch effect.
Een verdovend middel waarvan de
structuur niet afgeleid is van die
van morfi ne, is methadon. Deze stof
is vooral bekend uit het afkickprogramma
voor verslaafden. Methadon
is net zo gevaar lijk en verslavend als
heroïne, maar het grote verschil is,
dat de stof veel langer in het bloed
blijft. Heroïne moet drie of vier keer
per dag gebruikt worden, zodat een
verslaaf de steeds maar een paar uur
heeft tussen de roeswerking en de
eerste onthoudings verschijnselen.
In die korte tijd moet de verslaafde
koortsachtig op zoek naar geld
voor een nieuwe portie drugs. Crimineel
gedrag of prostitutie zijn
vaak de enige manieren om snel aan
genoeg geld te komen. De onthoudingsverschijnselen
beginnen met
methadon pas na een dag, zodat er
meer tijd is om een beetje normaal te
functione ren.
Omdat deze stof geslikt kan worden
is er bovendien minder gevaar voor
infecties door vuile naalden (bacterie-ziekten,
hepatitis B, AIDS). Jammer
genoeg heeft nog niemand kunnen
aantonen dat het methadon-programma
de criminaliteit door junkies
duidelijk doet verminderen.
Cocaïne
en andere stimulerende middelen.
Cocaïne en amfetamine worden opwekkende
of stimulerende midde len
genoemd. Ze hebben een totaal andere
werking dan verdoven de middelen
zoals heroïne. Zij veroorza ken geen
roes, maar geven juist een heldere,
scherpere waarneming. Vermoeidheid
ver dwijnt, en de gebruiker lijkt veel
meer te kunnen dan nor maal. Net als
de opiaten worden ze ook toegepast
als geneesmiddel.
Cocaïne werd vroeger gebruikt als
middel voor plaatselijke verdoving,
bijvoorbeeld door tandartsen. Amfe-
tamine werd, omdat het de eetlust onderdrukt,
ook toegepast in vermagerings
middelen.
Cocaïne uit de bladeren van de coca-struik
is al eeuwenlang bekend. De
Inca’s in Zuid-Amerika kenden het al
lang voordat de invasie van Europeanen
500 jaar geleden plaatsvond. Zij
kauw den op bosjes coca-bladeren en
verbaasden de Spanjaarden door de
kracht en het uithoudingsvermogen
die dit veroorzaak te. Nog steeds
wordt in Peru en Bolivia erg veel coca
gekauwd: men schat dat vrijwel de
gehele Indiaanse bevolking hieraan
meedoet. Doordat deze bevolkingsgroep
zwaar werk moet doen, zoals
in de mijnen en in tinfabrieken, en
daarbij zeer slecht betaald wordt, is
coca-gebruik bijna de enige manier
om te overleven. In Europa werd het
drinken van een coca-extract het
eind vorige eeuw erg populair. De
uitvinder van een cocaïne houdende
wijn kreeg bijvoorbeeld een medaille
van de Paus voor z’n verdiensten.
Ook de grote psychiater Freud was
erg enthou siast over het gebruik van
cocaïne. Geïnspireerd door dit succes
bereidde een Amerikaanse apotheker
een cocaïne-houdend medicinaal
drankje dat hij Coca-Cola noemde.
Tegenwoordig bevat Coca-Cola geen
cocaïne meer.
De problemen met coca begonnen
pas goed toen het lukte om de zuivere
stof cocaïne uit de cocabladeren te
extraheren en sommige mensen een
oplos sing van de stof gingen inspuiten.
De werking wordt daardoor veel
sterker, begint sneller maar is ook
sneller uitgewerkt. Daarna volgt altijd
een zware depressie, die alleen goed
bestreden kan worden met een nieuwe
dosis cocaïne. Steeds grotere doses
zijn nodig, en na enige tijd blijkt
dat de gebruiker volslagen afhankelijk
wordt. Langdurig gebruik leidt
daarna vaak tot krankzinnig heid. Een
van de eersten die dit gevaar inzag
en er voor waar schuwde was de
Duitse arts Albrecht Erlenmeyer, die
nu bij scheikundigen meer bekend is
door het handige stukje glaswerk dat
hij bedacht dan door z’n waarschuwingen
tegen cocaïne.
