DE BENEDEN- SCHELDE HERLEEFT - Aquafin

Aqua
DRIEMAANDELIJKS INFORMATIEBLAD VAN AQUAFIN 2008/3
DE BENEDEN-
SCHELDE HERLEEFT
Werftoezichters zetten de puntjes op de i 6
Zuiveringsinstallaties zijn steeds minder
zichtbaar 8
werken aan zuiver water

2
INHOUD
4 Aquafin draagt bij aan een betere watervoorziening in Mali
Gebrek aan zuiver drinkwater is wereldwijd nog steeds
de grootste oorzaak van ziekte, werk- en schoolverlet.
Aquafin helpt graag de ngo PROTOS om een betere toegang
tot drinkwater te verzekeren in Bamako, de hoofdstad
van Mali.
5 Individuele waterzuivering, geen zorg voor de inwoners
van Brasschaat
Samen met RI-ANT heeft de gemeente Brasschaat een plan
uitgewerkt voor de gezamenlijke aankoop en het onderhoud
van de individuele behandelingsinstallaties voor afvalwater
op haar grondgebied. Doordat de gemeente een groot stuk
van de kosten op zich neemt, is de bijdrage voor water -
zuivering er voor alle burgers hetzelfde.
6 Werftoezichters zetten de puntjes op de i
De werken van Aquafin worden altijd opgevolgd door
één van onze eigen werftoezichters. Zo weten we zeker
dat de uitvoering technisch correct en veilig verloopt,
met zo min mogelijk hinder voor de buurtbewoners.
Behalve voor enkele gelukkigen, ligt de vakantieperiode alweer
achter ons. Reizen naar zon, zee en strand of naar meer
avontuurlijke bestemmingen zorgen voor ontspanning, maar
vormen vaak ook een confrontatie met de moeilijke levens -
omstandigheden van de lokale bevolking. Aquafin steunt dan ook
met overtuiging de Belgische ngo Protos, die zich inzet voor een
eerlijke toegang tot veilig drinkwater in het Zuiden. De winst
die Aquafin vorig jaar heeft gemaakt met de organisatie van
de IWA-conferentie rond terugwinning en hergebruik van
gezuiverd afvalwater, gaat volledig naar een programma van
Protos, dat een deel van de Malinese bevolking rond de hoofdstad
Bamako van veilig drinkwater moet voorzien.
In eigen land betekende de zomerperiode geen stilstand.
De nieuwe producten die Aquafin binnen onze niet-gereguleerde
activiteiten aan de steden en gemeenten aanbiedt, zijn
een succes.
8 Zuiveringsinstallaties zijn steeds
minder zichtbaar
Voordat een zuiveringsinstallatie
gebouwd mag worden, moeten er
maatregelen worden uitgewerkt
om de constructies in het landschap
te integreren. Daarbij gaat het niet
om bandwerk.
10 De Beneden-Schelde herleeft
De waterkwaliteit van de Beneden -
Schelde is er de jongste jaren
duidelijk op vooruit gegaan.
Milieucoördinator Alain
Vandelannoote ging de effecten na
voor het visbestand, de zeehonden -
populatie en de visetende vogels.
VOORWOORD
Zo heeft de gemeente Brasschaat een
pilootproject opgestart voor haar burgers
die zelf voor de zuivering van hun
afval water moeten zorgen. Samen met
RI-ANT, het samen werkings verband tussen
Aquafin en drinkwater maatschappij AWW,
zorgt de gemeente voor de aanschaf,
de plaatsing en het onderhoud van
de IBA's. De werken kunnen in het najaar
beginnen. Ook financieel is Aquafin een
aantrekkelijke partner voor de gemeenten.
Dankzij onze hoge kredietwaardigheid,
kunnen wij de projecten die door ons
gemanaged worden ook aan een
aan trekkelijke rente voet financieren.

14 De boomkikker kwaakt nog
in Nederland
De boomkikker is in Vlaanderen
zo goed als uitgestorven.
Fotograaf Misjel Decleer trok naar
Nederland om deze diertjes te
fotograferen, die in zijn jeugd zo
talrijk waren in het Zwin.
16 Een job waar het elke dag beter
wordt?
Solliciteren bij Aquafin is altijd
een goed idee. Of je nu reageert op
één van de openstaande functies of
spontaan je kandidatuur opstuurt.
Na een eerste project in Geel, wordt de
lopende concessie in Vilvoorde uitgebreid
met een grootschalige financierings -
opdracht.
In dit nummer leest u ook goed nieuws
over onze Schelde. Op verschillende punten
is de waterkwaliteit de voorbije jaren
duidelijk verbeterd. Vakantie houden langs
onze eigen water lopen, leek ooit misschien
voorgoed verleden tijd, maar begint nu
stilaan weer tot de mogelijkheden te
behoren. l
Luc Bossyns
Gedelegeerd bestuurder
s Op zondag 7 september konden de buurtbewoners een bezoekje brengen aan de nieuwe
zuiveringsinstallatie in Beveren.
BEVEREN EN AQUAFIN
VERZESVOUDIGEN
ZUIVERINGSGRAAD
Op slechts acht jaar tijd hebben Beveren en Aquafin de zuiveringsgraad van
de gemeente van 10% naar 79% gebracht. Om het afvalwater te verzamelen werden
grote collectorwerken uitgevoerd in Beveren, Vrasene en Melsele en bouwde
Aquafin een zuiveringsinstallatie aan de Nerenhoek. Aquafin zuivert nu al het
afvalwater van zo'n 40.000 inwoners, vóór het – proper – in de Beverse beek geloosd
wordt. De installatie behandelt sinds begin 2008 ongeveer 600.000 liter rioolwater
per dag. Het spreekt dan ook voor zich dat de waterkwaliteit van deze beek sindsdien
spectaculair verbeterd is. Dit najaar starten de werken in Kallo, dat zijn eigen
zuiveringsinstallatie krijgt. Daarmee zal al 83% van het rioolwater van Beveren
gezuiverd worden. Als daar binnen enkele jaren ook nog eens Haasdonk bijkomt,
wordt de zuiveringsgraad 87%. Om de 100% te bereiken die de kaderrichtlijn
Water vraagt, zal het gemeentelijk rioleringsstelsel nog verder uitgebouwd en
geoptimaliseerd moeten worden. l
3

