Begaafd doch beperkt - Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme

44
Begaafd doch beperkt
Vroege signalering van autismespectrumstoornissen in
een arbeidsgerelateerde setting met behulp van gesprek,
persoonlijkheidsvragenlijsten en de Thematische
Apperceptie Test
Drs. M. Edrisi is klinisch psycholoog- psychotherapeut en directeur
zorg i-psy Leiden.
Dr. E.H.M. Eurelings-Bontekoe is universitair hoofddocent Klinische
Psychologie aan de Universiteit Leiden. Zij is hoofdopleider van de
postmaster opleidingen tot Gezondheidszorgpsycholoog en Klinisch
Psycholoog voor de regio Leiden. Tevens psychodiagnosticus bij Arkin,
Amsterdam.

Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Samenvatting
Dit artikel beschrijft de problemen die mensen met een Autismespectrumstoornis kunnen hebben binnen hun
werksituatie. Daarnaast wordt beschreven op welke wijze persoonlijkheidsvragenlijsten en een formele analyse
van narratieven bij de Thematische Apperceptie Test (TAT) behulpzaam kunnen zijn bij de vroege detectie van een
Autismespectrumstoornis.
Summary
This article describes how the presence of an Autism Spectrum Disorder may impair job-performance. In
addition, the article describes how personality questionnaires and a fomal analysis of Thematic Apperception
Test-narratives may be of use in the early detection of an Autism Spectrum Disorder.
Inleiding
In de arbeidsgerelateerde Geestelijke GezondheidsZorg
(GGZ) kan men vrijwel alle soorten psychiatrische
problemen tegenkomen. Hulpverleners krijgen ook soms
te maken met mensen die niet uit zichzelf hulpvragen,
maar in opdracht van een instantie (bijv. werkgever,
sociale dienst) worden doorgestuurd. Het weigeren van
medewerking kan voor deze mensen maatschappelijk,
financiële of juridische gevolgen hebben. Onder deze
laatste groep bevinden zich veel mensen die voldoen aan
de criteria van Autismespectrumstoornissen (ASS).
Historisch gezien laten de diverse publicaties op
het gebied van ASS een voortgaande ontwikkeling in
terminologie en differentiatie zien (Buma & van der Gaag,
1996; Myhr, 1998; Szatmari, 2000; Walker e.a., 2004).
Hieruit blijkt dat deze stoornissen, zeker op hogere leeftijd
moeilijk te onderscheiden zijn van persoonlijkheidsstoornissen
(De Koning & Fouwels, 2005; Gilberg, 1998;
Naidu e.a., 2006; Nylander & Gillberg, 2001; Timmerman
& Foran, 2002). Een factor die hier mede aan bijdraagt,
is het feit dat volwassenen met ASS in de loop der tijd
hun beperkingen tot op een behoorlijk niveau kunnen
compenseren door middel van cognitieve (bijv. kennis) en
sociale vaardigheden. Een hoge lijdensdruk bij aanmelding
kan de onderliggende beperkingen bij ASS maskeren, wat
diagnosticeren nog verder bemoeilijkt.
Hieronder zal worden beschreven welke beperkingen
gepaard gaan met ASS op de werkvloer, in termen van
“theory of mind”, centrale coherentie en/of schakelvaardigheid.
Er zal verder worden ingegaan op het belang van
de inzet van persoonlijkheidsvragenlijsten en de Thematische
Apperceptie Test (TAT) in het kader van de vroege
signalering van autistische kenmerken en de differentiaal
diagnostiek.
Autismespectrumstoornissen
De DSM-IV-TR (APA, 2000) noemt meerdere Autismespectrumstoornissen,
waaronder de Autistische Stoornis,
het Asperger Syndroom en de Pervasieve Ontwikkelingsstoornis-Niet
Anderszins Omschreven (PDD-NOS)
waarin mensen met hoger functionerend autisme zijn
inbegrepen. Het bestaan van een categorie PDD-NOS blijft
noodzakelijk zolang verdere differentiatie niet kan worden
gerealiseerd. In de praktijk komt men een grote diversiteit
aan volwassenen met PDD-NOS tegen waarvan sommigen
niet eenvoudig te diagnosticeren zijn. Er lijken immers
veel differentiërende variabelen een rol te spelen, waarmee
onderzoekers rekening zouden kunnen houden. Denk
hierbij aan intelligentieniveau, zintuiglijke conditie, mate
van reflectief vermogen, non-verbale contactuele mogelijkheden,
aard en de mate van contactlegging enzovoorts.
Als voorbeeld hieronder twee moeilijk te diagnosticeren
groepen met PDD-NOS (hier gemakshalve als ‘subtiele’
PDD genaamd) die last van arbeidsgerelateerde klachten
kunnen krijgen.
Groep 1: Men kan iemand tegenkomen met een (hoger
dan het) gemiddelde intelligentieniveau met soms een of
twee “uitschieters” binnen het intelligentieprofiel. Dit laatste
wil zeggen dat de persoon op een bepaalde vaardigheid
significant hoger scoort dan op de overige vaardigheden.
Deze uitschieters kunnen per persoon variëren waardoor
het niet mogelijk is om een eenduidig patroon onder deze
populatie vast te stellen.
Er is verder geen sprake van bizarre of excentrieke
verschijnselen die wel bij het Asperger Syndroom
waarneembaar kunnen zijn. Tijdens de initiële contacten
vallen ook geen ongewone contactuele eigenschappen op.
Hierdoor kunnen deze mensen sociaal competent (zelfs
voorzien van humor) overkomen. Niet zelden worden
deze mensen, vanwege hun trouw en hard werken,
gepromoveerd tot meer verantwoord werk als leidinggevende,
waarna het al snel misloopt. Eigenlijk zijn ze niet
opgewassen tegen dergelijke veranderingen, waarbij taken
en contacten plotseling een stuk ingewikkelder worden.