Amfetamine hoort in dezelfde groep
stoffen thuis als cocaïne. Ook amfetamine
is een stimulerend middel,
met een uitwerking op het lichaam
die erg veel op die van cocaïne lijkt.
Amfeta mi ne komt niet in de natuur
voor, maar werd in het begin van
deze eeuw als geneesmiddel ontwikkeld.
Al voor de tweede wereldoorlog
was algemeen bekend dat het middel
als bijwerking een plezie ri ge ‘oppeppende’
werking had. Tot in de
40

zestiger jaren was het middel vrij
verkrijgbaar en werd veel gebruikt,
bijvoorbeeld door studenten die voor
een tentamen zaten. De vermoeidheid
ver dween na inname ervan en je
kon veel helderder nadenken, kortom,
dezelfde eigenschappen als van cocaïne.
Ook het leger had dit al snel in
de gaten: er zijn in de tweede wereldoorlog
enorme hoeveelheden amfetamine-pillen
uitgedeeld aan Duitse,
Engelse en Japanse soldaten. Onder
invloed van amfetamine kon je beter
vechten en kreeg je een groter uithoudingsvermogen.
Jammer genoeg gold
dit ook voor de tegenstan der.
Ook bij amfetamine begon de ellende
pas echt, toen in de hippietijd de gewoonte
opkwam om het middel rechtstreeks
te injecteren in plaats van te
slikken. Inmiddels zijn veel varianten
op amfetamine in de handel, allemaal
met vergelijk ba re werking. Speed of
doping is de verzamelnaam geworden
voor al dit soort stoffen. Dat
deze stoffen bij sport misbruikt kunnen
worden is algemeen bekend; er
is een voortdurende wed loop tussen
laboratoria die dit soort stimulerende
middelen maken en laboratoria die
deze middelen daarna moeten kunnen
aantonen.
Nicotine in tabak en cafeïne in koffi
e behoren ook tot deze groep van
de stimulerende middelen, maar
ondanks hun meer of minder verslavende
werking, zijn ze niet verboden.
Toch maakt nicotine (en teer) in tabak
véél meer dodelijke slachtoffers dan
alle andere drugs bij elkaar.
De softdrugs hasj en marihuana
Marihuana is eigenlijk niets anders
dan gedroogde en gemalen delen
van de hennep-plant. Dit is een grote,
soms vier meter hoge plant, die
ook in Nederland uitstekend groeit.
Uit de marihua na kan weer hasj worden
bereid, bijvoorbeeld door het te
zeven. Hasj is wat sterker dan marihuana;
het bestaat voor een groot
deel uit de kleverige hars uit de
bloemtoppen van de hennep-plant.
Hasj en marihuana wor den als een
‘stickie’, gemengd met tabak gerookt.
Omdat je niet steeds méér nodig
hebt om ‘high’ te raken, wordt het
een soft-drug genoemd en laat de
politie hasj-gebruik vrijwel ongemoeid.
Een nadeel is, dat je na gebruik
niet in staat bent om brommer
of auto te rijden: je kunt afstanden
niet meer goed schatten. Dit geldt
ook voor andere bewustzijnsveranderende
drugs. Gelukkig hebben gebruikers
dat vaak goed in de gaten:
ze missen de overmoed die alcoholisten
zo ge vaarlijk maakt.
41
De laatste tijd is de concentratie van
de actieve stof THC in nederwiet zo
hoog dat stoppen nauwelijks meer
mogelijk is zonder lichamelijke onthoudingsverschijnselen.
Trippen met LSD
Het tripmiddel LSD werd in 1943 bij
toeval ontdekt door de Zwitser
Dr. Albert Hofmann. Hij kreeg bij zijn
onderzoek naar geneesmiddelen onverwacht
hallucinaties. Hij probeerde
een van die stoffen op zichzelf uit,
en noteerde daarna wat de stof deed
met zijn zintuigen.