4
AQUAFIN
DRAAGT BIJ AAN EEN BETERE
WATER VOORZIENING IN MALI
s Een nieuwe waterverdeelkiosk in één van de buitenwijken van Bamako,
met een lokale beheerder. De inwoners betalen een bijdrage per
getapte liter water. Foto PROTOS, ©Tomas Dossche
Een gezonder leven in de buiten wijken van Bamako,
via een betere toegang tot drinkwater en de promotie van
hygiëne voor de allerarmsten. Dat zijn de doelstellingen
van het programma van de ngo PROTOS in Mali,
waar Aquafin graag aan meewerkt.
Gebrek aan zuiver drinkwater is wereldwijd nog steeds de
grootste oorzaak van ziekte en sterven, van werk- en schoolverlet.
Ruim één miljard mensen hebben geen toegang tot veilig
drinkwater. Het gaat vooral om mensen in landelijke gebieden en
in de snel groeiende randzones van de steden in Latijns-Amerika,
Azië en Afrika. Miljoenen mensen in de wereld moeten vandaag
nog steeds zware financiële of fysieke inspanningen doen
om aan water te geraken. Hierdoor beschikken ze over minder
mogelijkheden om aan de armoede te ontsnappen.
Veilig water was één van de grote thema’s op de zesde IWA
conferentie rond terugwinning en hergebruik van gezuiverd afval -
water, die Aquafin vorig jaar in Antwerpen organiseerde.
Met ruim 450 deelnemers was de conferentie een groot succes.
Aquafin engageerde zich om de gemaakte winst weg te schenken
aan een goed doel dat aansloot bij de conferentiethema’s.
Een samenwerking met PROTOS, een ngo die zich inzet voor
rechtvaardig, participatief en duurzaam waterbeheer in de wereld,
lag voor de hand.
Lokale mensen en middelen
“PROTOS is onder andere actief in het district Bamako in Mali”,
vertelt woordvoerder Marc Despiegelaere. “Bamako kent een
exponentiële bevolkingsgroei, voornamelijk als gevolg van platte -
landsvlucht. Daardoor schieten de sanitaire voorzieningen in het
district zwaar tekort. Ons programma wil 28.000 bewoners van twee
buitenwijken toegang geven tot drinkwater en 12.000 mensen
voorzien van basissanitair en enkele rioleringen. We zorgen ook voor
een goede vorming rond hygiëne. Als het schone water thuis in een
vuile of open pot bewaard wordt, schieten de nieuwe verdeel punten
voor drinkwater hun doel immers voorbij. Om dezelfde reden zullen
we ook een systeem van duurzame huisvuilomhaling opzetten.
De EU en DGOS, de Belgische administratie voor ontwikkelings -
samenwerking, zijn onze grootste financiers. 15% van de benodigde
budgetten moeten we echter verzamelen bij privé-financiers.
De 20.000 euro die Aquafin schenkt, is dus meer dan welkom.”
PROTOS werkt samen met lokale ngo’s uit het betrokken land, met
de plaatselijke bevolking en met gemeentebesturen.
“Ons programma in Mali loopt van 2008 tot 2010”, licht Marc
Despiegelaere toe. “We werken er met lokale mensen en lokale
materialen en technieken, zodat de plaatselijke bevolking de
infrastructuur duurzaam kan blijven beheren. De gemeente -
besturen begeleiden we bij hun rol als bouwheer, zodat ze ervaring
opdoen met de planning, aanbesteding, en aanvaarding van
de werken. Ons doel is zo snel mogelijk overbodig zijn.” l