Groep 2: Men kan ook mensen tegenkomen met een
45

46 Begaafd doch beperkt
wederom (hoger dan het) gemiddelde intelligentieniveau
met al dan niet een extreem ontwikkelde intellectuele
vaardigheid. Mensen die zelfs bijzonder reflectief en
overwogen kunnen overkomen en een gedetailleerd
verslag kunnen uitbrengen over hoe en wat zij denken en
voelen, en hoe anderen kunnen denken en voelen. Hun
voornaamste klacht is dat zij verschrikkelijk lijden onder
hun klachten, angsten en onophoudelijke gepieker. In het
gesprek lijken zij inzicht te hebben in hun disfunctioneren,
de uitleg die zij krijgen te begrijpen en vragen adequaat
te kunnen beantwoorden. De verwijzende collega’s en
bedrijfs- of verzekeringsartsen spreken vaak hun verwondering
uit over dit type patiënt: ‘alles lijkt normaal maar er
is iets raadselachtig aan deze patiënt’. Deze patiënten doen
niet zelden denken aan mensen met vroege langdurige
affectieve verwaarlozing of complexe trauma problematiek.
Deze laatste groep kan namelijk ook symptomen van
hypergevoeligheid, piekeren, dissociatieve verschijnselen
als depersonalisatie en contactschuwheid rapporteren.
Deze volwassenen met ASS kunnen op haarfijne wijze
vroegkinderlijke belevingen rapporteren. Zij rapporteren
ervaringen als ‘ik zag de rest als op de TV voorbij gaan’,
‘mensen waren voor mij vooral dingen die bewogen. Pas
later in de pubertijd kwam ik erachter dat anderen ook
dachten en ideeën hadden’, of ‘ik moest op de lagere
school leren delen maar ik snapte dat eigenlijk niet. Ik
deed het omdat anderen het ook deden’. Een terugkerend
kenmerk bij deze volwassen patiënten is hun onvermogen
om de vergaarde kennis te integreren in hun gevoel en
handelen. Doorgaans staan ondraaglijke hypervigilantie en
ontroostbaarheid op de voorgrond.
Signalen wijzend op autismespectrumstoornissen
De diagnose ASS kan alleen worden gesteld na gedegen
specialistisch onderzoek. Een dergelijk onderzoek
impliceert het onderzoek naar de cognitieve en emotionele
mogelijkheden en beperkingen. Naast neuro-psychologisch
onderzoek wordt een beroep gedaan op ontwikkelings- en
heteroanamneses en zo mogelijk op vroegere psychiatrische
onderzoeksgegevens en/of schoolrapporten. Deze
patiënten kunnen in hun kindertijd in contact zijn geweest
met een GGZ instantie of hulpverlener. De aanleiding
hiervoor (zoals introversie of uitermate hardwerkendheid)
is diagnostisch gezien essentieel.
In de klinische praktijk komt het voor dat niemand
gedurende langere tijd door heeft dat er bij de patiënt
sprake is van een ASS terwijl verschillende soorten behandelingen
naast elkaar voortgaan. Dit duurt meestal totdat
een naaste of de behandelaar zelf aan de bel trekt en meldt
dat de patiënt niet adequaat reageert op verschillende
interventies, vreemde belevingen rapporteert of op het
punt van decompensatie staat.
Om te voorkomen dat een patiënt met ASS inadequate
behandelingen of reïntegratieplannen krijgt die hem
prestaties vragen die hij niet kan waarmaken, is het
cruciaal dat de diagnosticus kennis heeft van signalen die
het bestaan van een ASS doen vermoeden. In dat geval
zou men al snel over moeten stappen (van bijvoorbeeld
een algemeen persoonlijkheidsonderzoek) naar een meer
specialistisch onderzoek. In het kader van een dergelijke
vroege signalering en de differentiaal diagnose zullen
we in het vervolg ingaan op klachtenpresentatie en
gespreksindrukken en het belang van de toepassing van
persoonlijkheidsvragenlijsten. Ook bespreken wij het
belang van de Thematische Apperceptie Test bij de vroege
signalering van het mogelijk bestaan van een ASS en de
differentiaal diagnose. Wij zullen daarbij aangeven, mede
aan de hand van vele voorbeelden, welke vormaspecten
van de TAT-narratieven kunnen wijzen op het bestaan van
een ASS.
Klachtenpresentatie
In de werkgerelateerde setting waar patiënten met klachten
als overspannenheid of burn-out terechtkomen, is de
klachtenpresentatie van mensen met een vermoeden van
ASS nogal uniek. Uit zichzelf zullen zij zich meestal niet
melden. De aanmeldende opdrachtgevers (zoals bedrijfs-
of verzekeringsartsen, arbeidsdeskundigen of de reïntegratiemanagers
verbonden aan een werkgevende instantie)
vermoeden een veelvoud aan psychische klachten en
diagnoses. Naast angst en depressieve klachten (met
mogelijk psychotische kenmerken) wordt er soms ook aan
het bestaan van persoonlijkheidsstoornissen gedacht.
Herhaaldelijke reïntegratie pogingen kunnen mislukken
en zorgen voor blijvende heftige klachten (uitputtingsverschijnselen).
Deze patiënten hebben vooral de neiging
te lang te hard te werken. Zeker van diegenen met een
subtiele vorm van ASS wordt gezegd dat ze ‘begaafd doch
vreemd’ zijn. Zij kunnen vasthoudend zijn aan hun eigen
werkwijze. Onder druk of ontregelende omstandigheden,
of bij voor hen onbegrijpelijke onenigheden kunnen zij
‘dreigend’ overkomen, de controle kwijtraken en wanhopig
en ook agressief gedrag laten zien.
Bij patiënten met ASS kan er na overspannenheid of
burn-out een periode van ernstige passiviteit en verstoring
van dagelijkse structuur met zelfverwaarlozing ontstaan.
Sociale en gegeneraliseerde angsten kunnen in sterke mate
voorkomen, waarbij de patiënt voortdurend gealarmeerd,
prikkelbaar en (zintuiglijk) overgevoelig is. Zelfs ‘werkfobie’
kan optreden; de patiënt ontwijkt dan alles wat met

het werk te maken heeft. Gedachten daaraan en gesprekken
met de bedrijfsarts worden als hopeloos benauwend
ervaren. Hoewel zij een reïntegratievoorstel van de
bedrijfsarts niet kunnen weigeren (neigen te beamen),
wordt een minimale terugkeer (met bijvoorbeeld 4 uur per
week) als overdonderend ervaren. Soms zelfs zodanig dat
dit geheel ten koste kan gaan van rust, slaap en dagelijkse
zelfredzaamheid. Bij zulke (bijna-)decompensaties ontstaan
er wel eens een of meerdere tics zoals dwangmatig hoesten,
slikken, of juist niet-slikken (met een eetstoornis als
gevolg).
