1 - Gemeente Woerden

Riolering in beeld
Benchmark rioleringszorg 2010

Riolering in beeld
Benchmark rioleringszorg 2010
Stichting
RIONED
\

Inhou
Riolering in Beeld 2010

1 Voorwoord 6
2 Verantwoording 8
3 Samenvatting 12
A Omgevingskenmerken 18
Al Gemeentegrootte en stedelijkheid 20
A2 Bodemsoort en hoogteverschillen 24
A3 Grondwater en bodemgebruik 28
B Aanwezige riolering 32
BI Aansluitingen op de riolering 34
B2 Vrijvervalriolering 38
B3 Overstorten 46
B4 Gemalen en persleidingen 48
B5 Mechanische riolering 50
B6 Drainage 52
C Beheer van de riolering 54
Cl De mensen achter de riolering 56
C2 GRP en andere planvormen 60
C3 Samenwerking in beleid en uitvoering 64
C4 Reiniging en inspectie 68
Inhoud
C5 Onderzoek: werking van de riolering en grondwater(overlast) 70
C6 Gegevensbeheer 74
C7 Vervanging en renovatie 76
C8 Reparatie 82
C9 Beheer van water in de bebouwde kom 84
D Functioneren en presteren 88
Dl Volksgezondheid 90
D2 Afvoerzekerheid 92
D3 Technisch functioneren en storingen 94
D4 Wateroverlast voorkomen 98
D5 Waterkwaliteit en milieu 102
D6 Waardering van gebruikers 104
D7 Meldingen en klachten 106
E Financiën 108
El Totale kosten van de riolering(szorg) 110
E2 Investeringen 114
E3 Kapitaallasten, directe afschrijvingen en voorzieningen 120
E4 Beheerkosten 126
E5 Rioolheffing 132
F Bijlagen 138
Fl Verklarende woordenlijst en gebruikte afkortingen 140
F2 Kosten uit investeringen, kostendekking en rioolheffing 144
F3 Klanttevredenheidsonderzoek (juni 2010) 148

Riolering in Beeld 2010

Riolering in Beeld 2010 biedt een uniek
inzicht in de kenmerken en prestaties van
de rioleringszorg in Nederland. Nooit eerder
hebben alle 430 gemeenten aan een benchmark
meegedaan. De rioleringssector laat
hiermee zien dat professionaliteit hoog in
het vaandel staat.
Rioleringsbeheerders willen graag van elkaar
leren en tegelijkertijd verantwoording afleggen
over hun prestaties. Centraal staan hoe
de riolering functioneert, hoe het beheer
is georganiseerd en hoe de prestaties en
ambities van gemeenten aansluiten bij
de wettelijke zorgplichten voor stedelijk
afvalwater, hemel- en grondwater.
Dit onderzoek is heel belangrijk in deze tijd
waarin de verschillende overheden vanwege
de economische crisis en de benodigde
bezuinigingen kritisch kijken naar het functioneren
van de (afval)waterketen. Op basis
van de uitkomsten van dit onderzoek kan
de rioleringssector trots zijn. De hoofddoelen
van de riolering (volksgezondheid, droge
voeten en waterkwaliteit) worden glansrijk
bereikt. Nederlandse huishoudens krijgen
deze basisvoorziening met een grote
betrouwbaarheid tegen lage jaarlijkse kosten.
Ter vergelijking, een doorsnee basispakket
kabeltelevisie kost al meer.
Stichting RIONED heeft dit onderzoek
uitgevoerd in samenwerking met de
Vereniging van Nederlandse Gemeenten
(VNG) en het ministerie van Infrastructuur
en Milieu (voorheen: VROM). De gezamenlijke
provincies hebben een financiële bijdrage
geleverd.
Wij verwachten dat deze publicatie en
de andere onderdelen van de benchmark
rioleringszorg (de gemeenterapporten,
de database, de leerkringen en het verbetertraject)
bijdragen aan een verdere verbetering
van de riolering en de rioleringszorg.
Stichting RIONED
November 2010
Voorwoord
Aantal deelnames benchmark
Q^p
T^

2 Verantwoording
Riolering in Beeld 2010
/ / /

Inleiding
Riolering in Beeld 2010 beschrijft de huidige
stand van zaken van de riolering(szorg) in
Nederland. De informatie is afkomstig van
de gegevensinventarisatie die deel uitmaakt
van de benchmark rioleringszorg 2010,
waaraan alle 430 gemeenten deelnemen.
De benchmark is geen doel op zichzelf, maar
een middel om te ontdekken waar gemeenten
in hun eigen werkprocessen de meeste winst
kunnen boeken. Hier vindt u een kort overzicht
van de totstandkoming en uitvoering.
Eerdere benchmarks
In deze benchmark wordt veel gerefereerd
aan de Rioleringsatlas 2005, die feitelijk fungeert
als de eerste landsdekkende benchmark
op het gebied van de gemeentelijke watertaken.
Daaraan nam 76% van de gemeenten
deel (waar 83% van de Nederlandse bevolking
woont). In het voorwoord vindt u een
overzichtskaart van de deelnemers.
Tussen 2001 en 2008 namen ruim 180
gemeenten bovendien een of meerdere keren
deel aan de verdiepende leerkringen van de
benchmark rioleringszorg. Samen hebben
deze gemeenten zo'n 11,9 miljoen inwoners
(72% van de bevolking). In groepjes van zo'n
25 ä 30 gemeenten vergeleken de deelnemers
zich op een aantal prestatie-indicatoren
en gingen zij het gesprek aan om kennis,
ervaringen en 'good practices' uit te wisselen.
Door de stimulerende rol van een aantal provincies
hebben regionale groepen gemeenten
zich aan elkaar gespiegeld en hun werkprocessen
geanalyseerd en verbeterd.
Verantwoording
Doorontwikkeling
In 2007 hebben de waterketenpartners
bestuurlijke afspraken met elkaar gemaakt
in het Bestuursakkoord Waterketen. Mede
onder invloed van de Tweede Kamer is hierin
onder meer afgesproken dat er drie landelijke
benchmarks zouden komen: voor drinkwatervoorziening,
riolering en afvalwaterzuivering.
Deze benchmarks moeten inzicht geven in
het presteren van de drie sectoren en een
verdere impuls geven aan de doelmatigheid.
De benchmark voor de rioleringszorg is complex
omdat alle 430 gemeenten meedoen.
Stichting RIONED, de Vereniging van
Nederlandse Gemeenten (VNG) en het ministerie
van Infrastructuur en Milieu (voorheen:
VROM) hebben gekozen voor uitvoering van
de benchmark rioleringszorg in twee stadia.
Eerst vindt de landelijke prestatiemeting
plaats, waarvan in dit rapport de uitkomsten
staan. Aansluitend volgt voor de gemeenten
het verdiepende leer- en verbetertraject.
Gegevensverzameling
Stichting RIONED heeft eind 2009 met alle
gemeenten afgesproken dat zij voor de benchmark
vaste contactpersonen aanstellen.
Op 18 maart 2010 verspreidde Stichting
RIONED de online vragenlijst onder deze
contactpersonen. In de twee maanden daarna
leverden zij allemaal hun gegevens aan. Een
helpdesk ondersteunde de gemeenten met de
interpretatie van vragen en definities, het achterhalen
van de gegevens en het controleren
van de ingevoerde data. De peildatum van de
benchmark is 1 januari 2010. De benchmark
beschouwt het jaar 2009 als vergelijkingsjaar.
De vragenlijst bevatte diverse controles om
foutieve invoer te voorkomen en interne consistentie
te waarborgen. Vanaf juni 2010 heeft
het benchmarkteam van Stichting RIONED de
benchmarkdatabase uitgebreid gecontroleerd
en gevalideerd. Hiervoor is bij veel gemeenten
ook navraag gedaan om de gegevens te verifiëren
en aan te vullen. Daarna zijn de antwoorden
op landelijk niveau geanalyseerd en de
resultaten verwerkt in deze publicatie.

Benchmarkproducten
Riolering in Beeld 2010
Het koepelrapport Riolering in Beeld staat als
product van de benchmark rioleringszorg niet
op zichzelf. Tegelijk met de publicatie ervan
in november 2010 ontvangt elke gemeente
een individuele rapportage met een selectie
van vergelijkingen en indicatoren over
aanwezige voorzieningen, functioneren
en presteren, beheer en financiën.
Vanaf 18 november 2010 kunnen gemeenten
deelnemen aan het leer- en verbetertraject.
Daarin kunnen zij in kleiner verband (regionaal
of rond een concreet thema) zelf de
verdieping zoeken en zichzelf verbeteren aan
de hand van de voorbeelden en ervaringen
(good practices) van andere gemeenten.
Tijdens dit traject blijft het benchmarkplatform
www.benchmarkrioleringszorg.nl operationeel,
als een verzamelplaats van good
practices en als ontmoetingspunt en portal
waarop de benchmarkdatabase met analysetooi
voor alle deelnemers beschikbaar is.
De Benchmark rioleringszorg maakt onderdeel
uit van de verzameling benchmarks in
de Gemeentelijke benchmarkgids van het
Kwaliteitsinstituut Nederlandse Gemeenten
(KING) van de VNG en van het platform
voor gemeentelijke prestatievergelijking
www.waarstaatjegemeente.nl.
Zorgvuldigheid en verbetering van
gegevens
Stichting RIONED en haar benchmarkteam
hebben de gegevens zo nauwkeurig mogelijk
verzameld, bewerkt en geanalyseerd. Als
desondanks toch fouten zijn gemaakt, dan
ontvangt Stichting RIONED graag correcties,
aanvullingen en/of suggesties om de gegevens
en analyses verder te verbeteren.
Meldingen en verzoeken tot aanpassing
(inclusief onderbouwing) zijn welkom op
benchmark@rioned.org. Na toetsing zal
Stichting RIONED waar nodig mutaties
in de benchmarkdatabase verwerken.
10
Bestuurlijke verantwoordelijkheid
Dit project en het eindrapport Riolering
in Beeld zijn tot stand gekomen onder
verantwoordelijkheid van de Stuurgroep
Benchmarking Rioleringszorg van Stichting
RIONED. De samenstelling van de Stuurgroep
is als volgt:
Simon Binnendijk, voorzitter
Carine Vleerbos, IPO
Marion Fokké-Baggen, Ministerie van
Infrastructuur en Milieu
Gert Dekker, VNG
Hugo Gastkemper, Stichting RIONED
Eric Oosterom, Stichting RIONED

Dankwoord
Dit eindrapport is een product van Stichting
RIONED, waaraan veel verschillende partijen
hebben bijgedragen. Graag bedankt Stichting
RIONED de volgende organisaties:
• Royal Hastening (Nijmegen) voor het
flexibele en kundige team adviseurs dat de
helpdesk, gegevensverzameling, -controle,
-analyse en rapportage heeft uitgevoerd.
(Koen, Tjeerd, Oscar, Francine, Herman en
Hein: bedankt!)
• ABF Research (Delft) voor technische en
inhoudelijke ondersteuning bij de gegevensverzameling
en het maken van de
rapporten.
• Quint Result (Amsterdam) voor het mogen
benutten van hun benchmarkplatform.
DotOffice (Oosterbeek) voor de softwaretools
voor de gemeenterapporten.
Het Ministerie van Infrastructuur en Milieu
voor de financiële bijdrage en inhoudelijke
ondersteuning.
De gezamenlijke provincies voor hun
financiële bijdrage.
Deloitte Consulting (Amsterdam) voor hun
inbreng bij het tot stand komen van de
methodiek.
Wolters Noordhoff Uitgevers voor het
genereus ter beschikking stellen van de
kaarten uit de Bosatlas van Ondergronds
Nederland.
Karlijn Kunst (Lijntekst) voor haar
uitstekende tekstredactie.
Melchior Kerklaan (VNG) voor kritische
toetsing van de financiële teksten.
Verantwoording
• GAW ontwerp en communicatie voor hun
geweldige inzet om alle figuren, kaarten
en tabellen op te maken en tot een
prachtig geheel te verwerken.
• Drukkerij Modern voor het (onder tijdsdruk)
produceren van deze publicatie.
• En uiteraard alle medewerkers van de
430 gemeenten die door hun deelname
en het investeren van tijd en energie in
de gegevensverzameling deze unieke
benchmark mogelijk maken. Zij zullen
er de komende jaren hopelijk ook de
vruchten van plukken!
Riolering in Beeld is georganiseerd en
geschreven door Eric Oosterom met bijdragen
van Rob Hermans. Beide zijn werkzaam bij
Stichting RIONED.
11

^
^ ^ ^ ^
3 Samenvatting^*
Riolering in Beeld 2010
12
^fc*

Het riool doet zijn werk en is op orde
De riolering, de gemeentelijke watertaken
voor afvalwater, hemelwater en grondwater,
levert een grote bijdrage aan onze gezondheid,
een goed milieu en het voorkomen van
waterproblemen door hevige regen. Het
grootste deel van de Nederlandse bevolking
kent en erkent het belang van de riolering.
Men vindt de goede werking en het gemak
vanzelfsprekend.
De rioolvervanging ligt grosso modo op het
niveau dat past bij de leeftijdsopbouw en een
technische levensduur van 60 tot 80 jaar.
Er is geen vervangingsachterstand. De kosten
zijn de afgelopen jaren gestegen door het
treffen van milieumaatregelen, de aanpak van
wateroverlast en de vervanging van riolen.
Gemeenten erkennen het belang van benchmarking
van hun watertaken. Alle 430
gemeenten (100%) nemen deel aan deze
benchmark, wat uniek is voor een gemeentelijke
benchmark. In 2005 heeft 76% van
de gemeenten gegevens geleverd voor
de Rioleringsatlas, wat feitelijk de eerste
landsdekkende benchmark van de rioleringszorg
was.
Nederlanders tevreden over de riolering:
nuttig en betrouwbaar
Het nut en de aanwezigheid van riolering is
vanzelfsprekend. Het overgrote deel van de
Nederlanders weet dat de riolering bijdraagt
aan de gezondheid. Ook het belang van riolering
voor droge voeten en het tegengaan
van stankoverlast is algemeen bekend.
Zo'n 98% van de Nederlanders is tevreden
of zeer tevreden over de riolering. Het aantal
klachten is sinds 2005 gedaald.
Het riool is gemiddeld per aansluiting
slechts 0,2 minuut per jaar niet beschikbaar.
Ter vergelijking, een huishouden is gemiddeld
0,4 minuut per jaar verstoken van gas, heeft
14 minuten per jaar geen drinkwater en
28,9 minuten geen elektriciteit. Een gezin
betaalt in 2010 gemiddeld 167 euro rioolheffing,
en dat is minder dan de lasten
voor de andere voorzieningen.
Samenvatting
£ 10
Tijdsduur dat een basisvoorziening niet beschikbaar is
(per aansluiting, 2009)
1
Riolering Gas Drinkwater Elektriciteit
Lasten per huishouden (2010)
Hoogste aansluitingsgraad van Europa;
Aanpak van hevige buien
Nederland heeft met 99,8% de hoogste aansluitingsgraad
van Europa. Alle rioolstelsels
zijn aangesloten op rioolwaterzuiveringen
die voldoen aan Europese richtlijnen.
Alle overstorten die ook maar enigszins een
risico vormden voor volksgezondheid of vee
zijn aangepakt. De maatregelen om de vervuiling
uit de overige riooloverstorten terug
te dringen zijn door 60% van de gemeenten
volledig gerealiseerd. De overige gemeenten
zijn op basis van afspraken met het waterschap
bezig met het treffen van maatregelen.
92% van de gemeenten neemt maatregelen om
het risico op waterschade door hevige buien en
langdurige regen te beperken. Ruim driekwart
van deze gemeenten verwacht de maatregelen
uiterlijk in 2015 te hebben afgerond.
13

1,2%
1,0%
s
1 0,8%
2
jj, 0,6%
1 0/1%
0,2%
95%
IJsland
Ierland
Portugal
Aansluitingsgraad per land (2007)
Stijgende vervanging, renovatie en ombouw vrijvervalstelsel
^H
1 1
1 1 l
1 1 1
1 1 1
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Jaar
Riolering in Beeld 2010
I vervanging, renovatie
en ombouw
ombouw
vervanging en renovatie
j M Zweden Fin|and
Noorwegen U H^Hr '-'
Et, ^P^Wv
14
Vervanging sterk gestegen; asset
management verplicht sinds 1993
Er is van 2006 tot 2009 9.100 km buis riolering
bijgekomen door nieuwe aanleg, vervanging
en het ombouwen van gemengde door
gescheiden stelsels. De hoeveelheid riolering
ouder dan 60 jaar is door vervanging gedaald
van 4.350 naar 3.500 km.
Asset management van de riolering is
verplicht sinds 1993 toen het Gemeentelijk
Rioleringsplan werd ingevoerd. In dit GRP
legt de gemeente de toestand van de riolering,
de voorgenomen maatregelen en de
kosten en financiering vast. Gemiddeld
maken de gemeenten elke 5 jaar een nieuw
plan. Veel gemeenten werken in 2010 aan
een nieuw GRP vanwege de formele uitbreiding
van hun taken met de zorgplichten
voor hemelwater en grondwater.
Gemeenten hebben inzicht in de kwaliteit van

hun riolering. Zij inspecteren gemiddeld
jaarlijks 7% van hun stelsels. Gemeenten
reinigen per jaar 10% van het totale rioolstelsel.
De uitvoering van inspectie en reiniging
besteden gemeenten grotendeels uit
aan gespecialiseerde bedrijven.
Kosten 2006 - 2010; Gemeenten met
slappe bodem, hoge bebouwingsdichtheid
of oud stelsel zijn duurder uit
De totale kosten stegen tussen 2006 en 2009
met 4,4% per jaar, waarvan 2,3% door groei
van de lengte riolering (prijspeil 2009). De
totale kosten zijn voor 2009 opgebouwd uit
directe afschrijvingskosten (14%), rente en
afschrijvingen voor investeringen uit het
verleden (41%), en de beheerkosten (45%).
In de periode tussen 2006 en 2016 neemt
het aandeel kapitaallasten toe van 40% naar
45%, daalt het aandeel beheerkosten van
44% naar 39% en blijft het aandeel direct
afgeboekte investeringen relatief even groot.
De stijging van de totale inkomsten rioolheffing
sinds 1985 bedraagt gemiddeld 7,4% per
jaar. Een belangrijke oorzaak is de toename
van het aandeel van de rioolheffing in de
totale exploitatie-inkomsten. In 1985 vormden
de inkomsten rioolheffing 38% van de
inkomsten, de overige 62% werd door
gemeenten uit de algemene middelen (OZB)
bekostigd. Het aandeel van de rioolheffing
is inmiddels gestegen naar ruim 98%.
Bepaalde plaatselijke omstandigheden leiden
tot kostenverschillen. Gemeenten met een
bodem met veel klei en veen, een hoge bebouwingsdichtheid
of een oud stelsel hebben
gemiddeld hogere kosten per km stelsel. Het
grootste effect op de totale kosten komt door
de mate van stedelijkheid; de jaarlijkse kosten
per km stelsel van de zeer sterk stedelijke
gemeenten zijn 65% meer dan die van de landelijke
gemeenten. De invloed van de omvang
van de gemeente op de gemiddelde totale kosten
is daarbij relatief beperkt en afwijkend van
vorm. In plaats van een doorlopend stijgende
lijn hebben hier de middelgrote gemeenten
relatief de laagste kosten per km stelsel.
Samenvatting
18.000
16.000
14.000
12.000
10.000
8.000
6.000
4.000
2.000
0
18.000
16.000
14.000
' 12.000
10.000
8.000
6.000
4.000
2.000
0
18.000
16.000
_ 14.000
.| 12.000
I 10.000
•jr 8.000
J 6.000
V
15
4.000
2.000
0
Effect op de totale kosten van:
Gemeentegrootte
Mate van stedelijkheid
10-20 20-50 50-100 =-100
Gemeentegrootte {x 1.000 inwoners)
500-1.000 1.000-1500 1.500-2.500
Stedelijkheid
Gemiddelde leeftijd van het vrijvervalstelsel
Grondslag
20-25 25-30 30-40
Stelselleeftijd Gaar)
25-50 50-75
% veen + klei/veen

Riolering in Beeld 2010
Tussen 2005 en 2010 is veel geïnvesteerd in
de aanleg van riolering, waterkwaliteitsmaatregelen
en het ombouwen van gemengde
naar gescheiden stelsels. De investeringen
stegen met 5,6% (gecorrigeerd voor inflatie).
De kapitaallasten (rente en afschrijvingen
op investeringen uit het verleden) zijn tussen
2006 en 2009 met 8,5% gestegen. Deze
toename is beperkt doordat ten behoeve
van investeringen gelden zijn onttrokken
aan reserves en voorzieningen.
De beheerkosten zijn toegenomen van
3.870 euro naar 4.650 euro per kilometer
rioolbuis. De kosten voor onderzoek namen
het meest toe vergeleken met personeels-,
reparatie- en overige kosten.
Prognose voor 2010-2016: minder stijging
van kosten
Hoewel de rioolheffing in de periode 2010 tot
en met 2016 zal blijven stijgen, is de verwachte
jaarlijkse stijging met 3,8% per jaar (prijspeil
2010) lager dan het gemiddeld van 7,4%
in de afgelopen 25 jaar. De verwachte stijging
is vooral een gevolg van het gaandeweg toenemen
van de kapitaallasten door het activeren
van nieuwe investeringen. Deze toename
bedraagt naar verwachting 3,1% per jaar.
Zowel de beheerkosten als de voorgenomen
investeringen blijven vrijwel gelijk aan het
niveau van 2010. De vervangingsinvesteringen
blijven stijgen, maar worden gecompenseerd
doordat de investeringen voor aansluiten op
het riool en verbetering van de waterkwaliteit
inmiddels grotendeels gerealiseerd zijn.
De beheerkosten stijgen tot 2016 volgens
de gemeenten niet of nauwelijks.
Met de huidige reserves is bijna 2% van de
riolering te vervangen. Er ligt in Nederland
voor ruim 77 miljard euro (incl. btw) aan riolering
in de grond.
Gemeenten die investeringen direct afboeken
hebben op de korte termijn hogere lasten,
maar zijn over de levensduur van de riolering
(soms veel) goedkoper uit omdat geen rente
betaald hoeft te worden. Bij het vergelijken
van de kosten en inkomsten van gemeenten
is het van belang om te weten hoe de
16
gemeente de kosten over de verschillende
decennia verdeelt.
Samenwerking tussen gemeente en
waterschap fors geïntensiveerd
Ruim 73% van de gemeenten heeft expliciete,
bestuurlijke afspraken met het waterschap en
eenzelfde percentage heeft een waterplan
vastgesteld. Het aantal optimalisatiestudies
om afgestemde en doelmatige maatregelen
aan riolering en zuivering te bepalen is
gestegen van 34% (2005) naar 62% van
de gemeenten (2009).
Per waterschap variëren de investeringen
van gemeenten in milieuverbeteringen in de
periode 2005 - 2009 een factor 6. De benchmark
kan voor waterschappen en gemeenten
aanleiding zijn om na te gaan in hoeverre de
uitleg van het beleid door een waterschap
leidt tot verschillen in investeringen.
Unieke basis voor leren door benchmarking
Alle gemeenten krijgen vanuit deze benchmark
naast Riolering in Beeld een rapportage
over de eigen gemeente en via internet toegang
tot de gegevensset van alle gemeenten.
De rapportages en gegevens gaan leiden tot
vragen over de waarde van de eigen gegevens,
verschillen met andere gemeenten en
naar verbeterpunten. Door onder meer regionale
bijeenkomsten, collegiale contacten,
verdiepend onderzoek en verzamelen van
good practices werken gemeenten aan verdere
verbetering van effectiviteit en efficiëntie
van de rioleringszorg.
De database (voor deelnemers) en informatie
over het leer- en verbetertraject zijn beschikbaar
via www.benchmarkrioleringszorg.nl.

Verantwoording

A Omgevingskenmerken
A Omgevingskenmerken
Invloedrijke algemene gegevens van gemeenten
Gemeenten kunnen zich op basis van de analyses en indicatoren van deze
benchmark aan elkaar spiegelen, vanuit de verschillen leren en de rioleringszorg
verder verbeteren. De verbetermogelijkheden liggen vooral op organisatorisch en
beleidsmatig gebied. Aan omgevingskenmerken als bodemsoort en hoogteligging
kunnen gemeenten tenslotte weinig veranderen. Maar in elke gemeente hebben
omgevingsfactoren wél invloed (gehad) op de riolering. Bijvoorbeeld op de keuze
voor stelseltype en ontwerp, het huidige functioneren, het beheer, de kosten en
de verwachte toekomstige ontwikkeling.
Dit hoofdstuk geeft informatie over de belangrijkste omgevingsfactoren. Waar
mogelijk en relevant zijn deze gegevens in latere hoofdstukken benut om de
gemeenten te groeperen en de variatie in hun uitkomsten te analyseren.
18

Al Gemeentegrootte en stedelijkheid
A2 Bodemsoort en hoogteverschillen
A3 Grondwater en bodemgebruik

A Omgevingskenmerken
J I
il II UK Ulli
Al Gemeentegrootte en stedelijkheid
Bij veel aspecten in dit onderzoek wordt onder meer gekeken naar de invloed
van de gemeentegrootte en stedelijkheid. Nederland heeft 16,6 miljoen inwoners,
verdeeld over 430 gemeenten. Hiervan woont 32,5% in de grote steden
(> 100.000 inwoners). De meeste gemeenten hebben tussen 10.000 en 50.000
inwoners. Een gemiddeld huishouden bestaat uit 2,2 personen.
20

Aantal gemeenten en inwonersaantal
Per 1 januari 2010 heeft Nederland 16,6
miljoen inwoners. Dit aantal groeit geleidelijk
en leidt naar verwachting tot een piek rond
2040 van zo'n 17,5 miljoen inwoners. Voor de
riolering (vooral voor het aantal rioolaansluitingen)
is relevant dat het aantal huishoudens
en de woningvoorraad sneller stijgen dan het
aantal inwoners. Voor vergelijkingen van het
aantal rioolaansluitingen hanteert dit rapport
de som van het aantal huishoudens en het
aantal bedrijven.
Nederland telt op 18 maart 2010 430
gemeenten. Bij veel aspecten in dit onderzoek
wordt gekeken naar de invloed van
de gemeentegrootte. De verdeling van de
gemeenten naar inwonersaantal (volgens
de gebruikelijke CBS-categorieën) laat zien
dat de meeste gemeenten tussen 10.000 en
50.000 inwoners hebben en dat 32,5% van de
Nederlanders in de grote steden (> 100.000
inwoners) woont.
S 20%
Al Gemeentegrootte en stedelijkheid
Inwoners, huishoudens en woningvoorraad
1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010
Jaar
Gemeenten verdeeld naar inwonersaantal (CBS)
Gemeentegrootte
Zeer klein
Klein
Middelgroot
Groot
Zeer groot
Aantal inwoners
< 10.000
10.000 - 20.000
20.000 - 50.000
50.000 -100.000
> 100.000
Gemeenten en inwoners naar gemeentegrootte Inwonersaantal per gemeente

2.6
•

Mate van stedelijkheid
De stedelijkheid van gemeenten is in beeld
te brengen met drie kentallen:
• Bevolkingsdichtheid: het aantal inwoners
per km 2 land. Nadeel van deze parameter is
dat alleen de woonfunctie van een gebied
wordt meegewogen.
• Omgevingsadressendichtheid: een gemiddelde
(per gebied) van het aantal adressen
binnen een cirkel van één kilometer rond
elk adres in dat gebied. De omgevingsadressendichtheid
geeft de mate van concentratie
van menselijke activiteiten weer,
zoals wonen, werken, schoolgaan, winkelen
en uitgaan. Het CBS gebruikt de omgevingsadressendichtheid
als maat voor
de stedelijkheid van een bepaald gebied.
Dit rapport hanteert de omgevingsadressendichtheid
als maat voor de stedelijkheid
van een gemeente.
• Inwonersaantal: het aantal bij een gemeente
ingeschreven inwoners. Dit rapport hanteert
het inwonersaantal als maat voor de
gemeentegrootte. Naast de stedelijkheid
is het inwonersaantal ook een indicatie
van het organisatieniveau van het gemeentelijke
apparaat. Het inwonersaantal
zegt weinig over de ruimtelijke verdeling
van die inwoners.
Al Gemeentegrootte en stedelijkheid
D 2.000
Bron: CBS
Stedelijkheid
Niet stedelijk
Weinig stedelijk
Matig stedelijk
Sterk stedelijk
Omgevingsadressendichtheid (adressen per km 2 )
v^
Mate van stedelijkheid naar omgevingsadressendichtheid (CBS)
Zeer sterk stedelijk
Omgevingsadressendichtheid
(Aantal adressen per km 2 )
2.500
Aantal gemeenten
(%)
123 (28,6)
151 (35,1)
83 (19,3)
61 (14,2)
12 (2,8)