Samen met RI-ANT heeft de
gemeente Brasschaat een plan
uitgewerkt voor de gezamenlijke
aankoop en het onderhoud van de
individuele behandelings installaties
voor afvalwater op haar grondgebied.
In het verleden heeft Brasschaat al zwaar
geïnvesteerd in de uitbouw van haar
rioleringsnetwerk, waardoor de gemeente
al een mooie zuiveringsgraad van 95% kan
voorleggen. Voor de resterende uitbouw
en het onderhoud van haar rioolstelsel,
doet ze net als zoveel andere Antwerpse
gemeenten een beroep op RI-ANT, het
samenwerkingsverband tussen drink -
water maatschappij AWW en Aquafin.
Zo’n 180 woningen moeten volgens het
zoneringsplan van de gemeente zelf nog
voor de zuivering van hun afvalwater zorgen.
Ze liggen namelijk te afgelegen om op
het bestaande rioleringsnet te worden
aangesloten.
INDIVIDUELE
WATERZUIVERING,
GEEN ZORG VOOR
DE INWONERS
VAN BRASSCHAAT
Om een kwaliteitsvolle zuivering van het afvalwater van deze woningen te garanderen,
en om de kosten voor de zuivering van afvalwater voor al haar inwoners gelijk te houden,
besloot de gemeente om deze verplichting van de eigenaars over te nemen.
Assistentie voor de aankoop en het onderhoud van de individuele behandelings -
installaties (IBA’s), vond ze bij RI-ANT.
De burgers die nu al besloten in te gaan op het aanbod van de gemeente, zijn
verzekerd van een kwaliteitsvolle installatie tegen de laagste prijs. RI-ANT neemt
de investerings kost en de latere exploitatiekost van de IBA over en zorgt ook voor
de aankoop, de plaatsing en het onderhoud van de installatie.
Kwaliteit tegen de laagste prijs
“De gemeente Bierbeek brengt de installatie en het onderhoud van haar IBA’s al langer via
een aanbesteding op de markt, maar RI-ANT is de eerste rioolbeheerder die deze werkwijze
volgt”, vertelt Heleen Geeraert, die voor Aquafin de relaties met de gemeente onderhoudt.
“De eerste schijf van 30 woningen is ondertussen gegund aan de voordeligste bieder.
De prijzen van IBA’s zijn de jongste tijd steeds verder gedaald. Uit de inschrijvingen blijkt dat
je in normale omstandigheden al voor 4.500 euro (excl. BTW) een goede installatie hebt,
plaatsing en sturing inbegrepen. De andere gemeenten die bij RI-ANT zijn aangesloten,
volgen uiteraard met argusogen het verloop van dit proefproject in Brasschaat op.”
Bij de selectie keek RI-ANT niet alleen naar de prijs van de verschillende installaties.
Er werd ook rekening gehouden met de operationele kost, de bedrijfszekerheid en
het comfort van de burger. Die heeft het liefst een compacte installatie in de tuin,
die geen geur afgeeft en makkelijk toegankelijk is. l
t Om de goede werking van de IBA te verzekeren, mag er alleen afvalwater in de installatie
terecht komen. De huis eigenaars moeten dus zorgen voor een scheiding van regen- en
afval water op hun perceel. RI-ANT zorgt daarbij voor de hulp van een afkoppelingsdeskundige,
terwijl Brasschaat een ruggensteuntje van 500 euro voorziet voor wie voor de werken een
beroep doet op een aannemer van RI-ANT.
5

6
WERFTOEZICHTERS ZETTEN
DE PUNTJES OP DE i
Werken voor de collectering van
afvalwater worden altijd opgevolgd
door een werftoezichter van Aquafin.
Zo weten we zeker dat de uitvoering
technisch correct en veilig verloopt,
met zo min mogelijk hinder voor de
buurtbewoners.
Rioleringen aanleggen is heel wat meer dan zomaar een buis in
de grond stoppen. Om de afwatering in een straat correct te laten
verlopen, is tijdens de werken heel wat kennis en ervaring nodig.
Elk project is in goede handen bij de werftoezichters van Aquafin,
met ieder gemiddeld 10 jaar ervaring in hun job.
Ook de gemeentebesturen kunnen voor de uitvoering van
gemeentelijke werken een beroep doen op de werftoezichters van
Aquafin. Voor gemeenten die een concessie hebben afgesloten
met Aquafin voor de uitbouw en het beheer van hun rioolstelsel,
is die dienst uiteraard inbegrepen. Dat is onder meer het geval in
Wetteren, waar Jean-Pierre De Backer toezicht houdt op de
uitvoering van alle rioleringsprojecten.

Kwaliteit en veiligheid
“Ik heb een heel veelzijdige job”, verklaart
Jean-Pierre De Backer. “Ik doe het technisch
toezicht en de kwaliteitscontrole op de
uitvoering van de werken. Dat betekent onder
andere controleren of de werken precies
worden uitgevoerd volgens de plannen
die het studiebureau heeft opgemaakt, en
bijhouden hoeveel materiaal een aannemer
verbruikt en of dat overeenstemt met het
opgemaakte bestek. Verder woon ik alle
werfvergaderingen bij. Als toezichter hou
ik ook de veiligheid op de werf mee in het
oog. Ik controleer of de veiligheidsuitrusting
van de arbeiders in orde is en of de omgeving
van de werf veilig is voor de omwonenden.”
tDe werftoezichter van Aquafin is het eerste
aanspreekpunt voor de buurtbewoners.
“De werfzone moet bijvoorbeeld steeds
goed afgespannen zijn. Daarnaast zorg ik
ervoor dat de hinder voor de buurt
minimaal blijft. Als vuile wegen op tijd
gereinigd worden, als putten worden
toegemaakt en er voldoende steenslag wordt
voorzien, voorkomt dat een hoop wrevel.”
Voldoende informatie
De werftoezichter is ook het eerste aanspreekpunt voor de
omwonenden tijdens de uitvoering van de werken. “Ik hou van
het sociale aspect van mijn job”, verklaart Jean-Pierre De Backer.
“Wij spannen ons echt in om de huizen bereikbaar te houden en om
de bewoners goed op de hoogte te houden van de vorderingen op
de werf en eventuele werkzaamheden voor hun deur. De meeste
bewoners appreciëren dat. Natuurlijk verloopt het contact soms
ook stroever, vooral met mensen die een hele dag niet thuis
zijn omdat ze buitenshuis werken. Zij zien natuurlijk niet waar we
overdag mee bezig zijn en vinden dan wel eens dat de werken
niet snel genoeg vorderen. Ook bij werken in een winkelstraat
zijn de mensen meer gespannen, maar dat is ook begrijpelijk.
Verkeershinder en modderige straten hebben een invloed op de
omzet van de handelaars, en wie zou het daar niet moeilijk
mee hebben? Voor de opvolging van gemeentelijke werken heb ik
ook veel contact met het gemeentebestuur. Hier in Wetteren komt
de schepen van Openbare Werken regelmatig op de werven langs.”
Gemiddeld heeft een werftoezichter zo’n vier werven in
uitvoering in een brede regio. “We zijn dus veel onderweg,
maar een voordeel is dat ik grotendeels zelf mijn tijd indeel”, vindt
Jean-Pierre De Backer. “Als er zich op een
werf een onverwachte situatie voordoet,
gooi ik natuurlijk mijn planning om en blijf
ik zo lang ter plaatse als nodig is. Veel hangt
ook van de uitvoerder af. Een ervaren
aannemer weet zelf de juiste beslissingen
te nemen, en legt als het nodig is tijdig de
werken stil.”
“Een werf in schoonheid afronden geeft
veel voldoening”, besluit Jean-Pierre De
Backer. “Soms laten mensen expliciet
aan Aquafin of de gemeente weten dat
ze tevreden zijn over het verloop van de
werken en het eindresultaat. Dat doet ons
natuurlijk plezier. Als je een tijd in eenzelfde
buurt werkt, kennen de bewoners je ook.
Vorige week nog vierde de gemeente
Moerbeke het einde van de rioleringswerken met een hapje en
een drankje. Naast de buurtbewoners waren alle mensen die
het project hadden uitgevoerd mee uitgenodigd.” l
7