Dr. Hofmann werd daarna een groot
voorstander van verder onderzoek
aan bewustzijnsveranderende stoffen.
Maar hij was tegen het ongecontroleerde
gebruik van LSD als
partydrug. Volgens hem moet je het
gebruik van dit soort drugs en de
omstandigheden waarin je het inneemt,
goed voorbereiden. Dat het
op deze manier niet nadelig voor je
gezondheid hoeft te zijn, bewees hij
zelf. Ondanks het af en toe beleven
van een bewustzijnsveranderende
trip, kon hij in 2006 nog eregast zijn
op een congres over drugs, ter gelegenheid
van zijn 100ste verjaardag.
Hij hield daarbij een toespraak waarin
hij zei te hopen dat het totale verbod
op LSD zal worden opgeheven, en er
weer ruimte komt voor wetenschappelijk
onderzoek van de stof.
Partydrug XTC
Omdat de synthese van LSD nogal
lastig is, is het gebruik ervan vrijwel
helemaal verdrongen door het veel
gemakkelijker te maken XTC.
De werking van XTC is minder sterk
en gevaarlijk dan van LSD. En omdat
het ook oppeppende eigenschappen
heeft, kan het gebruikt worden als
amfetamine
Uit het practicumverslag
van Dr. Albert Hofmann
19 april 1943.
Om 16:20 neem ik 0,25 mgram LSD in.
Om 17:00 begin van duizelingen, angstgevoel,
verlammingen, lachstuipen.
Ik kan nauwelijks nog duidelijk spreken.
Ik vraag een laborante om voor de zekerheid
met me mee te fi etsen naar
huis. Ik heb het idee dat ik haast niet vooruitkom (maar
later zei de laborante dat ik heel snel fi etste). Alles in mijn
gezichtsveld zwaait heen en weer, en is als in een lachspiegel
vervormd. Thuis kan ik niet langer staan, en ga ik
liggen. Voorwerpen nemen dreigende vormen aan, en mijn
buurvrouw lijkt veranderd in een boosaardige heks. Van 18:00
tot 20:00 is de aanval het ernstigst, en kan ik slechts met grote
moeite dit verslag opschrijven.
Na de beangstigende ervaringen begin ik te genieten van een buitengewoon mooi
kleuren- en vormenspel. Ik zie steeds veranderende cirkels, kringen en fonteinen
van kleur, Het is merkwaardig dat geluiden zoals van een deurkruk of voorbijrijdende
auto’s te zien zijn als optische waarnemingen.
LSD

partydrug. Pas na onderzoekingen
naar hersenbeschadigingen door XTC
bij ratten werd de stof verboden.
Door het verbod van XTC is gebruik
ervan juist gevaarlijker geworden:
omdat de handel zich in de illegale
sfeer voltrekt, is de gebruiker volledig
van de handelaar afhankelijk.
Maar al te vaak past een op geld beluste
handelaar het aanbod aan aan
de vraag: wie XTC wil, krijgt ‘XTC’,
maar de chemische samen stelling van
de aangeboden waar kan variëren van
Scheikunde voor junkies.
Eén van de vele problemen waar junkies mee te maken hebben is het onvoorspelbare
gedrag van drugs. Afgezien van allerlei stoffen waar de dealer de drugs mee
vermengd heeft, is de drug soms oplosbaar in water, maar een andere keer helemaal
niet. Soms kun je een stof roken, maar een andere keer ont leedt de stof bij
verhitting.
Toch is de scheikunde achter dit alles in wezen heel simpel. Elke junkie die in de
vierde klas scheikunde heeft gevolgd hoort dat te kunnen begrijpen, want het is
een kwestie van zuur/base gedrag. Zoals aan de formule van bijvoorbeeld cocaïne
is te zien, zit in het cocaïnemolecuul een stikstofatoom (blauw). Dit stikstofatoom
heeft dezelfde eigenschappen als een stikstof atoom in ammoniak, NH :het is ba-
3
sisch, zodat het getekende cocaïne-molecuul ook wel cocaïne-base wordt genoemd.