A Omgevingskenmerken
24

Variatie in bodemsoort, -stijging en -daling
Riolering is een fysiek en infrastructureel
werk, net als bijvoorbeeld wegen, kabels en
bebouwing. Voor het ontwerp en het functioneren
ervan is de aanwezige bodemsoort
(aandeel zand, veen en klei) heel belangrijk,
vooral de bovenste laag van één tot enkele
meters diep, de laag waarin het stelsel ligt
of komt te liggen.
De Nederlandse bodem is continu in beweging.
De winning van zout en gas en het
inklinken van veen veroorzaken bodemdalingen.
In de komende vijftig jaar kan de bodem
regionaal ruim een halve meter zakken.
Daarnaast hebben grote delen van Oost- en
Zuid-Nederland juist te maken met (kleine)
bodemstijgingen, onder meer door het afzetten
van sediment.
A2 Bodemsoort en hoogteverschillen
25
LithoLogie: de toplaag en diepere grondsoort van de bodem
] Veraarde bovengrond op diep veen
] Veraarde bovengrond op veen op zand
] Kleidek op veen
] Kleidek op veen op zand
] Zanddek op veen op zand
] Veen op ongerijpte klei
] Leemarm fijn zand
] Zwak lemig fijn zand
] Zwak lemig fijn zand op grof zand
] Sterk lemig fijn zand op (kei)leem
] Sterk lemig zand
• Grof zand
• Zavel met homogeen profiel
• Lichte klei met homogeen profiel
• Klei met zware tussenlaag
• Klei op veen
D Klei op fijn zand
D Klei op grof zand
• Leem
• Bebouwing, kunstmatig
aangelegde gebieden

Actueel hoogtebestand van Nederland (AHN)
Globale bodemzetting in
meters bij het opbrengen
van 1 meter droog zand
• minder dan 0,2
• 0,2 - 0,3
• 0,3 - 0,5
• 0,5 - 0,6
• 0,6 • 0,
• 0,8 of meer
D geen zetting
Verwacht bodemdaling en -stijging
Bodemdaling in centimeters
• 60 of meer
• 40-60
• 30-40
D 20-30
D 10-20
D 2-10
n minder dan 2
Bodemstijging in centimeters
• minder dan 2
• 2 of meer
D geen verandering
A Omgevingskenmerken
26
Lokaal kan de bodem ook nog dalen door het
gewicht van de bodem zelf, het gewicht van
bebouwing en aangebrachte grond én te
grote grondwaterafvoer. Veel gebieden in
Nederland zijn gevoelig voor deze dalingen
(zettingen), vooral klei- en veengronden. In
grote delen van Zuid-Holland en ook elders
kan het aanbrengen van een meter droog
zand leiden tot een bodemzetting van bijna
een meter.
De bodemstructuur bepaalt de zettingsgevoeligheid
en daarmee of fundering van onderdelen
(zoals gemalen, putten of zelfs buizen)
nodig is. Zettingen en in het bijzonder zettingsverschillen
verkorten de levensduur van
de riolering, vaak door falende huis- en kolkaansluitingen
of verbindingen tussen de bui-

zen. Bovendien verstoren ongelijkmatige zettingen
de afstroming. De bodemsoort heeft
dus aanzienlijke technische en financiële
consequenties voor de rioleringszorg.
Definitie en aanwezigheid slappe bodem
Het Gemeentefonds houdt sinds 1968 rekening
met kostenverhogende effecten van slappe
bodem. In 2001 zijn de criteria en meetregels
opnieuw vastgesteld. Het Gemeentefonds hanteert
twee verdeelmaatstaven: de 'bodemfactor'
(tussen 0 en 1,7) en het 'percentage slechte
grond' (tussen 0% en 100%).
'Slechte grond' houdt in dat binnen de eerste
8 m onder het maaiveld een 5 m dik, aaneengesloten
holoceen veen-, klei- of klei/veenpakket
zit. In die 5 meter mag hooguit 50 cm
zand voorkomen. Bij 'veen' zit in de bovenste
5 m slechte grond minimaal 4 m veen, bij
'klei/veen' tussen 0,5 en 4 m veen, en bij
'klei' maximaal 0,5 m veen. Naast deze meer
financiële parameters voor de bodemsoort
maakt de benchmark ook gebruik van het
aandeel veen en klei/veen in de bodem.
Hoogteligging
Vanuit de geologische ontstaansgeschiedenis
is er een directe relatie tussen de hoogteligging
en de hoogteverschillen van gebieden
en de daar aanwezige bodemsoort. Vooral
hoogteverschillen hebben een effect op de
riolering. Zij spelen een rol bij de keuze van
de ontwerpuitgangspunten en bij het functioneren
van stelsels. Door hoogteverschillen
kunnen riolen makkelijk onder afschot gelegd
worden. Dat is prettig, want dan is het afvalwater
eenvoudig onder vrijverval af te voeren
en zijn dus geen pompen nodig. Maar dit
betekent ook dat hemelwater (bij hevige
neerslag) oppervlakkig kan afstromen en zich
in lagere delen kan verzamelen. Dan is het
sturen van incidentele waterstromen weer een
uitdaging om wateroverlast te voorkomen.
A2 Bodemsoort en hoogteverschillen
Aandeel slappe bodem (Gemeentefonds)
Actueel hoogtebestand van Nederland (AHN)
Legenda in meters
,•-12 - -7
•• -7 - -6
m -6 - -5
• -5 - -4
• -4 - -3
• -3 - -2,5
• -2,5 - -2
• -2 - -1,5
B -IJ - -i
E -i • •-0,5
• -0,5 • • 0
1 0 • 0,5
3 0,5 • 1
1 1 • 1.5
• 1,5 • • 2
B 2 • 2,5
• 2,5 • 3
y 3 • 3,5
• 3,5 •
B 4
^ 4,5 • • 5
B 5 •
BB1 e
B i •
• 8 •
• 9
Adviesdienst Geo-Informatie en ICT Rijkswaterstaat
27
- 4
• 4,5
- 6
• 7
- 8
• 9
•10
|10 • •12
312
Zl 14
U*
n 1 ^|20 *
Zl 2 - 14
- 16
- IB
-20
- 25
** -30
^ 3 0 -35
^]40
35 -40
-45
V^
•—]
CD
•
LZI
] 100 -125
:
' :
45 - 50
50 - 60
60 - 70
70 - 80
80 - 90
90 -100
125 -150
150 - 175
175 -200
200 -250
250 -300
300 -350

KV-.C-J
rs.i
A Omgevingskenmerken
,. ."Tk>"
A3 Grondwater en bodemgebi ik
De Nederlandse bodem bevat veel grondwater waarvan het peil door verschillende
factoren fluctueert. In stedelijk gebied zijn het rioolsysteem en het (grond)
watersysteem met elkaar verweven. Sinds 2008 hebben gemeenten een wettelijke
zorgplicht om grond wate roverlast te voorkomen.
28
.
ïW
*ft
NEK

Regionale hydrologische toestand
De poreuze ondergrond van Nederland bevat
veel grondwater. Diverse factoren beïnvloeden
het grondwatersysteem, zoals: de hoeveelheid
neerslag en verdamping, de bodemopbouw,
de nabijheid en het peil van het
oppervlaktewater, de aanwezigheid van
ondergrondse constructies, grondwaterwinningen
in de omgeving, kwel/wegzijg ing,
aanwezige beplanting en zettingen. Het
regent meer dan er water verdampt.
Nederland kent vier typerende geohydrologische
situaties:
Hoog-Nederland: Hogere zandgronden in
Oost- en Zuid-Nederland, plus de duingebieden,
met een diepgelegen grondwaterspiegel.
Grondwatertrappen: hoogste en laagste grondwaterstanden
(Bron: Bosatlas van Ondergronds Nederland & Alterra)
Gemiddeld hoogste (GHG) en
laagste (GLG) grondwaterstand
in centimeters beneden maaiveld
grondwatertrap GHG
I •

Waterberging in de bodem
A Omgevingskenmerken
De bodem heeft van nature een regulerende
en bufferende functie in de waterhuishouding.
Via de poriën zakt hemelwater weg
in de bodem om daar het grondwater aan
te vullen. Na verloop van tijd voert het
hemelwater af via sloten, beken en rivieren.
Zandgronden kunnen veel meer water bergen
dan veengronden.
Als bebouwing en (weg)verharding de bodem
afdekken, stroomt hemelwater grotendeels
naar het riool. Hierdoor krijgen de rwzi's
meer water te verduren. Om dit te voorkomen,
proberen waterschappen en gemeenten
hemelwater apart van het afvalwater te
Waterbergend vermogen van de bodem
Waterbergend vermogen
• Groot
• Gemiddeld
D Buitendijks gebied
• Bebouwing
30
verwerken. Zo is het hemelwater lokaal
langer vast te houden en kan het alsnog
in de bodem infiltreren.
De grondwaterstand is in de afgelopen vijftig
jaar ruim 30 cm verlaagd. Dat was nodig voor
de landbouw, de bosbouw en de aanleg van
nieuwbouwwijken. Maar ook de grondwaterwinning
voor drinkwater en industrie droeg
bij aan die verlaging. 1
Gemeentelijke zorgplicht voor grondwater
De grondwaterstand heeft veel invloed op
de gebruiksmogelijkheden van de grond.
In stedelijk gebied zijn het rioolsysteem en

het (grond)watersysteem soms (onbedoeld)
met elkaar verweven. Op grond van de Wet
gemeentelijke watertaken hebben gemeenten
sinds 2008 een grondwaterzorgplicht.
Uitgangspunt bij grondwateroverlast is de
verantwoordelijkheid van de perceelseigenaar
voor maatregelen op het eigen terrein. Bij
structureel nadelige gevolgen van de grondwaterstand
voor de aan de grond gegeven
bestemming in bebouwd gebied, is het aan
de gemeente maatregelen te nemen waarmee
problemen zoveel mogelijk voorkomen
worden, mits mogelijk en doelmatig.
Bodemgebruik: bebouwing vervangt
natuur
De inrichting van het landschap had lange
tijd een aardkundige basis: dorpen op hooggelegen
gronden en akkerbouw op vruchtbare,
lagergelegen kleigrond. In de afgelopen
eeuw is dat ingrijpend veranderd. Dankzij
verbeterde bouw- en funderingstechnieken
speelt de ondergrond tegenwoordig een
ondergeschikte rol bij de locatiekeuze
voor nieuwe woonwijken en wegen.
Tussen 1900 en nu is het bodemgebruik sterk
veranderd. Het aandeel bebouwing is met
18% toegenomen, dat van natuurgebieden
met 18% afgenomen. De verstedelijking vond
vooral plaats in West-Nederland, Noord-
Brabant, Zuid-ümburg, rond de Utrechtse
Heuvelrug, op de Veluwe en in Twente.
Verstedelijking en aanleg
nutsvoorzieningen
De groei van stedelijk gebied is duidelijk
terug te zien in de woningvoorraad. Met name
vanaf 1960 is de hoeveelheid woningen sterk
gestegen. Naar verwachting zet de stijgende
lijn zich ook de komende jaren voort.
Gelijkopgaand met de sterke verstedelijking
van Nederland vond de aanleg van het gasdistributienet,
het (laagspannings)elektriciteitsnet
en de riolering plaats (zie ook B4).
1 Bosatlas van Ondergronds Nederland, Noordhoff
Uitgevers (Groningen, 2009).
A3 Grondwater en bodemgebruik
31
Bodemgebruik 1900
Bodemgebruik 2005
2%2%1%
Woningvoorraad 1900-2009
Gras
Akkerbouw
Helde
Bos
Bebouwing
Zand
Overig
Gras
Akkerbouw
Heide
Bos
Bebouwing
Zand
Overig
1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 Z010
Jaar
Woningvoorraad 1900-2009
1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000
Jaar
gasleidingnel
laagspanningsnet
electriciteit

B Aanwezige riolering
B Aanwezige riolering
Opbouw en onderdelen van de riolering
Dit hoofdstuk geeft inzicht in de verdeling van de fysieke bouwstenen waaruit de
riolering in Nederland is opgebouwd. Zo komen aantal en soorten aansluitingen aan
bod, de verschillende typen vrijvervalstelsel, rioolgemalen, transportpersleidingen,
overstorten en - voornamelijk in het buitengebied - mechanische riolering en IBA's.
Ook is er aandacht voor de drainage die gemeenten beheren.
32

1--
*
B Aanwezige riolering
BI Aansluitingen op de riolering
*
Nederland heeft in Europa de hoogste aansluitingsgraad: 99,8% is aangesloten
op riolering (inclusief decentrale voorzieningen). Bovendien wordt al het
ingezamelde afvalwater gezuiverd. Ook in het buitengebied zijn bijna alle
percelen aangesloten, vaak op mechanische riolering.
34
lil

Koploper in Europa
Vergeleken met de meeste Europese landen
heeft Nederland met 99,8% een hoge aansluitingsgraad.
Bovendien wordt hier al het
ingezamelde en getransporteerde afvalwater
in rwzi's gezuiverd. Dit in tegenstelling tot
andere landen in Europa, waar de riolering
soms nog voor een groot deel afvoert naar en
loost in het oppervlaktewater. Door Europese
regelgeving voor stedelijk afvalwater en de
kwaliteit van oppervlaktewater zal dit naar
verwachting in de toekomst verbeteren.
Vrijwel iedereen is aangesloten
In Nederland is 95% van de bijna 7,2 miljoen
huishoudens aangesloten op vrijvervalriolering.
Hiervan is 69% van de huishoudens aangesloten
op gemengde riolering en 26% op
een (verbeterd) gescheiden stelsel, dat afvalen
hemelwater apart van elkaar afvoert en
verwerkt.
Sanering buitengebied vrijwel klaar
Het aansluitingspercentage is in Nederland
zo hoog, omdat veel energie is gestoken in
de zogenaamde 'sanering van lozingen in het
buitengebied'. Saneren wil zeggen: aansluiten
op een vorm van riolering. In 2005 waren
100.000 huishoudens nog niet aangesloten
op (mechanische) riolering, in 2010 geldt
dat nog maar voor 14.000 percelen (0,19%).
BI Aansluitingen op de riolering
35
Aansluitingsgraad per land
1#
• 95%
Portugal
Denemarken
Koninkrijk Poli
«4M I"«*»" Duitsland
Aantal huishoudens per type riolering
Gemengde vrijvervalriolering
(Verbeterd) gescheiden vrijvervalriolering
Mechanische riolering
IBA (individuele behandeling van afvalwater)
Septic tanks e.d., met ontheffing zorgplicht
4.944.000
1.888.000
298.000
24.000
20.000
68,8%
26,3%
4,1%
0,34%
0,28%
Nog aan te sluiten (saneren) 14.000 0,19%

• 1.600
Te saneren percelen per provincie (niet geëxtrapoleerd)
^c^
D «%
• Geen gegevens
Te saneren percelen als % van de woningvoorraad
•w^
B Aanwezige riolering
36
In totaal heeft 58% van de gemeenten
(n=405) de sanering van niet-aangesloten
woningen afgerond. Slechts tien gemeenten
zijn verantwoordelijk voor de helft (7.150)
van het aantal nog te saneren percelen. Deze
gemeenten liggen allemaal in laag Nederland.
Per provincie zijn er wel forse verschillen. In
Noord- en Zuid-Holland samen ligt 50% van
de nog aan te sluiten percelen. Met Groningen,
Friesland en Zeeland erbij komt het percentage
op 87%. Sommige gemeenten staan nog voor
een aanzienlijke opgave, zoals gemeente
Beemster die nog 16% van haar woningen
moet saneren.
Op basis van artikel 10.33 Wet milieubeheer
kunnen gemeenten een provinciale ontheffing
van de aansluitingsplicht krijgen. Gezamenlijk
hebben de gemeenten ontheffingen voor
circa 20.000 woningen. Vaak lozen deze
huishoudens via bestaande voorzieningen,
zoals septic tanks.
IBA's beperkt aangelegd
In 2005 gaven de gemeenten aan dat een aanzienlijk
deel van de nog te saneren percelen
via IBA's (voorzieningen voor individuele
behandeling van afvalwater) zou worden
aangesloten. Maar in de afgelopen jaren
hebben gemeenten voornamelijk gekozen
voor de aanleg van mechanische riolering.
Per 1 januari 2010 gebruikt 4% van de huishoudens
mechanische riolering (zie B5) en
0,3% IBA's.

IBA's bevinden zich vooral in de kleine en
middelgrote gemeenten. De niet-stedelijke
gemeenten hebben gemiddeld 61x zoveel
IBA's als de zeer sterk stedelijke gemeenten.
Dalfsen heeft relatief het hoogste aantal
IBA's: 18% van de huishoudens is op zo'n
individuele voorziening aangesloten.
Ongeveer een derde van de gemeenten
beheert alle IBA's zelf, circa 15% doet dit
voor een deel van de aanwezige IBA's. In de
andere helft van de gemeenten worden alle
IBA's door de eigenaar, het waterschap of
een commerciële partij beheerd.
BI Aansluitingen op de riolering
37
18%
16%
14%
12%
10%
8%
6%
4%
20%
8%
e%
4%
2%
.0%
8%
6%
4%
2%
Te saneren percelen als % van woningvoorraad
0% 25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (407 respondenten)
Aandeel woningen aangesloten op IBA's
0-10 10-20 20-50 50-100 >100 Nederland
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Aandeel woningen aangesloten op IBA's
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (395 respondenten)
Aandeel IBA's beheerd door gemeente
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (283 respondenten)

B2 Vrijvervalriolering
B Aanwezige riolering
Ruim 95% van de Nederlandse huishoudens is aangesloten op vrijvervalriolering.
Gemeenten hebben bijna 90.000 km buizen voor gemengde riolen en aparte
vuilwater- en hemelwaterriolen. Het aandeel stelsel gemengde riolering is het
grootst: 71,3% tegen 28,7% gescheiden riolering. De meeste buizen hebben een
kleine diameter en zijn van beton. Ongeveer 87% van de huidige riolering is in de
afgelopen vijftig jaar aangelegd. De gemiddelde leeftijd ligt rond de dertig jaar.
38

Gemengd, gescheiden en verbeterd
gescheiden
Nederland kent verschillende rioolsystemen.
De inzameling van (huishoudelijk) afvalwater
vindt in Nederland hoofdzakelijk plaats onder
vrijverval. Ruim 95% van de huishoudens is
aangesloten op de vrijvervalriolering.
In een gemengd riool stromen afval- en
hemelwater samen in één buis naar de rioolwaterzuivering
(rwzi). (Verbeterd) gescheiden
systemen voeren afval- en hemelwater in
twee aparte buizen af: één voor afvalwater
(dwa) en één voor hemelwater (hwa).
Bij gescheiden riolen gaat al het hemelwater
direct naar vijvers of sloten. Het afvalwater
stroomt naar een gemaal, dat het afvalwater
naar de rwzi pompt.
Bij verbeterd gescheiden riolen lopen hemelen
afvalwater naar een gemaal. Vanaf daar
gaat een deel van het hemelwater naar de
rwzi. Dat is het water van kleinere buien en
het begin van grotere buien, dat ook een deel
van het vuil uit de buizen en van de straat
meeneemt. Hierbij zit ook grotendeels het
afvalwater uit foutieve huisaansluitingen
(bijvoorbeeld een dwa-leiding die per ongeluk
is aangesloten op een hwa-leiding). De rest
van het hemelwater loopt naar een vijver of
sloot.
B2 Vrijvervalriolering
| Gemengd riool
Gescheiden riool
Gescheiden riool Verbeterd gescheiden riool
woning
bedrijf
l
lil
- regenwater
oppervlaktewater
regenwater
/
afvalwater (
RWZI
39
bedrijf
oppervlaktewater
regenwater
O
beperkte afvoer
RWZI

Stelseltype
Gemengd
Totale lengte typen vrijvervalriolering
(verbeterd) gescheiden
- afvalwater (dwa)
- hemelwater (hwa)
Totaal vrijverval
km buis
50.800
38.800
20.400
18.400
89.600
km stelsel
50.800 (71,3%)
20.400 (28,7%)
71.200
Aandeel gemengd van totaal vrijvervalstelsel
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (426 respondenten)
Aandeel gemengd van totaal vrijvervalstelsel
C^#"
B Aanwezige riolering
40
Uitgebreid buizennetwerk
De totale buislengte van alle vrijvervalstelsels
is bijna 90.000 km. Hiervan ligt 50.800 km
buis in gemengde en 38.800 km buis in (verbeterd)
gescheiden riolering. Een (verbeterd)
gescheiden stelsel heeft aparte buizen voor
de afvoer van afval- en hemelwater. De stelsellengte
van een (verbeterd) gescheiden
rioolstelsel is dus niet gelijk aan de lengte
buis, maar ruwweg de helft. Vanuit het oogpunt
van aanleg en beheer is de hoeveelheid
buis belangrijker, want die lengte bepaalt
primair de benodigde inspanningen en dus
ook de kosten.
Minder gemengde riolering
Uitgaand van gelijke hoeveelheden buis
per woning loost van de huishoudens die
op vrijvervalriolering zijn aangesloten 71,3%
via een gemengd systeem en 28,7% via een
(verbeterd) gescheiden stelsel. Per gemeente
varieert het aandeel gemengde riolering van
0 tot 100%. Vooral in Flevoland en Noord- en
Zuid-Holland ligt meer gescheiden riolering
dan in Noord- en Zuid-Nederland.
In Limburg en Groningen hebben relatief
veel gemeenten een (vrijwel) geheel gemengde
riolering. Sinds 2005 is het aandeel
gemengd stelsel op basis van stelsellengte
gedaald van 76% naar 71,3%. Tegenwoordig
leggen gemeenten voor de gescheiden afvoer
van hemelwater bijna altijd (verbeterd)
gescheiden riolering aan. Ook bouwen ze
(delen van) gemengde stelsels om naar
gescheiden systemen (afkoppelen).
In de toekomst zet deze trend zich voort.

Groter betekent minder riolering
In het algemeen geldt: hoe groter de
gemeente, hoe kleiner de lengte vrijvervalstelsel
per woning. De afname van de hoeveelheid
buis is relatief groter dan de afname
van de hoeveelheid stelsel. Dit komt doordat
grotere gemeenten relatief meer gescheiden
riolering hebben. De gemeenten onder
20.000 inwoners hebben per woning 30%
meer buislengte en 44% meer stelsellengte
ten opzichte van de gemeenten groter dan
100.000 inwoners. Vergeleken met de G4
(> 250.000 inwoners) zijn de verschillen zelfs
respectievelijk 89% en 109%, dus ruim twee
keer zo veel stelsellengte. Uitsplitsing naar
omgevingsadressendichtheid geeft dezelfde
trend van dalende buislengte met toenemende
stedelijkheid.
Tussen 2005 en 2010 vonden gemeentelijke
herindelingen plaats, waardoor de gecombineerde
gemeenten vaak in een andere
gemeenteklasse terechtkwamen. Hierdoor
zijn per categorie (indeling naar grootte)
de veranderingen van de totale hoeveelheid
vrijvervalriolering en de verdeling gemengd/
gescheiden lastig te vergelijken.
B2 Vrijvervalriolering
41
Stelsel- en buislengte per woning
10-20 20-50 50-100 >100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
gescheiden, buislengte
gemengde, stelsellengte
(= buislengte)
gescheiden, stelsellengte
Lengte gemengde riolering per woning op vrijvervalriolering (in meter)
Verdeling buislengten vrijvervalriolering
10-20 20-50 50-100
Gemeentegrootte (x LO0O inwoners)
T^
gescheiden
gemengd

Leeftijdsverdeling vrijvervalstelsel
1950 1950-59 1960-69 1970-79 1980-89 1990-99 2000-09
Periode van aanleg
3 Leeftijdsverdeling per gemeentegrootteklasse
10-20 20-50 50-100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Gemiddelde leeftijd vrijvervalstelsel (in jaren)
B Aanwezige riolering
42
Leeftijd neemt licht toe
Een van de benchmarkvragen ging over het
aanlegjaar van de per 1 januari 2010 aanwezige
buizen. Voor (recentelijk) vervangen of gerenoveerde
buizen geldt het moment van vervanging
of renovatie als aanlegjaar, bij reparatie
geldt het jaar van de oorspronkelijke aanleg.
Ongeveer 51% van de huidige riolering is in
de laatste dertig jaar aangelegd en circa 87%
in de laatste vijftig jaar. Uitgesplitst naar
gemeentegrootte blijken de onderlinge verschillen
in gemiddelde leeftijd van de vrijvervalriolering
beperkt. De kleinste gemeenten
hebben gemiddeld de oudste stelsels, gevolgd
door de allergrootste gemeenten.
De gemiddelde leeftijd van een gemeentelijk
stelsel is te benaderen door per tijdvak het
stelsel te dateren op het middelste jaartal
(dus voor '1980-1989': 1985) en voor de categorie
'ouder dan 60 jaar' uit te gaan van 1930
(= 80 jaar). De gewogen gemiddelde leeftijd
van het Nederlandse vrijvervalstelsel komt zo
op 29,4 jaar. In 2004 was dat nog 28,4 jaar,
de toename in 6 jaar is dus 1,0 jaar. 1
Uitschieters onder de individuele gemeenten
zijn Schiermonnikoog (51,6 jaar), Ubbergen
(49,5 jaar) en Wassenaar (49,1 jaar) met
gemiddeld relatief oude stelsels. Jonge stelsels
liggen in Zeewolde (16,6 jaar), Houten
(17,2 jaar) en Almere (18,2 jaar).

De gemiddelde leeftijd van woningen is in
Nederland 44,5 jaar. Geografisch zijn aanzienlijke
verschillen te zien. De 'historische'
grote steden hebben een relatief oude
woningvoorraad. Haarlem voert de lijst aan
met woningen van gemiddeld 64,1 jaar oud,
gevolgd door Loppersum (62,9 jaar) en
Bussum (61,9 jaar). De jongste woningvoorraad
staat in Zeewolde (14,5 jaar) en Almere
(15,3 jaar). Wat opvalt, is dat langs de gehele
kuststrook de woningen gemiddeld relatief
oud zijn, in tegenstelling tot Oost- en Zuid-
Nederland.
Een lage verhouding van de leeftijd van de
woningen en de leeftijd vrijvervalriolering
kan voor gemeenten een indicatie zijn dat
de riolering binnenkort aan vervanging toe is.
Albrandswaard (0,76), Leiderdorp (0,79) en
Nieuwegein (0,79) hebben de laagste verhouding.
Slochteren (2,81) en Vlieland (2,47)
hebben juist een hoge verhouding, de vrijvervalriolering
is daar jong ten opzichte
van de woningvoorraad.
B2 Vrijvervalriolering
43
48
Gemiddelde leeftijd woningvoorraad (in jaren)
T^
Verhouding leeftijd woningen / leeftijd vrijvervalriolering

8.000
7.000
e.ooo
5.000
4.000
3.000
2.000
LOOO
o
Leeftijdsverdeling per decennium
^
^^^••1
^^^^^^H
^^^^^^H
VT1
M nu
T P
^^^^^H
^^^^^H
• 1 n
• 1 •r •r •p
•i •i •i
w p •
i i r
1'
r
r p p p
Onbekend >60 50-60 40-50 30-40 20-30 10-20
Stelselleeftijd (jaar)
Bodemfactor versus leeftijd vrijvervalriolering
0-10.000
10.000-20.000
20.000-50.000
50.000-100.000
=• 100.000
0 tot 10 jaar
10 tot 20 jaar
20 tot 30 jaar
30 tot 40 jaar
40 tot 50 jaar
50 tot 60 jaar
Ouder dan 60 jaar
B Aanwezige riolering
44
Aanlegpieken en -dalen
De grotere gemeenten zijn in het algemeen
eerder en op grotere schaal begonnen met
rioleren. Het vrijvervalstelsel van met name
de 100.000+-gemeenten is gelijkmatiger in
de tijd aangelegd dan dat van de kleinere
gemeenten.
Kleinere gemeenten legden in de periode
1970-1989 relatief veel riolering aan. Deze
piek is te danken aan de Verfijningsuitkering
rioleringen. Dit was een tijdelijke uitkering
uit het Gemeentefonds voor rioolaansluitingen
in bestaande bebouwing, die voornamelijk
kleine gemeenten stimuleerde tot (versnelde)
aanleg. Na 1989 konden gemeenten
geen aanspraak meer maken op de
Verfijningsuitkering.
In de periode 1990-1999 vindt opnieuw
een omslag plaats. Grote gemeenten leggen
dan weer relatief meer riolering aan dan de
kleine gemeenten. Oorzaak hiervoor lijken
vooral de (soms forse) uitbreidingsgebieden
aan de rand van steden (VINEX, Vierde Nota
Ruimtelijke Ordening Extra, 1993).
Tegelijkertijd nam de woningbouw in kleine
gemeenten af.
Jonger stelsel bij slappere bodem
Er is enig verband tussen de leeftijdsopbouw
van het lokale vrijvervalstelsel en de grondslag.
Gemeenten met een hogere bodemfactor
(dus slappere bodem) hebben duidelijk minder
vrijvervalstelsel ouder dan 40 jaar. De bodemfactor,
een parameter voor de verdeling van
middelen uit het Gemeentefonds, blijkt dus
een maat voor de te verwachten levensduur
van de gemeentelijke infrastructuur.