8
ZUIVERINGSINSTALLATIES
MINDER
Om een stedenbouwkundige
vergunning te krijgen, moeten onze
zuiveringsinstallaties steeds beter
landschappelijk geïntegreerd worden.
Daarvoor kunnen we een beroep
doen op een heel scala aan
maatregelen. Want hoe minder
zichtbaar, hoe liever.
Een goede planning en uitvoering van het ruimtelijke-ordeningsbeleid moet ervoor
zorgen dat Vlaanderen leefbaar blijft en verschillende activiteiten naast elkaar kunnen
plaatsvinden. Er moet voldoende plaats zijn om te wonen en te werken, maar ook
genoeg open ruimte voor de landbouw, natuur en recreatie.
Vroeger werden er voor dat doel voor heel België gewestplannen opgemaakt.
Gemeenten konden die voor hun grondgebied verder verfijnen via redelijk strakke
Bijzondere Plannen van Aanleg (BPA’s). Uitzonderingen bleven wel mogelijk voor werken
van openbaar nut. Sinds 1997 werkt de Vlaamse overheid met een systeem van
ruimtelijke structuurplanning. Zowel het gewest, de provincies als de steden en
gemeenten stellen daarvoor ruimtelijke uitvoeringsplannen (RUP’s) op, die geleidelijk
de oude gewestplannen vervangen. Uitzonderingen naar inplanting worden nu alleen
nog maar gemaakt voor kleine constructies van openbaar nut, zoals kleinschalige
zuiveringsinstallaties en collectoren.
t Het zuiverende rietveld in Latem is afgesloten door een houten omheining.
Die is het minst storend in het landschap.
“We hebben al echte
kunstwerkjes gecreëerd”

ZIJN STEEDS
ZICHTBAAR
Water, lucht en aarde
“De agentschappen Ruimtelijke Ordening, Natuur en Bos, Landbouw
en Visserij of andere instanties kunnen vragen om de ruimtelijke
impact van een zuiveringsinstallatie te beperken, door ze zo dicht
mogelijk bij de bebouwing in te planten en in het ontwerp te
zorgen voor een degelijke landschappelijke inkleding”, vertelt
Veerle Stroobant, coördinator Vergunningen en MER bij Aquafin.
“Voor grotere installaties is er meestal een bestemmingswijziging
nodig. Op de ontwerpplannen moeten de installaties zo goed
mogelijk in het landschap worden ingepast. Pas dan wordt
een stedenbouw kundige vergunning toegekend.”
Om een zuiveringsinstallatie in het landschap te integreren,
wordt gebruik gemaakt van verschillende soorten omheiningen
en bufferzones. De restruimte op de site kan eveneens
aantrekkelijker worden gemaakt door bloemenweides in te
zaaien of poelen uit te graven. Maar ook de aparte installatieonderdelen
kunnen aan de omgeving worden aangepast.
“Beluchtingsbekkens of nabezinktanks kunnen omgeven worden door
een talud van aarde, met daarop streekeigen planten”, weet Veerle
Stroobant. “Ook het dienstgebouw kan aan de omgeving worden
aangepast, door te kiezen voor een bouwstijl die vergelijkbaar
is met de woningen in de omgeving. Kleine gebouwtjes waarin
zich procesonderdelen bevinden, kunnen uit eenzelfde steensoort
of uit hout worden opgetrokken. De uitstroomconstructie van
gezuiverd water naar de waterloop, kan een natuurlijk uitzicht
krijgen, of er kan een hydrobotanische geul met planten en
verschillende rietsoorten worden voorzien.”
Werk van lange adem
Door verschuivingen in bestemmingen zijn een heel aantal
bestaande zuiveringsinstallaties mettertijd zonevreemd geworden,
of kunnen ze niet meer worden uitgebreid zonder zonevreemd te
worden. Als er renovatie- of uitbreidingswerken gepland zijn, moet
Aquafin bij de bevoegde overheid een wijziging in de bestemming
van de zone aanvragen waarin de zuiveringsinstallatie ligt.
s Op RWZI Olsene is het hart van de waterzuivering omgeven
door een talud van aarde met streekeigen beplanting.
Een bestemmingswijziging neemt steeds zo’n twee
jaar in beslag. Als er een MER-studie nodig is, komt
daar gemiddeld nog eens anderhalf jaar bij. “Sinds
2002 werden er door verschillende overheden 67
bestemmings plannen aangepast om nieuwe of
bestaande zuiveringsinstallaties van Aquafin zoneeigen
te maken”, vat Veerle Stroobant samen.
“Dat gebeurde door de opmaak van een BPA,
of een gemeentelijk, provinciaal of gewestelijk RUP. Er
zijn op het moment nog 27 lopende procedures voor
bestemmingsplannen.”
Meestal zijn ingrepen om de land schappelijke
integratie te bevorderen nodig om een vergunning te
krijgen, maar het gaat niet om louter bandwerk.
Veerle Stroobant: “In de meeste gevallen zijn we heel
trots op het resultaat. In mijn ogen hebben we de
voorbije jaren onder onze zuiveringsinstallaties een
aantal echte kunstwerkjes gecreëerd.” l
9