Zo’n stikstofatoom heeft een niet-bindend elektronenpaar dat gebruikt kan worden
voor de vorming van een bin ding met een H + ion. In het geval van ammoniak ont-
staat dan een ammoniumi on, NH 4
+ .
In de laatste stap van de zuivering van cocaïne wordt zoutzuur gebruikt. Door het
zuur wordt aan het stikstof-atoom van cocaïne een H + ion vastgeplakt. Dat lijkt niet
zo belangrijk, maar het heeft enorme gevolgen voor de eigenschappen van de stof.
Cocaïne-base (dus zonder H + ) is nogal apolair, dat wil zeggen, het lost slecht in
(polair) water op, maar het ver dampt wel vrij gemakkelijk want de moleculen worden
alleen door zwakke van der Waals bindingen bijeen gehouden. Na de binding
met het H + -ion, wordt er een zout gevormd met de nega tieve (chloride-)ionen van
het gebruikte zuur.
Dit zout lost uitstekend in water op, maar is niet vluchtig doordat nu sterke ionbindingen
de deeltjes bij elkaar houden. Als een junkie cocaïne-zout wil gebruiken
door de damp in te ademen, moet hij het voor het verhitten goed met soda (natrium
carbo naat) mengen. Carbonaat-ionen in de soda zijn sterke basen, en plukken
dus gemakkelijk het H + ion van het cocaïne-zout. Zo ontstaat cocaïne-base, ook te
koop onder de naam ‘crac’. Dit verdampt gemakkelijk, in tegenstelling tot het cocaïne-zout
dat alleen maar zou ontleden - en dat is jammer van het vele geld dat er
voor betaald is.
Voor heroïne geldt eigenlijk hetzelfde. Normaal is heroïne in de handel die niet in
water wil oplossen en die daarom niet in te spuiten is. In een beetje citroenzuur
lost deze heroïne wèl goed op. Daarbij wordt de heroïne-base in een goed oplosbaar
heroïne-zout (citraat) omgezet.
In lichaamsvloeistoffen, in de maag, de darmen en het bloed, ligt de zuurgraad
(oftewel de pH) vast, en dus ook de vorm waarin cocaïne of heroïne kan voorkomen
(zout of base). De zuurgraad van de urine is wèl een beetje te beïnvloeden, en
dit speelt een rol bij het behandelen van junkies die een overdosis cocaïne hebben
binnengekregen. Zij kunnen ammonium chloride toegediend krijgen: dat maakt de
urine veel zuurder. Daard oor wordt de cocaïne in de urine in de goed-oplosbare
zout-vorm omgezet: hoe beter de cocaïne in de urine oplost, des te vlugger verdwijnt
het uit het bloed.
Stoffen met zo’n basisch stikstof-atoom worden vaak alkaloïden (alkali-achtig) genoemd.
Een algemeen gebruikte drug als nicotine is ook zo’n alkaloïd. Veel nicotine-verslaafden
merken dat ze het meest zin in een sigaret hebben na de maaltijd, na
wat alcohol of in tijden van stress. Dit zijn precies de momenten waarop de urine
zuurder is dan normaal, zodat het bloed ook sneller dan normaal wordt ontgift,
en de nicotine concentratie door roken weer moet wor den aangevuld. Zowel voor
junkies als voor rokers wordt het leven veel begrijpelijker met een beetje kennis van
de zuur/ base theorie.
nepmiddeltjes tot veel gevaarlijker
stoffen, als bijvoorbeeld cocaïne. Bij
een onderzoek enige tijd geleden,
bleek minder dan de helft van de als
‘XTC’ aangeboden stoffen ook werkelijk
MDMA te bevatten. Eenzelfde probleem
doet zich trouwens ook voor
bij alle andere verboden drugs. De
niet constante samen stelling van het
drugs-aanbod heeft door verkeerde
doseringen verschei dene mensenlevens
gekost. In Nederland vallen dan
ook vrijwel alle drugs-slachtoffers
door onbekend heid met de samenstelling
of de sterkte van de drug.