Overigens is het (nog) niet zo dat stelsels in
gebieden met meer veen in de bodem significant
jonger zijn. Een verklaring kan zijn dat
de verdeling van grondsoorten over het totale
gemeenteoppervlak wordt meegenomen, dus
inclusief buitengebieden, terwijl (historisch
gezien) dorpskernen en steden vooral op
(hogere) zandgronden zijn gebouwd.
Veel beton en kleine buisdiameters
Het vrijvervalstelsel in Nederland bestaat
grotendeels uit kleine buisdiameters. De Meine
buizen vormen de fijnmazige delen Wn de
riolering, die voornamelijk voor de inijmelinc
zorgen. Bij grotere diameters neemt de tonsportfunctie
toe.
Beton is de meest voorkomende materiaalsoort.
Kleine gemeenten gebruiken reJalief
iets meer kunststof. Materialen als keramieh
en asbestcement vallen in de categorie
'Overig' en zijn beperkt aanwezig.
Uitzonderingen zijn enkele grote gemeenten.
met als uitschieters van 20% (Bneda) en 44&
(Den Bosch).
1 Rioleringsatlas van Nederland, Stichting fiiüNED fïüOS)
B2 Vrijvervalriolering
45
36%
32%
28%
24%
20%
16%
12%
8%
4%
0%
Diameterverdeling vrijvervalstelsel
I I
I I
III
I I I I
JU lfifl ü *cu H) ra w ftrj* nrtia
V«rd*ling bu**malfrlïl*n
Beton
Kunststof
Overige materialen

B Aanwezige riolering
46

Overstorten: belangrijke noodvoorzieningen
Gemengde rioolstelsels hebben overstorten
die het afvalwater bij hevige regenbuien naar
sloten en vaarten afvoeren. Dit voorkomt dat
de piek aan hemelwelwater schade veroorzaakt
aan of in woningen en gebouwen, of
in combinatie met het vuilwater zelfs risico's
geeft voor de volksgezondheid. Zonder riooloverstort
werkt het riool niet goed en duurt
het zo'n dertig keer langer voordat een stevige
bui is afgevoerd.
Minder overstorten
In 2005 telden de gemengde stelsels in
Nederland circa 15.000 overstorten, nu zijn
dat er nog 13.900. De daling van 1.100 is het
gevolg van maatregelen waarmee gemeenten
en waterschappen (lokaal) de waterkwaliteit
willen verbeteren. Bijvoorbeeld door het
creëren van extra berging in het stelsel en
in randvoorzieningen. Ook afkoppelen (het
ombouwen van gemengde naar gescheiden
riolering) geeft mogelijkheden om (knelpunt)
overstorten te saneren. Overigens kan een
verkeerde saneringsaanpak leiden tot een
groter risico op wateroverlast. Minder of verkeerd
geplaatste 'noodventielen' maakt een
stelsel kwetsbaarder bij extreme neerslag.
In Nederland zijn alle risicovolle overstorten
inmiddels gesaneerd (zie D5). Ten opzichte
van andere bronnen (zoals landbouw, oppervlakkige
afspoeling, verkeer, industrie en
rwzi's) dragen riooloverstorten weinig bij
aan de belasting van oppervlaktewater
(zie ook D5).
Relatie bodem en aantal overstorten
Per kilometer gemengd stelsel zijn er
gemiddeld 0,372 overstorten. Er is een
duidelijke relatie tussen de grondslag en
het aantal overstorten. Bij een bodem met
een relatief hoge grondwaterstand zoals
in de veengebieden in West-Nederland
de gemiddelde afstand van een rioolstelsel
naar oppervlaktewater kleiner is. Door de
geringere drooglegging zijn stelsels kleiner
en het aantal overstorten relatief hoger.
B3 Overstorten
Schematische tekening werking overstort
^>Q:
D 0,6
• Geen gegevens
47
Relatie tussen grondslag en aantal overstorten
25 - 50 50 - 75
% slechte bodem
Aantal overstorten per km gemengde riolering
z^

1
B Aanwezige riolering
4 Gemalen en persleidingen
i m) •
Gemeenten hebben voor het transport van afval- en hemelwater naar de rwzi
samen in totaal 15.600 tussen- en eindgemalen en 4.350 km persleidingen. Door
lokale (geografische) factoren zijn de onderlinge verschillen groot.
48

Lichte stijging aantal rioolgemalen
Na inzameling voeren gemeenten het afvalen
hemelwater onder vrijverval en via persleidingen
af naar de rwzi. Nederland is een
vlak land, dus het natuurlijke verval is vaak
beperkt. Om het rioolwater steeds weer op
hoogte te brengen, zijn in totaal 15.600 tussen-
en eindgemalen nodig. Hiervan beheren
de gemeenten 87% (13.640), de waterschappen
zorgen voor de rest. Die laatste groep
gemalen is soms nog deels in eigendom van
gemeenten. Het aantal gemalen is met 400
toegenomen sinds 2005.
Lokale factoren hebben veel invloed op het
aantal gemalen. Zoals de grondslag, hoogteverschillen
in het gebied en de grootte en
historische ontwikkeling van wijken/kernen.
Negen gemeenten hebben geen gemalen;
zij voeren al hun afvalwater af onder vrij
verval. De spreiding loopt sterk uiteen van
0,1 gemalen per 1.000 woningen (Oegstgeest)
tot 20,3 (Andijk). Gemiddeld hebben gemeenten
2,2 gemalen per 1.000 woningen.
Minder persleidingen bij gemeenten
Gemeenten beheren 4.350 km persleidingen
als onderdeel van het hoofdtransportsysteem
richting de afvalwaterzuiveringen. In 2005
was dat nog 5.500 km. De overdracht van
het beheer aan waterschappen is mogelijk
de oorzaak van deze daling.
Amsterdam en Rotterdam zijn in absolute
zin koploper met respectievelijk 240 km en
170 km persleidingen. Van de gemeenten
heeft 29% geen persleidingen in beheer
(n=392). Gemiddeld over alle gemeenten is
er 0,6 m persleiding per woning.
B4 Gemalen en persleidingen
49
2-3
3-4
4-8
• Geen gegevens
* 10
Totaal aantal gemalen per 1000 woningen
Aantal gemalen per 1000 woningen
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (385 respondenten)
Lengte persleidingen per woning
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (392 respondenten)
5^

a m
B Aanwezige riolering
B5 Mechanische riolering
Bijna 300.000 huishoudens (4,1%) in Nederland zijn aangesloten op
mechanische riolering, vooral in het buitengebied. Grote gemeenten
hebben relatief weinig mechanische riolering.
50

Mechanische riolering is een verzamelnaam
voor druk-, luchtpers- en vacuümriolering.
Deze systemen voeren afvalwater via
kunststofleidingen met beperkte diameters
af, met name over langere afstanden in het
buitengebied. Dit gebeurt respectievelijk door
het rechtstreeks pompen, het voortstuwen
met luchtdruk en het aanzuigen vanuit een
vacuümstation.
Nederland heeft 27.100 km mechanische
riolering. Hiervan maakt slechts 4,1% van de
huishoudens gebruik, met name in het buitengebied.
Ruim 95% van de huishoudens is
namelijk aangesloten op vrijvervalriolering
(zie B2).
Flinke groei mechanische riolering
In de afgelopen vijfjaar is het aantal percelen
dat is aangesloten op mechanische riolering
gestegen van 194.000 naar 297.000. Dat zijn
twee keer zo veel aansluitingen dan de
geplande 50.000 in 2005. Gemeenten gaven
gaandeweg de voorkeur aan drukriolering
boven IBA's (voorzieningen voor individuele
behandeling van afvalwater; zie BI).
Tussen 2005 en 2010 verdubbelde de totale
lengte mechanische riolering bijna van 15.000
tot 27.100 km. Per aangesloten woning steeg
de leidinglengte van 77 meter naar gemiddeld
zo'n 100 meter. Per pompput/unit zijn gemiddeld
2,12 woningen aangesloten.
Vooral kleine gemeenten met een uitgestrekt
buitengebied hebben relatief veel mechanische
riolering. Uitschieters zijn Graafstroom (40%
van de woningen aangesloten op mechanische
riolering), Vlist (39%) en Reeuwijk (39%).
Gemeenten met de meeste aansluitingen zijn
Westland (2.790 pompunits, omgerekend
5.700 aangesloten percelen), Bronckhorst
(2.200 pompunits), Hardenberg (2.147 pompunits)
en Ede (1.985 pompunits). De langste
leidingnetten liggen in Berkelland (665 km),
Bronckhorst (577 km) en Amsterdam (529
km). De groep zeer sterk stedelijke gemeenten
(>2.500 adressen per km 2 ) heeft 20 maal
minder mechanische riolering dan de nietstedelijke
gemeenten, en tienmaal minder
dan het landelijke gemiddelde.
B5 Mechanische riolering
51
% woningen op mechanische riolering
0-10 10-20 20-50 50-100 > 100 Nederland
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Mechanische riolering per woning
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (41£ respondenten)
Woningen aangesloten op mechanische riolering (%)

B Aanwezige riolering
52

Drainage is het kunstmatig ontwateren
van de bodem, ofwel: het verlagen van het
grondwaterpeil. Zonder drainage zouden veel
gebieden door regen- en kwelwater (sterk)
vernatten, en ongeschikt zijn voor bewoning
of gebruik. In stedelijk gebied is drainage
nodig om te voorkomen dat kruipruimten en
kelders onderlopen. Drainage kan bovengronds
plaatsvinden via greppels, sloten en vaarten,
en ondergronds via drainageleidingen.
Grote verschillen in hoeveelheid drainage
Gemeenten geven aan dat zij gezamenlijk
11.600 kilometer drainageleidingen onderhouden
(n=355, extrapolatie naar aantal woningen).
Meer dan 90% van de gemeenten houdt volgens
de benchmarkgegevens de in de eigen
bodem aanwezige drainage niet actief bij.
Vaak gaat het om bouwdrainage, die na de
bouwwerkzaamheden in onbruik raakt. Door
de nieuwe gemeentelijke grondwaterzorgplicht
(2008) zullen gemeenten in de toekomst waarschijnlijk
bewuster met grondwater en dus
drainage omgaan.
De onderlinge verschillen zijn groot. De drie
jonge steden Almere (1.800 km), Lelystad
(1.200 km) en Zoetermeer (700 km) vormen
de top-3. Samen zijn zij verantwoordelijk
voor 32% van alle beheerde drainageleidingen.
Per woning beheren Almere en Lelystad respectievelijk
24,6 en zelfs 38,8 meter drainageleiding,
terwijl het gemiddelde voor heel
Nederland 1,4 meter per woning is. In 29%
van de gemeenten ligt geen door de gemeente
beheerde drainage.
B6 Drainage
53
Lengte drainage per woning (in meters)
G^P
40
35
30
g 25
§ 20
= 15
10
5
0
Lengte drainage per woning
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (335 respondenten)
V^

C Beheer van de riolering
C Beheer van de riolering
Gemeentelijke beheeractiviteiten
De rioleringszorg omvat veel méér dan het fysieke systeem van buizen en
pompen. Dit hoofdstuk beschrijft de diverse beheeractiviteiten. Aan de orde
komen planvorming, onderzoek, vervanging, renovatie, reparatie, inspectie
en reiniging. Daarnaast is er aandacht voor de personele formatie van de
rioleringszorg en voor de samenwerking tussen gemeenten onderling en
met andere partijen.
54

^
Beheer van de riolering
Cl De mensen achter de riolerim
Vakmensen maken de rioleringszorg. Kleine gemeenten hebben relatief meer
personeel dan grote(re) gemeenten. Door vergrijzing en ontgroening dreigt
een steeds groter tekort aan vakmensen. Veel gemeenten compenseren het
toenemende verschil tussen de benodigde en aanwezige formatie met inhuur,
detachering en uitbesteding.

Gemeentelijke formatie
De riolering(szorg) functioneert dankzij
de inzet en expertise van vakmensen.
De benchmark vraagt gemeenten inzicht
te geven in de formatieplaatsen bij de binnen-
en buitendienst en in het aantal fte's
op basis van inhuur en detachering bij de
binnendienst. Daarnaast geven gemeenten de
planmatig (GRP) benodigde formatie voor de
binnendienst op en toetst een controlevraag
of deze overeenkomt met de werklast.
De gemeentelijke binnendienst telt 1.127
formatieplaatsen (n=417, extrapolatie naar
inwonersaantal). Daarnaast werken er
451 fte's op basis van detachering en inhuur
(n=370, extrapolatie naar inwonersaantal).
Hierbij is de projectmatige inzet van eigen
en ingehuurde mensen in principe niet meegeteld.
De buitendienst bestaat uit 1.051 fte's
eigen personeel (n=392, extrapolatie naar
inwonersaantal). De formaties van de binnenen
buitendienst vormen samen 2.179 fte's, dat
is krap 1,5% van het totale aantal gemeenteambtenaren.
1
Groeiend tekort aan vakmensen
Het takenpakket voor de gemeentelijke
watertaken is de afgelopen jaren gegroeid.
De vaste binnendienstformatie is ten
opzichte van 2005 echter vrijwel gelijk
gebleven. Tegelijkertijd is de inhuur flink
gestegen van 250 naar 451 fte's, waardoor
de totale formatie binnendienst met 17% is
toegenomen.
De benodigde bezetting volgens de GRP's
is met ruim 100 fte's gegroeid van 1.700
fte's (2005) naar 1.818 fte's (2010). In 2005
bedroeg het verschil tussen de aanwezige
en benodigde formatieplaatsen 350 fte's, in
2010 is dat gedaald tot 240 fte's. De formatie
buitendienst is gedaald van 1.250 naar 1.051
fte. De benodigde groei van de binnendienst
vervullen gemeenten dus vrijwel geheel met
inhuur, detachering en uitbesteding. Ook
werkzaamheden in de buitendienst besteden
zij steeds meer uit. Gemeenten worden zo
afhankelijker van externe kennis.
Cl De mensen achter de riolering
57
Aanwezige formatie rioleringszorg (fte)
binnendienst
inhuur en detachering
buitendienst
Binnendienst: werkelijk en nodig volgens GRP en werklast
Formatie binnendienst to.v. GRP (aantal gemeenten)
Aanwezige formatie t.o.v. GRP
10-20 20-50 50-100 > 100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
2005
2010
te weinig to.v. GRP
gelijk aan GRP
teveel to.v. GRP
>10% hoger dan GRP
10% lager dan GRP

s 20
1 *
tfi 10
1-2
2-3
3-4
5
0
* « * >
Leeftijdsverdeling werknemers
iL
III
III
Leeftijd Gaar)
Binnendienst per 100 km buis riolering
0-10 10-20 20-50 50-100 >100 NL
Gemeentegrootteklasse (x 1.000 inwoners)
Binnendienst per 100 km buis riolering (fte)
•u^
Gemeenten
Overheid
l Markt
C Beheer van de riolering
58
In de toekomst neemt het tekort aan
vakmensen toe. Op korte termijn omdat
gemeenten door de economische crisis
bezuinigen op het aantal ambtenaren.
Bovendien zullen bij een aantrekkende
marktsector ambtenaren uitstromen.
In algemene zin spelen het gebrek
aan technische vakmensen en de
vergrijzing en ontgroening van het
gemeentelijke personeelsbestand al veel
langer. De gemiddelde leeftijd van de
gemeenteambtenaar is 44,8 jaar, die van
de totale beroepsbevolking 40,3 jaar. Bij
gemeenten zijn vooral mannen boven de
45 jaar oververtegenwoordigd. Tussen
2003 en 2007 is het aantal 60-plussers
onder de gemeenteambtenaren met
ruim 30% gestegen. Slechts 1,6% van
de gemeenteambtenaren is jonger dan
25 jaar, terwijl dit aandeel binnen de
beroepsbevolking 11% is. 2
Effect van de gemeentegrootte
Gerelateerd aan de stelselgrootte (die in
directe relatie staat tot de werklast van
gemeenten), is de personele bezetting van
de kleine gemeenten 1,5 keer zo groot als die
van de 100.000+-gemeenten. Van klein naar
groot loopt de omvang van de formatie
binnendienst geleidelijk af. Wat bij nadere
analyse opvalt is dat de vier grootste
gemeenten (de G4) gemiddeld 82% meer
personeel per lengte-eenheid riolering
hebben dan de gemeenten tussen 100.000
en 300.000 inwoners en 10% meer dan de
kleinste gemeenten.

Ook geografisch zijn er verschillen: vooral
in West- en Midden-Nederland hebben
gemeenten relatief meer fte's per lengte
systeembuis (zie bijlage Fl). Een mogelijke
verklaring daarvoor is de extra inzet die
benodigd is vanwege de grondslag (slappe
bodem). Een analyse van het aantal fte naar
grondslag bevestigt dit: gemeenten met een
slappere bodem hebben relatief meer fte in
zowel binnendienst als buitendienst.
Informatie over personeelskosten staat
in blok E4.
1 CBS Statline
2 Bronnen: CBS, Vergrijzingsmonitor (Netwerk Organisatie
& Vergrijzing), Personeelsmonitor (A+O fonds).
Cl De mensen achter de riolering
Personele formatie naar grondslag
0-25% 25-50% 50-75% 75-100% NL
% slechte bodem
Binnendienst (incl. inhuur)

\
C Beheer van de riolering
C2 GRP en andere planvormen
Alle gemeenten hebben een (wettelijk verplicht) gemeentelijk rioleringsplan
(GRP) en een basisrioleringsplan. Veel gemeenten werken in 2010 aan een
nieuw GRP, waarin zij het beleid voor hun nieuwe watertaken opnemen.
Daarnaast gebruikt 82% een of meer andere planvormen, zoals een waterplan
of afvalwaterakkoord.
60
.

GRP: veel vernieuwing
Alle gemeenten hebben een gemeentelijk
rioleringsplan (GRP). Dit is de wettelijke
planvorm waarin zij hun beleidsvoornemens
en maatregelen op hoofdlijnen vastleggen.
Door de l/l/et gemeentelijke watertaken is het
gemeentelijke takenpakket in 2008 uitgebreid
met de zorgplichten voor hemel- en grondwater.
Daarom hebben veel gemeenten onlangs
hun GRP vernieuwd of zijn daarmee bezig.
Gemiddeld zijn de GRP's medio 2007 vastgesteld,
met een gemiddelde looptijd van
5,3 jaar. 63% van alle 430 gemeenten
hanteert een looptijd van vijfjaar. De GRP's
van 79% van de gemeenten beschrijven de
invulling van de gemeentelijke zorgplicht
voor hemelwater, 42% beschrijft ook de
verantwoordelijkheid van particulieren. Voor
de grondwaterzorgplicht ligt het percentage
op 29%. Meer grotere dan kleine gemeenten
hebben de (nieuwe) zorgplichten inmiddels
in hun GRP vastgelegd. De benchmark laat
geen verschillen naar grondslag zien.
Op dit moment is 11% van de GRP's verlopen,
mede door de 'verbrede' gemeentelijke
watertaken. Veel gemeenten werken in 2010
aan een nieuw, verbreed GRP. Uiterlijk per
1 januari 2013 moeten alle gemeenten hun
beleid voor de gemeentelijke hemelwater- en
grondwaterzorgplichten in hun GRP hebben
ingevuld. Elf gemeenten zullen mogelijk niet
tijdig een verbreed GRP (kunnen) vaststellen.
Basisrioleringsplan: detailbeschrijving
van het stelsel
Een basisrioleringsplan (BRP) is een zo volledig
mogelijke beschrijving van een rioolstelsel,
zoals kenmerken, geometrie, randvoorzieningen,
uitbreidingsplannen en berekeningsgrondslagen.
Als controle op het hydraulisch
functioneren legt het BRP een (her)berekening
van het rioolstelsel vast. BRP's worden veelal
per stelsel of kern opgesteld. Alle gemeenten
hebben een of meerdere BRP's. Gemiddeld
is 60% van de BRP's tussen 0 en 5 jaar oud,
24% tussen 5 en 10 jaar oud en 16% ouder
dan 10 jaar.
C2 GRP en andere planvormen
61
Zorgplichten vastleggen in GRP naar gemeentegrootte
Hemelwater Hemelwater Grondwater Grondwater
particulieren gemeente particulieren gemeente
Toepassing planvormen
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
AWA Afkoppelplan OAS

Nee
]a
Afkoppelplan
GKP
Nee
v^
Optimalisatiestudie Afvalwatersysteem (OAS) uitgevoerd
• Geen gegevens / ^
V^
C Beheer van de riolering
62
Andere planvormen: niet verplicht, wel
veelgebruikt
Naast het GRP en BRP gebruiken gemeenten
ook andere planvormen om hun beleid en
plannen op specifieke gebieden vast te leggen.
Vaak komt hierin ook de samenwerking
met de waterbeheerders) en andere belanghebbenden
op het gebied van (afval)water
aan de orde (zie ook C3). In totaal gebruikt
82% van de gemeenten een of meer van
deze planvormen.
Grotere gemeenten maken meer gebruik van
aanvullende planvormen dan kleine gemeenten.
De planvormen hebben een gemiddelde
looptijd van ruim zeven jaar. Sommige
gemeenten maken bewust geen gebruik van
deze niet-verplichte planvormen. Bijvoorbeeld
omdat de lokale situatie onvoldoende aanleiding
geeft voor een apart beleidsdocument.
Planvormen voor specifieke situaties of
maatregelen
In aanvulling op hun GRP heeft ongeveer eenderde
van de gemeenten ook nog een afkoppelplan
of grondwaterplan. Hierin leggen zij
specifieke situaties en beleidsvoornemens/maatregelen
vast.
OAS maakt optimalisatiemogelijkheden
zichtbaar
In een optimalisatiestudie van het afvalwatersysteem
(OAS) leggen gemeente(n) en
waterschap binnen een zuiveringskring hun
(investerings)plannen en gewenste maatregelen
naast elkaar. Zo worden optimalisatiemogelijkheden
zichtbaar, die kunnen leiden
tot besparingen op investeringen en/of tot
nieuwe inzichten om de afvalwaterketen
en de waterkwaliteit te verbeteren.
De kaart laat zien dat vooral in zuid- en oost-
Nederland relatief veel gemeenten met hun
waterschap een OAS hebben gedaan. Sinds
2005 is het aantal gemeenten dat een OAS
heeft uitgevoerd fors gestegen: van 34% naar
62% (n=403). Hiermee geven de gemeenten
voortvarend invulling aan de OAS-afspraak
in het Bestuursakkoord Waterketen (2007).

Deze stelt dat voor alle rwzi's en de aangesloten
riolering in 2009 optimalisatiestudies
moeten zijn uitgevoerd, tenzij uit een snelle
inventarisatie blijkt dat er geen optimalisatiekansen
zijn.
Afvalwaterakkoord voor bestuurlijke
vastlegging
Vaak volgt na de OAS een afvalwaterakkoord.
Hierin leggen gemeente(n) en waterschap
bestuurlijk de afspraken vast over de optimalisatie
van de riolering en zuivering (zie ook
C3). In totaal hebben 134 gemeenten een
afvalwaterakkoord. Alle gemeenten zonder
afvalwaterakkoord kregen wel een aansluitvergunning
van het waterschap. Met de
invoering van de Waterwet (per 22 december
2009) hebben de VNG en de Unie van
Waterschappen afgesproken dat de aansluitvergunningen
gaan verdwijnen en plaatsmaken
voor bestuurlijke afspraken tussen
gemeenten en waterschappen. Naast de 134
afvalwaterakkoorden hebben 179 gemeenten
dergelijke bestuurlijke afspraken gemaakt. In
totaal is dat 73% (n=430).
Waterplan biedt brede kijk op water
Inmiddels hebben ook veel gemeenten een
waterplan. In 2005 waren het er 186, nu zijn
dat er al 310. In een waterplan stemmen de
gemeente, de waterbeheerder(s) en eventueel
andere belanghebbende partijen het waterbeleid
met elkaar af. Ook spreken ze maatregelen
af over alle watergerelateerde onderwerpen.
Naast de afvalwaterketen zijn dat
bijvoorbeeld de waterhuishouding, waterberging,
stedelijk waterbeheer, natuurvriendelijke
oevers, grondwater, waterrecreatie, (jacht)
havenbeheer, bluswater en cultuurhistorische
aspecten. Andere belanghebbende partijen
kunnen zijn: bewoners, bedrijven, woningcorporaties,
natuur- en milieuorganisaties
en vis- en watersportclubs.
C2 GRP en andere planvormen
Nee
3a
Afvalwaterakkoord en andere bestuurlijke afspraken
G^p
63
Nee
3a
Gemeentelijk waterplan
V^
v^

C Beheer van de riolering
C3 Samenwerking in beleid er.
Gemeenten en waterschappen werken steeds meer met elkaar samen.
Het aantal gezamenlijke planvormen en onderzoeken is de afgelopen jaren
toegenomen. Daarbij komen behalve de afvalwateractiviteiten ook de kwaliteit
van het oppervlaktewater en berging van hemelwater in de stad aan bod.
Daarnaast maken gemeenten intensief gebruik van gespecialiseerde bedrijven,
vooral voor de uitvoerende (beheertaken.
64

Samenwerking is een middel om de gemeentelijke
watertaken beter, goedkoper en/of
doelmatiger uit te voeren. Veel gemeenten
kiezen dan ook voor samenwerking met buurgemeenten,
de waterbeheerder(s) of andere
partners, inclusief gespecialiseerde bedrijven.
Veel intergemeentelijke samenwerkingsvormen
Gemeenten werken onderling samen in losse
of meer hechte verbanden, zoals:
• gebruik van eikaars diensten (bijvoorbeeld
een gemeentelijk ingenieursbureau);
• een gezamenlijk overheidsbedrijf;
• uitwisseling van kennis en ervaringen
in collegiale ontmoetingen;
• gezamenlijke inkoop;
• regionale onderzoeksprojecten en
gegevensbeheer;
• gezamenlijke planvorming (bijvoorbeeld
een waterplan);
• uitbesteding van de ambtelijke uitvoering
aan een (grotere) buurgemeente.
Uitbesteding van taken
A = Aannemer
B = Waterschap
C = Drinkwaterbedrijf
D = Intergemeentelijke samenwerking
E = Ander overheidsbedrijf
F = Adviesbureau
G = Ander commercieel bedrijf
C3 Samenwerking in beleid en uitvoering
De samenwerkingsvormen op het gebied van
(afval)waterbeheer kunnen op verschillende
manieren tot stand komen:
• vanuit de benchmark rioleringszorg;
• via de gemeenteambassadeurs water;
• dankzij een stimulerende rol van provincie
en waterschap;
• via bestuurlijke contacten;
• omdat een veegwagen bij de ene gemeente
een deel van de tijd stilstaat en een
buurgemeente deze graag inzet.
Op basis van de benchmark is geen beeld te
geven van waar deze samenwerkingsvormen
tussen gemeenten actief zijn.
Groeiende samenwerking met
waterbeheerder(s)
De samenwerking tussen gemeenten en
waterschappen groeit. Dit blijkt uit het toenemende
aantal gezamenlijke planvormen
en onderzoeken. Alle gemeenten hebben een
gemeentelijk rioleringsplan (GRP, zie C2).
65
Reiniging /inspectie
Ontstoppen
Vervanging, renovatie en reparatie
Gemalenbeheer/ storingsdienst
Advisering en planvorming
Facturering

D GRP
• GRP.WP
• GRP, OAS
• GRP, AWA/BA
• GRP.WP, OAS
• GRP, WP, AWA/BA
Planvormen als basis voor samenwerking
• GRP, OAS, AWA/BA
• GRP, WP, OAS, AWA/BA
GRP: Gemeentelijk rioleringsplan
WP: Waterplan
OAS: Optimalisatiestudie Afvalwatersysteem
AWA: Afvalwaterakkoord
BA: Bestuurlijke afspraken
v^
C Beheer van de riolering
66
Bij de totstandkoming van een GRP heeft het
waterschap een wettelijk verankerde adviesrol.
Gemeente en waterschap gaan al tijdens
de beleidsvoorbereiding en planvormingfase
met elkaar in gesprek. Daarbij stemmen zij
niet alleen de afvalwateractiviteiten af. Ook
andere onderwerpen komen aan bod, zoals
de kwaliteit van het oppervlaktewater en
berging van hemelwater in de stad.
Veel gemeenten en waterschappen hebben
de afgelopen jaren een optimalisatiestudie
uitgevoerd naar het gezamenlijke functioneren
van de riolering en de rwzi. Hiermee willen
ze de gezamenlijke werking van beide
systemen optimaliseren en tot goede beheeren
verbetermaatregelen komen tegen de
laagste maatschappelijke kosten. De OAS en
de bestuurlijke vastlegging van daaruit voortvloeiende
afspraken in een afvalwaterakkoord
blijken geschikte en succesvolle samenwerkingsinstrumenten.
1
Als onderdeel van de afvalwaterakkoorden
heeft 74% van alle 430 gemeenten met het
waterschap afspraken gemaakt over de totale
pompcapaciteit op het overdrachtspunt en
daarmee de pompovercapaciteit voor het
hemelwater. Bijna eenderde van de gemeenten
(30%) geeft aan dat het waterschap in
2009 niet aan die afspraken heeft voldaan.
Samen met het waterschap en andere
belanghebbende partijen stellen gemeenten
vaak (op bestuurlijk niveau) een waterplan
op. Zo'n breed gedragen visie op water en
de samenwerking met alle stakeholders passen
bij de integrale manier van werken van
gemeenten. Sinds 2005 is het percentage
gemeenten met een waterplan gestegen
van 58% naar 72%.

