Onvoorzienbaarheid in crisistijd

DGA FISCAAL NOVEMBER 2010
PAG 4 ONVOORZIENBAARHEID STORM
-------------------------
Onvoorzienbaarheid in crisistijd
mr. R.L.E. Storm van 's Gravesande
Niet zelden treft men de laatste tijd in de media berichten over crisis of economische neergang in het
bedrijfsleven. Door een dalende orderstroom komen bedrijven in financiële moeilijkheden. Er lijkt maar
een remedie: aanpassen aan de nieuwe situatie. Maar hoe zit dat met de doorlopende
overeenkomsten? Juist op dat moment wegen de contractuele verplichtingen uit doorlopende
overeenkomsten zwaar (zie ook pagina 1 van deze DGA Fiscaal). Kunnen de onvoorzienbare
omstandigheden van de economische neergang leiden tot aanpassing van bestaande
overeenkomsten? Het wettelijk stelsel is in beginsel streng: pacta sunt servanda, overeenkomsten
dienen te worden nagekomen.
Eerste uitzondering is er voor situaties van overmacht. Daarnaast is er een uitzondering op grond van
de redelijkheid en billijkheid, die bepalen dat een contractuele afspraak opzij gezet kan worden als de
toepassing daarvan onaanvaardbaar is. Als derde uitzondering is er in de wet een regeling voor
imprévision opgenomen: een regeling voor rechterlijke aanpassing van contractuele afspraken bij
onvoorziene omstandigheden.
Ik bespreek in dit artikel wat onvoorziene omstandigheden zijn en wat de voorwaarden zijn waaronder
rechterlijke aanpassing in beeld komt.
De wettekst
“De rechter kan op verlangen van één der partijen de gevolgen van een overeenkomst wijzigen of
deze geheel of gedeeltelijk ontbinden op grond van onvoorziene omstandigheden welke van dien aard
zijn dat de wederpartij naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid ongewijzigde instandhouding
van de overeenkomst niet mag verwachten”, aldus artikel 6:258 lid 1 BW. De wet geeft daarmee een
open norm die, nu voor onvoorziene omstandigheden moeilijk harde regels te stellen zijn, niet
onbegrijpelijk is.
Omstandigheden
De omstandigheden zijn echter beperkt en komen slechts bij hoge uitzondering voor: er moet sprake
zijn van dusdanige omstandigheden dat ongewijzigde instandhouding van de overeenkomst niet mag
worden verwacht. De rechter moet daarbij volgens de Hoge Raad terughoudendheid betrachten.
Professionele partijen laten het veelal niet aankomen op een rechterlijke toetsing van onvoorziene
omstandigheden en zullen waar mogelijk deze onvoorziene omstandigheden zoveel mogelijk weg
contracteren. Bovendien blijkt uit rechtspraak dat tussen professionele partijen minder ruimte bestaat
voor rechterlijke aanpassingen op grond van onvoorziene omstandigheden. Of op grond van
omstandigheden de nakoming van een contractuele verplichting niet gevergd kan worden, blijft een
beoordeling van geval tot geval.
Voorzienbaarheid
Ook de voorzienbaarheid van deze omstandigheden is nader ingevuld. Het gaat er niet om of een
omstandigheid voorzienbaar was of voorzien was ten tijde van het sluiten van de overeenkomst, maar
of deze omstandigheid (al dan niet stilzwijgend) in de overeenkomst is opgenomen. Het moeten
bovendien omstandigheden betreffen die bij totstandkoming nog in de toekomst lagen. Ontbreken van
wetenschap over bestaande omstandigheden kan dus niet leiden tot een geslaagd beroep op
aanpassing wegens onvoorziene omstandigheden. Dat geeft een beperking voor overeenkomsten die
recent tot stand zijn gekomen: de crisis is geen onvoorziene toekomstige omstandigheid meer en kan
dus geen aanleiding zijn voor aanpassing als later blijkt of zal blijken dat nakoming niet mogelijk is.
Hierbij geldt nog de voorwaarde van het tweede lid van artikel 6:258 BW: "een wijziging of ontbinding
wordt niet uitgesproken voor zover de omstandigheden krachtens de aard van de overeenkomst of in
het verkeer geldende opvattingen voor rekening van degene komen die zich op de onvoorziene
omstandigheden beroept".

Een recent voorbeeld van nakoming van een overeenkomst tot koop en verkoop van een onroerende
zaak speelde voor de rechtbank Zwolle-Lelystad. De rechtbank oordeelde dat: “het risico van het niet
verkrijgen van financiering een voorzienbaar en bekend risico [is] bij het aangaan van
vastgoedtransacties. Indien een partij ervoor kiest geen financieringsvoorbehoud te maken, aanvaardt
zij welbewust de kans dat zij, indien zij, om welke reden dan ook, geen financiering zal kunnen
verkrijgen toch zal moeten nakomen”. Crisis of niet, deze omstandigheid bleef volgens de rechtbank
voor rekening van de koper.
Voor een eenduidige en heldere lijn in de jurisprudentie is het, hoewel de crisis al enige tijd in beeld is,
nog te vroeg. Wel kan uit het bovenstaande worden afgeleid dat een beroep op aanpassing wegens
onvoorziene omstandigheden strenge voorwaarden kent en niet snel wordt gehonoreerd. Maar als aan
die voorwaarden voldaan kan worden, bestaat wel degelijk een mogelijkheid voor een geslaagd
beroep op onvoorziene omstandigheden.