Een van de typerende kenmerken na overspannenheid
is de extreme passiviteit. Zij kunnen bijvoorbeeld een dag
lang op de bank zitten zonder zelfs op hun dorstsignalen
te reageren. Deze passiviteit kan kortstondig veranderen
in een lichte activering wanneer een externe prikkel zich
aandient. Uit zichzelf zou deze verandering nauwelijks
optreden.
De moeilijk te overbruggen overgang van passief
naar actief en de minimale reactie op interne lichamelijke
behoeftesignalen kunnen wijzen op ASS. Normaliter hebben
mensen met ASS geleerd hoe ze dergelijke overgangen
kunnen overbruggen, maar dit mechanisme kan volledig
ontregeld raken na zelfoverbelasting. Met ‘overgang’ wordt
hier bedoeld concreet de overgang bij elke verandering
zoals de overgang van thuis naar werk, van werken naar
pauzeren, van doorwerken naar stoppen, van werk naar
huis, etc. Men kan zich voorstellen hoe grote overgangen
zoals een grootschalige reorganisatie uitermate overdonderend
kunnen uitwerken bij mensen met ASS.
Een problematische schakelvaardigheid kan zich ook
op andere gebieden manifesteren. Zo bleek een patiënt
met een subtiele vorm van ASS te zijn overgestapt naar
tennissen nadat hij het bespelen van de piano al heel
goed beheerste. Eenmaal goed genoeg om tennisleraar te
kunnen zijn, stopte hij hiermee abrupt en stortte hij zich
op computers en behaalde zijn HTS diploma. Kortom,
zijn leven was een aaneenschakeling van gepreoccupeerd
aanleren en vervolgens voorgoed loslaten van een bepaalde
vaardigheid. Toen hem tijdens zijn burn-out gevraagd
werd waarom hij geen piano ging spelen antwoordde hij:
‘ik kan het toch al’. Het ging er niet om of tennissen of
piano spelen leuk of ontspannend kon zijn maar het doel
was louter ‘het beheersen van een vaardigheid’. Na zijn
burn-out heeft hij zijn computerwerk overigens nooit
meer opgepakt.
Een ander aspect in het contact met mensen met ASS
is hun ontoereikend emotionele inzicht. Voorbeeld: een
patiënt met ASS beschrijft tijdens een behandelgesprek
een problematische werksituatie waarin zijn collega boos
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
doet tegen hem. Vervolgens vraagt behandelaar door naar
de achtergronden van die boosheid. Patiënt kan wellicht
denken het te weten en een reden aangeven, zoals ‘collega
werd boos omdat ik iets verkeerd deed’; terwijl dit helemaal niet
het geval hoeft te zijn. Waarin hij echter tekortschiet, is het
vermogen om te denken over andermans denken, gevoelens
en drijfveren achter andermans handelen. Iemand met
ASS zal niet (gauw) zeggen ‘mijn collega werd boos omdat hij
misschien dacht dat…’. Ook bij zichzelf merken mensen met
ASS zelden met welk gevoel zij in een situatie reageren. Pas
als hen opvalt hoe de ander reageert (met schrik bijvoorbeeld),
kunnen zij dan opmaken dat iets ongewoons
aan de hand is. Dit impliceert hun ontoereikend contact
met hun eigen somatische emotionele ervaringen. De
informatie die door mensen met ASS als emotioneel inzicht
wordt beschouwd, berust op vaste beredeneringspatronen
en er ontbreekt een zekere frisse manier van denken.
Diagnosticus of behandelaar kan bij klakkeloos aannemen
van dergelijke beredeneringen op een verkeerd spoor
komen en gauw concluderen dat de patiënt wel degelijk
weet wat een ander voelt of fantaseert. Gebrek aan “Theory
of Mind” ofwel ‘Mindblindness’ wordt met andere
woorden door dergelijke vaste gevolgtrekkingpatronen niet
makkelijk ontdekt. Bij vermoeden op ASS kan hulpverlener
veel informatie winnen door bijvoorbeeld te vragen naar
andermans gedachten of fantasieën met wie de patiënt te
maken heeft zoals: ‘wat zou die collega gedacht hebben toen hij
boos werd? Deze stijl van vraagstelling kan ook bij afname
van TAT worden gebruikt.
Persoonlijkheidsonderzoek
Ook persoonlijkheidstests kunnen worden ingezet om te
kunnen komen tot een eerste vermoeden van het bestaan
van een ASS. Zo vonden Kok en Eurelings-Bontekoe
(2007) dat patiënten met ASS, in vergelijking tot patiënten
uit de algemene psychiatrie lagere scores hebben op
de Nederlandse Verkorte MMPI (NVM, Luteijn & Kok,
1985) dimensies Negativisme, Somatisatie en Extraversie
en hogere scores op de dimensie Verlegenheid. Patiënten
met ASS scoren met name lager op Somatisatie. Dit laatste
is ondersteund door het onderzoek van Ronsse (2008)
met de MMPI-2 bij het opsporen van ASS. Ronsse vond
dat patiënten met ASS frequent verhoogd scoorden op de
klinische schalen Depressie, Paranoia en Sociale Introversie,
en daarentegen vaak juist niet hoog scoorden op de
schalen Hypochondriasis en Hysterie. Daarnaast scoorde
deze groep met name hoog op de inhoudsschalen Angst,
Obsessiviteit, Woede, Gedrevenheid, Laag Zelfbeeld, Relatie
problemen en Werkproblemen. In overeenstemming
hiermee vonden Ozonoff, Garcia, Clark & Lainhart (2005)
47

48 Begaafd doch beperkt
dat patiënten met ASS verhoogd scoorden op de MMPI-2
Leugenschaal, op de klinische schalen Depressie en Sociale
Introversie en op de inhoudschaal Sociaal Ongemak.
Blackshaw, Kinderman, Hare & Hatton (2001) rapporteren
dat patiënten met het Asperger Syndroom verhoogd
scoren op de klinische schaal van de MMPI-2 Paranoia.
Soderstrom, Rastam & Gillberg (2002) onderzochten de
waarde van de Temperament en Karakter Vragenlijst (TCI)
voor het opsporen van ASS en vonden dat patiënten met
het Asperger Syndroom significant hoger scoorden dan
de normale populatie op Harm Avoidance en lager op
Self-Directedness en Cooperativeness. Ook neigden zij tot
lagere scores op Reward Dependence en Novelty Seeking.