Samenwerking rond waterkwaliteit
Gemeenten en waterschappen werken ook
samen om vervuiling van het oppervlaktewater
te verminderen (zie D5). De afgelopen
jaren had het waterschap bij de overstortvergunningen
nog de rol van vergunningverlener
en handhaver. Met de invoering van de
Waterwet (per 22 december 2009) en het
onderliggende Besluit lozingen buiten inrichtingen
(vermoedelijke inwerkingtreding
medio 2011) vervalt deze vorm van vergunningen
en zal de inhoud ervan worden vastgelegd
in wederzijdse bestuurlijke afspraken
tussen de gemeente en het waterschap.
In veel gemeenten heeft het waterschap
de beheeractiviteiten van het open water
in de bebouwde kom (deels) overgenomen
(zie C9). Vanwege de samenhang van het
watersysteem met de riolering en de openbare
ruimte (wegen, groen, kunstwerken en
recreatie) hebben beide partijen intensief
contact over de afbakening, invulling en
afstemming van de taken. Ook het beheer
van IBA's en gemalen wordt soms met of
door de waterschappen uitgevoerd.
Samenwerking met commerciële partijen
Gemeenten maken intensief gebruik van
de expertise van het bedrijfsleven via inhuur,
projectmatige inzet, detachering en uitbesteding.
De bedrijven dragen vooral bij aan de
volgende activiteiten:
• advisering en planvorming (vooral
ingenieursbureaus);
• aanleg, vervanging, renovatie en reparatie
(vooral aannemers);
• beheer van gemalen, IBA's en mechanische
riolering (pomponderhoudsbedrijven);
• ontstopping, rioolreiniging en -inspectie
(aannemers en gespecialiseerde bedrijven).
1 Evaluatie afvalwaterakkoorden, VNG en Unie van
Waterschappen (2005)
C3 Samenwerking in beleid en uitvoering
67
100% -
90% -
80% -
70% —
60% --
50% -
40% --
30% -
20% --
10% --
Uitvoeringsvormen beheertaken riolering
0% --
A = Ontstoppen
B = Vervanging, renovatie en reparatie
C = Gemalenbeheer/storingsdienst
D = Advisering en planvorming
E = Facturering
Ander commercieel bedrijf
Adviesbureau
Overheidsbedrijf
Intergemeentelijke samenwerking
Drinkwaterbedrijf
Waterschap
Aannemer
Gemeente

C Beheer van de riolering
VA-
68

Toename van rioolreiniging
Rioolreiniging is het verwijderen van rioolslib
uit de riolering. Reiniging verbetert de doorstroming
in de buizen en bevordert daarmee
het (hydraulisch) functioneren van de vrijvervalriolering.
Vóór reparatie-, renovatie- en
inspectiewerkzaamheden maken gemeenten
de riolering meestal ook schoon. Gemeenten
reinigen hun rioolstelsel planmatig en met
regelmatige tussenpozen. Tussen 2006 en
2010 reinigden gemeenten jaarlijks gemiddeld
9.200 km buis (10,3%) van het vrijvervalstelsel.
De hoeveelheid gereinigde stelsellengte
nam per jaar toe met 3,8% (niet gecorrigeerd
voor de groei van de vrijvervalriolering).
Vaak huren gemeenten voor reiniging en
inspectie gespecialiseerde bedrijven in.
Van alle gemeenten besteedt 83% de
beide taken volledig uit.
Ook rioolinspectie neemt toe
Via inspectie leggen gemeenten vast in welke
technische (fysieke) staat het stelsel zich
bevindt. Op basis daarvan kunnen zij bepalen
welke beheermaatregelen nodig zijn, zoals
reparatie, renovatie en vervanging. In ruim
70% van de inspecties gaat het om videoinspectie,
in de overige 30% wordt 'spiegelen',
foto-inspectie of persoonsinspectie
toegepast.
Tussen 2006 en 2010 inspecteerden gemeenten
jaarlijks gemiddeld 6.400 km buis (7,1%) van het
vrijvervalstelsel. Elk jaar groeiden de inspectieactiviteiten
met gemiddeld 4,6%. Kleine
gemeenten inspecteren per jaar relatief meer
(8,2%) dan grote gemeenten (6,4%).
Voorafgaand aan (video-)inspectie worden riolen
gereinigd. In 184 gemeenten zijn de jaarlijkse
hoeveelheden gereinigde en geïnspecteerde
riolering gelijk; deze gemeenten combineren
beide beheermaatregelen volledig.
Uit navraag van een steekproef blijkt dat de
gemeenten opleveringsinspecties niet hebben
meegeteld. Opleveringsinspecties zijn bedoeld
om bij aanleg en vervanging de startcondities
te controleren en vast te leggen.
C4 Reiniging en inspectie
S. 6%
ï 6%
Reiniging en inspectie per jaar
2006 2007 2008 2009 2010
Reiniging en inspectie naar gemeentegrootte
I I I I I I
I I I I I I
0-10 10-20 20-50 50-100 >100 NL
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Jaarlijks geïnspecteerd deel van het vrijvervalstelsel (%)
G^p
69
Inspectie

C Beheer van de riolering
C5 Onderzoek: werking van de riolerim
en grondwater(overlast)
De meeste gemeenten meten aan hun overstorten, vaak via waterstandmetingen.
Opvallend genoeg vergelijkt 64% de meetresultaten (praktijk)
niet met de resultaten van hydraulische berekeningen. Bijna de helft van de
gemeenten heeft het grondwaterbeleid al vastgelegd in het GRP. Zo'n 45%
gaat de komende jaren nader onderzoek doen naar de grondwatersituatie.
70
é y

Hydraulisch functioneren van de riolering
Gemeenten kunnen op meerdere manieren
informatie verzamelen over het functioneren
van het rioolstelsel. Bijvoorbeeld aan de hand
van waterhoogtemetingen in het stelsel en
bij overstorten, rioolinspectie en meldingen
of klachten (zie ook blok D7). Met rioolinspectie
(zie blok C4) is de fysieke toestand
van het buizenstelsel vast te stellen. Alle
gemeenten voeren jaarlijks rioolinspecties uit.
88% van de gemeenten (n=413) meet aan
overstorten. In totaal is 35% van de overstorten
in Nederland bemeten, waarvan 78% via
waterhoogtemetingen. Deze metingen geven
informatie over het aantal overstortingen en
enig inzicht in de hoeveelheden water die in
het oppervlaktewater lopen. In combinatie
met neerslagmetingen kunnen gemeenten
achterhalen of er hydraulische knelpunten
in de hemelwaterafvoer zijn. Op die plekken
waar het waterschap inzicht heeft in de kwaliteit
van het ontvangende water, kan beoordeeld
worden welke effecten een stelsel via
de overstort op het oppervlaktewater heeft.
Er zijn 99 gemeenten die al hun overstorten
bemeten, en 252 gemeenten doen bij al hun
bemeten overstorten waterhoogtemetingen.
Behalve aan overstorten meet 46% van de
gemeenten (n=385) ook op andere plaatsen
in hun stelsel de waterhoogte om inzicht te
krijgen in het hydraulische functioneren en
knelpunten op te sporen. Bijvoorbeeld in
inspectieputten is te bepalen waar de afvoer
stagneert. Door meetresultaten van opeenvolgende
meetpunten te vergelijken, ontstaat
een beeld van het verhang.
Afstemmen model en praktijk
Metingen zijn nuttig voor het kalibreren en
verbeteren van de rioolmodellen, die gemeenten
gebruiken om te bepalen welke (toekomstige)
verbetermaatregelen nodig zijn.
Een rioolmodel voor het berekenen van een
stelsel bestaat uit:
* een schematisatie die alle kenmerken van
het rioolstelsel bevat (zoals het aangesloten
verharde oppervlak, de afmetingen
van leidingen en putten, en de capaciteit
van de rioolgemalen);
CS Onderzoek: werking van de riolering en grondwater(overlast)
D

Gebruikt u real-time control (sturing)?
*3>
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
Heeft u voldoende grondwaterinzicht?
10-20 20-50 50-100 >100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
T^"
• Niet nodig
- • Nee
• Ja
C Beheer van de riolering
72
• een rekenprogramma met de fysische wetten
die een relatie leggen tussen neerslag,
waterstanden en afvoeren als functie van
de tijd.
Bij 285 gemeenten (68%) is dit model
actueel.
Een rioleringsmodel is de basis voor het
dimensioneren van maatregelen. Daarom is
het belangrijk dat een model (theorie) goed
is afgestemd op de praktijk (metingen).
Knelpunten die uit een model naar voren
komen, moeten worden getoetst aan praktijkgegevens
zoals klachten van rioolgebruikers
over water op straat en wateroverlast, of
meetresultaten. Opvallend genoeg zegt 64%
van de gemeenten (n=401) dat zij de verzamelde
meetgegevens niet vergelijken
met hydraulische berekeningen. Hier laten
gemeenten dus waardevolle informatie liggen.
Mogelijke verklaringen zijn dat metingen
soms plaatsvinden op initiatief van de waterbeheerder
of dat meetresultaten uiteindelijk
van onvoldoende kwaliteit zijn. Van de
gemeenten die meten, gebruikt 15% (n=387)
de meetresultaten voor sturing in het stelsel
{real-time control).
Grondwater: metingen en knelpunten
Met de inwerkingtreding van de Wet gemeentelijke
watertaken (2008) hebben gemeenten
een zorgplicht voor grondwater gekregen
(in A3 vindt u die zorgplicht omschreven).
Gemeenten moeten uiterlijk perl januari
2013 het grondwaterbeleid voor hun eigen
grondgebied hebben ingevuld in hun GRP.
Bijna eenderde (29%) van de gemeenten
heeft dit per peildatum 1 januari 2010 al
gedaan. Een (zie C2) grotere groep (51% van
de gemeenten) geeft aan (nog) onvoldoende
inzicht te hebben in de grondwatersituatie
om nu al de grondwaterzorgplicht in te vullen.
Ongeveer 85% van de gemeenten (n=407)
heeft geen actueel grondwatermodel, grote
gemeenten beschikken gemiddeld vaker over
zo'n model dan kleine. Daarom gaan veel
gemeenten als eerste invulling van de zorgplicht
beginnen met onderzoek naar de
grondwatersituatie. 45% van de gemeenten
brengt de komende jaren peilbuizen aan om
de grondwaterstanden te monitoren. Hierbij

zitten ook gemeenten die de grondwaterzorg­
plicht al in het GRP hebben vastgelegd.
Dat grondwater zorgt op sommige plaatsen
voor problemen: 46 gemeenten melden
gezamenlijk 22.500 probleempercelen. De
gemeenten Boxtel en Voerendaal melden de
meeste problemen met respectievelijk 22,6%
en 10,3% betrokken percelen. Anderzijds antwoorden
51 gemeenten geen enkel perceel
met grondwateroverlast te hebben.
Extrapolatie op basis van aantal inwoners
zou voor heel Nederland leiden tot 84.000
percelen met grondwateroverlast. In een
onderzoek uit 2001 werd geschat dat in
totaal zo'n 260.000 percelen te kampen hebben
met grondwateroverlast. Het verschil
is te verklaren doordat de benchmark alleen
vraagt naar welke percelen vanuit de gemeentelijke
grondwaterzorgplicht problemen hebben
(dus waar de gemeente in actie moet
komen), terwijl het eerdere onderzoek alle
probleemsituaties telde. Bovendien ontbreken
de gegevens van diverse gemeenten in laaggelegen
delen van Nederland waarvan bekend
is dat er verhoudingsgewijs veel grondwateroverlast
is. Bij indeling naar gemeentegrootte
blijkt grondwateroverlast verhoudingsgewijs
vaker bij grotere gemeenten op te treden.
1 Zie o.m. "Grondwateroverlast in het stedelijk gebied"
door KPMG/Grontmij in opdracht van RIZA (feb. 2001)
CS Onderzoek: werking van de riolering en grondwater(overlast)
73
Percelen met grondwateroverlast (%)
Percelen met grondwateroverlast
0-10 10-20 20-50 50-100 =-100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
1^"

C6 Gegevensbeheer
C Beheer van de riolering
=1
Alle 430 gemeenten werken met een digitaal beheersysteem voor de riolering.
Veel gemeenten hebben een integraal pakket dat rioleringsgegevens met beheergegevens
van andere afdelingen combineert. In de beheerpakketten, BRP's en
inventarisaties van verhard oppervlak zijn de geometrie en uitgangspunten van
de rioolstelsels vastgelegd.
74

Alle gemeenten werken met beheer-
software
Goede rioleringszorg is onmogelijk zonder
adequaat beheer van (digitale) gegevens
van de rioleringsobjecten in de ondergrond.
Alle 430 gemeenten gebruiken hiervoor een
digitaal beheerpakket. In 2005 werkte 11%
nog zonder dergelijke software.
In een beheerpakket legt de gemeente per
rioleringsobject informatie vast over het
type, de ligging, de toestand, het onderhoudsniveau
en het functioneren (zoals
berging en afstroming). Ook hydraulische
berekeningen en de planning en kosten van
vervanging en herstelmaatregelen zijn op
te nemen. Zowel historische gegevens als
de huidige toestandskenmerken zijn nodig
om een inschatting te kunnen maken van
de restlevensduur.
59% van de gemeenten (n=321) verwerkt stelselwijzigingen
binnen een jaar in het beheerpakket,
33% doet dat binnen 1 tot 4 jaar, 8%
wacht langer dan 4 jaar. Bij die laatste groep
kan een beeld van het eigen stelsel ontstaan
dat onvoldoende actueel is. Een deel van die
gemeenten kiest bewust voor een projectmatige
actualisatie van de gegevens, als onderdeel
van de ontwikkeling van een nieuw GRP.
Stelselgegevens grotendeels actueel
De actualiteit van de BRP's (zie C3) en de
inventarisaties van het verharde oppervlak
zijn in de benchmark een maat voor de
actualiteit van het gegevensbeheer.
Alle gemeenten hebben een of meerdere
BRP's (n=407). Van alle BRP's is 60% jonger
dan 5 jaar, 24% is 5-10 jaar oud. 29% van
de gemeenten heeft alleen maar BRP's die
jonger zijn dan 5 jaar. 71% van de gemeenten
hebben een of meerdere oudere BRP's
Circa 44% van de gemeenten (n=395) heeft
al het (afvoerende) verharde oppervlak korter
dan 5 jaar geleden geïnventariseerd. Bij eenderde
van de gemeenten zijn zowel alle BRP's
als alle inventarisaties van verhard oppervlak
jonger dan 5 jaar. 56% van de gemeenten
hebben voor een deel of het geheel van hun
bebouwd oppervlak geen recente inventarisatie
van het verharde oppervlak (> 10 jaar).
Rioleringsatlas, Stichting RIONED (2005)
C6 Gegevensbeheer
75
Gemiddelde leeftijd BRP (in jaren)
r^
Gemiddelde leeftijd inventarisatie verhard oppervlak (in jaren)
V^

^BBH
C Beheer van de riolering
r* \
C7 Vervanging en renovatie I
De gemiddelde technische levensduur van riolering is ruim 57 jaar. De afgelopen
jaren hebben gemeenten jaarlijks in totaal 930 km buis (1,0%) van het vrijvervalstelsel
vernieuwd. In 2010 en 2011 willen zij nog eens 880 km per jaar (1,0%)
vervangen. Gemeenten vernieuwen nog niet veel leidingen van de mechanische
riolering, al is ook hier een stijgende lijn te zien.
76
7&-1

Verwachte technische levensduur
Gemeenten hanteren voor de riolering een
(verwachte) technische levensduur om daarmee
in de beheersystemen en in het bijzonder
de financiële (lange termijn) planningen
aan te geven wanneer ruwweg vervanging
en/of renovatie aan de orde komt. Het is
een prognose, gemeenten zijn vrij in de te
hanteren technische levensduur. Het gemiddelde
ligt op 57,2 jaar. Grotere gemeenten
houden een langere technische levensduur
aan, maar werken met kortere financiële
afschrijvingstermijnen dan kleine gemeenten
(zie E3). Het moment van daadwerkelijke
vervangen van een riool wordt niet gebaseerd
op de technische levensduur, maar op nader
onderzoek na signalen vanuit reguliere rioolinspecties.
Gemeenten met een slechtere grondslag (veen)
hanteren een lagere technische levensduur;
het verschil met gemeenten op zandgrond
bedraagt ongeveer tien jaar. Opvallend daarbij
is dat de gemiddelde leeftijd van vrijvervalstelsels
voor de vier grondslagcategorieën
nauwelijks verschilt.
Uitgaand van een gemiddelde levensduur van
zestig jaar zouden gemeenten bij gelijkmatige
verdeling in de tijd van de oorspronkelijke
aanleg jaarlijks circa 1,7% van de riolering
moeten vervangen of renoveren. Bij 80 jaar
is dat ongeveer 1,3% per jaar. Daarbij gelden
de volgende definities volgens NEN 3300:
• Vervanging: herstel van het oorspronkelijke
functioneren, waarbij de gemeente het
bestaande object verwijdert en een nieuw
gelijkwaardig object terugplaatst.
• Renovatie: herstel van het oorspronkelijke
functioneren, waarbij de gemeente een
ingrijpende toestandswijziging doorvoert,
zodat zij de technische staat van nieuwaanleg
evenaart.
C7 Vervanging en renovatie
77
Gehanteerde technische levensduur
0-10 10-20 20-50 50-100 >100 NL
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Technische levensduur vrijvervalriolen (in jaren)
V^
Grondslag versus technische levensduur en stelselleeftijd
0-25 25-50 50-75 75-100
% slechte bodem
Levensduur (verwacht)
Stelselleeftijd (huidig)

Som vervangen, renovatie en ombouw 2005-2009 (% vrijvervalstelsel per jaar)
&KP
S. 1,0%
'S Et
Z=^
Vervanging vrijvervalstelsel 2005-2009 naar grondslag
25-50 50-75
% veen en klei/veen
Vervanging vrijvervalstelsel 2005-2009 naar gemeentegrootte
mrr
imi
0-10 10-20 20-50 50-100 > 100 NL
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
vervangen + omgebouwd +
gerenoveerd
vervangen
omgebouwd
gerenoveerd
C Beheer van de riolering
78
Vervanging neemt toe
Om inzicht te krijgen in de verrichte vervangingsactiviteiten,
vraagt deze benchmark
gemeenten op te geven hoeveel riolering
zij de afgelopen jaren hebben vervangen
en gerenoveerd, en hoeveel voor de komende
jaren in de planning zit. Renovatie en vervanging
worden daarbij gecombineerd, aangezien
beide aanpakken ervoor zorgen dat
de riolering als nieuw met een weer volledige
technische levensduur kan functioneren.
In de periode 2006-2009 hebben de gemeenten
gemiddeld per jaar 440 km buis vrijvervalstelsel
vervangen en 190 km buis gerenoveerd.
Bovendien hebben zij per jaar 300 km
gemengd stelsel afgekoppeld, dus omgebouwd
tot (verbeterd) gescheiden riolering. Daarmee
is in totaal 930 km buis (1,0%) van het vrijvervalstelsel
vernieuwd.
In 2003 en 2004 vervingen de gemeenten
jaarlijks 570 km rioolbuis. In 2005 verwachtten
zij tussen 2005 en 2010 jaarlijks 740 km
vrijvervalriolering te vervangen. Nu blijkt
dat zij in die periode meer hebben vernieuwd
(930 km). Wellicht anticiperen gemeenten op
de vervangingsopgave in de komende decennia
(zie hieronder). Mogelijk spelen ook de
wens tot meer afkoppelen (waarop ook de
waterschappen nadruk leggen) en de mindere
kwaliteit van de naoorlogse riolering voor een
hogere vervanging.
De gemiddelde leeftijd van de riolering in
Nederland is circa 30 jaar (zie ook B2).
Uitsplitsing naar bodemsoort laat zien dat
gemeenten met veel veen en klei/veen drie
maal zo veel riolering vervangen dan
gemeenten met vooral zand en kleigrond.
Verdeling naar gemeentegrootte laat zien dat
de kleine gemeenten beduidend meer vervangen,
renoveren en ombouwen dan de middelgrote
en grote gemeenten. Er zit een factor
2,1 verschil tussen de kleinste en de
100.000+-gemeenten. Uitsplitsing naar mate
van stedelijkheid leidt tot slechts kleine verschillen
tussen de categorieën.

Volgens de planning van gemeenten wordt
in 2010 en 2011 gemiddeld 880 km buis vrijvervalstelsel
per jaar (1,0% van dat stelsel)
vervangen. Voor deze jaren is niet naar
ombouw van het stelsel gevraagd. Een aantal
gemeenten zal deze ombouw opgenomen
hebben bij de vervanging van het stelsel. Een
aantal ook niet. De vervanging inclusief
ombouw zal daarom ook meer dan de 880
km bedragen en iets hoger liggen dan de
afgelopen jaren. Uitsplitsing naar bodemsoort
of geografische ligging geeft geen duidelijke
verschillen in de voorgenomen vervangingshoeveelheden.
Wel willen kleine gemeenten
de komende twee jaar zo'n 50% meer vervangen
dan grote gemeenten.
Vervanging bij gecombineerde werkzaamheden
Soms vervangen gemeenten riolering voordat
de technische levensduur is verstreken,
namelijk als zich kansen voordoen voor
gelijktijdige werkzaamheden (bijvoorbeeld
wegvervanging) of er noodzaak is voor stelselverbeteringen.
Aan gemeenten is gevraagd
hoeveel riolering zij op grond van technische
noodzaak zullen vervangen. In 2010 en 2011
betreft dit 746 km vrijvervalriolering (0,8%)
per jaar. Dit betekent dat ongeveer 15% van
de riolering wordt vervangen op grond van
meerdere overwegingen dan alleen de technische
staat. Kleine gemeenten melden 60%
meer technisch noodzakelijke vervanging dan
het gemiddelde.
Vóór daadwerkelijk in te grijpen, toetst 86%
van de gemeenten eerst de standaard ingrijpmaatstaven
vanuit het classificatiesysteem van
WEN 3399. Hiermee zijn onnodige ingrepen te
voorkomen. Middelgrote en grote gemeenten
doen dit meer dan kleine gemeenten.
C7 Vervanging en renovatie
79
100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Geplande vervanging 2010+2011
Technisch noodzakelijke vervanging 2010+2011
Technisch noodzakelijke vervanging 2012-2014
Technisch noodzakelijke vervanging 2010+2011
Geplande vervanging 2010+2011

100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Reden voor vervanging vrijvervalriolen
Door inspectie aangetoonde gebreken (technische staat)
Wegbeheer (werk-met-werk)/bovengrondse inrichting
Naar ingrijpmaatstaven van beheerpakket (incl. leeftijd) 10
Hydraulische knelpunten 1
Combinatie van bovenstaande redenen 18
Gemeenten %
57
14
C Beheer van de riolering
80
De hoofdreden voor rioolvervanging is de
technische staat van de riolen op basis
van inspecties. Veel gemeenten hanteren
de leeftijd van riolen als eerste indicator,
waarna inspecties bevestigen of vervanging
noodzakelijk is. Vervolgens zoeken gemeenten
waar mogelijk aansluiting bij bovengrondse
renovatieprojecten van wegen en
wijken. De beheerpakketten geven op grond
van ingrijpmaatstaven ook een indicatie van
de te verwachten vervangingsnoodzaak.
Vervangingsopgave in de komende eeuw
Door voor iedere gemeente bij de leeftijdsverdeling
van de vrijvervalriolering de door
die gemeente gehanteerde technische levensduur
op te tellen, ontstaat een beeld van de
toekomstige hoeveelheid 'benodigde' vervanging.
Doordat veel riolering in een relatief
korte periode is aangelegd, wordt een piek
in de hoeveelheid te vervangen riolering verwacht.
Die benodigde vervangingspiek komt
voor de kleine gemeenten, met hun smallere
leeftijdsverdeling, sneller en scherper, rond
2035. Met toenemende gemeentegrootte
wordt de gemiddelde 'vervangingspiek' vlakker
en verschuift meer naar de toekomst.
De leeftijdsverdeling van de vrijvervalriolering
in combinatie met tweemaal of driemaal de
technische levensduur geeft de navolgende
gemiddelde 'vervangingsgolven'. Door de
drie golven van toekomstige benodigde vervanging
voor alle gemeenten op te tellen,
ontstaat een beeld van de te verwachten
totale hoeveelheid vervanging en renovatie
per decennium in de komende eeuw. Daaruit
blijkt dat met een flinke aanloop uiteindelijk
rond 2050 een vrij vlakke piek ontstaat,
richting 2080 de hoeveelheid vervanging
weer enigszins kan afnemen, waarna rond
2100 opnieuw een piek bereikt wordt.

