JG 18 nr 3 - Reynaertgenootschap

artikel
■ René Broens
Diet verstaen met goeden sinne
Inleiding
206
Waarvan het hart vol is, daarvan loopt de mond over. Dus kon ik niet zwijgen tegen
een collega op school – een oudere pater jezuïet – over het feit dat ik Van den vos
Reynaerde aan het vertalen was. Zijn reactie was sprekend. Van den vos
Reynaerde, ja dat was allemaal wel mooi, maar Hadewijch en Ruusbroec, dat was
toch nog andere koek. Een paar maanden later liep mijn mond weer over, nu bij een
nog oudere pater jezuïet, die mij had getroffen met de uitspraak dat het christendom
geen religie was maar een ethiek. Dat ik Van den vos Reynaerde een heel ethisch
verhaal vond, zei ik. Ik zag hem even verbaasd opkijken en dan verraadde de glinstering
in zijn ogen: god, zo had ik het nog nooit bekeken.
In hun benadering van Van den vos Reynaerde staan de twee jezuïeten eigenlijk
model voor twee soorten lezers. De eerste soort weet geen raad met de scabreuze
elementen – die devalueren het werk – en heeft vaak geen bezwaar tegen de censuur
ervan. Van die leeshouding staan er mooie voorbeelden in Die burse al sonder
naet. Scabreuze elementen in Van den vos Reynaerde van R. van Daele en in De
gecastreerde neus van J. Goossens. De tweede soort kan best wel tegen een stootje
maar zou, net als de eerste soort, aan teksten zoals Van den vos Reynaerde
nooit een hoogstaande ethische bedoeling toekennen.
Wat Mikkaïl Bakhtine beweert over Rabelais – zoals aangehaald door J.M. Vermeer-Pardoen
(1999) – gaat ook voor Willem die Madocke maecte op. De grote vergissing
van de moderne lezer komt voort “uit een anachronistische benadering van
diens werk” (p. 27). De essentie van het werk ontgaat ons “als we het niet beschouwen
in relatie tot de volkstraditie, zoals die naar voren komt in carnavaleske manifestaties:
in het feest der dwazen, in de oogstfeesten, de jaarmarkten en de daarbij
behorende toneelvoorstellingen, zoals de mysteriespelen, de kluchten, de soties en
de sermons joyeux, kortom in al die manifestaties die als het ware de keerzijde vormen
van godsdienstige feesten, waarmee ze nauw zijn verbonden, zoals dat vroeger
het geval was met de saturnalia, waarvan ongetwijfeld resten bewaard zijn
gebleven in deze carnavaleske manifestaties” (p. 27).
De taal van die carnavaleske manifestaties “gaat terug op oude tradities, maar is
tegelijkertijd sterk aan verandering onderhevig. Ze wordt gekenmerkt door de logica
van de tegenstelling, de omgekeerde wereld. Het is een taal die uiting geeft aan
het vrolijke bewustzijn van de relativiteit van elke waarheid. Hoog en laag, onder en
boven zijn verwisselbaar, en het immer draaiende rad van het leven toont nu eens
‘s mensen gezicht, dan weer zijn blote billen. Bij het heilige hoort het profane, bij de
ernst de scherts” (p. 28).
Gewapend met die kennis, wil ik de proloog van Van den vos Reynaerde onder
de loep nemen. Hoe zit het daarin eigenlijk met de verhouding tussen ernst en
scherts? De proloog staat bol van de informatie en omdat hij de toon zet voor de
rest van het verhaal, is die informatie erg kostbaar. Tijdens mijn vertaalwerk aan
Van den vos Reynaerde moest ik voortdurend naar de proloog terugkeren om mijn
vertaling ervan te herzien. Zelfs nu, nu ik mijn vertaling aan het reviseren ben, moet
Tiecelijn, 18, 2005