JG 18 nr 3 - Reynaertgenootschap

211
Bouwman geeft verhaaltechnische redenen voor die keuze. Volgens mij zijn er ook
heel sterke inhoudelijke redenen waarom Willem voor Pinksteren koos. Babel en
Pinksteren zijn innig verbonden en die verbinding belicht heel kernachtig het hoofdthema
van zijn verhaal.
We hebben al ontdekt dat de regels 11-24 een terechtwijzing zijn en daardoor een
morele lading krijgen. Nu blijkt dat daardoor ook de betekenis van de regels 25-40
verschuift. Krijgt het begrip ‘dorpren’ namelijk een morele lading, dan geldt dat ook
voor ‘hoofs’, de tegenhanger ervan. Van Daele (1994:338) had al vastgesteld: “Toch
wijkt de betekenis van ‘hoofs’ in de proloog lichtjes af van de betekenis van dit
woord in de dorperscènes. In A 33 wordt ‘dorperheit’ verbonden met ondeugdzaam
leven. ‘Dorpers’ in de betekenis van diegenen die niet ‘gherne pleghen der eeren’
(A 35), vindt men zowel onder de armen als onder de rijken. Déze hoofsheid en
armoede sluiten elkaar niet uit. Een opvallende parallelle opening is te vinden in de
Floris ende Blancefloer, waarin Diederic van Assenede meedeelt dat zijn liefdesverhaal
‘den dorpren no den doren / Niet bestaet, dat sise horen’ (v. 3-4). Hoofsheid
wordt verbonden met diegenen die ‘wel evel ende goet bekinnen’ (v. 13), die goed
en kwaad kunnen onderscheiden, of ze nu ‘clerc’ of ‘leec’ zijn.” Laten we daarom de
regels 25-40 grondiger bekijken.
Wie heeft Willem voor ogen als lezers of luisteraars? Zeker niet “lui met een
beknibbelende aard en doven en blinden”, dat weten we nu. Wie dan wel? Dat
Willem zo scherp zegt wie hij niet als lezers wil, suggereert wie hij wel op het oog
heeft. De doven en de blinden en de beknibbelaars hebben namelijk dit gemeen: ze
gunnen hem niet waarop hij als kunstenaar recht heeft. Iemand geven waarop hij
recht heeft, dat is een zaak van rechtvaardigheid. In de Middeleeuwen gold dat ook
heel duidelijk voor de eer die men iemand verschuldigd was. “Ic wille dat die ghene
horen / Die gherne pleghen der eeren” (34-35). Het MNW geeft bij de versregel de
volgende commentaar: “Ic wille dat die ghene horen, die gherne pleghen der eren
(begrippen van eer en fatsoen huldigen en toepassen, fatsoenlijke lui zijn), I, 34”.
Maar het VMNW geeft ook aan: “2.5. Met als object een woord dat samen met pleghen
door één ww. kan worden vervangen” en dat is hier het geval, denk ik. ‘der
eeren pleghen’ is dan ons ‘eren’. En daarom hoopt Willem, zo vertaal ik de versregel,
“dat zij de weg naar mijn verzen vinden die de kunst verstaan om iemand te
eren”.
Willem bakent zijn lezerspubliek nog scherper af. Het moeten lezers zijn die “hun
hart ertoe keren” “datsi leven hoofschelike”. Hoofs leven is in de ogen van Willem
niet voorbehouden aan het hof. Nee, “arm of rijk, mij om het even”, schrijft Willem.
Muller (1942:10) heeft het in dat verband over: “Beiden kunnen dus ‘hoveschelike
leven’: eene reeds meer democratische (of wel: geestelijk-aristocratische) verdeeling
en kenschetsing”. Maar in dat “arm of rijk, mij om het even” weerklinkt heel duidelijk
het evangelische ideaal, dat die opdeling tussen arm en rijk net in vraag stelt.
Het begrip ‘hoofsheid’ kan duidelijk een morele lading hebben en reikt in dat geval
verder dan wellevendheid en fatsoen. Het MNW zegt erover: “Ook van God,
Christus of een heilige.” En in het VMNW lezen we: “Jacob van Maerlant gebruikt
het woord daarnaast een aantal malen als kenschetsing van handelwijzen, die
wschl. gewoonlijk met het Lat. ‘pietas’ aangeduid werden en niet met ‘curialis’.
Hierdoor lijkt hij een geheel eigen, meer in het geestelijke getrokken interpretatie
van ‘hovesc’ gehanteerd te hebben.” In de context waarin Willem het woord hier
gebruikt, is dat zeker ook het geval. Daarom vertaal ik “hoveschelike leven” als
“hoogstaand leven”. Willem zegt duidelijk: Van den vos Reynaerde heeft een more-
Tiecelijn, 18, 2005