Met nadruk geldt bij deze analyse dat de
toekomstige 'benodigde vervanging' een
theoretische benadering is. Naar verwachting
zal de vervanging in werkelijkheid uiteindelijk
geen echte pieken laten zien om drie redenen:
• het vervangingsverloop is gebaseerd op
een gemiddelde levensduur met een grote
spreiding,
• gemeenten proberen de gemiddelde
levensduur op te rekken,
• Andere aspecten zijn soms (mede) bepalend
voor de keuze tot en het moment van
vervanging/renovatie, zoals uitbreiding/
verbetering van het rioolstelsel, wegwerkzaamheden
en wijkvernieuwing.
Vervanging mechanische riolering begint
De afgelopen vijf jaar hebben de gemeenten
weinig leidingen van de mechanische riolering
vervangen: gemiddeld 58 km buis per
jaar (0,2% van het stelsel). Veel gemeenten
hebben zeer kleine lengten opgegeven.
Waarschijnlijk gaat het vaak om reparaties,
bijvoorbeeld vanwege kapotgetrokken
leidingen. De hoeveelheid vervangen leiding
neemt in de tijd wel toe, mogelijk omdat
meer mechanische riolering 'op leeftijd'
komt. Dezelfde stijgende trend is zichtbaar
voor pompunits in de mechanische riolering,
waarvan gemeenten er in 2006 2.560
(1,8% van het totaal aantal gemalen)
hebben vervangen en in 2009 4.901 (3,5%).
Ook worden steeds meer rioolgemalen
vervangen/gerenoveerd.
C7 Vervanging en renovatie
Vervangingsperiode
2010- 2020- 2030- 2040- 2050- 2060- 2070- 2080- 2090- 2100-
2020 2030 2040 2050 2060 2070 2080 2090 2100 2110
Vervangingsperiode
2010- 2020- 2030- 2040- 2050- 2060- 2070- 2080- 2090- 2100-
2020 2030 2040 2050 2060 2070 2080 2090 2100 2110
Vervangen leidingen mechanische riolering
0-10 10-20 20-50 50-100 >100 NL
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Pompunits mechanische riolering vervangen/gerenoveerd Gemalen vervangen/gerenoveerd
2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008 2009
81
o-io
20-10
20-50
50-100
>100
Nederland
Vervangingsperiode
eerste vervanging
Vervangingsperiode
tweede vervanging
Vervangingsperiode
derde vervanging
Totaal eerste 3
vervangingsperioden

•VI
mit
C8 Reparatie
/.
C Beheer van de riolering
Gemeenten zetten reparatie steeds vaker in als beheermaatregel. Hiermee
herstellen zij het oorspronkelijke functioneren van een rioleringsonderdeel.
De afgelopen jaren steeg het aantal reparaties in Nederland met 41%. Kleine
gemeenten repareren verhoudingsgewijs vaker dan grote gemeenten.
82
#
> ' • >

Reparatie is lokaal herstellen
De norm NEN 3300 definieert reparatie als: het
herstel van het oorspronkelijke functioneren,
waarbij een beperkte toestandswijziging wordt
doorgevoerd. Reparatie is een lokale beheermaatregel
waarmee alleen de technische
(rest)levensduur van het te repareren onderdeel
van het rioleringsobject toeneemt. Door
renovatie of vervanging neemt de (rest)levensduur
van het gehele object toe (zie ook C7).
Gemeenten bepalen op grond van onderzoek
of ingrijpen nodig is. Dat gebeurt via inspectie
en beoordeling van het bewuste onderdeel
en het omliggende stelsel. Daarna kiezen zij
de beheermaatregel op basis van:
• het verschil in kosten bij reparatie van de
afzonderlijke onderdelen en renovatie van
het geheel;
• gelijktijdig geplande werkzaamheden
bovengronds (weg);
• de eventuele noodzaak van bouwkundige
of hydraulische aanpassingen.
Moeilijk toegankelijke objecten zijn aan te
pakken met sleufloze technieken, dus zonder
de straat open te breken (zonder sleuf te
graven).
Aantal reparaties groeit
Gemeenten zetten reparatie steeds vaker in
als beheermaatregel. Tussen 2006 en 2009
steeg het totaal aantal reparaties met 41%.
Gemiddeld voerden gemeenten in 2009
0,1 reparaties per km vrijvervalbuis uit.
Onderling zijn er flinke verschillen: Oud-
Beijerland (1,9 reparaties per km buis),
Leerdam (1,6) en Naarden (1,3) voeren relatief
veel reparaties uit, terwijl 25% van de gemeenten
(n=340) geen enkele reparatie heeft
uitgevoerd.
Kleine gemeenten repareren verhoudingsgewijs
vaker dan grote gemeenten. De aantallen
van de kleine gemeenten voor de
verschillende jaren fluctueren wel sterk.
Er was geen relatie tussen grondslag en
het aantal uitgevoerde reparaties.
C8 Reparatie
buis
aerkn
tantal
83
0,175
0,15
0,125
0,1
0,075
0,05
0,025
Reparaties vrijvervalstelsel
Reparaties vrijvervalriolering per jaar
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (340 respondenten)
Reparaties naar gemeentegrootteklasse
1
•
0 -10
| 1
3 ^
u
p 1
Mii I I I
10-20 20-50
Gemeentegrootte (x 1.0C 0 inwoners)
50-100 >100
• 2006
• 2007
• 2008

» • •
C Beheer van de riolering
tfUtf m
C9 Beheer van water in de bebouwde kom
Waterschappen nemen steeds vaker het beheer van de stadswateren over van
gemeenten. Sommige waterschappen zijn heel actief op dit gebied, andere (nog)
nauwelijks. In verhouding doen kleine gemeenten het minst zelf aan beheer van
water in de bebouwde kom.
84
Jw\

Verwevenheid met riolering
Het beheer van open water in de bebouwde
kom omvat activiteiten zoals het baggeren
van sloten en singels, het onderhoud van
beschoeiing, het maaien van oevers en het
onderhoud van kunstwerken (o.a. bruggen,
gemalen, duikers en stuwen). Door te zorgen
voor een goede waterkwaliteit en aantrekke­
lijke flora en fauna, maken gemeenten het
water en de omgeving voor bewoners nuttig
én aantrekkelijk.
De watergangen (oppervlaktewater) spelen
een belangrijke rol bij de berging en afvoer
van overtollig hemelwater. Bij zware neerslag
stroomt het teveel aan water via overstorten
van gemengde en verbeterd gescheiden
stelsel naar de watergangen. Daarnaast voe­
ren de gescheiden stelsels het hemelwater
rechtstreeks af naar oppervlaktewater. Het
is dus belangrijk dat de watergangen vol­
doende bergings- en afvoercapaciteit hebben
om hevige buien te verwerken, en dat duikers
een goede doorstroming behouden.
C9 Beheer van water in de bebouwde kom
Waterbodems
Overdracht van beheertaken Bruggen
Oorspronkelijk voerden gemeenten het
beheer van wateren in de bebouwde kom
grotendeels zelf uit. Inmiddels hebben water­
schappen het beheer (deels) overgenomen,
mede omdat de Waterwet hen sinds eind
2009 formeel heeft aangewezen als beheer­
der van deze wateren. Zo draagt één partij
verantwoordelijkheid voor de waterkwaliteit
én -kwantiteit van de stadswateren. Dit geldt
ook al voor het oppervlaktewater in het bui­
tengebied. Toch blijft intensief contact tussen
gemeente en waterschap nodig. Watergangen Duikers
en kunstwerken hangen immers nauw samen
met de riolering en het beheer van de open­
bare ruimte, recreatie, groen en wegen, wat
verantwoordelijkheden van de gemeente zijn.
85
Beheer door gemeenten van:
Beschoeiing/oevers
Geheel
Deels
Niet
I Geheel
I Deels
I Niet
Geheel 95
Deels 224
Niet 82

Beheer van stadswateren en kunstwerken door gemeenten
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%
% gemeenten
Verdeling beheer stedelijk water naar gemeentegrootte
0-10 10-20 20-50 50-100 >100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Niet
Deels
Geheel
C Beheer van de riolering
Geheel
Deels
Niet
86
De waterschappen Schieland en de
Krimpenerwaard, Delfland en Hollands
Noorderkwartier doen weinig aan stedelijk
waterbeheer. Velt en Vecht daarentegen
is in alle gemeenten in haar regio actief.
Veluwe, Rijn en IJssel, Peel en Maasvallei,
Roer en Overmaas, en Rivierenland voeren
een groot deel van de waterbeheertaken in
stedelijk gebied uit.
Verhoudingsgewijs doen meer middelgrote
gemeenten het beheer van stadswateren
en de bijbehorende kunstwerken (bruggen,
stuwen, duikers) geheel of deels zelf.
De kleine gemeenten doen het minst zelf en
bij de 100.000+-gemeenten zijn de taken het
meest verdeeld.

C9 Beheer van water in de bebouwde kom

D Functioneren en presteren
D Functioneren en presteren
Volksgezondheid, droge voeten en waterkwaliteit
Riolering is van oorsprong bedoeld om ziekten en stank te bestrijden. Later
kwamen droge voeten en waterkwaliteit (milieu) meer in beeld. Dit hoofdstuk laat
de prestaties van gemeenten voor deze doelstellingen zien. Daarnaast vindt u hier
informatie over de afvoerzekerheid, het technisch functioneren, meldingen en
klachten, én de beleving en waardering van de rioolgebruiker.
88

Dl Volksgezondheid
D2 Afvoerzekerheid
D3 Technisch functioneren en storingen
D4 Wateroverlast voorkomen
D5 Waterkwaliteit en milieu
D6 Waardering van gebruikers
D7 Meldingen en klachten
89

Dl Volksgezondheid
D Functioneren en presteren
Het belangrijkste doel van riolering is het beschermen van de gezondheid.
Anno 2010 zijn er in Nederland geen noemenswaardige gezondheidsklachten
door afval- of hemelwater. Tien jaar geleden telde ons land nog 700 risicovolle
overstorten. Deze zijn inmiddels allemaal aangepast.
90

Riolering geeft stijging levensverwachting
Het beschermen van de volksgezondheid is
de hoofdreden voor de aanleg van riolering.
Sommigen beweren dat we de beschavingsgraad
van een volk niet moeten afleiden
aan de paleizen en tempels die zij bouwden,
maar aan de kwaliteit van hun rioleringen.
Tenslotte zorgen de rioolbuizen ervoor dat
epidemieën veel minder kans krijgen en de
levensverwachting toeneemt. In een opiniepeiling
van The British Medical Journal in
2007 werd de sanitary revolution (de drinken
afvalwatervoorzieningen) uitgeroepen
tot de grootste medische vooruitgang van
de laatste 170 jaar.
Ook in Nederland zijn (epidemische) ziekten
als cholera, tyfus en dysenterie in de loop
van de twintigste eeuw volledig uitgebannen.
Dat is in belangrijke mate te danken aan de
grootschalige aanleg van drinkwatervoorzieningen
en riolering. Van 1860 tot 2008 is
mede daardoor de gemiddelde levensverwachting
sterk gestegen van 36,5 tot 78,3 jaar.
Gezondheidsklachten zijn zeer zeldzaam
Een van de benchmarkvragen betreft het aantal
meldingen van gezondheidsklachten door
afval- of hemelwater. Hierop antwoorden veel
gemeenten nogal verbaasd dat dit bij hen niet
voorgekomen was. In totaal geeft 99,2% van
de gemeenten (n=390) aan in 2009 geen
enkele melding te hebben ontvangen.
Drie gemeenten (0,8%) hebben wel een melding
gekregen. In twee gevallen ging het om
een woning waar als gevolg van rioolreiniging
stankoverlast optrad, waardoor een bewoner
hoofdpijn kreeg. Nader onderzoek toonde dat
de oorzaak lag in het ontbreken van een sifon
in de binnenriolering. En één gemeente meldt
vier gevallen van zwemmersjeuk in verband
met hemelwaterafvoer naar oppervlaktewater.
Landelijk gezien gaat het voor deze zes situaties
om slechts 0,000036% van de bevolking.
Dl Volksgezondheid
Risicovolle overstorten zijn verdwenen
Bij hevige regen bieden overstorten een uitweg
voor het rioolwater om wateroverlast en
daarmee gezondheidsrisico's te voorkomen
(zie B4). De negatieve effecten hiervan op de
kwaliteit van het oppervlaktewater pakken
gemeenten lokaal aan (zie D5). In 2000 was
sprake van 700 overstorten die risico's konden
opleveren voor de volks- of diergezondheid.
Inmiddels hebben de gemeenten al
deze risicovolle overstorten aangepast. 1
1 RIVM, biïefrapport 630789004/2010 - Naar een
gezonde, kindvriendelijke leefomgeving; inventarisatie
van beleid in Nederland (Stand van zaken voor de
ministersconferentie Parma 2010), D.A. Houweling et al.
| 0,0020%
S
91
Gezondheidsklachten (% inwoners)
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (384 respondenten)

D Functioneren en presteren
92

Afvoer altijd beschikbaar
De riolering in Nederland blijkt eigenlijk altijd
het aanbod van afvalwater te verzamelen en
af te voeren. Alleen bij extreme buien is soms
de begrensde verwerkingscapaciteit voor
hemelwater merkbaar. Dit is overigens een
bewuste keuze, omdat het veel te kostbaar
is om de rioolstelsels op extreme buien te
dimensioneren. Om het teveel aan water
tijdelijk op te vangen, creëren gemeenten
bijvoorbeeld bovengronds voldoende ruimte.
De gemeenten rapporteren in dit onderzoek
het aantal rioolaansluitingen dat op enig
moment niet beschikbaar was voor afvoer.
Daarbij vermelden ze ook de tijd dat die aansluitingen
gemiddeld niet werkzaam waren.
65% van de gemeenten (n=271) geeft aan dat
alle aansluitingen in de afgelopen vijfjaar
voor 100% beschikbaar waren voor afvoer.
Gemiddeld was 99,8% van de aansluitingen
altijd beschikbaar voor afvoer. Per aansluiting
in Nederland is de afvoer slechts 12,9 seconden
per jaar niet beschikbaar (=uitvalsduur).
Dit betekent dat de riolering 99,999959%
van de tijd voor de afvoer van afvalwater
beschikbaar is.
Riolering een stabiele nutsvoorziening
In vergelijking met andere nutsvoorzieningen
heeft de riolering een zeer lage uitvalsduur.
Bovendien is het overgrote deel van de
onderbrekingen in de afvoerbeschikbaarheid
gepland in verband met vervanging en renovatie
van de riolering. Bewoners worden door
gemeenten daarover geïnformeerd en daarop
voorbereid. De andere nutsvoorzieningen
hebben een groter aandeel ongeplande uitval,
ongeveer de helft bij drinkwaterlevering tot
wel 98% bij het laagspanningsnet (elektriciteit).
Hoewel de totale uitval erg klein is, zijn er
wel verschillen tussen de gemeentegrootteklassen.
Grote gemeenten hebben nauwelijks
uitval, de uitval in gemeenten tussen 20.000
en 50.000 inwoners is bijna een factor 5
hoger. De benchmark biedt hier vooralsnog
geen verklaring.
D2 Afvoerzekerheid
Uitvalduur (seconden per jaar)
*2>
Riolering
Drinkwater
Gas
93
Elektriciteit
Uitvalduur per aansluiting
5^
0-10 10-20 20-50 50-100 >100 NL
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Uitvalsduur (min/j) en kosten per huishouden (€/j)
Uitvalsduur
0,2
14,0
0,4
28,9
Kosten
167
216
1.056
612
9 &r.

D Functioneren en presteren
94

Alleen openbare riolering
De benchmark heeft betrekking op de
gemeentelijke taken ten aanzien van riolering.
Het geeft dus geen inzicht in verstoppingen
en andere problemen in de riolering
in woningen en gebouwen en op of onder
particulier terrein. Hiervoor zijn de gebouweigenaren
zelf verantwoordelijk.
Verstoppingen: gebruiker merkt vrijwel
niets
Zowel (huis)aansluitleidingen als de verzamelleidingen
onder de straat hebben meestal
ruim voldoende berging, waardoor de gebruiker
zelden of nooit iets merkt van technische
problemen in het rioolstelsel, zoals verstoppingen
en pompstoringen. Enerzijds is dat
mooi, want van overlast is dus geen sprake.
Anderzijds beseffen gebruikers daardoor
minder goed dat hun lozingsgedrag (veel)
invloed kan hebben op die problemen.
Gemiddeld melden de gemeenten 11,3 verstoppingen
per 100 km buis vrijvervalriolering.
De mediaan is 1,8 verstoppingen per 100 km.
Dit betekent dat een klein aantal gemeenten
relatief veel verstoppingen heeft.
D3 Technisch functioneren en storingen
£ 200
>
3
95
Verstoppingen per 100 km vrijven/al
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (379 respondenten)
Verstoppingen per 100 km vrijvervalriolering
T^

ü Gemaalstoringen per gemaal per jaar
Pompstoringen versus aantal gemalen
^ "il •'•... *.•
•^ •*•••' / • • •.' *.
k»»r,-v. • - .
100
Aantal gemalen
T^
D Functioneren en presteren
96
Aantal gemaalstoringen varieert sterk
per gemaal
In 2009 waren er 48.500 gemaalstoringen
(n=333). Dat is gemiddeld 3,6 storingen per
gemaal. De 10-90%-range loopt van 0 tot
11,0 storingen per gemaal. Uitschieter met
37,3 storingen per gemaal is Bernheze. De
gemeente geeft zelf aan dat vrijwel alle
pompstoringen plaatsvinden in één gemaal
bij een camping. Elf gemeenten hadden in
2009 geen gemaalstoringen.
Er kan geen verband worden aangetoond tussen
het aantal gemaalstoringen en het aantal
gemalen per gemeente, waar eigenlijk verwacht
mag worden dat meer gemalen per
gemeente in absolute zin leidt tot meer storingen.
Nader onderzoek moet uitwijzen of
het aantal storingen vooral bepaald wordt
door technische specificaties, lozingsgedrag
of andere omstandigheden.

Stankklachten vaker in de stad
De gemeenten melden 3.600 situaties van
stankoverlast. Dat is een gemiddelde van
4,0 per 100 km vrijvervalstelsel. Uit het
namens Stichting RIONED uitgevoerde klanttevredenheidsonderzoek
(zie D6) blijken
stankklachten het meest gesignaleerde
probleem. Gemeenten in het meer stedelijke
West-Nederland krijgen relatief meer stankklachten
dan de rest van Nederland.
Soms instortingen door lekkende riolering
Als riolering gaat lekken en grond via de
riolering wegspoelt, kunnen gaten in de
bovengrond ontstaan. In 2009 waren er in
totaal 2.045 instortingen. Dat is gemiddeld
2,3 per 100 km vrijvervalstelsel. In hoeverre
hierbij (ernstige) problemen optraden, is lastig
te beoordelen. Dat komt door mogelijke
interpretatieverschillen bij het beantwoorden
van de vraag. (Zijn bijvoorbeeld enkele
straatstenen iets verzakt of zit er een groot
gat in het wegdek?) Een analyse van de
landelijke en regionale kranten tussen begin
2007 en augustus 2010 laat zien dat de
gemeentelijke rioleringsbeheerders erg kritisch
zijn op hun eigen handelen. Er werd in
de geschreven media slechts melding
gemaakt van 6 (2007), 1 (2009) en 2 (2010)
probleemsituaties waar gaten in de weg ontstonden
door lekkende riolering en/of hevige
regenval. In geen van de gevallen werd melding
gemaakt van noemenswaardige schade.
D3 Technisch functioneren en storingen
D

11»
f/i
P'é*
D Functioneren en presteren
£T J>
D4 Wateroverlast voorkomen
Rioolstelsels zijn niet bedoeld en dus ook niet geschikt om hevige buien
meteen helemaal te verwerken. Water op straat bij extreme neerslag is een
bewuste en noodzakelijke vorm van hemelwaterberging. Om wateroverlast te
voorkomen, neemt 92% van de gemeenten maatregelen. Afkoppelen is verreweg
de meest gekozen maatregel. Ruim driekwart van de gemeenten verwacht het
maatregelenpakket tegen wateroverlast in 2015 te hebben afgerond.
98

Zorgplicht voor hemelwater
Iedere grondeigenaar is in eerste instantie
zelf verantwoordelijk voor de verwerking van
hemelwater op eigen terrein. Dit geldt voor
bewoners en bedrijven, maar ook voor de
gemeente als eigenaar van de openbare
ruimte. Gemeenten hoeven hemelwater van
particulier terrein dus niet in te zamelen,
tenzij het niet redelijk is om verwerking
op eigen terrein van bepaalde (groepen)
bewoners en bedrijven te vragen.
Mensen bestraten hun tuinen steeds vaker.
Hierdoor stroomt hemelwater vanaf particulier
terrein vaker en sneller naar de openbare
ruimte. Bij een gemengd rioolstelsel zorgen
deze toenemende hoeveelheden hemelwater
voor problemen in de verwerking. Afkoppelen
gevolgd door afvoer van het hemelwater naar
open water en infiltratie in de bodem zijn
mogelijke oplossingen.
Alle klimaatscenario's van het KNMI tonen
voor de toekomst de verwachting dat heviger
regenbuien steeds vaker zullen voorkomen.
Recent heeft Stichting RIONED een visiedocument
uitgebracht om gemeenten te
ondersteunen hun riolering daar vroegtijdig
op voor te bereiden. Kernpunt is dat riolering
veel meer is dan die ondergrondse buis. Om
brj zeer hevige buien wateroverlast te voorkomen,
zijn bovengrondse berg in q en afvoer
van hemelwater onverm ij d si ijk. On tie rg rond se
berging en afvoer van piekharen is fysiek en
ook financieel onmogelijk, Mits de gemeente
het in goede banen leidt, is [tijdelijk) water
op straat dus de oplossing, niet het probleem.
Hemel wateroverlast grote uitdaging
Onderzoek van Stichting RIONED in ?Ö07 liet
zien dat bijna alle gemeenten te maken hebben
niet hemelwateroverlast. hoofdiakelijk
op enkele locaties en van korte duur, Zo'n
10% van de gemeenten heeft grootschalige
overlast. In de benchmark rijn de percentages
gemiddeld afgenomen, mogelijk omdat
gemeenten in de afgelopen jaren al maatregelen
hebben getroffen.
D4 Wateroverlast voorkomen
Hemelwateroverlast naar aard, omvang en duur
Afvalwater uit de riolering
op straat; enkele locatiets]
Water in gebouwen;
enkele locatiets)
Stremming rustige wegen;
enkele locatiets)
Stremming drukke wegen;
enkele locatiets)
Afvalwater uit de riolering
op straat; veel locaties
Water in gebouwen;
veel locaties
Stremming rustige wegen;
veel locaties
Stremming drukke wegen;
veel locaties
Gevolgen van extreme neerslag
Gevolgen extreme neerslag
Geen of weinig water op straat
Op veel plaatsen water op straat
Ondergelopen tunnels
Ondergelopen hoofdwegen
Water in huizen en bedrijven
40 60 80 100
Aantal gemeenten (n=203)
% Gemeenten
39
56
16
24
51
Andere vormen van wateroverlast 11
99
>6 uur
1-6 uur

Maatregelen tegen wateroverlast en onderscheid overlast/schade
• Geen maatregelen nodig
• Maatregelen nodig, geen
onderscheid overlast/schade
• Maatregelen nodig, gemeente
onderscheidt overlast/schade
• Geen gegevens
Maatregel
v=^
Maatregelen om toekomstig wateroverlast te voorkomen
Vergroten huidige stelsel
Extra hemelwaterriolen en afkoppelen
Bovengrondse aanpassingen
Extra oppervlaktewater
% Gemeenten
64
89
51
38
Overige maatregelen 21
D Functioneren en presteren
100
Belangrijkste oorzaken van de hemelwateroverlast
zijn:
• onvoldoende afvoercapaciteit van de
riolering;
• toestroming naar lage punten in het
maaiveld;
• ontluchtingsleidingen in woningen werken
onvoldoende;
• verstopte kolken en buizen;
• pompstoringen;
• bouwpeilen van gebouwen liggen te weinig
boven straatniveau.
Overlast komt dus deels door de aard van het
stelsel en omgevingsfactoren. Maar enkele
oorzaken (verstoppingen en storingen) hebben
een directe relatie met het gevoerde
beheer van de riolering en zijn dus relevant
vanuit de optiek van de rioleringszorg.
Gemeenten nemen massaal maatregelen
In de benchmark geeft 92% van de gemeenten
aan maatregelen tegen wateroverlast
te nemen. Daarbij maken de meeste (83%)
onderscheid in hinderlijke situaties (waar
de overlast binnen acceptabele grenzen blijft)
en schade (waar de overlast onacceptabel is).
Bij hinderlijke situaties benutten gemeenten
de bovengrondse mogelijkheden voor tijdelijke
berging. In geval van schade zijn daadwerkelijk
maatregelen nodig om herhaling
te voorkomen. Vergelijk het met sneeuwval:
op een woonerf laat de gemeente de sneeuw
meestal liggen, ook al is dat voor bewoners
soms hinderlijk. Op doorgaande wegen komen
strooiwagens en sneeuwschuivers in actie om
ongelukken (schade) te voorkomen.
De voornaamste maatregel die gemeenten
toepassen om wateroverlast te voorkomen,
is afkoppelen. Door in bepaalde gebieden een
apart hemelwaterriool aan te leggen, verminderen
gemeenten de toestroom van hemelwater
naar de gemengde riolering. Verder
kiezen veel gemeenten voor het vergroten
van de bergings- en afvoercapaciteit van
de huidige stelsels. Een kleine meerderheid
doet bovengronds aanpassingen om het
hemelwater naar plaatsen te sturen waar het
geen kwaad kan, bijvoorbeeld wegprofilering
en verlaging van groenstroken.