Naast XTC bestaan er veel andere
stoffen met soortgelijke eigenschappen
zoals methyleendioxyethylamfetamine
(MDE) of ‘Eve’. Eve heeft dezelfde
struktuur als Adam, maar bezit
in plaats van een methylgroep, een
ethylgroep aan het stikstof atoom.
Adam en Eve hebben vergelijkbare
effecten: ze verhogen allebei bewustzijn,
mededeelzaamheid, inlevingsvermogen
en uithoudingsvermogen van
de gebruiker. Het effect van Eve is
zwakker dan dat van Adam, en dat
was de reden dat het pas een tijdje
na Adam werd verboden.
Hallucinaties in je hersenen
Drugs werken letterlijk ‘op je zenuwen’.
Wie wil begrijpen hoe heroïne,
cocaïne of ecstasy het denken zo in
de war kunnen brengen, moet iets
van de werking van zenuwen weten.
Prof. Nico Vermeulen van de Vakgroep
Farmacochemie zegt het zo:
haast alle bood schappen die in het lichaam
moeten worden doorgegeven,
worden overgebracht door stoffen,
die opgevangen worden in speciaal
daarvoor bestemde receptoren (letterlijk:
ontvangers). Zo ook de signalen
die overgebracht worden van de ene
zenuwcel naar de volgende.
Het zenuwstelsel is opgebouwd uit
zenuwcellen, die veel ver schillende
vormen kunnen hebben. Het meest
voorkomende type zenuwcel heeft de
vorm van een radijsje, dus een beetje
bol vormig met aan de ene kant één
lange uitloper die axon wordt genoemd
en aan de andere kant een
aantal korte uitlopers (den drieten).
De lange uitlopers of axonen kunnen
soms centimeters lang zijn.
De celwand van een axon heeft
een aantal heel bijzondere eigenschappen.
Natriumionen worden uit
de zenuwcel naar buiten ‘gepompt’,
maar kaliumionen en chloride-ionen
worden juist naar binnen gewerkt.
Samen heeft dat tot resultaat dat
door de overmaat chloride-ionen, de
celinhoud een beetje negatief wordt.
Krijgt de cel ergens een prikkeling te
verwerken, dan wordt de celwand op
42

die plek plotseling doorlaatbaar voor
natrium- en kaliumionen. De natriumionen
zijn het kleinst en stromen
daardoor het snelst de cel in, zó snel,
dat de celinhoud nu ineens positief
wordt. Die positieve lading maakt de
celwand iets verderop ook doorlaatbaar,
en zo wordt de posi tie ve lading
steeds verder doorgegeven. Dat kan
erg snel gaan: snelheden van 50 meter
per seconde kunnen voorkomen.
Daarna gaat de celwand dicht, alle
verplaatste ionen worden teruggepompt,
en de cel is weer klaar voor
een volgend signaal.
Aan het einde van de cel dreigt het
signaal (de snel bewegende ladingsverandering
in de celwand) dood te
lopen want de cel wand houdt daar op.
Om het signaal toch door te kunnen
geven, blijkt aan het dood lopende
uiteinde plotse ling een signaalstof
(een neurotrans mit ter) uit de cel vrij
te komen. De moleculen van die signaal
stof bewegen langzaam naar de
volgende cel toe, en worden daar
herkend door speciale eiwitten: de
receptoren.
Omdat de cellen vrijwel tegen elkaar
aan zitten, levert dat langzame bewegen
van de signaalstof-moleculen
gelukkig niet veel vertraging op.
De wisselwerking tussen een signaalstof
en zijn receptor veroorzaakt
veranderingen in de ontvangende
zenuwcel zodat ook van die cel de
celwand doorlaatbaar wordt voor
ionen en het signaal verder wordt
doorgegeven door de snelbewegende
la dings verandering.