10
DE BENEDEN-SCHELDE
Alain Vandelannoote, Milieucoördinator Aquafin t Fotografie: Misjel Decleer
De waterkwaliteit van
de Beneden-Schelde is er de jongste
jaren duidelijk op vooruit gegaan.
Deze verbetering vertaalt zich in
een uitbreiding van het visbestand én
betere kansen voor de zeehond en
visetende vogels. Vooral het traject
Gent-Dendermonde deed het beter.
In 2000 verscheen in Aqua een eerste artikel over de waterkwaliteit van de Beneden -
Schelde. Blikvanger was toen de spectaculaire toename van het visbestand tussen Doel
en de Nederlandse grens sinds 1995. Ook de watervogels en de bodemdieren deden
het er toen bijzonder goed. Inmiddels is er alweer veel water door de Schelde gegaan.
De Tweedaagse van het Schelde-estuarium (7-8 juli 2008), gecoördineerd door de vzw’s
Scheldegids en Grenzeloze Schelde, bieden een ideale aanleiding voor een nieuwe stand
van zaken.
De Schelde ontspringt in het Noord-Franse Saint-Quentin. Vanaf haar bron tot de getijden -
sluis van Merelbeke, nabij Gent, wordt ze de Boven-Schelde genoemd. De Beneden-Schelde
of Zeeschelde is het deel tussen Gent en de Nederlandse grens. De Westerschelde is dan
weer het Nederlandse deel van de Schelde, dat in Vlissingen uitmondt in de Noordzee.
De Beneden-Schelde, die we hier bespreken, is onderhevig aan getijdenwerking.
Bij opkomend tij dringt het zoute zeewater de Schelde binnen. Het rivierwater wordt
dan voor een deel vermengd met zuurstofrijk zeewater. Deze vermenging is niet totaal,
omdat het zwaardere zeewater onder het zoete rivierwater doorschuift.

HERLEEFT
Het zoute water komt echter niet verder dan de monding
van de Durme in Hamme. Toch veroorzaakt de opkomende
getijdengolf tot aan de getijdensluis van Merelbeke een
opstuwing van het Scheldewater en een stijging van
het waterpeil.
Bij eb of laagtij komen de oevers van de Schelde droog te
staan. De slikken worden twee keer per dag overstroomd,
waardoor er daar geen permanente plantengroei mogelijk
is. Op de schorren, het hoger gelegen terrein dat enkel
bij springtij en stormvloed overstroomt, is er wel
vegetatieontwikkeling. Slikken en schorren vormen een
zeldzaam waardevol ecosysteem dat lang verwaarloosd
bleef. Nochtans is een herwaardering van kapitaal belang
voor het ecologische herstel van de Schelde.
Ieder zijn verantwoordelijkheid
De sterke reductie van de industriële vuilvracht van het Antwerpse
havengebied was van kapitaal belang voor de sanering van het
meest stroomafwaartse deel van de Beneden-Schelde. De teloor gang
van de Schelde was echter niet alleen veroorzaakt door de Antwerpse
havenindustrie, maar wel door een cocktail van afvalwaters
afkomstig van huishoudens, bedrijven en landbouw, zowel uit
Vlaanderen als Brussel, Wallonië en Frankrijk. Er waren dus
verschillende actoren bij de sanering van deze stroom betrokken.
Sinds zijn oprichting legde Aquafin in het stroomgebied van
de Schelde collectoren aan met een gezamenlijke lengte van bijna
2.500 km. Hierdoor werden heel wat lozingspunten van ongezuiverd
rioolwater opgeheven. Met de bouw van nieuwe riool water -
zuiveringsinstallaties werd de bestaande zuiverings capaciteit in
het Scheldebekken met meer dan 1.400.000 inwoners equivalent
uitgebreid. Maar even belangrijk was de gelijktijdige renovatie en
uitbreiding van de oudere zuiverings installaties en de optimalisatie
van de overige zuiveringsinstallaties.
De terugkeer van het visbestand
Tijdens de Tweedaagse van het Schelde-estuarium gaf Jan Breine
van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) een overzicht
van de vissoorten die procentueel het meest voorkwamen in de
fuikvangsten uitgevoerd in de periode 1995-2008. De visfauna is
het rijkst in het mesohaliene deel van de Beneden-Schelde.
De visgemeenschap bestaat er voornamelijk uit haring (38%), bot
(23%) en tong (15%). Zeebaars (5%), snoekbaars (4%), blankvoorn (3%)
en dikkopje (2%) zijn zeldzamer, maar één en ander hangt ook van de
seizoenen af. Verder stroom opwaarts, in het traject tussen
de monding van de Durme en Antwerpen, wordt vooral brakwater -
grondel aangetroffen (33%), naast haring (21%) en paling (17%).
Verder worden ook blankvoorn en bot (6%), zeebaars (5%) en dikkopje
(4%) gevangen. In de zoete getijden zone zijn de belangrijkste soorten
bot (49%), blankvoorn (15%), brakwater grondel (8%), snoekbaars (7%),
bliek (5%), brasem (4%) en paling (3%). u
11