Ruim driekwart van de gemeenten verwacht
het maatregelenpakket tegen wateroverlast
in 2015 te hebben afgerond. Op 1 januari
2010 had 46% van de gemeenten (n=313) al
de helft van hun voorgenomen maatregelen
uitgevoerd.
Hevige buien en klimaatverandering
Het KNMI biedt neerslagstatistieken in de
vorm van maand- of dagsommen. Voor hel
functioneren van de riolering en het optreden
van wateroverlast zijn extremen in uur- of
kwartiersommen relevant. Daarom vraagt de
benchmark gemeenten naar extreme buien
die de afgelopen vijfjaar op hun grondgebied
zijn gevallen. 83% van de gemeenten (n=3SQ}
heeft te maken gehad met extreme neerslag.
189 gemeenten geven details over de datum.
de hoeveelheid neerslag en de duur van
de bui. De zwaarste buien vielen in Haren
(170 mm; 24 juni 2007), Bergen, Limburq
(134 mm in 105 minuten; 3 juli 2009)
Apeldoorn (115 mm in 90 minuten; 3 |uli
2009) en Boxmeer (115 mm in 120 minuten;
3 juli 2009).
Zoals al aangegeven, volgens alle KNM[scenario's
zal klimaatverandering tot steeds
meer hevige buien leiden. Daardoor zal vaker
(tijdelijk) water op straat staan.
1 Klimaat in de 21e eeuw; vier scenario's voor AledrHond.
KNMI (mei 2006). In juli 2009 sprak het KNMJ d*
verwachting uit dat temperatuur en neerslag v
extremere scenario's zullen volgen. Zie ook he'
Regenwateroverlast op www.riool.net.
' Regenwateroverlast in de bebouwde omgeving
Visiedocument Stichting RIONED (2007)
! Bebouwd gebied kampt met extreme neerslag • i kin
Luijtelaar en J. Kluck, Land+Water (oktober 21
D4 Wateroverlast voorkomen
lul
ü Jaar van afronding maatregelen tegen wateroverlast
....l llll
nmviïïim.ï$rt*.m
Af rand ing miatregelÉn natfrfurtriasi pftr 1 jartuln 201D
in wi m imn

D Functioneren en presteren
102

Overstorten: belangrijke noodvoorziening
In gemengde stelsels stroomt bij hevige
buien het overtollige hemel- en afvalwater
via overstorten naar sloten en vaarten. Dit
voorkomt eventuele wateroverlast of zelfs
schade (zie ook B4). De toestroom van afvalwater
kan tijdelijke zuurstofloosheid van het
oppervlaktewater veroorzaken, wat lokaal
soms vissterfte geeft. Ten opzichte van andere
bronnen (landbouw, oppervlakkige afspoeling,
verkeer, industrie en rwzi's) dragen
riooloverstorten overigens weinig bij aan de
belasting van oppervlaktewater met (zware)
metalen, stikstof, fosfor en PAK's. 1
In totaal telt Nederland 13.900 overstorten.
Hiervan hebben er 600 (lokale) negatieve
effecten op de kwaliteit van het ontvangende
oppervlaktewater. Bij 508 van deze 600
(85%) zijn maatregelen aan de riolering nodig
om die effecten te verhelpen. De betreffende
gemeenten geven aan dat 88% van de knelpunten
in 2015 is verholpen. Om dit te bereiken,
vergroten zij de berging (in het stelsel,
met randvoorzieningen of door afkoppelen)
en saneren (of verplaatsen) zij overstorten
die de waterkwaliteit negatief beïnvloeden.
Risicovolle overstorten gesaneerd
In 2000 waren er 700 risicovolle overstorten.
Dat zijn overstorten die risico's konden
opleveren voor de volks- of diergezondheid,
bijvoorbeeld omdat zij loosden op oppervlaktewater
dat werd gebruikt voor veedrenking
of was bestemd als zwemwater. Inmiddels
hebben de gemeenten voor al deze overstorten
de vereiste maatregelen genomen en is
het vraagstuk van de risicovolle overstorten
opgelost. 2
% voldaan aan emissieafspraken met waterbeheerder
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (369 respondenten)
D5 Waterkwaliteit en milieu
Waterkwaliteit bron- en effectgericht
verbeteren
Gemeenten en waterschappen werken samen
om vervuiling van het oppervlaktewater door
riolering en waterzuivering te verminderen.
Zo stelt het emissiespoor (de zogenoemde
basisinspanning) grenzen aan de vuiluitworp
van riooloverstorten in het oppervlaktewater.
Daarnaast stemt het waterkwaliteitsspoor
de toegestane vervuiling af op de veerkracht
van het ontvangende water. Dit gebeurt
door eisen te stellen aan de vuiluitworp
(brongericht) én waterkwaliteitverbeterende
maatregelen te treffen in het ontvangende
oppervlaktewater (effectgericht).
Ruim 59% van de gemeenten (n=369) voldoen
volledig aan de emissieafspraken met de
waterbeheerder(s), 14% heeft op de peildatum
nog minder dan 75% van het gedefinieerde
maatregelenpakket afgerond.
1 Water in Beeld 2009, Ministerie van Verkeer en
Waterstaat [ISSN 1388-6622]
2 RIVM, briefrapport 630789004 / 2010, D.A. Houweling.
• 0,20
• Geen gegevens
103
% overstorten dat knelpunt is voor waterkwaliteit
T^

LLU.' I
D Functioneren en presteren
C^
m
D6 Waardering van gebn
De meeste Nederlanders kennen de doelen gezondheid en droge voeten
van de riolering en zijn (zeer) tevreden over de rioleringszorg. Hoewel men
minder weet van de verwerking van hemelwater dan van afvalwater, vinden
Nederlanders dat water op straat acceptabel en soms zelfs nodig is.
104

Tevreden gebruikers
Bewoners en bedrijven zijn bij de riolering
betrokken als gebruiker, belastingbetaler,
kiezer en signaleerder, en soms als gedupeerde
van storingen en problemen. Stichting
RIONED heeft een klanttevredenheidsonderzoek
laten doen in de vorm van een representatieve
steekproef onder de Nederlandse
bevolking. Hieruit blijkt dat het overgrote
deel van de Nederlanders op hoofdlijnen weet
hoe de riolering werkt en het belang ervan
onderkent. Vrijwel alle respondenten (98%)
zijn (zeer) tevreden over de rioleringszorg.
In bijlage F3 vindt u een uitgebreidere weergave
van de onderzoeksresultaten.
Erkenning voor belangrijke functies
De deelnemers aan het klanttevredenheidsonderzoek
weten allemaal dat riolen afvalwater
afvoeren, maar met de hemelwaterafvoerfunctie
is niet iedereen bekend.
Slechts een klein deel van de respondenten
legt een verband tussen riolering en grondwater.
Woningeigenaren hebben gemiddeld
meer inzicht in de werking en het belang
van riolering dan huurders.
Bij de vraag "Als er geen riolering zou zijn,
dan...?" antwoordt 91% van de respondenten
dat mensen dan veel sneller ziek zouden zijn.
Ook zeggen ze dat stank en waterschade veel
vaker zouden voorkomen. De helft van de
respondenten kan redelijk goed inschatten
hoeveel rioolheffing zij betalen. Zij vinden
dat bedrag geen bezwaar in relatie tot wat
ze ervoor terugkrijgen.
1 Online onderzoek door Quint Result/TNS NIPO met
2100 respondenten (juni 2010), zie bijlage F3.
D6 Waardering van gebruikers
I Hoe tevreden bent u over de riolering in Nederland?
zeer ontevreden
É
0% 20% 40% 60%
Het riool is bestemd voor...
Afvoer van afvalwater
Afvoer van regenwater van
straten en pleinen
Afvoer van regenwater van
daken en gebouwen
Regelen van de hoogte van
het grondwater
Als er geen riolering zou zijn, dan...
Zouden mensen veel
sneller en meer ziek zijn
Zou het binnenshuis
veel meer stinken
Zouden zware regenbuien veel
vaker wateroverlast geven
Zouden vijvers en sloten
veel smeriger zijn
105
% respondenten (n=2100)
40% 60%
% respondenten (n=2100)
Ie antwoord
Ze antwoord
3e antwoord

D Functioneren en presteren
D7 Meldingen en klachten
Sinds 2005 is het aantal meldingen en klachten van bewoners gedaald.
Kleine gemeenten lossen problemen sneller op dan grotere gemeenten.
In 2009 ontvingen de gemeenten gemiddeld vier schadeclaims. Van alle
claims heeft 22% betrekking op wateroverlast.
106

Minder meldingen en klachten
De benchmark inventariseert hoeveel meldingen
en klachten gemeenten over de riolering
ontvangen. Gemiddeld is dat 1,0 melding of
klacht per km stelsel. Tussen individuele
gemeenten verschilt dit van 0 tot 7,7 meldingen
per km stelsel. Stelseltype en grondslag
zijn daarbij geen verklarende factoren. In de
grote steden is het aantal klachten gemiddeld
het hoogst. Toenemende stelselleeftijd zorgt
voor een stijging van het aantal klachten.
Gemeenten krijgen jaarlijks gemiddeld 66,3
meldingen en klachten per 10.000 inwoners.
Er is sprake van kleine verschillen tussen
gemeentegrootteklassen: de middelgrote
gemeenten hebben gemiddeld de laagste
aantallen. Ten opzichte van 2005 is het
aantal meldingen en klachten gedaald.
De kleine en grote gemeenten zagen het
relatieve aantal flink dalen; middelgrote
gemeenten hadden juist een lichte groei.
Kleine gemeenten sneller met oplossingen
Gemiddeld reageren gemeenten na 1,4 dagen
op meldingen en klachten, en na 4,0 dagen
hebben zij een situatie gemiddeld opgelost.
Kleine gemeenten vallen op in positieve zin:
hun reactiesnelheid beslaat één dag en in
drie dagen hebben zij het achterliggende
probleem opgelost. Grotere gemeenten
hebben gemiddeld 6,4 dagen nodig om een
oplossing te vinden.
Schadeclaims
Derden kunnen de gemeente (als verantwoordelijke
voor de rioleringszorg) aansprakelijk
stellen voor geleden schade. In 2009 ontvingen
gemeenten gemiddeld 4 schadeclaims;
de 10-90%-range loopt van 0 tot 10 schadeclaims.
38% van de gemeenten (n=370) heeft
geen enkele claim ontvingen. Er zijn geen
verschillen tussen gemeentegrootteklassen.
22% van de ingediende claims heeft betrekking
op wateroverlast (schade bij hevige
buien). Op de peildatum was 62% van de
schadeclaims toegekend voor een gemiddeld
bedrag van € 689 (per inwoner kost dat € 0,04).
Enkele grote schadeclaims trekken het gemiddelde
aanzienlijk omhoog.
D7 Meldingen en klachten
107
Meldingen per 100 km riolering
0-10 10-20 20-50 50-100 >100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Meldingen per 10.000 inwoners
Aantal meldingen en klachten
r
11111
0-10 10-20 20-50 50-100 >100
Gemeentegrootte (xl.000 inwoners)
T^
I 2005
I 2009

E Financiën
Kosten, investeringen en rioolheffing
E Financiën
De benchmark rioleringszorg biedt een unieke database met financiële gegevens
van de gemeentelijke rioleringszorg. In dit hoofdstuk staan analyses van de totale
kosten, de beheerkosten (met uitsplitsing in personeelskosten, re pa rati e kosten,
onderzoekskosten en overige kosten), de kapitaallasten uit het verleden, de
uitgevoerde en verwachte vervangings- en verbeteringsinvesteringen en hoe die
betaald worden. Aan de inkomstenkant is aandacht voor de rioolheffing en de
kostendekkendheid.
108

El Totale kosten van de riolering(szorg)
E2 Investeringen
E3 Kapitaallasten, directe afschrijvingen en voorzieningen
E4 Beheerkosten
E5 Rioolheffing

E Financiën
O
El Totale kosten van de riolering(szorg)
De totale kosten voor de riolering(szorg) in 2009 zijn 1,07 miljard euro voor alle
gemeenten samen (excl. btw). Tussen 2006 en 2009 stegen de totale kosten
jaarlijks 4,4% (exclusief inflatie), waarvan 2,3% het gevolg is van de toename
van de hoeveelheid rioolstelsel. De totale kosten per km riolering stijgen
voor grotere en meer stedelijke gemeenten, bij een slappere bodem en bij
gemeenten met een ouder stelsel.
no

Totale kosten uitgesplitst
De totale kosten zijn de som van de kosten
die verband houden met de direct afgeboekte
investeringen (zie E2), de kapitaallasten voor
investeringen uit het verleden (zie E3) en de
beheerkosten (zie E4). Netto dotaties aan een
voorziening worden niet meegeteld, omdat
dit spaargelden zijn (zie E3). In de totale
kosten wordt ook de btw niet meegenomen.
De totale kosten van de rioleringszorg
worden gedekt door de inkomsten uit de
rioolheffing, eventuele onttrekkingen uit
de voorziening en/of vanuit de algemene
middelen. In veel gemeenten is er een
relatie tussen de totale kosten en de
hoogte van de rioolheffing (zie ook E5).
De totale kosten zijn voor 2009 opgebouwd
uit de kosten van direct afgeboekte investeringen
(14%), de kapitaallasten, dus rente en
afschrijvingen (41%), en de beheerkosten
(45%). In de periode tussen 2006 en 2016
neemt gaandeweg het aandeel kapitaallasten
toe van 40% naar 45% en daalt het aandeel
beheerkosten van 44% naar 39%. Het aandeel
directe investeringen blijft relatief even
groot, al zijn er beperkte verschillen tussen
individuele jaren.
Stijging totale kosten 2006-2016
De totale kosten voor de riolering(szorg) zijn
in 2009 1,07 miljard euro voor alle gemeenten
samen, wat neerkomt op gemiddeld
65 euro per persoon en 10.300 euro per
kilometer buis riolering. Van 2006 tot 2009
bedroeg de jaarlijkse stijging van de totale
kosten 4,4%. De bedragen zijn exclusief btw,
er is uitgegaan van prijspeil 2009 en de jaren
daarvoor zijn gecorrigeerd voor 2% jaarlijkse
inflatie. Gecorrigeerd voor de toename in
stelsellengte in de jaren 2006-2009 komt de
stijging van de totale kosten op 2,1% per jaar.
De stijgingen van de totale kosten (exclusief
inflatie, dus prijspeil 2010) nemen in de
komende 7 jaar in grootte af ten opzichte
van de stijging in de afgelopen jaren. De verwachte
stijging van de totale kosten tussen
2010 en 2016 voor alle gemeenten samen
bedraagt per jaar 34 miljoen euro, dat is 2,6%
per jaar. De overgangen van 2009 naar 2010
El De totale kosten van de riolering(szorg)
Totale kosten uitgesplitst naar kostensoort
Kostensoort Aandeel in totale kosten
Kapitaallasten
Directe investeringen
Beheerkosten, waarvan
ILL
Personeelskosten
Onderzoekskosten
Reparatiekosten
Overige beheerkosten
100
90
80
70
eo
50
40
30
20
10
o
41%
14%
45%
16%
2%
8%
18%
Totale kosten naar kostensoort
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Totale kosten 2006-2016
Jaar
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2015
Jaar
Kapitaallasten
Directe afboekingen
Beheerkosten

a 20.000
Totale kosten in 2009
Totale kosten 2006-2016
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (362 respondenten)
10-20 20-50 50-100 »100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
E Financiën
112
(12%) en van 2010 naar 2011 (8%) laten relatief
grote stijgingen zien. Dat heeft niet te
maken met bijzonderheden in deze jaren,
maar past bij de overgang van realisatie naar
planning. Vanaf 2013 stijgen de verwachte
totale kosten nauwelijks meer: gemeenten
hebben daar nog onvoldoende beeld van en/
of herhalen de bedragen van 2012.
Onderlinge vergelijking naar lengte:
'systeembuis' als maat
Voor onderlinge vergelijking worden alle
kosten in dit financiële hoofdstuk gerelateerd
aan de hoeveelheid 'systeembuis' die in een
gemeente aanwezig is. De 'systeembuis' is
een theoretische maat voor de stelselgrootte,
waarin de totale lengte buis vrijvervalriolering,
duikers, mechanische riolering en
drainage worden gecombineerd (zie bijlage Fl
voor nadere toelichting). Nederland heeft
in 2009 104.300 km systeembuis.
Per km systeembuis stegen de gemiddelde
totale kosten per jaar van 9.000 naar 10.300
euro tussen 2006 en 2009, waarbij is uitgegaan
van de totale stelsellengte 2009.
Gecorrigeerd voor de toename in stelsellengte
komt de stijging tussen 2006 en 2009 op
6,4%. De 10%-90% range loopt in 2009 van
5.800 tot 17.000 euro per km systeembuis.
Grote steden hebben relatief hoge kosten
De kosten per km systeembuis stijgen naarmate
gemeenten groter worden. Ook de mate
van stedelijkheid, de stelselleeftijd en de
bodemgesteldheid correleren met de verschillen
in de totale kosten tussen gemeenten.
Uitgesplitst naar inwonersaantal hebben de
middelgrote gemeenten in alle jaren 2006
t/m 2016 de laagste totale kosten exclusief
dotatie. Alleen die groep zit onder het gemiddelde.
In 2006 zijn de totale kosten bij de
kleine gemeenten nog het hoogst, vanaf 2007
zijn de grootste gemeenten het meeste geld
kwijt. Deels hangt dat samen met het feit dat
grote gemeenten in verhouding minder buislengte
riolering hebben: eenzelfde absoluut
bedrag leidt dan tot een hoger relatief
bedrag.

De verschillen bij onderverdeling naar mate
van stedelijkheid zijn beperkt, met uitzondering
van de zeer sterk stedelijke gemeenten
(> 2.500 adressen per km2). Hier liggen de
kosten fors hoger, afhankelijk van het jaar
42-80% boven het gemiddelde. De sterkste
stijgers in de periode 2006-2016 zijn de
matig stedelijke en stedelijke gemeenten.
De benchmark geeft geen uitsluitsel over
de oorzaak van deze verschillen.
Duurder bij ouder stelsel en slappere
bodem
Gemeenten met een gemiddeld ouder stelsel
hebben hogere totale kosten per km stelsel.
Tot 2008 zijn de kosten van de drie groepen
gemeenten met riolering ouder dan 25 jaar
vrijwel gelijk, en hoger dan die van gemeenten
met jongere stelsels. Daarna groeien de
kostenniveaus uit elkaar. De gemeenten met
de hoogste gemiddelde stelselleeftijd (ouder
dan 40 jaar) verwachten in 10 jaar tijd een
kostenstijging van 133%, de andere groepen
tussen de 58 en 103%. De hoge stijging bij
gemeenten met de oudste riolering duidt op
een forse investeringstoename (zie E2), wat
past bij een toenemende vervangingsopgave.
In het algemeen nemen de totale kosten toe
naarmate de kwaliteit van de bodem afneemt.
In de periode 2006-2016 hebben gemeenten
met 75-100% slappe bodem fors hogere totale
kosten. Afhankelijk van het jaar zitten zij
per km systeembuis 27 tot 48% boven het
gemiddelde van alle gemeenten.
1 Op basis van de prijsindexcijfers GWW (CBS) hanteert de
benchmark over 2006 t/m 2009 een gemiddelde inflatie
van 2% per jaar.
El De totale kosten van de riolering(szorg)
embuis
113
22.000 -
10.000 -
8.000 -
6.000 -
4.000 -
Totale kosten 2006-2016 naar stedelijkheid
J
i
•
J • 2006
_ MM • 2007
• 2008
j im _Jfl _ri
IJ IJ II IJ
i. - •*• -• J
Eli 1II ld
• 1
1 II II II II
2.000 -
o -
0-500 500-1.0001.000-1.500 1.500-2500 >2.500 NL
22.000 -
ö o c
o o c
* 10.000 -
^ 8.000 -
V 6.000 -
4.000 -
2.000 -
lm IB 11 IB tm\ 1
Omgevingsadressendichtheid
Totale kosten 2006-2016 naar stelselleeftijd
i
•
i _
>40
• 2010
• 2011
• 2012
• 2013
• 2014
• • 2015
y • 2016
• 2006
• .
éMÈ i
• 2007
• • 2008
• 2010
• 2011
• 2012
• 2013
• 2014
L • 2015
[ • 2016
1 1 E i
30-40 25-30 20-25

E2 Investeringen
E Financiën
De vervangingsinvesteringen stegen tussen 2006 en 2009 en zullen doorstijgen,
vooral voor stedelijke gebieden en oude stelsels. Gemeenten hebben fors
geïnvesteerd in verbetermaatregelen voor de basisinspanning en sanering van
het buitengebied. Omdat tegelijk de verbeterinvesteringen tot 2020 bij alle
gemeentegroepen omlaag gaan, blijven de totale investeringen ongeveer op het
niveau van 2010.
114

Hier vindt u een beknopte analyse van de
gemeentelijke investeringen in de riolering.
De kosten die voortvloeien uit deze investeringen
staan in E3. De systematiek waarmee
de investeringen worden omgezet in kosten
vindt u in bijlage F2.
Toename totale investeringen in
2006-2009
In 2009 investeerden de gemeenten in
totaal 760 miljoen euro in de vervanging
en verbetering van de riolering. Dat is een
stijging van 5,6% ten opzichte van 2006
(prijspeil 2009). Per inwoner werd in 2009
een bedrag van 46 euro geïnvesteerd.
En per km bestaand vrijvervalstelsel zijn
de investeringen 8.500 euro gemiddeld.
De trend is dat hoe meer inwoners gemeenten
hebben, hoe minder investeringen per
km vrijvervalbuis zij in totaal doen. Uitzondering
zijn de grootste gemeenten, die na
de kleinste gemeenten het meest investeren.
De analyses laten geen opvallende verschillen
zien tussen geografische regio's en of
bodemsoort. Uitgesplitst naar stelselleeftijd
investeerden alle gemeenten tot en met
2008 ongeveer evenveel. Alleen de groep
met het gemiddeld oudste stelsel investeerde
circa 30% minder. In 2009 investeert die
groep gemeenten juist meer (zo'n 20%)
dan alle andere groepen. De hoogte van
de investeringen neemt af met dalende
gemiddelde stelselleeftijd.
Vervanging/renovatie of verbetering?
De benchmark brengt onderscheid aan tussen
vervangings- en verbeteringsinvesteringen
(waarbij renovatie hier gemakshalve wordt
inbegrepen in vervanging). Heeft de gemeente
een deel van het rioolsysteem vervangen
door een vergelijkbaar systeem, dan valt dit
onder vervanging. Bewuste ingrepen in het
stelsel om de afvoercapaciteit, berging of
waterkwaliteit te verbeteren, zijn verbeteringsinvesteringen.
In de praktijk is onderscheid tussen vervangings-
en verbeteringsinvesteringen lastig,
veel projecten zijn een combinatie.
E2 Investeringen
US
E 4.000 r
;i OM
Investeringen vervanging 2006-2010
i
rirm F
I 10-20 I 20-50 I 50-100 I >100 I
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
TBIHI intiiitringtn 2006-M1Q
injo a-a io-wu mü
2006
2007
2008
2009
2010

14.000
12.000
? 10.000
Ë
ï 8.000
f
•| 6.000
E
* 4.000
2.000
12.000
0
,. 10.000
s.
I 8.000
>
ï 6.000
E 4.000
2.000
0
12.000
10.000
8.000
6.000
4.000
2.000
0
Vervangingsinvesteringen 2009 en 2006-2009
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (362 respondenten)
Investeringen vervanging 2006-2010 naar stelselleeftijd
_ r i
1 i i
i i
i i
r rir
i i 'i
i i i
i i i
30-40 25-30 20-25 100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
2009
Gemiddelde 2006-2009
2006
2007
2008
2009
2010
2006
2007
2008
2009
2010
2006
2007
2008
2009
E Financiën
116
Gemeenten hebben dan naar eigen oordeel
alle investeringen onder één noemer
gebracht. Zij scoren dan op de ene soort
investeringen hoog en op de andere laag.
De kosten van vervanging en het totaal van
vervanging en verbetering zijn uitgerekend
per km buis vrijvervalriolering. Omdat de
meeste verbetermaatregelen voor gemengde
systemen gelden, zijn hieronder de verbeteringsinvesteringen
gerelateerd aan de
gemengde riolering. Voor gemeenten waar
gemengde riolering (vrijwel) ontbreekt,
leidt dit tot extreem hoge bedragen per
km gemengde buis. Daar zijn de verbeteringsinvesteringen
per km vrijvervalbuis een
betere indicator.
Vervangingsinvesteringen in 2006-2009
Voor vrijwel alle gemeenten zijn de vervangingsinvesteringen
toegenomen. Daarbij
komen hoge bedragen in één bepaald jaar
voor, vooral bij kleine gemeenten. Dit komt
omdat de uitvoering van één of enkele
projecten bij hun stelselgrootte al snel leidt
tot hoge relatieve bedragen. In het jaar 2009
loopt de 10%-90%-range van 50 tot 14.000
euro per km vrijvervalriolering. Over de jaren
2006-2009 gemiddeld is bij de vervangingsinvesteringen
de 10%-90% range dan ook kleiner
van 530 tot 13.000 euro.
Opvallend is dat gemeenten met de oudste
riolering in 2006 ruim 50% minder investeerden
in vervanging dan het gemiddelde.
Ook in 2009 is dat ondanks een sneller dan
gemiddelde stijging nog 20% minder. Alle
andere categorieën naar stelselleeftijd vallen
rond het gemiddelde.
De grootste gemeenten investeren per km buis
ruim 30% meer dan het gemiddelde. Dit is niet
te verklaren door een hoger percentage vervanging,
want kleinere gemeenten vervangen
gemiddeld meer, zie C14. De uitsplitsing naar
mate van stedelijkheid laat zien dat de complexiteit
van de stedelijke omgeving voor zeer
stedelijke gemeenten tot (veel) hogere vervangingsinvesteringen
leidt. In 2009 waren de
vervangingsinvesteringen per km buis vrijver-

valriolering daar ruim twee keer zo hoog als
die van de andere categorieën.
Verbeteringsinvesteringen in 2006-2009
Gemiddeld over alle gemeenten zijn de verbeteringsinvesteringen
in 2009 38 miljoen
euro (9%) hoger dan in 2006. In 2008 was
sprake van een piek die mogelijk samenhangt
met de gemeentelijke milieu-investeringen
als gevolg van de basisinspanning.
In 2009 loopt de 10%-90%-range van 0 tot
22.000 euro per km buis gemengde riolering.
Gemeenten tussen 20.000-50.000 inwoners
geven met gemiddeld zo'n 6.000 euro per km
gemengde buis het minste uit aan verbeteringen.
De grootste en kleinste gemeenten investeren
gemiddeld zo'n 9.500 euro per km buis
aan verbeteringen. Bij grotere gemeenten is
door de jaren heen een lichte afname te zien.
Regge en Dinkel
Verbeteringsinvesteringen 2006-2010 naar waterschap
Velt en Vecht
Hunze en Aa's
Noorderzijlvest
Reest en Wieden
Groot Salland
Rijn en Ussel
Roer en Overmaas
Peel en Maasvallei
Veluwe
FryslSn
Vallei en Eem
Zuiderzeeland
Aa en Maas
De Dommel
Rivierenland
De Stichtse Rijnlanden
Amstel, Gooi en Vecht
Hollands Noorderkwartier
Schieland & Krimpenerwaard
Rijnland
Brabantse Delta
Delfland
Hollandse Delta
Scheldestromen
10.000 15.000 20.000
€ / km gemengd / jaar
E2 Investeringen
Verbeterinvesteringen naar waterschap
Uitgesplitst naar waterschapsgebied blijken
de verbeterinvesteringen gemiddeld over de
lengte gemengd stelsel van de hoogste en
laagste groep gemeenten tot bijna een factor
6 te verschillen. Aangezien geografische kenmerken
(bodem, kwetsbare wateren) hierin
slechts een beperkte rol spelen, heeft ook
het beleid van het betreffende waterschap
een significante invloed op de gepleegde
investeringen. Gemeenten in de gebieden
van Amstel, Gooi en Vecht en Regge en
Dinkel investeerden gemiddeld per jaar circa
20.000 euro per km buis gemengde riolering,
terwijl gemeenten in de gebieden van Hunze
en Aa's, Peel en Maasvallei, Scheldestromen
en Veluwe gemiddeld minder dan 5.000 euro
per km buis uitgaven.
117
2010
2009
2008
2007
2006

12.000
10.000
ï 8.000
£
s
f 6.000
% 4.000
" 2.000
0
12.000
10.000
5 8.000
ï 6.000
J 4.000
Gemiddelde investeringen 2006-2020 naar gemeentegrootte
¥^
i nii
i i i i i
i i i i i
10-20 20-50 50-100 >100
Genieentegrootte (x 1.000 inwoners)
2006-2010
2011-2015
2016-2020
Verbeteringsinvesteringen 2011-2020 naar gemeentegrootte
firï
II I I I I
0-10 10-20 20-50 50-100 >100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
]] Gemiddelde investeringen 2011-2020 naar stedelijkheid
2.000
0 1 1 1 l i l
0-500 500-1.000 1.000-1.500 1.500-2.500 > 2.500 NL
Omgevingadressendichtheid
Gemiddelde investeringen 2011-2020 naar stelselleeftijd
30-40 25-30 20-25

de gemiddelde stelselleeftijd, hoe lager ook
de verbeterinvesteringen. De gemeenten met
het jongste stelsel verwachten ruim vijf maal
lagere verbeterinvesteringen per km buis in
vergelijking met de gemeenten met relatief
oude stelsels.
De laagste en hoogste geplande totale
investeringen per km buis verschillen tussen
groepen gemeenten per waterschapsgebied
een factor 4 voor 2010-2015 en een factor
2,8 voor 2016-2020. De gemeenten in
Totale investeringen 2011-2020 naar waterschap
Regge en Dinkel
Hunze en Aa's
Noorderzijlvest
Groot Salland
Rijn en Ussel
Roer en Overmaas
Peel en Maasvallei
Veluwe
Zuiderzeeland
Rivierenland
De Stichtse Rijnlanden
Schieland & Krimpenerwaard
Rijnland
Delfland
Hollandse Delta
Scheldestromen
—
^^S
^^S
_ _
^^S
E2 Investeringen
Schieland en de Krimpenerwaard verwachten
in beide perioden de hoogste totale investeringen,
in Zuiderzeeland de laagste.
De gemiddelde investeringen 2010-2020 in
verbeteringsmaatregelen variëren veel sterker:
tussen de groepen gemeenten in de
verschillende waterschappen met de laagste
en hoogste bedragen per km buis zit ongeveer
een factor 10. Voor een inhoudelijk
oordeel over de beleidsmatige invloed van
waterschappen op de gemeentelijke verbeterinvesteringen
is nader onderzoek nodig.
l 1
€ / km buis vrijven/al / jaar
119
2016-2020
2011-2015

E Financiën
E3 Kapitaallasten, directe afschrijvingen
en voorzieningen l
Gemiddeld zijn de kapitaallasten tussen 2006 en 2009 met 8,5% gestegen, bij de
grotere gemeenten fors meer dan de kleinere. De grootste gemeenten zien hun
kapitaallasten in 10 jaar verdrievoudigen. Zij schrijven ook het meest direct af.
De komende 6 jaar nemen de directe afschrijvingen met in totaal 24% toe. De
gemeenten hebben 1.350 miljoen euro gespaard ten behoeve van de riolering,
nog geen 2% van de vervangingswaarde van de complete riolering.
120
V
>*'
.ij* 1