De meest voorkomende temperamentsprofielen waren
die van het “obsessieve type”, het “passief-afhankelijke”
type en het “explosieve type”. Anckarsäter et al., (2006)
vonden dat patiënten met ASS gekenmerkt worden door
lage scores op de TCI dimensies Novelty Seeking en Reward
Dependence en door hoge scores op Harm Avoidance. Ook
bleken patiënten met ASS vooral trekken te vertonen van
persoonlijkheidsstoornissen uit het A en het C cluster. Dit
lijkt in overeenstemming met de resultaten van het onderzoek
van Kok & Eurelings-Bontekoe (2007), die vonden
dat het zogenaamde Neurotische profiel, in combinatie
met verlaagde scores op Negativisme en Somatisatie, en het
latent psychotische profiel vaker voorkwamen bij patiënten
met ASS dan bij patiënten uit de algemene psychiatrie.
Toepassing van de Thematische Apperceptie Test (TAT)
Volwassenen met ‘subtiele’ ASS hebben zoals gezegd een
groter scala aan vaardigheden en technische normatieve
kennis verworven waardoor in contact de indruk kan
ontstaan dat zij een adequaat inzicht in hun gevoelsleven
en andermans intenties hebben. In dergelijke gevallen
komt het voor dat het neuropsychologisch onderzoek
geen uitsluitsel geeft. Niet zelden moeten diagnostici
toegeven hoe moeilijk zij het vinden om bijvoorbeeld
vroeg narcistische en schizoïde trends van autistische
kenmerken te onderscheiden. Met andere woorden: de
gedragsmatige en ontwikkelingsindicatoren die moeten
uitmaken of het om ASS gaat, kunnen vooralsnog erg
subtiel zijn. Daarom kan het ten behoeve van de vroege
signalering (het “voorsorteren”) en de meer specialistische
differentiaal diagnostiek ook van groot belang zijn projectief
testmateriaal te gebruiken om kennis te nemen van de
interne wereld van deze patiënten en hun specifieke wijze
van informatieverwerking. Hierbij kan standaard gebruik
worden gemaakt van de Thematische Apperceptie Test (TAT;
Murray, 1943) waarbij patiënten aan de hand van plaatjes
een verhaal moeten verzinnen over wat op de plaat kan
spelen, wat de mensen denken, doen en voelen, wat er aan
voorafging en hoe het afloopt. Voor de TAT is een scoringssysteem
beschikbaar (Social Cognition and Objectrelations Scale;
SCORS) ontwikkeld door Westen (Westen, 1985; Westen,
Lohr, Silk, Gold, & Kerber, 1990) waarvan de convergente
en discriminante validiteit is aangetoond (Cramer, 1999;
Peters, Hilsenroth, Eudell-Simmons, Blagys & Handler, 2006;
Porcerelli, Shahar, Blatt, Ford, Mezza, & Greenlee, 2006;
Ackerman, Hilsenroth, Clemence, Weatherill & Fowler, 2001,
voor een overzicht zie Huprich & Greenberg, 2003). Met
behulp van dit scoringssysteem worden zowel cognitieve
als affectieve dimensies van de informatieverwerking
beoordeeld. De identificatie van inhoudelijke thema’s staat
hierbij minder op de voorgrond dan in oudere scoringssystemen.
Bij het gebruik van de TAT in het kader van Autisme
Spectrum onderzoek staat eveneens niet zozeer de inhoudelijke
dan wel de formele analyse van het narratief op
de voorgrond ofwel een analyse van de sociaal-cognitieve
informatieverwerking. Ook onderzoekt men de wijze
waarop het verhaal wordt verteld. Vaak vertellen mensen
met ASS hun verhaal op een monotone of juist onrustige
manier. In de monotone vorm wordt de communicatie
gekenmerkt door gebrek aan soepelheid, met nauwelijks
affectwisseling. Bij het Asperger Syndroom daarentegen
kan men wel affectwisseling zien. Deze is echter ongepast
gezien de context. Daarnaast kan het taalgebruik bombastisch,
abstract, quasi intellectueel en overdreven verheven
zijn en kan in de passieve vorm worden gesproken (“er
wordt geweend, er wordt getreurd”). Niet zelden noemt
men namen van artiesten of kunstenaars. Bij mensen met
ASS kunnen ook handelingen voorkomen als overmatig
wrijven en krabben aan eigen lichaam, met name wanneer
de spanning oploopt. De patiënt merkt dit zelf vaak niet. In
geval van toepassing van de TAT bij ASS diagnostiek kan het
zinvol zijn te vragen waarom de patiënt denkt dat figuren
op de plaat bepaalde emoties hebben. Men kan zo zicht
krijgen op de wijze waarop afleidingen over emotionele
toestanden tot stand komen. Omwille van efficiëntie
en accuraatheid kunnen standaard 10 platen worden
aangeboden, waarbij men zeker de platen 3 (mensen op
het land), 5 (vrouw die de deur van een kamer opendoet),
plaat 18 BM (man met veel handen aan zijn lichaam) en
plaat 13 MB (halfnaakte vrouw op bed met man ernaast)
moeten worden afgenomen, omdat zij veel informatie
blijken te verschaffen over de typische stijl van informatieverwerking
van patiënten met ASS.
De verhalen van ASS patiënten worden met name
gekenmerkt door 1) gebrek aan centrale coherentie; 2) vast
blijven zitten aan een en hetzelfde detail (rumineren en

persevereren); 3) moeite met “theory of mind”; 4) moeite
met het leggen van logische en juiste oorzaak-gevolg
verbanden; 5) een neiging tot het vertellen en uitwerken
van meerdere scenario’s; 6) gebrek aan interacties tussen
mensen; 7) moeite met denken in parallelle processen;
8) moeite met fantaseren van bewegingen bij stilstaande
beelden.