12
Jan Breine besloot zijn bijdrage met de
opmerking dat de vis weliswaar terug is
van weggeweest, maar dat de situatie nog
verre van goed is. Tijdens een
demonstratie van een fuikvangst in het
gecontroleerde overstromingsgebied
Lippenbroek (Hamme) verbaasde hij toch
iedereen met fuiken waarin grote giebels
en palingen gevangen zaten, naast onder
meer voorn, bot, baars
en snoekbaars, en dit op een gedeelte van
de Beneden-Schelde waar niemand vis
verwacht had.
Meer zeehonden gesignaleerd
Gewone zeehonden waren tot in de jaren
‘50 een frequente gast in de omgeving van
Antwerpen. Ze behoorden tot de Zeeuwse
Deltapopulatie, die vooral in de Wester -
schelde haar belangrijkste leefgebied had.
Vanaf 1960 liepen de aantallen gestaag
achteruit en uiteindelijk kwam de soort
daar zelfs niet meer tot voortplanting.
Die achteruitgang schrijft Criel, die de
Rode lijst van de zoogdieren in Vlaanderen
opmaakte, toe aan de watervervuiling,
het verlies aan habitat en de verstoring
van de ligplaatsen. De jongste jaren wordt
er echter weer een toename van het aantal
zeehonden geconstateerd in de
Nederlandse Westerschelde, vooral in het
oostelijke deel. De Deltapopulatie werd
beoordeeld als weinig stabiel, bijzonder
kwetsbaar en afhankelijk van migratie
vanuit de veel belangrijkere Waddenzee -
populatie. De laatste jaren blijkt ook de
grijze zeehond in opmars.
Ook in de Vlaamse Beneden-Schelde worden
geregeld zeehonden gesignaleerd. In 2007
waren er meldingen nabij Dendermonde
en Moerzeke, dit jaar in Wichelen en
Wetteren. Ook in de Antwerpse schorren
beheerd door Natuurpunt worden
regelmatig zeehonden gezien. De steeds
betere waterkwaliteit van de Schelde en
het daarmee groeiende voedselaanbod
liggen ongetwijfeld mee aan de basis
van de terugkeer van de zeehond.
Minder voedsel voor
watervogels
In 2000 voorspelden we al in Aqua dat
bij een verdere verbetering van de water -
kwaliteit het best mogelijk zou zijn dat de
productie van het hele estuariumsysteem
zou verlagen, met minder in plaats van méér
watervogels tot gevolg. Deze prognose
komt nu uit. De tellingen van het INBO
tonen sinds de winter 2001-2002 immers
een opmerkelijke daling van het aantal
watervogels aan1 . Tafeleend wordt haast
niet meer waargenomen. Ook de wilde eend
gaat achteruit, zij het minder spectaculair.
Door de indienstneming van RWZI
Brussel-Noord verminderde de toevoer
van organisch materiaal naar de Rupel.
Uit bodemstalen onder de waterlijn van
de Rupel, genomen in december 2007,
bleek dat de densiteit van de oligochaete
wormen met maar liefst 90% gedaald
was sinds december 2005. De daling zou
evenwel minder spectaculair zijn bij
bodemstalen genomen tussen de laagen
de hoogwaterlijn. Gezien de meeste
bodemdieren leven van het organisch
materiaal dat zich in de bodem bevindt,
was een effect op de waterorganismen
dan ook te verwachten. En minder water -
organismen betekent minder voedsel
voor tal van watervogels. Omdat de
waterkwaliteit ook verbeterde tussen
Antwerpen en Mariekerke, deed zich daar
ook een achteruitgang van de watervogels
voor. De zachte winters spelen wellicht
ook een rol. Door de toename van het
visbestand deden viseters als aalscholvers
en futen het dan weer beter dan voorheen
tussen Antwerpen en Dendermonde.
De waterkwaliteit in de Beneden-Schelde
is nog steeds niet wat ze moet zijn,
maar de uitbreiding van het visbestand,
de terugkomst van de zeehond en de
toename van visetende vogels zoals we nu
waarnemen, zijn in elk geval duidelijk
zichtbare tekenen van de heropleving van
de stroom.
Waterkwaliteit Beneden -
Schelde sterk verbeterd
Om de evolutie van de waterkwaliteit
van de Beneden-Schelde vanaf 1990
te kunnen bestuderen, hebben we
de meet gegevens van de Vlaamse
Milieu maatschappij gebruikt – voor
iedereen beschikbaar op www.vmm.be.
De gegevens voor 2008 zijn eerder
indicatief, vermits ze nog maar
betrekking hebben op de eerste helft
van het jaar.
Sinds de oprichting van Aquafin is de
waterkwaliteit van de Beneden-Schelde
er ontegensprekelijk op vooruit gegaan.
Dat blijkt uit de evolutie van de
concentraties opgeloste zuurstof en
ammonium. Opgeloste zuurstof is een
goede maat voor de waterkwaliteit
en onontbeerlijk voor de overleving van
hogere aquatische organismen zoals
vissen. Ammonium daarentegen is een
betrouwbare indicator voor de organische
vervuiling van een water loop en toont
de aanwezigheid van ongezuiverd afval -
water aan.
We hebben drie meetstations geselec teerd
die door de VMM frequent bemonsterd
worden. Het meest stroom opwaartse
meet punt ligt in Dendermonde (Grem -
bergen), het volgende in Hemiksem,
stroom afwaarts de monding van de
Rupel, die de vervuiling van Brussel
aanvoert. Het derde meetpunt ligt aan
de Belgisch-Nederlandse grens, waar
de Schelde ook de rest vervuiling van
de Antwerpse agglomeratie en de
havenbedrijven te verwerken krijgt.