Bijlage F2 geeft een overzicht van de
systematieken en keuzemogelijkheden van
gemeenten om hun investeringen om te zetten
in kosten. Hier volgt een overzicht van
de kapitaallasten, directe afschrijvingen en
voorzieningen van gemeenten ten behoeve
van de riolering.
Kapitaallasten
Gemiddeld over alle gemeenten waren de kapitaallasten
in 2006 4.400 euro (prijspeil 2009)
en in 2009 4.800 euro per km systeembuis.
Dat is een stijging van in totaal 8,5%, gemiddeld
2,8% per jaar, gecorrigeerd voor inflatie.
De gemiddelde landelijke stijging zal tussen
2011 en 2016 naar verwachting toenemen
naar gemiddeld 3,1% per jaar. In 2009 lag de
10%-90%-range tussen 1.700 en 9.200 euro.
Het aandeel van de kapitaallasten in de totale
kosten neemt voor alle gemeenten tussen
2006 en 2016 toe van 40% naar 45% (zie El).
De gemiddelde kapitaallasten per km systeembuis
nemen af bij toenemende gemeentegrootte.
Omdat de kapitaallasten bij de
grotere gemeenten sterk stijgen, worden de
verschillen tussen de gemeentegrootteklassen
met de jaren wel kleiner. De kapitaallasten
van de grootste gemeenten verdrievoudigen
in 10 jaar tijd, terwijl bij de kleinste gemeenten
de kapitaallasten tussen 2008 en 2014
ongeveer gelijk blijven en daarna dalen.
De kleine gemeenten hebben gemiddeld een
hogere rioolheffing en een hogere voorziening
(zie verderop en E5), waardoor zij in
de toekomst meer direct kunnen afboeken.
Die verwachting spreken zij ook uit. De grote
gemeenten met lagere heffing en voorzieningen
moeten juist meer financieren. Bovendien
nemen bij de kleine gemeenten de investeringen
in de toekomst het sterkst af. Een aanvullende
verklaring kan zijn dat in het verleden
relatief veel drukriolering (zie B5) is
aangelegd die een relatief korte afschrijvingtermijn
kent. De kleinste gemeenten kunnen
kapitaallasten van nieuwe investeringen dan
met het vrijvallen van de oude compenseren.
E3 Kapitaallasten, directe afschrijvingen en voorzieningen
121
Kapitaallasten 2006-2016
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Kapitaallasten 2009
laar
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (366 respondenten)
Kapitaallasten 2011-2016 naar gemeentegrootte
0-10 10-20 20-50 50-100 >100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)

Ontwikkeling directe afboekingen 2006-2016
iiLi h
ui ii i
MIM
0-10 10-20 20-50 50-100 >100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Directe afboekingen 2006-2016
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Som kapitaallasten en directe afboekingen 2006-2016
10-20 20-50 50-100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
2006-2010(2006-100)
2011-2016(2011-100)
Directe afboekingen
Kapitaalslasten
E Financiën
122
Directe afboekingen
In 2009 boekte 34% van de gemeenten een
deel van de investeringen direct af. Dit is
fors meer dan het aantal gemeenten (5%)
dat bij de economische levensduur (afschrijvingstermijn)
een termijn van 1 jaar invulde.
Gemiddeld boekten gemeenten in 2009 1.200
euro per km systeembuis direct af. De kosten
van direct afgeboekte investeringen vormen
in 2009 14% van de totale kosten van de
gemeenten (zie El). In de periode 2010-2016
nemen de directe afboekingen landelijk naar
verwachting met 24% toe, per jaar is dat zo'n
3,7%. Het aandeel in de totale kosten wijzigt
nauwelijks. Alle groepen gemeenten verwachten
meer direct te gaan afboeken. Dat is
begrijpelijk, want direct afboeken is uiteindelijk
veel goedkoper dan financieren door
lenen (zie ook bijlage F2).
Zowel in de achterliggende jaren 2006-2009
als in de verwachting voor de komende jaren
2010-2016 boeken de grootste gemeenten
beduidend meer direct af dan de andere
groepen gemeenten, die elkaar en het
gemiddelde niet veel ontlopen.
Directe afboekingen en kapitaallasten
opgeteld
Het totaal van de directe afboekingen en de
kapitaallasten stijgt eveneens in de periode
2006-2016, in absolute zin alsook in relatieve
zin. Tussen 2006 en 2016 neemt het aandeel
van directe afboekingen en kapitaallasten
in de totale kosten toe van 55% naar 61%.
Tussen de gemeentegrootteklassen bestaan
grote verschillen. Over vrijwel alle jaren zijn
de opgetelde kosten (directe afboeking en
kapitaallasten) bij de middelgrote gemeenten
het laagst.
De kleinste gemeenten stabiliseren vanaf 2010
rond de 8.000 euro per km systeembuis, terwijl
zij wel fors blijven investeren (zie E2).
Zoals gezegd lijkt een combinatie van aflopende
kapitaallasten (mechanische riolering) en
meer direct afboekingen de verklaring. Alle
andere groepen stijgen in meer of mindere
mate door. De stijging is het hoogst bij de
grootste gemeenten: 115% in 10 jaar tijd. In
de verdere toekomst na 2016 zal deze stijging

waarschijnlijk minder zijn, omdat de grote
gemeenten veel direct afschrijven. Deze direc­
te afschrijvingen stijgen eenmalig door een
verhoging van het investeringsniveau, maar
blijven daarna constant, terwijl eenzelfde
investering via kapitalisatie jaarlijks stijging
op stijging blijft geven (zie ook bijlage F2).
In West-Nederland liggen verhoudingsgewijs
de meeste gemeenten met hoog totaal van
kapitaallasten en directe afboekingen.
Dit houdt verband met de aanwezige slappe
bodem en de mate van stedelijkheid.
Afschrijven van investeringen
De door gemeenten gehanteerde economische
afschrijvingstermijnen en de toegerekende
rente zijn van grote invloed op de hoogte van
de kapitaallasten (zie bijlage F2). Voor het
omzetten van investeringen naar jaarlijkse
kapitaallasten hanteren de meeste gemeenten
een vaste rekenrente (als maat voor de varia­
bele marktrente). Elf gemeenten rekenen
zonder rente. Gemiddeld rekenen gemeenten
met 4,7% rente voor hun investeringen.
Afschrijvingstermijn per type
stelselonderdeel
De economische afschrijvingstermijn is voor
alle gemeenten lager dan de technische
levensduur (zie C7). De economische afschrij­
vingstermijn van rioolbuizen varieert van
1 jaar tot 80 jaar. 80% van de gemeenten
hanteert een termijn van 40 tot 60 jaar, het
gemiddelde is 49 jaar (n=399). Dit gemiddel­
de is exclusief de 16 gemeenten die aangeven
volledig direct af te boeken.
Voor randvoorzieningen is de afschrijvingster­
mijn gemiddeld 47 jaar. Voor het mechanische
gedeelte van gemalen (pompen en elektrische
besturing) ligt het gemiddelde op 18 jaar, voor
het bouwkundige gedeelte 40 jaar. De econo­
mische afschrijvingstermijn van buizen is het
hoogst bij middelgrote gemeenten (51 jaar).
De kleinste en grootste gemeenten ligger iets
lager (45 resp. 43 jaar). Bij randvoorzieningen
treden ongeveer dezelfde verschillen op.
E3 Kapitaallasten, directe afschrijvingen en voorzieningen
123
• < 3.000
• 3.000-4.000
• 4.000-5.000
• 5.000-6.000
• 6.000-7.000
• 7.000-8.000
• 8.000-9.000
D > 9.000
• Geen gegevens
Som van kapitaallasten en directe afboekingen (€/km buis/j)
Rekenrentes kapitaallasten / voorziening
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (343 respondenten)
Economische levensduur
Aandeel gemeenten (403 respondenten)
v=^
Rekenrente kapitaallasten
Rekenrente voorziening
Economische levensduur
vrijvervalbuizen
Economische levensduur
randvoorzieningen
Economische levensduur
gemalen bouwkundig
Economische levensduur
gemalen mechanisch

Stand voorzieningen per 01-01-2010
10-20 20-50 50-100 >100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners]
Stand voorzieningen per 01-01-2010
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (359 respondenten)
Stand voorzieningen naar gemeentegrootte
10-20 20-50 50-100 =-100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
E Financiën
124
Voor gemalen (bouwkundig) hanteren alle
categorieën dezelfde afschrijvingstermijn,
voor gemalen (mechanisch) zitten alleen de
grootste gemeenten iets hoger op 22 jaar.
De economische afschrijvingstermijn bij
gemeenten die direct afboeken (via een
spaarvoorziening) is 1 jaar. Sommige gemeenten
boeken direct af via een voorziening én
kapitaliseren. Een deel van die gemeenten
zit in een transitie van de ene naar de andere
werkwijze. Bij die groep zijn meestal de
afschrijvingstermijnen van de (in het verleden)
gekapitaliseerde investeringen ingevuld.
Over de investeringen gezien boeken
gemeenten daardoor meer direct af dan
uit deze grafieken is af te lezen.
Voorzieningen
In de benchmark is gevraagd naar het geheel
van voorzieningen en reserves. Geen onderscheid
is gemaakt naar bijvoorbeeld een
voorziening voor toekomstig onderhoud
(veroorzaakt door huidig gebruik) en een
spaarvoorziening voor toekomstige rioolvervanging
(om de hoogte van de rioolheffing
in de toekomst te drukken) vanwege verschillen
in interpretatie en toerekening tussen
gemeenten.
Stand voorzieningen in 2010
De gemeenten (n=359) samen hadden op
1 januari 2010 1.350 miljoen euro in hun
voorzieningen (inclusief reserves) ten behoeve
van de riolering. Dat lijkt misschien veel,
maar is nog geen 2% van de 65 miljard euro
(exclusief btw) die nodig zou zijn om het
gehele Nederlandse rioolstelsel te vervangen.
Er wordt dus beperkt gespaard voor toekomstige
rioolvervanging.
Gemiddeld hadden de gemeenten per km
systeembuis 15.700 euro in hun voorzieningen
(inclusief reserves) zitten. De 10%-90%-range
loopt van 0 tot 40.000 euro per km systeembuis.
Het gespaarde bedrag per km systeembuis
neemt af naarmate gemeenten groter
worden. Het verschil tussen de gemiddelde
grootste en kleinste gemeente is bijna een
factor 3.

Het totaal gespaarde bedrag is het hoogst
in de categorie gemeenten met 20.000-
50.000 inwoners: 620 miljoen euro, niet
alleen omdat deze groep de grootste hoeveelheid
riolering heeft liggen, maar ook
door de relatief hoge dotatie per km.
De kleinere gemeenten hebben een nog iets
hoger gespaard bedrag per km rioolbuis.
De benchmark vraagt gemeenten over een
reeks van jaren hoeveel zij netto doteren
(toevoegen) aan de voorziening/reserve.
Onttrekkingen voor investeringen brengen
de dotatie dan omlaag, eventueel tot onder
nul. De 10%-90%-range voor dotaties in
2009 loopt van -1.600 (dus netto onttrekking)
tot 4.800 euro per km systeembuis.
De verschillen binnen een willekeurige
gemeentegrootteklasse over de jaren zijn groter
dan de verschillen tussen de categorieën.
De dotaties tot en met 2009 liggen in alle
gevallen hoger dan daarna. In 2010 is sprake
van een grote terugval, die een of meerdere
jaren houdt, waarna vanaf 2012/2013 weer
een lichte stijging volgt. Dit geldt niet voor
de grootste gemeenten, zij hadden al structureel
lagere dotaties dan de andere gemeenten
en bouwen die helemaal af.
Rentetoerekening aan voorzieningen
57% van de gemeenten (n=343) rekent geen
rente toe aan voorzieningen. Inclusief die
nulwaarden is de gemiddelde rekenrente
op voorzieningen 1,9%, exclusief de nulwaarden
4,2%.
Een en ander leidt tot een verschil tussen de
gehanteerde rentes voor de gedane investeringen
en de voorzieningen. 3% van de
gemeenten hanteert geen of een lagere rente
voor investeringen dan voorzieningen. Bij 31%
is er geen verschil en bij 51% is het verschil
tussen de rente op investeringen en die op
de voorziening 4% of groter.
Ter illustratie, met een effectieve rente van
4% (dat is rente minus inflatie) zijn de kosten
voor een investering met een economische
afschrijvingstermijn van 60 jaar aan het einde
van de periode een factor 2,7 hoger dan bij
directe afschrijving (zie ook bijlage F2).
E3 Kapitaallasten, directe afschrijvingen en voorzieningen
3.000
2.500 4
* 2.000 •}
| 1.500
a 1.000
E
ï 500
125
0
-500
Dotatie voorzieningen 2009
Aandeel gemeenten (333 respondenten)
Dotatie voorzieningen 2006-2016
1 1 r P Mir
0-10 10-20 20-50 50-100 >100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Rekenrenteverschil (kapitaallasten minus voorzieningen)
Aandeel gemeenten (332 respondenten)
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016

•
•
tfT**
E4 Beheerkosten
E Financiën
De totale beheerkosten van gemeenten zijn gestegen van 3.870 euro per km
systeembuis in 2006 naar 4.650 euro in 2009. Voor de komende jaren verwachten
de meeste gemeenten dat de totale operationele kosten gelijk blijven. Bodem,
stedelijkheid en leeftijd van de riolering hebben duidelijke invloed op de totale
operationele kosten. Bij alle gemeentegrootteklassen zijn de onderzoeksuitgaven
sterk omhooggegaan.

Beheerkosten in de benchmark
De beheerkosten (ook wel genoemd operationele
kosten) zijn de jaarlijkse kosten die
een gemeente maakt voor het beheren en
in stand houden van de huidige riolering.
Uitbreiding, vervanging en renovatie van het
stelsel maken deel uit van de investeringen
en vallen niet onder de beheerkosten.
De benchmark splitst de beheerkosten in vier
deelposten: personeelskosten (inclusief inhuur),
reparaties, onderzoek en overige operationele
kosten. Onder die laatste post vallen ook de
indirecte kosten zoals straatvegen, bestrating
en baggeren, die een gemeente onderbouwd
(deels) mag toerekenen aan de rioleringszorg.
Eerst vindt u een analyse van de totale
beheerkosten, daarna komen de deelposten
aan bod. Hierbij staan voor onderlinge vergelijkbaarheid
de operationele kosten per
km systeembuis centraal (zie bijlage Fl).
Beperkte verschillen in totale kosten
De totale beheerkosten voor alle gemeenten
bedragen in 2009 480 miljoen euro (n=357).
Per km systeembuis is het gemiddelde
4.650 euro. De 10%-90%-range loopt van
2.500 tot 8.200 euro per km systeembuis.
De beheerkosten maken per jaar zo'n 40%
uit van de totale kosten van de gemeenten.
De beheerkosten zijn nader te verdelen in
personeelskosten (16%), onderzoekskosten
(2%), reparatiekosten (8%) en overige beheerkosten
(18%). Op deze deelaspecten wordt
verderop ingegaan.
Alle operationele kosten zijn in de periode
2006-2009 toegenomen. In 2006 bedroeg
het totaal 3.870 euro per km systeembuis
(prijspeil 2009), in 2009 was dat gestegen
met 20% tot 4.650 euro, een gemiddelde
jaarlijkse stijging van 6,3%. De onderlinge
verhouding van de deelposten blijft vrijwel
gelijk. Alleen onderzoek neemt gaandeweg
toe van 4,4% naar 6,1%. Dit is de financiële
weerslag van de toegenomen onderzoeksinspanningen
van gemeenten (zie ook C5).
E4 Beheerkosten
16.000
14.000
12.000
•f 10.000
a 8.000
I 6.000
127
4.000
2.000
0
Beheerkosten - totaal 2009
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (381 respondenten)
Uitsplitsen beheerkosten 2006-2010
• Overig
• Onderzoek/meten
• Reparaties
• Personeel
Toename operationele kosten 2006-2009 (€/km buis)

g mo
S 75
1
g. 50
« 25
4.000
, 3.000
2.000
1.000
Ontwikkeling totale beheerkosten 2006-2016
r +nrt
n • ii •
ii•• • • 2006-2010
10-20 20-50 50-100 >100
Gemeentegrootte (xl.000 inwoners)
Beheerkosten totaal - 2006-2010
r PI
i i i
i i i
i i i
*a^
i r
i i
i i
i i
10-20 20-50 50-100 >100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Totale beheerkosten 2006-2016 naar stedelijkheid
0-500 500-1.000 1.000-1.500 1.500-2.500 >2.500
Omgevingsadressendichtheid
Totale beheerkosten 2006-2016 naar grondslag
0-25% 25-50% 50-75% 75-100% NL
% veen + kleiveen
(2006 = 100)
2011-201S (2011 = 100)
2006
2007
2008
2009
E Financiën
128
Komende jaren geen stijging verwacht
Voor de periode 2011-2016 verwachten de
gemeenten bovenop de inflatie gemiddeld
geen stijging van de beheerkosten. Alleen de
grootste gemeenten verwachten een stijging
van 6%. Voor een deel is de kostenverwachting
voor 2011-1016 te verklaren uit de wijze
waarop gemeenten de vragenlijst hebben
ingevuld. Veel gemeenten hebben de uitgaven
in 2010 doorgetrokken naar de toekomst,
mogelijk bij gebrek aan precies inzicht in de
komende (externe) ontwikkelingen.
Middelgrote gemeenten beheren
goedkoper
Voor alle jaren zijn de totale operationele
kosten het laagst bij de gemeenten met
20.000-50.000 inwoners. Alle andere groepen
liggen boven het gemiddelde. Gemeenten
met 20.000-50.000 (30%) en 50.000-100.000
inwoners (32%) stijgen het hardst over de
vier jaren 2006-2009, bij de 100.000+gemeenten
is de stijging het laagst (14%).
De onderlinge verschillen naar gemeentegrootte
zijn kleiner bij de totale beheerkosten
dan bij de afzonderlijke deelposten.
Stad, slappe bodem en ouder stelsel
fors duurder
In de periode 2006 tot en met 2016 zijn de
totale beheerkosten bij de groep zeer sterk
stedelijke gemeenten afhankelijk van het jaar
43% tot 53% hoger dan het gemiddelde over
alle gemeenten. De andere groepen gemeenten
ontlopen elkaar niet veel, er is een lichte
afname bij afnemende stedelijkheid. De operationele
kosten nemen ook toe naarmate
het aandeel klei en veen in de bodem groter
wordt. De beheerkosten zijn het hoogst bij
de groep met de slapste bodem.

Er zijn slechts beperkte regionale verschillen
in de totale beheerkosten per km systeembuis.
In West-Nederland zijn ze relatief hoog,
door de daar aanwezige slappe bodem en
mate van stedelijkheid. Maar ook in Zuidwest-
Brabant en Limburg hebben gemeenten relatief
hoge beheerkosten. De verschillen in kostenstijging
tussen 2006 en 2010 zijn niet aan
regionale aspecten te relateren.
Alleen bij de gemeenten met een stelselleeftijd
hoger dan 40 jaar wijken de totale
beheerkosten per km systeembuis af van het
gemiddelde. In 2006 liggen ze 26% boven het
gemiddelde en dit neemt in 2016 toe tot naar
verwachting 82%. De factor tussen de kosten
van de gemeenten met de oudste en jongste
leeftijd bedraagt dan bijna een factor 3.
Stijgende kosten voor personeel
In 2006 volgden de personeelskosten een
U-curve en hadden de gemeenten met
20.000-50.000 inwoners de laagste kosten
per km rioolstelsel. Door een sterke kostentoename
van deze groep zijn in 2010 de
personeelskosten bij de grootste gemeenten
het laagst. De stijging van de personeelskosten
is in overeenstemming met de toegenomen
formatie binnen de betreffende
categorieën, (zie Cl). Alleen bij de groep
grootste gemeenten nemen de personeelskosten
per km systeembuis niet toe.
E4 Beheerkosten
129
D < 3.000
• 3.000 - 4.000
• 4.000 - 5.000
• 5.000 - 6.000
• > 6.000
• Geen gegevens
Operationele kosten 2009 (€/km systeembuis)
Totale beheerkosten 2006-2016 naar stelselleeftijd
>40 30-40 25-30 20-25 100 NL
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)

100
o
Kosten reparaties 2006-2010
0-10 10-20 20-50 50-100 >100
Semeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Onderzoekskosten 2006-2010
rr r
ii i i i i
0-10 10-20 20-50 50-100 >100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
2006
2007
2008
2009
2010
E Financiën
130
Meer geld naar reparaties
In 2010 geven gemeenten gemiddeld
1.000 euro per km systeembuis per jaar uit
aan reparaties (zie C8). Dat is 31% meer dan
in 2006. Gemeenten met meer dan 100.000
inwoners besteden het minst aan reparaties.
De reparatiekosten per km systeembuis stijgen
tussen 2006 en 2010 het sterkst (84%)
bij de middelgrote gemeenten.
Onderzoek steeds prominenter
Bij alle gemeentegrootteklassen stijgen
de onderzoeksuitgaven sterk (zie ook C5).
De uitgaven per km systeembuis volgen een
U-curve. Hierbij geven de kleinste gemeenten
het meest uit, gevolgd door de grootste
gemeenten. Middelgrote gemeenten besteden
gemiddeld het minst aan onderzoek.
Overige beheerkosten als restpost
Niet alle gemeenten konden een specificatie
van de operationele kosten voor 2006-2010
opgeven. Sommige hebben alleen een totaal
bij de post 'overig' ingevuld. Dit verklaart de
hoge overige beheerkosten per km systeembuis
van een aantal gemeenten. De 10%-
90%-range (inclusief gemeenten zonder
opgave van overige operationele kosten)
loopt van 260 tot 4.400 euro per km
systeembuis. De relatieve verschillen bij
uitsplitsing naar gemeentegrootte zijn klein.

E4 Beheerkosten
131

tSl\aat)iM et
E Financiën
moert* acnnnsw inawnwn m P» aruroiy i
voer K* tarainjim van da ml» mYaJcfis vind» aanslag intoanoA.
TWHÉMBB
VWnjl*IUniiraajnBiiriamyonamnl»MIUf1auflail^tfaiW«"fl Bum»fï*kinmpiliw
nlauvnr gimMlllt doofgogtven. 4«n wHlRfl UW nacaiin-nxwd»
aanslag vrfOMXt*«!! U krijgt van da nfral4(0«enh«tfin1 paruwi »1D twiMlcnfl >*- VtMUbCrinQ van da» ha*rjciyml
put nnitH vu d*> nplon» b-J vi**ao& van fl> iwmaig
-HSS-
H^-^.MÖ^i-^-
CO*"*!
m.4^**^'
MÏ9
^ j , JU* 1 "'
E5 Rioolheffing
v,aa^ t>*s

Rioolheffing en kostendekking
De kosten die een gemeente voor de
rioleringszorg maakt, kan zij dekken door
eigenaren en/of gebruikers van woningen of
bedrijven rioolheffing op te leggen. De rioolheffing
wordt gebruikt om de kapitaallasten
en de jaarlijkse beheerkosten te bekostigen,
en verder kan een gemeente kiezen te sparen
voor de toekomst, of juist de lasten vooruit
te schuiven naar toekomstige belastingbetalers.
Gemaakte keuzes in het verleden
bepalen (deels) welke ontwikkeling het
tarief nu en in de toekomst maakt.
Tariefsystemen: vooral vast bedrag
De hoogte van de heffing kan voor de (potentiële)
belastingbetalers op diverse manieren
worden bepaald. Meer dan tweederde van
de gemeenten (70%) hanteert een vast tarief.
Andere gemeenten baseren hun tarief op
waterverbruik (17%), huishoudenomvang
(10%) of WOZ-waarde (2%). De laatste drie
kunnen ook gecombineerd zijn met een vaste
heffing. Voor de berekening van het tarief
bij waterverbruik gaat dit onderzoek uit van
50 m3 (eenpersoonshuishoudens) en 150 m 3
(meerpersoonshuishoudens) per jaar.
Een heffing gebaseerd op de WOZ-waarde
komt voornamelijk voor bij gemeenten met
meer dan 50.000 inwoners, de kleinere
gemeenten heffen meer (tot 34%) naar huishoudenomvang
en waterverbruik. Geografisch
is enige clustering te zien van buurgemeenten
met eenzelfde heffingswijze.
E5 Rioolheffing
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
• Vast tarief
Tariefsystemen
10-20 20-50 50-100 >100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Heffingsmaatstaf grondslag voor de rioolheffing
• Omvang huishouden
• Waterverbruik
• WOZ-waarde
• Geen gegevens
133
v^
WOZ-waarde
Vastrecht
Afhankelijk van waterverbruik
Afhankelijk van huishoudensomvang

Rioolheffing per eenpersoonshuishouden (€/j)
Rioolheffing per meerpersoonshuishouden (€/j)
V^
E Financiën
134
Rioolheffing 2010
De totale opbrengst aan rioolheffing in 2010
van alle gemeenten is 1,28 miljard euro. Dat
is 16% van de totale gemeentelijke heffingsopbrengsten
en 2,4% van de totale gemeentelijke
inkomsten (inclusief Gemeentefonds).
Aangezien de gemeentelijke belastingen 3,5%
uitmaken van de totale belasting- en premieopbrengst
van alle overheden, vormt de
rioolheffing voor een gemiddeld huishouden
slechts 0,6% van de totale belastingdruk.
Een overzicht per gemeente vindt u op de
kaarten. Gemiddeld vragen de gemeenten in
2010 155 euro per eenpersoonshuishouden
en 167 euro per meerpersoonshuishouden.
De 10%-90%-range per huishouden loopt
van 95 tot 238 euro (eenpersoons) en van
122 tot 257 euro (meerpersoons).
Zo'n 73% van de gemeenten maakt geen
onderscheid in huishoudenomvang. Eenpersoonshuishoudens
betalen in het zuiden van
het land vaker minder ten opzichte van meerpersoonshuishoudens
dan in het noorden van
het land. Eenpersoonshuishoudens betalen
het minst in gemeenten die volledig heffen
op basis van waterverbruik, dus zonder vast
bedrag. Voor hen is de heffing daar eenderde
van die voor een meerpersoonshuishouden.