Omdat deze prikkeloverdracht tussen
zenuwcellen een erg inge wikkeld proces
is, kan het gemakkelijk in de war
gebracht wor den door drugs, gifstoffen
of geneesmiddelen.
Nu blijkt dat er eigenlijk niet één
zenuwstelsel is, maar wel 50 verschillende
zenuwstel sels, elk met
een eigen taak. Dat is ook logisch:
zenuwcellen die bijvoorbeeld
gezichtssig na len van het oog naar de
hersenen brengen, mogen hun boodschap
niet aan pijngeleidende cellen
door kunnen geven, ook al zitten die
zenuwen vlak bij elkaar. Het lezen
van deze tekst zou dan een pijnlijke
zaak worden.
Elk zenuwstelsel heeft daarom een
eigen signaalstof of neuro transmitter
waarmee de cellen onderling kunnen
‘praten’. Ook als er niets door te
geven is, ontlaadt een zenuw cel zich
regelmatig en geeft een signaal af
dat een eindje verderop vanzelf weer
uitdooft. Pas als een groot aantal
zenuwcellen tegelijk ‘vuurt’, dooft
het niet uit en wordt het als echt
doorgegeven.
Het geheel zou je kunnen vergelijken
43
met een automotor die stationair
loopt: de motor draait wel, maar de
auto rijdt nog niet. Het blijkt nu dat
amfetamine sommige zenuwstelsels
op een hoger toerental statio nair
laat lopen, zodat het stelsel sneller
op echte prikkels reageert. De voor
amfetamine gevoe li ge zenuwstelsels
blijken dopamine en daaraan verwante
stof fen als neurotrans mitter te
gebruiken.
Amfetamine blijkt de afgifte te stimuleren
van de neurotrans mitter
dopamine uit een zenuwcel zonder
dat er een prikkel door de zenuw aan
is voorafgegaan. Er ontstaan dus veel
meer ‘valse’ signalen dan normaal in
rust.
Cocaïne werkt op een iets andere
manier, maar wel op ditzelfde zenuwstelsel,
zodat de werking van cocaïne
en amfetamine verge lijkbaar is.
Bewustzijnsverruimende middelen
zoals LSD blijken invloed te hebben
op een heel ander zenuwsysteem. In
dit geval is het een zenuwstelsel dat
met serotonine als neurotransmitter
werkt. Dit hele systeem wordt door
bewustzijnsveranderende middelen
op een lager pitje gezet, de zenuwen
worden minder actief.
Voor de verdovende middelen zoals
morfi ne heeft het erg veel moeite
gekost om uit te zoeken welk zenuwsysteem
werd beïnvloed. Door te
kijken naar de effecten van opiaten,
(nauwe oogpupil len, remming van de
ademhaling, remming van de darmwer
king dus obstipatie) werd het wel
duidelijk welke zenuwen het betrof,
maar de bijbehorende neurotransmitter
was jaren lang onvindbaar. Een rol
in de oplossing van het raadsel speelde
de merkwaardige stof Naloxon,
die binnen enkele secon den alle morfi
ne- en andere opiaatmoleculen van
de receptoren op de zenuwcellen kan
verwijde ren. Een met Naloxon behandelde
patiënt die op sterven ligt na
een overdosis heroïne, staat ogenblikkelijk
op alsof er niets gebeurd
is (pas iets later beginnen sterke
ontwen ningsverschijnselen).
In 1975 werd de neurotransmitter
uiteindelijk gevonden: een klein eiwitmolecuul,
endor fi ne genoemd,
bestaande uit vijf aminozu ren. Dit
endorfi ne blijkt in het lichaam hetzelfde
effect te hebben als morfi ne,
namelijk de pijn onderdrukken.
Sinds de samenstelling van dit endorfi
ne bekend is, is de geneesmiddelenindustrie
op zoek naar een
pijnstiller die niet de verslavende
eigenschap pen van morfi ne heeft,
maar wel de zelfde sterke pijnstillende
werking.
love
N
?
?