Aan de Nederlandse grens was de waterkwaliteit
in 1990 al duidelijk beter dan op de andere
meetpunten: de gemiddelde concentratie aan
opgeloste zuurstof was er hoger en de ammonium -
concentratie véél lager. Opmerkelijk is dat de
water kwaliteit er sindsdien nog sterk verbeterd is.
Het zuurstofgehalte steeg er geleidelijk van 4,5
à 5,5 mg/l in 1990-1994 naar 7 à 8 mg/l in 2004-2006.
De ammoniumconcentratie was er al redelijk laag (1 mg/l in 1991),
maar daalde verder tot 0,14 mg/l in 2007. Op dit meetpunt was de
impact van de indienstneming van de immense
rioolwaterzuiveringsinstallatie Brussel-Noord (ontworpen voor
1.100.000 inwonersequivalent) begin 2007 eerder gering.
In Hemiksem daalde het ammoniumgehalte in 2007 weliswaar
tot een derde van de waarde van de twee voorgaande jaren,
maar deze daling ligt in de lijn van de trend die in 1990 ingezet is.
Het zuurstofgehalte blijft er overigens voorlopig beduidend lager
dan in het meer stroomopwaarts gelegen Dendermonde. Bij de
verdere sanering van de Zenne, door de aansluiting van de
resterende lozingspunten op de riolering, zal de waterkwaliteit
in Hemiksem die van de stroomop- en afwaarts gelegen
meetpunten snel evenaren. Op het eerste gezicht is de impact van
de verbetering van de Zenne op de zuurstofconcentratie in
Hemiksem overduidelijk, maar een even belangrijke stijging
van die concentratie wordt ook vastgesteld ter hoogte van
Dendermonde. Dit meetpunt wordt niet beïnvloed door de
vervuiling van het Zennewater.
Hoewel minder in de kijker gezet, werd in Dendermonde de
afgelopen jaren de grootste vooruitgang geboekt. De ammonium -
concentratie van het Scheldewater is er sinds 1990 gedecimeerd,
terwijl het zuurstofgehalte er zelfs is gestegen van 2 mg/l naar
8 mg/l! Deze meetplaats was nochtans de meest zuurstofarme
van de 26 locaties op de Schelde die in 1994 onderzocht werden2 .
Nu is het Scheldewater er even zuurstofrijk of zelfs zuurstofrijker
dan aan de Nederlandse grens.
Een dergelijke spectaculaire verbetering van de waterkwaliteit
van de Beneden-Schelde is in de loop van de jaren nog maar
één keer voorgevallen: in de periode 1973-1989 ter hoogte van
de Belgisch-Nederlandse grens3 . Na de explosieve uitbreiding
van de Antwerpse haven in de jaren ’60 kwam de geloosde
vuilvracht van de grootste bedrijven alleen al overeen met het
equivalent van het afvalwater van meer dan drie miljoen
inwoners. Ondanks de getijdenwerking, waardoor het Schelde -
water er tweemaal daags gespoeld wordt met zuurstofrijk
zeewater, daalde het gemiddelde zuurstofpeil er in 1973 naar een
diepterecord van 1 mg/l. De grootindustrie van Antwerpen greep
Opgeloste zuurstof (mg/O2)
Ammonium (mg/l N)
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
12
10
8
6
4
2
0
toen kordaat in.
Meer zuurstof in het Scheldewater
‘90 ‘92 ‘94 ‘96 ‘98 ‘00 ‘02 ‘04 ‘06 ‘08
De Schelde minder vervuild
‘90 ‘92 ‘94 ‘96 ‘98 ‘00 ‘02 ‘04 ‘06 ‘08
l Grens NL
l Hemiksem
l Dendermonde
13

14
DE BOOMKIKKER
KWAAKT NOG
IN NEDERLAND
s Tekst en fotografie: Misjel Decleer
Als tiener waren boomkikkers mijn kompanen
in het Zwin. Tientallen nachten heb ik in
mijn slaapzak doorgebracht langs de poelen
in de duinbosjes waar ze me trakteerden op
hun geroep, dat soms net iets te rijk was aan
decibels. Maar dat is lang geleden. De kwakken
– een soort nachtreigers – die in het Zwin in
de buitenvolières werden gekweekt, werden
uitgezet en vormden een eerste bedreiging
voor onze grasgroene kwakers. De karpers
die later werden uitgezet in de duinplassen,
waren waarschijnlijk nefast voor de larven.
De aangeplante dennen en sparren gingen de poel steeds meer
over schaduwen, wat onze kleine zonnekloppers ook niet ten
goede kwam.
Zeeuwse concerten
Beheerswerken in en rondom de stadswallen van Retranchement
zorgen gelukkig voor een explosie van boomkikkers. Populieren en
wilgen werden er gekapt of geknot om zonlicht toe te laten,
terwijl ruigten van bramen en meidoorn werden aangeplant voor
een veilig onderkomen overdag. Het gebied werd extensief
begrazen door runderen en schapen en in de laagst gelegen
percelen werden verschillende ondiepe poelen afgegraven.