In het protocol hoeven niet altijd alle 8 kenmerken
zichtbaar te zijn, wel is het zo dat in vrijwel alle platen
een of meerdere van deze vormaspecten te herkennen
moeten zijn. Immers, bij patiënten met DSM-IV cluster
A persoonlijkheidspathologie, met name bij degenen
met schizotypische trekken, kunnen al deze vormen van
informatieverwerking ook voorkomen, maar men ziet het
niet bij (vrijwel) alle platen. Men ziet het vooral bij platen
die een voor de patiënt kennelijk emotioneel beladen
thema triggeren en dat de patiënt zich vervolgens ook weer
kan herstellen, wanneer hij of zij emotioneel weer wat
rustiger is geworden. Daarnaast onderscheiden patiënten
met ASS zich van patiënten met vroeg narcistische en
schizoïde dynamiek door de grote mate van investering
in het onderzoek. Ze doen in het algemeen erg hun best
om tot een verhaal te komen. Alhoewel de patiënt met
vroeg narcistische en/of schizoïde dynamiek, ook vaak
nauwelijks idee heeft over wat er in mensen omgaat, steekt
deze echter vrijwel geen energie in het opbouwen van een
verhaal.
1.Gebrek aan centrale coherentie
Gebrek aan centrale coherentie manifesteert zich in een
overmatige gerichtheid op afzonderlijke details, zonder
dat men tot een beeld van het geheel kan komen en een
verhaal kan construeren.
Voorbeeld : “Een jongen, die kijkt naar een viool met strijkstok,
de viool ligt op tafel, bovenop een stuk papier of een doek. Ik kan
niet zien of er bijvoorbeeld muziek op staat.”
Met name plaat 5 (vrouw die in de deuropening van een
kamer staat, met daarin een tafeltje met lampje en boeken)
kan veel informatie opleveren over het gebrek aan centrale
coherentie. Men gaat dan sterk focussen op alle details in
de kamer, inclusief de boeken en het feit dat sommige
daarvan scheef op de plank staan.
Voorbeeld met betrekking tot deze plaat: “Een kamer, in die
kamer is een deur die net opengaat, waar een vrouw naar binnen
kijkt. En die vrouw is op een donkere gang, in een donkere
ruimte. De kamer is een beetje verlicht, maar ik heb meer het
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
idee dat het licht van buiten komt, maar ook wel van de lamp,
dat wel,.maar aan de linkerkant van de kamer komt vooral de
donkerte van de gang de kamer binnen en de rechterkant is dan
iets lichter en je ziet hier en daar ook wat schaduwen van de
lamp…..”
2. Vast blijven zitten aan dezelfde details (rumineren en persevereren)
Het laatst gegeven voorbeeld is ook een illustratie van de
neiging tot rumineren en persevereren. Men komt niet los
van een bepaald detail, in dit geval de lichtval.
3. Verstoorde “Theory of Mind”
Moeite met ”theory of mind” manifesteert zich in moeite
met het benoemen van gedachten en emoties bij figuren
op de plaat. De interne wereld van anderen wordt op een
stereotypische wijze afgeleid uit externe kenmerken zoals
lichaamshouding, stand van de ogen of mond, kleding of
omgevingskenmerken. Men interpreteert van “buiten naar
binnen”, oppervlakkig, los van het gehele verhaal en niet
zelden contextirrelevant:
“hij lijkt een beetje bedroefd, gezien de afhangende mond”. “Die
man is verslagen, want hij heeft zijn hoofd een beetje voorovergebogen
en zijn arm voor zijn gezicht”; “Hij denkt na want
zijn ene wenkbrauw staat hoger dan zijn andere”. Wanneer men
het gezicht of de ogen van een figuur niet kan zien, kan men
vaak ook niets zeggen over wat er in iemand omgaat. (Voorbeeld
bij plaat 2: “Nou ik kan alleen van die twee vrouwen zeggen
wat ze voelen, want ik kan van de rest van de personen geen
gezichtsuitdrukkingen zien…”).
4. Moeite met het leggen van logische en juiste oorzaak-gevolg
verbanden
Vaak worden irrelevante details als oorzaak van acties/
situaties of gebeurtenissen gezien of worden onlogische
verbanden tussen twee zaken gelegd.
Voorbeeld: “Het is het einde van de dag, dat kun je aan zijn
schoenen zien, dat hij er de hele dag op heeft rondgelopen”. Ander
voorbeeld: “Dit is geen slaapkamer, want deze tafels zie je meestal
in een studeerkamer”. Of: “Die vrouw is niet vermoord, want
ik zie geen moordwapens, geen bloedsporen” en “die vrouw heeft
weinig kleren aan, dus zij is een hoer’.
Ook kunnen persoonlijke ervaringen gebruikt (geïmporteerd)
worden om een en ander te begrijpen:
”Er zijn wel bloemen, mijn vriend zet ook bloemen in de
slaapkamer, maar hij is allergisch” of: “die man staat zo raar,
49

50 Begaafd doch beperkt
die arm is zo raar, dat heb ik ook soms, dat ik dan zo met mijn
arm voor mijn gezicht ga staan, en dan doe ik zo met mijn
armen..”
Tenslotte worden acties die onmiddellijk voorafgaan
aan bepaald gedrag als oorzaak van dat gedrag gezien.
Een gedrag wordt veeleer geïnterpreteerd in termen van
een aaneenschakeling van kleinere handelingen en niet
geïnitieerd door intenties of verklaard binnen een relationele
context of narratief:
“Hij hangt in het touw. Eraan vooraf ging dat hij er was
ingeklommen. (Hoe loopt het af?) Nou hij klimt er weer uit”.
Jongen zit bij een viool. (Wat ging eraan vooraf?) “Hij ging op
de stoel zitten”. (Hoe loopt het af?) “Hij staat op van de stoel en
gaat buiten spelen”.
5. Neiging tot het noemen en uitwerken van meerdere scenario’ s
Voorgaande voorbeelden illustreren ook hoe men verwoede
pogingen doet om tot een idee over wat er gaande
zou kunnen zijn op de plaat, door vaak meerdere scenario’s
te benoemen en elk scenario vaak apart uit te werken. De
scenario’s kunnen niet worden geïntegreerd.
Voorbeelden: “Die vrouw is dood of dronken. Het lijkt alsof
twee foto’s zijn samengeplakt”. “Hier zie ik mensen, paarden,
boerenland…man is bezig maar waarmee dat kan ik niet
zien…., die vrouw is zwanger, misschien niet. Het lijkt eerder
dat het een afbeelding is aan elkaar geplakt door verschillende
scènes...omdat deze tweede vrouw er niet echt bij past…want
ze staat daar met boeken..je zou eerder verwachten dat zij op het
land met een hark zou staan…”. Of: “Of de vrouw is dood, of
ze slaapt. De man gaat op de stoel zitten rechts, en gaat nadenken
over wat er gebeurd is, en dan staat hij weer op van die stoel. Als
die vrouw nog leeft dan zal hij haar troosten, en samen verder
praten. Als ze dood is nou dan zal ze begraven of gecremeerd
moeten worden”. Laatste voorbeeld: “Hij is of verdrietig omdat
er iets met de viool is, of hij is ontzet omdat ie kapot is, of hij
is ontzet omdat hij niet in staat is de viool op de juiste wijze te
bespelen, of zo iets….”