De hoogte van de heffing per huishouden
neemt in 2010 af met de gemeentegrootte.
De kleinste gemeenten vragen per huishouden
53% meer dan de grootste gemeenten.
Op grond van deze cijfers is geen waardeoordeel
te geven over de hoogte van de rioolheffing.
Een hogere heffing zou het gevolg kunnen
zijn van een groot aantal variabelen,
zoals de rentestand, het tempo van sparen
voor de toekomst, de gekozen afschrijvingstermijnen,
kostenverhogende omgevingskenmerken
(bodem, stedelijkheid) en/of een
ondoelmatige uitvoering van de rioleringszorg
Ontwikkeling van de rioolheffing tot 2010
Sinds 1985 is de totale opbrengst aan rioolheffing
(tot 1998 rioolrecht) over alle
gemeenten zonder inflatiecorrectie gestegen
van 142 miljoen euro naar bijna 1,3 miljard
euro in 2010. Voor een groot deel is dat het
gevolg van de invoering van de rioolheffing
bij veel gemeenten en een forse afname van
bekostiging van de riolering uit algemene
middelen (OZB) ten faveure van bekostiging
uit de rioolheffing (omgekeerd gezegd: de
kostendekkendheid van de rioolheffing is
aanzienlijk toegenomen). In 1985 dekte de
rioolheffing 38% van de jaarlijkse uitgaven,
in 2008 was dat gestegen naar 98%.
Bovendien zijn deze CBS-cijfers niet gecorrigeerd
voor inflatie. Na inflatiecorrectie
bedraagt de gemiddelde stijging over 25 jaar
7,4% per jaar. In de jaren 2006 tot en met
2010 stegen de totale inkomsten rioolheffing
voor alle gemeenten met 27%, dat is gemiddeld
4,9% per jaar. Dat is al duidelijk lager
dan het gemiddelde over 25 jaar, en bovendien
vertraagt de stijging van de curve in
de jaren 2009 en 2010 nog verder.
E5 Rioolheffing
135
Rioolheffing huishoudens 2010
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (430 respondenten)
Rioolheffing huishoudens 2010
rij
inn
0-10 10-20 20-50 50-100 >100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Samenvatting ontwikkeling rioolheffing
— Eenpersoons
~~ Meerpersoons
Eenpersoons
Meerpersoons
Totale lasten
Totale lasten prijspeil 2010
Totale opbrengst rioolopheffing
Totale opbrengst riooheffing prijspeil 2010

D 7%
Rioolheffing meerpersoonshuishoudens 2006-2010
r r r r i
0-10 10-20 20-50 50-100 >100
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Stijging rioolheffing 2006-2010 per huishouden (%/j)
Geen gegevens
Q^^y
900
800
700
g «>°
? 500
S 400
f 300
200
100
0
•u^
2006
2007
2008
2009
2010
Ontwikkeling rioolheffing meerpersoonshuishoudends 2006-2010
25% 50% 75%
Aandeel gemeenten (423 respondenten)
E Financiën
136
Over de periode 2006-2010 nemen in de
grootste gemeenten de heffingen toe met
totaal 30%, in de overige gemeentegrootteklassen
met 20-25%. Met 35 euro gingen
de heffingen in absolute zin het meest
omhoog in de groep 10.000-20.000 inwoners.
De stijging per gemeente vindt u op de kaart.
De 10%-90%-range van stijgende heffingen
tussen 2006 en 2010 loopt van 2,2 tot 44%.
Gemeenten met een heel hoog stijgingspercentage
hadden eerder vaak een lage heffing
in absolute zin (euro's).
Verwachte ontwikkeling rioolheffing
2011-2016
Daar waar de rioolheffing tussen 2006 en
2010 jaarlijks steeg met 4,9%, geven de verwachte
(begrote) totale rioolheffinginkomsten
voor de periode 2010 tot en met 2016 een
jaarlijkse stijging aan van 3,9%. Dat past bij
de neerwaartse afbuiging die zichtbaar is in
de totale heffingsinkomsten in de afgelopen
twee jaar. De verdubbeling van de inkomsten
uit rioolheffing ieder decennium, zoals
geprognosticeerd in de benchmark in 2005
zal bij doorzetten van deze trend niet langer
plaatsvinden. 2

Rioolhefffing komt vooral van huishoudens
Uit de totale heffingsinkomsten is ook te
berekenen dat het aandeel van de bijdrage
van huishoudens hierin gemiddeld 88% ligt.
Met toenemende gemeentegrootte neemt
de relatieve bijdrage van huishoudens in de
totale heffingsinkomsten gemiddeld iets af.
In de benchmark heeft 11% van de gemeenten
aangegeven dat de huishoudens verantwoordelijk
zijn voor de volledige rioolheffinginkomsten.
Bron: CBS
' Rioleringsatlas van Nederland, Stichting RIONED (2005),
prognose op basis van de trend uit de voorliggende twee
decennia in combinatie met de toen nog uit te voeren
(milieu)inspanningen door gemeenten.
E5 Rioolheffing
U7
Ontwikkeling heffingsinkomsten 2006-2016
0-10 10-20 20-50 50-100 >100 NL
Gemeentegrootte (x 1.000 inwoners)
Aandeel huishoudens in oobrenost rioolheffina 2010
2006-2010 (2006-100)
2010-2016 (2010-100)

F Bijlagen
F Bijlagen
138

Fl Verklarende woordenlijst en gebruikte afkortingen
F2 Kosten uit investeringen, kostendekking en rioolheffing
F3 Klanttevredenheidsonderzoek (juni 2010)

*Z
F Bijlagen
** °S • -cr. i*«
:s?öfts^ m
31 "•' ri,tw IM" 1 '"«- »WBd» ivin fc^ d
*2 *B
•••'»>
«* C uL rilt* fljtpd JWW d« tPPet inw^r nni; n;n.r wJ
»* l ïSspji»i«ewijiiiiUÏWtEbB
rtoVBÉ"' ^b, Utht M) »wc »antcBBen vin riolen
„ doolde, h. gcriqoidï, [botbo UnJbeux * r D oinde J vc n of onupiucn, w.uibij vecht debovga-
Sio^jtLg onder koim t* li«Ä"i
viti it&luv bij
riS^^VTifr TtelaiMpMiteit onyoidatndt tn »aan it sturen
nk.
cl«! loOi rioolstelsel liic ald/j
fioieo» 1 " doleerde, h. RWiolterd^ vanden Tiwl of i»
ri*fc^°". J^tcn. «n stüdswijk riderai.
^ wo m - ^ ^ r l(^crcri; i samcrotüt van unie o
^ïïrian
140
tellcl t0,t hcl complex *in O**»
tdet Utncps
mitt£ tiokn oiiuwpL
£*•* urn. Tin.
ripptt &; -»-,,, lw
r^neirooli.
lip« tv/r,
ripiiUitM
ripvltixt! .
bouü f. ,
Hlpujr^ïh 'o
'iJEultKlpuar
rei;.« wiflfoin
ril» '

Verklarende woordenlijst
Afkoppelen
Het duurzaam scheiden van hemelwaterafvoer
en vuilwaterafvoer, waardoor het vuilwaterriool
en de rioolwaterzuivering niet onnodig worden
belast met hemelwater en overstortingen op
oppervlaktewater afnemen. Het hemelwater
gaat dan naar het oppervlaktewater of in de
bodem (infiltreren). Zie C7 en D4.
Basisinspanning
Een bepaalde minimale inspanning die
gemeenten doen voor het voldoen aan het
emissiespoor. Het is een norm met tot doel
de vuiluitworp door overstortingen te verminderen.
Gemeenten moesten in principe
voor 2005 aan de basisinspanning voldoen.
Maatregelen zijn onder meer vergroting van
de bergingscapaciteit (bovengronds en in
bijvoorbeeld bergbezinkbassins) en het afkoppelen
van verharde oppervlakken. Zie D4.
Benchmark
Het vergelijken van prestaties en achterliggende
processen en factoren in een organisatie
met de best presterende organisatie
[good practice), met als doel het verbeteren
van de eigen prestaties. Voor nadere informatie
over de Benchmark rioleringszorg,
zie www.benchmarkrioleringszorg.nl
Bodemfactor
Gewogen gemiddelde aandeel van de
verschillende grondsoorten onder land en
van het binnenwater in het totale oppervlak
van de gemeente. Wegingsfactor ten behoeve
van de verdeling van middelen uit het Gemeentefonds,
die de relatieve kostenverschillen
indiceert tussen de verschillende bodemtypen.
Gehanteerde deelfactoren per grondsoort:
• Land: goede grond 1,00
• Land: klei 1,30
• Land: kleiveen 1,45
• Land: veen 2,10 (tot 2007:1,60)
• Binnenwater 1,00
Zie ook: Slechte bodem en A2.
Drooglegging
Het hoogteverschil tussen de waterspiegel
in een waterloop en het grondoppervlak
(maaiveld). Zie A3.
Fl Verklarende woordenlijst en gebruikte afkortingen
Economische afschrijvingstermijn
De tijdsperiode waarover gemeenten op hun
financiële balans een type rioleringsobject
afschrijven. Zie E3.
Grondwaterzorgplicht
Sinds 2008 hebben gemeenten een zorgplicht
voor het in het openbaar gemeentelijke
gebied treffen van maatregelen om structureel
nadelige gevolgen van de grondwaterstand
voor de aan de grond gegeven bestemming
zoveel mogelijk te voorkomen ofte beperken,
voor zover gemeentelijke maatregelen doelmatig
zijn en het niet de verantwoordelijkheid
van het waterschap of de provincie is
om maatregelen te nemen.
De gemeente is voor de burger met grondwateroverlast
het eerste aanspreekpunt, waarna
de gemeente als regisseur naar een oplossing
toewerkt. Voor deze nieuwe zorgplicht dient
de gemeente in het GRP vast te leggen hoe
zij 'structurele grondwateroverlast' definieert:
wat is structureel en welke overlast is toelaatbaar.
De zorgplicht heeft het karakter van
een inspanningsplicht, werkt niet met terugwerkende
kracht en leidt niet tot aansprakelijkheid
voor schadesituaties uit het verleden.
Zie A3 en C5.
Hemelwaterzorgplicht
De hemelwaterzorgplicht draagt gemeenten
op hemelwater doelmatig in te zamelen en
te verwerken. Het gaat dan om hemelwater
op openbaar terrein en dat wat perceelseigenaren
redelijkerwijs niet zelf kunnen
verwerken. De perceelseigenaar blijft zelf
verantwoordelijk voor de verwerking van
het hemelwater op eigen terrein.
Een gemeente dient dus te beoordelen (en
in het GRP vast te leggen) in welke situaties
de particulier redelijkerwijs zelf het hemelwater
kan verwerken. Voor die situaties waar
verwerking aan de bron redelijkerwijs niet
mogelijk is, moet de gemeente voorzieningen
treffen om het overtollige hemelwater af te
voeren via een gemeentelijke voorziening.
Welke voorziening dit is maakt voor de zorgplicht
niet uit, hoewel het rijksbeleid een
voorkeur uitspreekt voor gescheiden afvoer
en verwerking. Uitgangspunt bij de gemeentelijke
keuzes is doelmatigheid.
Zie D4.
141

F Bijlagen
Omgevingsadressendichtheid
Een door het CBS gedefinieerde maat voor de
stedelijkheid op basis van het aantal adressen
binnen een cirkel van één kilometer rond ieder
adres (zie Al).
Overstorting
Werking van een overstort tijdens hevige
neerslag, waarbij een mengsel van vuilwater
en hemelwater wordt afgevoerd naar het
oppervlaktewater, om wateroverlast en
gezondheidsrisico's in bebouwd gebied te
voorkomen. Zie B4.
Pompovercapaciteit
Het deel van de capaciteit van een riool(eind)
gemaal dat beschikbaar is voor de afvoer
van ingezamelde neerslag, naast de basiscapaciteit
die benut wordt voor de meer
constante aanvoer van vuilwater. Zie C3.
Slechte bodem
Een vijf meter dik, aaneengesloten holoceen
veen-, klei- of klei/veenpakket dat voorkomt
binnen acht meter van het maaiveld, met
maximaal in totaal 50 cm zandlaag. Nadere
onderverdeling in 3 categorieën: veen, klei/
veen en klei. Zie ook: Bodemfactor en A2.
Systeembuis
Een door Stichting RIONED geïntroduceerde
maat voor de totale stelselgrootte om een
vergelijking tussen gemeenten mogelijk
te maken zonder invloed van de aanwezige
stelseltypen riolering. Dat is belangrijk voor
de (vele) gemeenten die (fors) hebben geïnvesteerd
in andere dan vrijvervalriolering,
dit in hun kostendekking hebben opgenomen,
en er ook beheerinspanningen aan verrichten.
De 'systeembuis' is een rekenkundige optelling
van de totale lengte vrijvervalriolering,
de totale lengte duikers, persleiding, eenvijfde
van de lengte leiding mechanische riolering
en eenvijfde van de lengte drainageleidingen
(De factor 1:5 volgt uit de verhouding van
kostenkengetallen voor aanleg en vervanging
voor de verschillende systemen). Nederland
heeft in 2009 104.300 km systeembuis.
Zie E5.
142
Technische levensduur
Een financieel-economische indicator waarmee
gemeenten in hun beheer- en planningsmethodiek
aangeven welke gemiddelde tijdsduur
een type rioleringsobject minimaal naar
behoren blijft functioneren. Zie C7 en E3.
Vervanging, renovatie en reparatie
Vervanging, renovatie en reparatie zijn
ingrepen om het oorspronkelijke functioneren
van de riolering te herstellen. Bij vervanging
verwijdert de gemeente het bestaande object
en plaatst daarvoor een nieuw gelijkwaardig
object terug. Bij renovatie voert de gemeente
een ingrijpende toestandswijziging door aan
een object, zodat de technische staat die van
nieuwaanleg evenaart. En bij reparatie wordt
een beperkte, lokale toestandswijziging doorgevoerd.
Waterkwaliteitsspoor
Na het bereiken van de basisinspanning
wordt de resterende vervuiling afgestemd
op de veerkracht van het ontvangende
water. Ter verbetering van de waterkwaliteit
kan dat leiden tot nadere eisen aan de
vuiluitworp (brongericht) of effectgerichte
maatregelen in het ontvangende oppervlaktewatersysteem.
Zie D5.

Gebruikte afkortingen
AWA
Afvalwaterakkoord,
zie C2.
BA
Bestuurlijke afspraken,
zie C2.
BRP
Basisrioleringsplan,
zie C2.
GRP
Gemeentelijk rioleringsplan,
zie C2.
IBA
(Installatie voor de) Individuele behandeling
van afvalwater, zie BI.
KNMI
Koninklijk Nederlands Meteorologisch
Instituut, zie D4.
OAS
Optimalisatiestudie Afvalwatersysteem,
zie C2 en C3.
Rwzi
Rioolwaterzuiveringinrichting,
zie BI.
Fl Verklarende woordenlijst en gebruikte afkortingen
*Ä
'A
*> 'er, ^ %
143 SS»
•TV'.., V**.

f
£
(
F Bijlagen
: Kosten uit investeringen,
kostendekking en rioolheffing
In deze bijlage vindt u een toelichting op de keuzes die een gemeente kan
maken bij het verwerken van investeringen. Het gaat daarbij onder meer om
gevolgen van verschillende afschrijvingstermijnen en de mogelijkheden die
het gebruik van voorzieningen biedt. Deze keuzen zijn erg bepalend voor de
hoogte van de rioolheffing nu en in de toekomst. Tot slot wordt kort ingegaan
op andere factoren die de hoogte van de rioolheffing beïnvloeden.
144
\

Kosten uit investeringen
Investeringen voor vervanging of verbetering
van (delen van) het rioolstelsel kunnen op
verschillende manieren worden verwerkt.
Feitelijk zijn er twee verschillende mechanismen:
• Investeringen activeren en vervolgens
afschrijven.
• Investeringen direct ten laste brengen
van voorzieningen.
Als een gemeente de investeringen activeert,
zet zij de investeringen als bezitting op de
balans. Vervolgens drukken de kosten van
afschrijvingen en rente gedurende de gekozen
economische levensduur (afschrijvingstermijn)
ieder jaar op de gemeentelijke exploitatie.
Als een gemeente investeringen via een
voorziening afboekt, daalt de omvang van de
voorziening. Een gemeente kan op die wijze
'direct afboeken' door ieder jaar het investeringsbedrag
in de voorziening te doteren.
Tegelijkertijd wordt op de balans hetzelfde
bedrag aan de voorziening onttrokken om
de investering volledig af te boeken. Op deze
manier drukken de volledige kosten van de
investering op de begroting van het betreffende
jaar.
Bij jaarlijks fluctuerende investeringen kan
een gemeente ook jaarlijks het gemiddelde
investeringsbedrag aan een voorziening doteren
en vervolgens ieder jaar de investeringen
afboeken op de voorziening.
Tot slot kan een voorziening gebruikt worden
om te sparen voor de toekomst. Een gemeente
doteert dan gedurende een langere periode
aan de voorziening (sparen) om in een later
stadium gelden aan de voorziening te gaan
onttrekken.
Van oudsher wordt bij nieuwbouw de riolering
betaald door de eerste bewoners via
de grondaankoop (rechtstreeks of via een
projectontwikkelaar). In al bestaande gebieden
hebben gemeenten veelal de aanleg
vanuit algemene middelen en/of subsidies
gefinancierd. In beide gevallen komen de
aanlegkosten van de riolering niet ten laste
van de rioolheffing.
F2 Kosten uit investeringen, kostendekking en rioolheffing
De wijze waarop gemeenten vervolgens de
investeringen voor vervanging en verbetering
tot jaarlijkse kosten verwerken heeft grote
gevolgen voor de toekomstige rioolheffing.
Dat laat onderstaand voorbeeld zien.
Van investeringen naar kosten: een
voorbeeld
Dit voorbeeld gaat over een gemeente met
een rioolstelsel dat 60 miljoen euro waard is.
Het stelsel is gelijkmatig opgebouwd, ieder
jaar is evenveel riool aangelegd. De technische
levensduur is 60 jaar. De gemeente
vervangt daarom elk jaar 1/60 deel van het
stelsel. Het voorbeeld start op het moment
dat de gemeente begint met de eerste vervangingsinvesteringen.
Voor de eenvoud blijven
verbeteringen aan het stelsel, inflatie en
veranderingen in de woningvoorraad buiten
beschouwing. Vanwege het niet doorberekenen
van inflatie kiest de gemeente voor een
relatief lage rente: 4%.
Dit voorbeeld toont vier verschillende methoden
voor afschrijving van de vervangingsinvesteringen:
• directe afboeking via een voorziening
• lineaire afschrijving in een periode van
30 jaar
• lineaire afschrijving in een periode van
60 jaar, en
• annuïtaire afschrijving in een periode van
60 jaar.
In de grafieken staan de resultaten voor
zowel de jaarlijkse kosten als de opgebouwde
schuld. Bij direct afboeken blijven de jaarlijkse
kosten hetzelfde, namelijk de 1 miljoen
euro die de gemeente jaarlijks investeert.
Er ontstaan geen schulden.
De andere methoden houden in het begin de
lasten laag, in het eerste jaar tot ruim een
factor 20 'goedkoper' dan bij direct afboeken.
Maar op termijn worden de kosten (fors) hoger.
Daarnaast ontstaat er een schuld, omdat de
gemeente de investering als bezitting op de
balans zet en tegelijkertijd een schuld aangaat
om die bezitting te financieren. Ook voor
gemeenten geldt: geld lenen kost geld.
Bij de lineaire methode over een periode van
30 jaar zijn de jaarlijkse kosten na 16 jaar
gelijk aan die van direct afboeken. Na die
145

Kosten uit investeringen - voorbeeld gemeente
10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65
Aantal jaar vanaf start investeringen
Ontwikkeling schuld - voorbeeldgemeente
10 15 20 25 30 35 40 45 50 55
Aantal jaar vanaf start investeringen
— 60 jaar, annuïteit
" 60 jaar, lineair
— 30 jaar, lineair
— Directe afboeking
— 60 jaar, annuïteit
" 60 jaar, lineair
— 30 jaar, lineair
Directe afboeking
Afschrijvingsmethoden met kosten in 60 jaar, jaarlijkse kosten en restschuld
Afschrijvingsmethode
Direct afboeken
Lineair afschrijven in 30 jaar
Verhouding van Restschuld
jaarlijkse kosten (euro)
na het 59e jaar
1,00
Lineair afschrijven in 60 jaar 2,18
Annuïtair afschrijven in 60 jaar 2,67
1,58 14.500.000
29.500.000
40.500.000
F Bijlagen
146
periode liggen ze hoger, na 30 jaar is dat uiteindelijk
58% hoger dan bij direct afboeken.
Bovendien heeft de gemeente na 30 jaar een
resterende schuld van 14,5 miljoen euro.
Zowel kosten als schuld blijven daarna gelijk.
Voor de lineaire methode over een periode van
60 jaar zijn de jaarlijkse kosten na 20 jaar
gelijk aan die van direct afboeken en liggen
ze na 60 jaar uiteindelijk 118% hoger dan bij
direct afboeken. En na 60 jaar heeft de gemeente
een restschuld van 29,5 miljoen euro.
De annuïtaire afschrijving heeft na 22 jaar
gelijke kosten als direct afboeken. Na 60 jaar
zijn de kosten 166% hoger dan bij direct
afboeken. Na 60 jaar is de restschuld van
de gemeente 40,5 miljoen euro.
De voorbeeldgemeente gaat na deze 60 jaar
(uiteraard) door met het vervangen van de
riolering, omdat de eerste vervangen riolering
opnieuw aan vervanging toe is.
Dan blijven de jaarlijkse kosten daarna gelijk,
omdat het wegvallen van oude kapitaallasten
de nieuwe compenseert (nogmaals, het voorbeeld
kent geen inflatie). Dit gebeurt bij de
variant van 30 jaar afschrijving overigens al
bij 30 jaar.
Ook de opgebouwde schulden blijven constant.
Dat betekent dat na 60 jaar en alle
jaren daarna het volgende aandeel van
het systeem gefinancierd blijft: 0% (direct
afboeken), 24% (lineair 30 jaar), 49% (lineair
60 jaar) en 67% (annuïtair 60 jaar).
Voor heel Nederland zou dat bij volledige
financiering via de genoemde methoden een
restschuld opleveren van respectievelijk 0,19,
38 of zelfs 52 miljard euro.
Kostendekkingsplan in GRP
In een GRP stellen gemeenten voor hun
rioolstelsel een kostendekkingsplan vast.
Zij berekenen dan wanneer op basis van
de verwachte technische levensduren de
toekomstige vervangingsinvesteringen van
stelselonderdelen zullen plaatsvinden. Vaak
worden in het concept stadium de investeringen
op verschillende wijzen verwerkt waardoor
verschillende scenario's ontstaan.

Per scenario verschilt de wijze waarop de
gemeente de investeringskosten toerekent
en bij ieder scenario hoort een andere
ontwikkeling van de rioolheffing over een
lange termijn (meestal rond de 60 jaar).
De keuze van het scenario bepaalt op welke
wijze een gemeente de kosten over de huidige
en toekomstige generaties verdeelt. Dat is
een politieke keuze. De keuze omvat ook de
afweging of men de gebruiker (belastingbetaler)
van het oorspronkelijke riool deels dubbel
wil laten betalen (via de grondaankoop
voor een nieuwbouwwoning en daarna via
de rioolheffing voor de vervanging), of dat de
vervanging wordt betaald door de gebruikers
die profijt hebben van dat nieuwe riool.
Daarbij kan een gemeente verschillende
'technieken' inzetten om minder rente te
betalen en de kosten in mindere mate bij
de toekomstige generaties te leggen:
• direct afboeken van investeringen via een
voorziening
• verkorten van de economische levensduur
(bijvoorbeeld van 60 naar 30 jaar of van
30 naar 10 jaar)
• sparen in een voorziening (om in de toekomst
investeringen uit te betalen)
Relatie tussen kostendekking en
rioolheffing
Met het kostendekkingsplan in het GRP
brengt en houdt een gemeente over de planperiode
de kosten en dekking in evenwicht,
en baseert daarop de rioolheffing. Kleine
verschillen in kosten over de jaren kan een
gemeente egaliseren via een egalisatievoorziening
om te voorkomen dat de rioolheffing
jaarlijks fluctueert.
Het begrip kostendekkendheid kent verschillende
betekenissen. Velen gebruiken de term
(ten onrechte) in een boekhoudkundige betekenis.
Volledige kostendekkendheid betekent
dan dat er in een bepaald jaar genoeg heffingsinkomsten
zijn om de uitgaven van dat
ene jaar te betalen.
Vanuit de visie van een kostendekkingsplan
voor de riolering is een andere betekenis
wenselijk. Kostendekkendheid zou moeten
F2 Kosten uit investeringen, kostendekking en rioolheffing
betekenen dat de rioolheffing zich op een
niveau bevindt dat over de gehele levensduur
voldoende inkomsten binnenkomen om in
alle jaren de kosten te voldoen zonder dat
daarbij de heffing op termijn onoverkomelijk
hoog wordt.
De rioolheffing over een lange periode bezien
is ook een manier om gemeenten op juiste
wijze onderling te vergelijken. Vergelijking
van heffingen over een bepaald jaar of
beperkt aantal jaren geeft vanwege de keuzemogelijkheden
in de toerekening geen goed
beeld. Want stelt u zich 2 exact gelijke
gemeenten voor. Als gemeente A direct
afschrijft en gemeente B over een termijn
van 60 jaar, lijkt gemeente A de eerste jaren
relatief duur en B goedkoop. Later is dat
beeld precies omgedraaid.
Factoren die de rioolheffing beïnvloeden
Naast de toerekening zijn nog een aantal
andere factoren van belang die kunnen
zorgen voor stijgende kosten, en daarmee
stijgende rioolheffing:
• Toename van het takenpakket van de
gemeentelijke watertaken (grondwater,
oppervlaktewater);
• Toename van ingehuurd personeel ten
gevolge van inkrimping of onderbezetting
van eigen personeel (inhuren is gemiddeld
duurder);
• Vervanging van gemengde systemen door
gescheiden systemen (afkoppelen) kost
meer dan alleen vervangen. Ook zijn de
nieuwe systemen vaak complexer en
bestaat zij uit meer voorzieningen, wat
leidt tot hogere beheerkosten;
• Toename van de toedeling van indirecte
kosten (zoals van straatvegen, baggeren,
bestrating) aan de rioolheffing, mede onder
druk van de bezuinigingen die gemeenten
moeten doorvoeren;
• Afname van het aantal inwoners en/of
bedrijven, zijnde heffingseenheden, wat
zeker op termijn in krimpgemeenten een
niet te onderschatten effect is.
Aan de andere kant kan de rioolheffing per
huishouden dalen door een groei van het
aantal heffingseenheden.
147

F3 Klanttevredenheidsonderzoek
(juni 2010)

Onderzoeksbureau Quint Result, onderdeel
van TNS NIPO, heeft in juni 2010 een onderzoek
uitgevoerd in opdracht van Stichting
RIONED om inzicht te krijgen in de kennis,
het gebruik en de waardering van de riolering
in Nederland. De respondenten (n=2100)
vormen een representatieve steekproef voor
de Nederlandse bevolking. In het onderzoek
werd een vragenlijst via internet willekeurig
uitgezet onder leden van de TNS NIPObase
(zie http://www.tns-nipo.com/pages/
onze-expertise-nipobase.asp).
Hier volgt een beknopte weergave van de
uitkomsten:
• Op de vraag 'Hoe tevreden bent u over
de riolering?' antwoordde bijna iedereen
(93%) tevreden te zijn over de riolering,
waarvan eenderde zelfs zeer tevreden.
Slechts 1% is in beperkte mate ontevreden.
• Spontane eerste associaties met het woord
riolering zijn (op volgorde van aantal):
'Afvoer van...', 'Toilet/WC', 'Stank', 'Vies'
en 'Afvalwater'
• 72% van de Nederlanders heeft positieve
gedachten of gevoelens bij het woord
'riolering'. Antwoorden die veel voorkomen
zijn: 'Blij/fijn/goed dat het er is', 'Hygiëne',
'Opgeruimd staat netjes' en 'Schoon milieu/
schoon/zuiver water'. Spontaan typeert
73% van de respondenten riolering ook met
meer negatieve termen, zoals: 'Het stinkt',
'Het is vies/smerig', 'Kan verstopt raken/
lekkage' en 'Ongedierte /ratten'.
• Geholpen associeert men riolering vooral
met (95% of meer): 'WC/toilet', 'Poep en
plas', 'Vuil water' en 'Belangrijk'.
• 71% van de Nederlanders denkt - als er
geen riolering zou zijn - als eerste aan 'Dan
zouden mensen veel sneller en meer ziek
zijn'. Op grote afstand volgt: 'Dan zou het
binnenshuis meer stinken' (15%) en 'Dan
zouden we bij zware regenbuien veel vaker
ondergelopen huizen hebben' (7%).
• Bijna iedereen (98%) weet dat het riool
bestemd is voor 'het afvoeren van afval­
F3 Klanttevredenheidsonderzoek (juni 2010)
149
water uit huizen en bedrijven'. 84% is
ermee bekend het riool bestemd is voor
'het afvoeren van regenwater van straten
en pleinen' en 62% weet dat het riool als
functie 'het afvoeren van regenwater van
daken en gebouwen' heeft.
De respondenten denken dat gemiddeld
31% van het water dat het riool afvoert,
regenwater is.
Slechts 9% van de Nederlanders denkt
precies te weten hoeveel rioolheffing het
huishouden jaarlijks betaalt. Negen op de
tien heeft wel een vermoeden hoeveel hiervoor
jaarlijks betaald wordt. Dit vermoeden
varieert van minder dan 50 euro tot meer
dan 250 euro per jaar.
34% van de Nederlanders heeft wel eens
informatie gezien, gehoord of gelezen over
de riolering. 65% heeft geen informatie
ontvangen. Hiervan zou één op zeven wel
informatie willen ontvangen.
Van degenen die wel eens informatie over
de riolering hebben gezien, gehoord of
gelezen (n=715) heeft 50% deze informatie
ontvangen via een folder van de gemeente.
61% van de Nederlanders stemt in met
de stelling 'Het is logisch dat er water op
straat staat totdat het riool het kan afvoeren,
maar wegen en pleinen moeten wel zo
worden aangelegd, dat ze regenwater tijdelijk
opvangen, zodat de rest niet overstroomt'.
70% van de Nederlanders heeft in de afgelopen
jaren geen problemen gehad met de
afvoer van vuilwater en/of regenwater in
de straat of wijk. 30% wel, waarvan ongeveer
de helft in de afgelopen 2 jaar. Van
degenen die de afgelopen jaren problemen
hebben ondervonden (n=637) geeft 45%
aan dat er 'na een hoosbui te lang water op
straat stond' (14% van de totale steekproef).
De helft heeft naar aanleiding van de problemen
met de afvoer van vuilwater en/of
regenwater in de straat contact gezocht met
de gemeente of een andere overheidsinstantie.
Van hen was slechts 4% niet tevreden
over de uitkomst van hun melding.

Riolering in beeld
Benchmark rioleringszorg 2010
© november 2010
Stichting RIONED, Ede
Colofon
Stichting RIONED is zich volledig bewust van
haar taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave
te verzorgen. Niettemin kunnen
Stichting RIONED en de auteurs geen enkele
aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel
in deze uitgave voorkomende onjuistheden.
Auteur
Eric Oosterom (Stichting RIONED) met
bijdragen van Rob Hermans (Stichting
RIONED)
Tekstadvies
LijnTekst, Utrecht
Vormgeving
GAW ontwerp en communicatie, Wageningen
Fotografie
GAW communicatie en ontwerp, Wageningen
Henk Baron
Illustraties
Paul Maas, Tilburg
Kaarten
Wolters-Noordhoff, Groningen
Druk
Modern b.v., Bennekom
ISBN
978 90 73645 363
150