De boomkikker is in Vlaanderen
zo goed als uitgestorven.
Om onze kleinste kikker te kunnen
fotograferen, moet ik over de grens
naar Nederland.
Het Zeeuws Landschap kocht bijkomende
terreinen aan, wat resulteerde in nieuwe
kleine zangkoren richting Cadzand.
Intussen is de populatie daar gegroeid
tot enkele honderden koorknapen.
Op warme zomernachten trilt de lucht
er van hun luidruchtig schel gekikker.
Het is geen sinecure om ze daar over dag
te vinden tussen de groene wildernis
van met elkaar verstrengelde bramen,
rozen en meidoornstruiken. Pas na val -
avond en vooral bij vochtig, warm weer,
gaan ze echt uit de bol. Dan zijn hun
concerten kilometers ver te horen.
Bij het eerste licht leg ik het land schappelijk
karakter van de plaats vast. Het statief
wordt waterpas geplaatst en de instellingen
manueel vastgelegd om de opeenvolgende
beelden later tot panorama’s te verwerken.
Bij het benaderen van de struiken merk
ik een eerste boomkikker op, doordat hij
hogerop springt. Even later ben ik plots
ieder spoor bijster. Uiteindelijk vind ik
hem terug op ongeveer dezelfde plaats,
aangedrukt tegen een bramenblad en
volledig overvloeiend in het groen.
Geleidelijk ontspant het dier. Als de zon
verdwijnt, kruipt de kikker met zijn
grijptenen omzichtig naar een meer
vooruitspringende tak. De braamstekels
deren hem blijkbaar niet.
Nu kan ik de “Hyla arborea” perfect
observeren en portretteren. Hij is net
als zijn zuiderse ondersoort grasgroen,
hoewel de kleur wel wat kan variëren
naargelang de temperatuur en de
stemming van het dier. Onze boomkikker
is te onderscheiden van zijn zuiderse neef
door de bruinzwarte zijlijn die loopt vanaf
het neusgat, doorheen het oog tot aan
het achterlijf, met een korte vertakking
die omhoog loopt voor de achterbil.
De Hyla meridionalis, de zuiderse vorm,
heeft slechts een lange oogvlek.
Hechtschijfjes op de tenen en een
kleverige buik maken het voor beide
soorten mogelijk om zelfs gladde steile
wanden te beklimmen.
Vergeten in Vlaanderen
Er is weinig kans dat je deze diertjes ooit
ontmoet hebt in Vlaanderen. Ook voor de
toekomst zijn er jammer genoeg weinig
perspectieven. Limburg, onze groenste
provincie, telt slechts een tweetal levens -
vatbare populaties. In West-Vlaanderen is
hun verspreiding vandaag beperkt tot
een vijftiental roepende kikkers. We kennen
daar maar één privé-tuin waar de soort
zich nog voortplant.
Reïntroducties kunnen voor het INBO
enkel na terreinaanpassingen op plaatsen
waar onze boomkikker vroeger voorkwam.
De Zwinbosjes zijn momenteel zowat de
enige plaats die aan beide voorwaarden
voldoen en genoeg beschermd zijn om deze
amfibieën te herbergen. In samenwerking
met Zeeuws-Vlaanderen zijn de beheerders
begonnen met geschikte poelen te graven
en dijken te herstellen, in de hoop zo
geschikte corridors te creëren om de soort
te laten migreren. Ook akkerland dat
ingezaaid wordt tot paardenwei biedt
eventueel mogelijkheden als geschikte
biotoop. Daarbij moeten echter wel zones
van intensieve landbouw overbrugd worden.
Hopelijk wordt bij de uitbreiding van
het Zwin als compensatie voor het verlies
van Scheldeschorren ook gezorgd voor
voldoende zoete overbruggings mogelijk -
heden om deze in heel Europa beschermde
soort aan nieuwe levenskansen te helpen.
Het is bijna ondenkbaar dat Vlaanderen
te klein zou blijken om dit prachtige
kleinood te redden, dat tenslotte maar
heel kleinschalige ingrepen nodig heeft
om te kunnen overleven. l
15

16
t Opnieuw proper water in onze Vlaamse
beken en rivieren? Dat is het werk van
Aquafin! In opdracht van het Vlaamse
Gewest ontwerpen, bouwen, financieren
en exploiteren wij de gewestelijke
water zuiverings infrastructuur.
Dezelfde diensten bieden wij ook aan
voor het gemeentelijke stelsel.
V.u.: Luc Bossyns, Dijkstraat 8,
B-2630 Aartselaar
Ombudsman: 0472 450 450,
ombudsman@aquafin.be
Noodnummer buiten de werkuren:
0800 16 603
Aquafin NV
tel. 03 450 45 11, fax 03 458 30 20,
info@aquafin.be, www.aquafin.be
Gratis abonnement op Aqua op
schriftelijke aanvraag.
Met een klik op de werf
U kan de uitvoering van de riolerings -
projecten van Aquafin opvolgen via
www.aquafin.be, onder 'werken
per gemeente'.
Aqua wordt gedrukt op
milieuvriendelijk papier.
EEN JOB WAAR
HET ELKE DAG
BETER WORDT?
Solliciteren bij Aquafin is altijd een goed idee. Of je nu reageert op
één van de openstaande functies of spontaan je kandidatuur opstuurt.
Je krijgt er heel wat voor terug.
Een boeiende job, een goede ondersteuning door je nieuwe collega’s en alle ruimte
om jezelf te ontplooien. Een tof team waarin jouw inbreng wordt gewaardeerd.
Een markt conform salaris en een mooi pakket extralegale voordelen met maaltijd -
cheques, groeps- en hospitalisatieverzekering. En, heel belangrijk, een goede balans
tussen werk en privéleven.
Onze vacatures vind je op www.werkenaanzuiverwater.be l