6. Gebrek aan interacties tussen mensen en relationeel beperkt inzicht
Het valt regelmatig op dat mensen met ASS op de plaatjes
waarin twee mensen voorkomen, of geen relatie leggen of
een stereotypische relatie (zoals man-vrouw, vader-zoon)
beschrijven zonder iets betekenisvols of fantasierijks
daarvan te maken. Zij hebben beperkingen op het gebied
van besef en voorstelling van en invoelingsvermogen in
andermans wereld en sociale contacten. Zij kunnen een
ander een gedachte of een gevoel weliswaar toeschrijven,
maar niet zo zeer uit empathie dan wel op basis van uit
een aangeleerde sociale code, of op basis van redeneringen
en/of op basis van wat zijzelf hebben waargenomen
en gememoriseerd. Hun projecties betreffen veelal
geïmporteerde gebeurtenissen direct uit hun eigen
(meestal recente) ervaringen. Zij hebben geen vat op of
geen interactierelevante fantasieën over andermans onuitgesproken
drijfveren en verborgen agenda’s. Zij schuwen
contact niet omdat zij, zoals sociaal fobici angstig zijn voor
afwijzing in sociale contacten, maar omdat zij de sociale
situatie verkeerd interpreteren of niet kunnen interpreteren
en aldus de kluts geheel kwijt raken (Rhode & Klauber,
2004; Ramsey, e.a., 2005).
Bij platen waarop meer dan twee mensen aanwezig
zijn, kan een derde moeilijk of nauwelijks betrokken
worden in het verhaal.
Voorbeeld: ‘Nou, een beetje landelijk tafereel, in nogal sociaal
realistische trant geschilderd, ehm…wel grappig. 3 figuren,
3 mensen, nou even kijken de dame op de voorgrond staat in
de verte, blikken zijn sowieso afgewend, van alle 3 figuren, ja
dus, oké, ze kijken niet richting de toeschouwers… het paard
ook niet… hmmm… wel apart… er gebeurt eigenlijk….
Een heel onsamenhangend… die mensen hebben geen relatie
met elkaar… er is geen verband of zo...het staat meer op
zichzelf… jaa.. .er is geen interactie tussen deze personen…
sowieso niet… maar door de types wordt het wel gesuggereerd
zeg maar… je kan hier vrij gemakkelijk een verhaal van maken
inderdaad…1 man… en ja het suggereert dat er sprake is van
een relatie inderdaad… kijk die dame op de voorgrond, die daar
links... ziet er sowieso wat zorgelijker uit…die vrouw rechts…
eh… wat kan gebeuren…mmm… het lijkt er een beetje op
inderdaad alsof… die dame op de voorgrond wil gaan vertrekken…
of zoiets…dat suggereert die blik… die vrouw daar
rechts die staat meer tegen de boom geleund zo van…ik woon
hier… en die man daar blijft lekker afzijdig… Ja…’
Het is bij alle patiënten verstandig om als laatste plaat
de plaat met het bootje te geven, omdat dit voor de meeste
mensen een rustgevend plaatje is. Bij patiënten met ASS kan
bij deze plaat een soort blije opluchting ontstaan: het is
de enige plaat zonder mensen en hier hoeft men zich dan
ook niet in te spannen om te begrijpen wat er in mensen
omgaat. Vaak leidt deze opluchting tot een neiging tot
regressie, waarbij de patiënt de afstand tot de plaat verliest:
“Heerlijk, daar wil ik zijn. Ik stap zo in dat bootje en vaar
dan weg”.
7. Moeite met parallelle processen
Vaak moet de ene handeling kunstmatig worden afgebro-

ken voordat de andere handeling kan beginnen.
Voorbeeld: “Als ze gestopt zijn met knuffelen, gaan ze eten”
8. Moeite met fantaseren over beweging bij stilstaande beelden
Tenslotte heeft men moeite met het afleiden van bewegingen
uit stilstaande beelden. De bewegingen van de figuren
krijgen daardoor een wat mechanistisch karakter.
“De vrouw kijkt naar rechts, dus ze loopt naar rechts”. “Deze
vrouw loopt van links naar rechts”; “Het licht valt van boven
naar onder”. “Haar schouder is naar de kamer gewend, dus ze
gaat de kamer in”; “Hij maakt een soort draaiende beweging
om weg te lopen”.
Thematische Apperceptie Test (TAT)
Hieronder twee TAT narratieven (bij Plaat 2 en 5: mensen
op het land en vrouw die kamer inkijkt) van een patiënt
met ASS en arbeidsgerelateerde problematiek,
weergegeven met schriftelijke toestemming van de
betrokkene. De persoonlijkheidsstructuur was kwetsbaar
met zowel obsessieve-compulsieve, afhankelijke als wel
impulsieve en explosieve kanten. De narratieven illustreren
op subtiele wijze de eerder genoemde kenmerken van
rumineren of persevereren, gerichtheid op details, “mindblindness”,
gebrek aan centrale coherentie en gebruik van
meerdere scenario’s, het gebruik van eigen persoonlijk
kader als oorzaak van gebeurtenissen, het leggen van
onlogische oorzaak- gevolgrelaties en grote investering in
de opdracht.
Plaat 2 (mensen op de boerderij)*
En deze wat ziet u hier?
Even kijken….ik zie op de voorgrond in ieder geval een
vrouw met twee boeken in haar hand ..op de achtergrond
is een man aan het ploegen…zo lijkt het en er staat rechts
nog een ander vrouw……ziet er enigszins zwanger
uit……….en waarschijnlijk horen die man die staat te
ploegen en die vrouw rechts met die wat dikkere buik
bij elkaar en is die wat jongere dame op de voorgrond
eigenlijk een beetje verliefd op die man en is jaloers
en is daarom eigenlijk een beetje afgewend van die
man…………..terwijl ze hem natuurlijk liever om de
nek zou springen…………….ja dat is zo wat ik in eerste
instantie denk…
* Bij testen als deze is het niet toegestaan de bedoelde platen te tonen (red.)
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
En wat voelen ze?
Ja van die man kun je dat eigenlijk niet echt opmaken…..
en niet alleen op deze plaat maar ook in het werkelijk
leven vaak niet…, maar goed dat is een mannenzaak
misschien ehhmmm die vrouw rechts met die dikkere buik
schijnbaar zwanger die ja die staat lekker in het zonnetje
staat lekker te genieten….is blij gelukkig….en die jonge
dame op de voorgrond kijkt niet al te blij, een beetje
verdrietig…….enne als wat ik net zei eigenlijk is dat wat
ik eruit op maak……zij is verliefd op die man, zou iets
met die man willen, maar hij is bezet, hij is waarschijnlijk
getrouwd, heeft waarschijnlijk iets met die andere vrouw
en dat nou ja dat blijkt uit het feit dat die vrouw zwanger
is……………….ja die jonge vrouw is verdrietig, de
andere vrouw met de dikke buik ziet er wel gelukkig uit,
te genieten van het zonnetje en de man die gewoon het
land aan het bewerken…………hij kijkt ons met de nek
aan, hij kijkt haar met de nek aan eigenlijk letterlijk en je
kunt er eigenlijk dus niet uit opmaken hoe hij zich voelt
of wat hij ervan vindt……..het is hem waarschijnlijk om
het even….zoals ze in onderzoeken wel eens zeggen het
gaat er bij de man gewoon om dat ie zijn DNA kan laten
voortbestaan…….
En wat denk je dat er aan voorafgegaan is?
Ja er is een mogelijkheid dat de man en die jonge vrouw
waarschijnlijk wel iets gehad hebben maar dat ie uiteindelijk
dus heeft gekozen voor die andere vrouw, dat is een
mogelijkheid. Het kan ook zijn dat hij en die zwangere
vrouw al iets hadden en dat zij dat niet wist en nu tot
de ontdekking komt ohh maar wacht hij is getrouwd hij
heeft een vrouw, die vrouw is zwanger dus ze krijgen
ook een kind en daarom verdrietig is terwijl er nooit iets
tussen hen bestond en die jonge vrouw gewoon verliefd
was op die man. Dat zou ook kunnen. In ieder geval is zij
schijnbaar tot de ontdekking gekomen dat haar object van
verliefdheid in ieder geval niet bereikbaar is en zij voelt
zich waarschijnlijk afgewezen in dit geval….
Hoe gaat het aflopen?
Voor de jonge dame hoop ik dat ze zich er over heen kan
zetten en dan dus…iemand anders kan vinden op wie ze
verliefd wordt en dan iemand anders kan vinden met wie
ze door het leven gaat……………Het ziet ernaar uit dat
de man en zijn echtgenote zal ik maar noemen gewoon bij
elkaar blijven en lekker huisje boompje beestje stichten …
en ja verder zo door het leven gaan en het ziet er niet naar
51

52
uit dat die jonge dame er verder nog iets mee te maken zal
hebben.
Plaat 5 (vrouw in deuropening)
…….hmmmm…….even kijken het is in ieder geval
een interieur met een aantal meubelen, boeken, lamp en
bloemen. En een vrouw in de deuropening is ziet er uit
alsof ze vanuit een redelijk donkere gang een kamer in
kijkt die verlicht is……………ja het is ehhh ik zie ook
hier weer niet echt een duidelijke emotie of een gevoel op
een gezicht maar het ziet er wel uit als een situatie ….ik
weet niet zeker of ze nou een gewoon een jurk aan heeft of
het een soort slaapkleding is maar ehhh alsof die persoon
iets gehoord heeft vanuit het vertrek of misschien was ze
boven en heeft ze beneden iets gehoord en is ze beneden
gekomen en doet ze de deur open beneden om te kijken...
ja als het een dief zou zijn dan zou ze de deur op een
kiertje moeten laten, het kan ehhmmm hoogstwaarschijnlijk
heeft ze gewoon iets in het huis gehoord en is
misschien een familielid of wat dan ook het kan ook
personeel zijn of iets anders, maar wel iets van een
vertrouwd persoon wat ze heeft gehoord en dan …..de
deur open slaat en kijkt van wat is er gebeurd………….
ehmmmm in dit geval kan ik er ja nou ja wat er aan vooraf
is gegaan is in dit geval vermoedelijk iets dat iemand is
gevallen of iemand heeft geschreeuwd omdat ie zichzelf
pijn heeft gedaan en nou ja …wordt er door deze persoon
op gereageerd. Wat er op volgt dat kan ik in ieder geval niet
er uit op maken ……..
Slotwoord
Toen een arbeidsgerelateerd GGZ-bedrijf via een sociale
dienst in Den Haag, honderden langdurige werkelozen
aangemeld kreeg, was het verrassend te zien hoeveel
patiënten met ASS werden gediagnosticeerd. Zij stonden
aan de rand van de samenleving omdat de diagnose ASS
eerder geheel was gemist. Het is niet verwonderlijk dat
een patiënt met ASS zonder adequate steun en begrip, het
contact met de buitenwereld gaat vermijden en het veilige
isolement en de inactiviteit opzoekt om zich te kunnen
beschermen tegen de voor hem ondragelijke druk vanuit
de maatschappij.
Wij hebben gepoogd aan te tonen hoezeer psychodiagnostiek
met behulp van gesprek, persoonlijkheidsvragenlijsten
en de TAT een belangrijke bijdrage kan
leveren aan de vroege signalering van het bestaan van
een eventuele Autisme Spectrum Stoornis. Wanneer uit
dit materiaal het vermoeden van ASS ontstaat, dient de
patiënt gericht te worden doorverwezen voor specialistisch
Begaafd doch beperkt
vervolgonderzoek, zodat deze de hulp kan krijgen die
passend is bij zijn specifieke beperkingen.
Literatuur
Ackerman, S.J., Hilsenroth, M.J., Clemence, A.j., Weatherill,
R., & Fowler, J.C. (2001). Convergent validity of
Rorschach and TAT scales of object relations. Journal of
Personality Assesment, 77, 295-306.
Anckarsäter, H., Stahlberg, O., Larson, T, Hakansson, C. et
al. (2006). The impact of ADHD and Autism Spectrum
Disorders on Temperament, Character and Personality
Development. American Journal of Psychiatry, 7, 1239-
1244.
APA (2000) Diagnostic and Statistical Manual of Psychiatric
Disorders IV-TR. Washington DC: American Psychiatric
Association.
Blackshaw, A.J., Kinderman, P., Hare, D.J., & Hatton, C.
(2001). Theory of Mind, causal attribution and
paranoia in Asperger Syndrome. Autism, 5, 147-163.
Buma, S. & Gaag, R.J. van der (1996). De diagnose ‘aan
autisme verwante stoornis in een historisch perspectief.’
Kind en Adolescent, 17, 62-81.
Chen, P.S.; Chen, S.J. Yang, T.L. Chen, C.C., & Lo, H.Y.
(2003). Asperger’s disorder: a case report of repeated
stealing and collecting behaviours of an adolescent
patient. Acta Psychiatrica Scandinavica, 107, 73-76.
Cramer, P. (1999). Future Directions for the Thematic
Apperception Test. Journal of Personality Assessment, 72,
74-92.
Frith, U. (2003). Autism: explaining the enigma. 2 nd Edition.
Oxford, UK: Blackwell.
Gaag, R.J. van der (2003). Autismespectrumstoornissen:
oorzakelijke factoren. Tijdschrift voor Psychiatrie 45,
549-558.
Gillberg, C. (1998). Asperger syndrome and Highfunctioning
autism. The British Journal of Psychiatry, 172,
200-209.
Huprich, S.K., & Greenberg, R.P. (2003). Advances in the
assessment of object relations in the 1990s. Clinical
Psychology Review, 23, 665-698.
Kanner, L. (1943). Autistic disturbances of affective
content. Nervous Child, 2, 217-250.
Kok, E. en Eurelings-Bontekoe, E.H.M. (2007). Autisme
Spectrum Stoornissen en de Nederlandse Verkorte
MMPI. Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme, 1, 32-40.
Kok, De Koning, M.B., & Fouwels, A.J. (2005). Stoornis van
Asperger of persoonlijkheidsstoornis uit het A-cluster:
differentiele diagnostiek bij een volwassen patient.
Tijdschrift voor Psychiatrie, 47, 707-711.
Murray, H. A. (1943). Manual for the Thematic Apperception

Test. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Myhr, G. (1998). Autism and other Pervasive developmental
disroders: exploring the dimensional view. Canadian
Journal of Psychiatry, 43, 589-595.
Naidu, A.; James, I.; Mukatoeva-Ladinska, E., & Briel, R.
(2006). Letters: diagnosis of Asperger Syndroom
in a 66-year-old male presenting with depression.
International Psychogeriatrics, 18, 171-173.
Nylander, L., & Gillberg, C. (2001). Screening for autism
spectrum disorders in adult psychiatric out-patients:
a preliminary report. Acta Psychitrica Scandinavica, 103,
428-434.
Ozonoff, S., Garcia, N., Clark, E., & Lainhart, J.E. (2005).
MMPI-2 personality profiles of high functioning adults
with autism spectrum disorders. Assessment, 12, 86-95.
Peters, E. J., Hilsenroth, M.J., Eudell-Simmons, E.M., Blagys,
M.D., & Handler, L. (2006). Reliability and validity
of the Social Cognition and Object Relations Scale in
clinical use. Psychotherapy Research, 16, 617-626.
Porcerelli, J.H., Shahar, G., Blatt, S.J., Ford, R.Q., Mezza, J.A.,
& Greenlee, L.M. (2006). Social cognition and object
relations scale: convergent validity and changes following
inpatient treatment. Personality and Individual
Differences, 41, 407-417.
Ramsey, J.R., Brodkin, E.S., Cohen, M.R., Listrud, J.,
Rostain, A.L., & Ekman, E. (2005). “Better strangers”:
using the relationship in psychotherapy for adult
patients with Asperger Syndrome. Psychotherapy: Therapy,
Research, Practice, Training; 42, 483-493.
Rhode, M., & Klauber, T. (red.) (2004). The many faces of
Asperger’s syndrome. London: Karnac Books.
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Ronsse, E. (2008). Helpt de MMPI-2 een autisme spectrum
stoornis opsporen? Wetenschappelijk Tijdschrift
Autisme, 1, 16-23.
Soderstrom, H., Rastam, M., & Gillberg, C. (2002).
Temeperament and character in adults with Asperger
Syndrome. Autism, 6, 287-297.
Szatmari, P. (2000). The classification of Autism, Asperger’s
Syndrome, and pervasive developmental disrorder.
Canadian Journal of Psychiatry, 45, 731-738.
Teunisse, J.P., Krebbers, F.T.T., Palmen, A., Sijde, A. van der,
Aerts, F.H.T.M., Mommersteeg, M.C.J., & Berger, H.J.C.
(2007). Cognitieve voorspellers van sociale vooruitgang
bij jongeren met een autismespectrumstoornis.
Tijdschrift voor Psychiatrie, 49, 65-74.
Timmerman, R., & Foran, J. (2002). Diagnostiek en
behandeling van volwassenen. Directieve Therapie, 22,
201-218.
Walker, D.R., Thompson, A., Zwaigenbaum, L., Goldberg,
J.,Bryson, S., Mahoney, W.J., Strawbridge, C.P., & Szatmari,
P. (2004). Specifying PDD-NOS: a comparison
of PDD-NOS, Asperger Syndrome and Autism. Journal of
the American Academy of Childand Adolescent Psychiatry, 43,
172-180.
Westen, D. (1985). Social Cognition and Object Relations Scale.
Original manual to use for training. University of Michigan:
Department of Psychology.
Westen, D. Lohr, N., Silk, K.R., Gold, L. & Kerber, K. (1990).
Object relations and social cognitions in borderlines,
major depressives, and normals: a thematic apperception
test analysis. Psychological Assessment, 2, 355-364.
53

Bijlage bij artikel Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Dit artikel is verschenen in het Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme. Het tijdschrift is
online te vinden op www.wtaonline.nl.
Over het Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Het Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme is een uitgave van de NVA, de Nederlandse
Vereniging voor Autisme. De website van de NVA is www.autisme.nl.
Het blad verschijnt 3 keer per jaar. Het verschijnt onder de verantwoordelijkheid van een
onafhankelijke redactie.
Contact
U kunt ons per mail bereiken op: redactie@wetenschappelijktijdschriftautisme.nl
De overige contactgegevens vindt u op onze website.
Deze pagina is aan de PDF toegevoegd in 2011.