Modelgebaseerde ontwikkeling - Bits&Chips
Modelgebaseerde ontwikkeling - Bits&Chips
Modelgebaseerde ontwikkeling - Bits&Chips
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Nieuws<br />
Duitsland ontdekt<br />
magneetveldcamera<br />
uit Leuven<br />
Maandelijks magazine voor de hightechindustrie // 27 april - 25 mei 2012 // www.bits-chips.nl<br />
Regelaars modelleren<br />
in litho en automotive<br />
Achtergrond<br />
Assembléon en Promexx<br />
scherpen Scrum aan<br />
4<br />
Modelleren en<br />
programmeren met<br />
één werkbank<br />
Pagina 57 en verder
ZIE HET ALS...<br />
WERKEN IN EEN<br />
UITDAGENDE OMGEVING<br />
TMC Embedded en TMC Electronics heeft continu behoefte<br />
aan pro-actieve, ondernemende specialisten die zich willen<br />
blijven ontwikkelen, flexibel opstellen en tot de top van het<br />
vak willen behoren.<br />
Wij boeien onze mensen onder andere door uitdagende<br />
projecten, persoonlijke groei en inspraak in ons beleid binnen<br />
de organisatie. Bezoek onze website voor meer informatie en<br />
de meest actuele vacatures.<br />
WWW.TMC.NL<br />
TMC Embedded_Adv 225x275 1 03-04-12 14:26<br />
Naamloos-1 1 4/5/12 5:20 PM
Opinie<br />
Paul van Gerven is redacteur bij Bits&<strong>Chips</strong>.<br />
Redactioneel<br />
Het gat van Verhagen<br />
De eerste klap is een daalder waard,<br />
weet ook Hans Clevers. In zijn eerste<br />
interview sinds bekend was gemaakt<br />
dat hij DWDD-president Robbert Dijkgraaf<br />
opvolgt bij de KNAW zei de wereldberoemde<br />
ontdekker van de darmstamcel spottend<br />
dat ‘een groot Nederlands bedrijf mijn lab<br />
echt niet had kunnen opdragen die te ontdekken’.<br />
Nee toch, hoorde je de industrie<br />
meteen denken, weer zo’n gesubsidieerde<br />
hobbyist die geen oog heeft voor onze<br />
behoeftes. Zo iemand die het topsectorbeleid<br />
niet begrijpt.<br />
Maar vergis u niet, Clevers is misschien<br />
een wetenschapper in hart en nieren, hij is<br />
geen vreemde van de toepassing. Zijn onderzoek<br />
leidde tot de oprichting van het<br />
succesvolle biotechbedrijf Crucell, de jongste<br />
onderneming in de top tien van grootste<br />
Nederlandse bedrijfsmatige R&D’ers.<br />
Clevers heeft dus op voorhand een goede<br />
achtergrond voor iemand die de wetenschap<br />
gaat vertegenwoordigen in een kennissysteem<br />
waarin bedrijfsleven, overheid<br />
en kennisinstellingen worden geacht elkaar<br />
steeds steviger te omhelzen.<br />
Ik heb eerder de indruk dat juist het bedrijfsleven<br />
niet begrijpt wat het topsectorbeleid<br />
werkelijk inhoudt. Minister Verhagen<br />
doet in essentie drie dingen. Een: hij<br />
verplicht kennisinstellingen meer te luisteren<br />
naar de wensen van bedrijven. Twee: hij<br />
bezuinigt op onderzoek en innovatie, met<br />
name op de publieke kennisinfrastructuur.<br />
En drie: hij stimuleert via de scus deelname<br />
van bedrijven aan publiek-private projecten.<br />
Dit alles, heeft de bewindsman bij<br />
herhaling gezegd, moet de totale uitgaven<br />
aan onderzoek en innovatie in Nederland<br />
doen groeien. Verhagen verwacht met andere<br />
woorden dat bedrijven zijn bezuinigingen<br />
in de publieke sfeer compenseren.<br />
Maar de industrie geeft geen sjoege.<br />
Zij aast wel op het budget van kennisinstellingen,<br />
maar negeert grosso modo<br />
Verhagens opdracht extra te investeren bij<br />
de publieken.<br />
Eerlijk is eerlijk, het is ook geen kleine<br />
denkomslag die de minister van bedrijven<br />
vraagt. Zij zijn niet gewend om boter bij de<br />
vis te doen als het op samenwerking met<br />
publieke kennisorganisaties aankomt; daarvoor<br />
was meestal subsidie als smeermiddel<br />
beschikbaar. Vanaf heden moeten zij echter<br />
met eigen cash over de brug komen, en dat<br />
is toch heel andere koek dan mankracht<br />
en tijd. Bovendien zouden ze idealiter ook<br />
moeten investeren in projecten die veel ‘wetenschappelijker’<br />
zijn en een veel langere<br />
horizon kennen dan ze gewend zijn.<br />
Toch is deze richting een uitstekend idee:<br />
schroef het budget voor nieuwsgierigheidsgedreven<br />
onderzoek terug en vertroetel het<br />
Geef het innovatieve<br />
bedrijfsleven<br />
medeverantwoordelijkheid<br />
innovatieve bedrijfsleven met scale middelen,<br />
in ruil voor medeverantwoordelijkheid<br />
voor duurzame en eectieve kennis<strong>ontwikkeling</strong><br />
in brede zin. Wat dat betreft,<br />
ondersteun ik van harte het pleidooi van<br />
‘collega’ Vredenbregt verderop in dit blad<br />
(zie pagina 13).<br />
Het Nederlandse bedrijfsleven is daar<br />
echter nog lang niet aan toe, lijkt het. Lekker<br />
achteroverleunend doet het bijzonder<br />
weinig om de gevolgen van de bezuinigingen<br />
op te vangen bij publieke kennisinstellingen.<br />
Integendeel: de industrie eist op<br />
hoge toon dat kennisinstellingen zich voor<br />
haar belangen gaan inzetten en doet verontwaardigd<br />
als die op de rem gaan staan. Natuurlijk,<br />
sommige sectoren investeren fors,<br />
maar dat onderzoek zou voor een groot deel<br />
toch wel zijn gedaan. Het dreigende verlies<br />
van duizenden aio-plaatsen als gevolg van<br />
de bezuinigingen wordt er bijvoorbeeld niet<br />
mee goedgemaakt.<br />
Ook de hightech stelt zich helaas opportunistisch<br />
op (zie pagina 11). Dat is de Nederlands<br />
kampioen innoveren onwaardig.<br />
Laat onze sector het goede voorbeeld geven<br />
en laten zien dat het bedrijfsleven het vertrouwen<br />
van de minister waard is. Je moet<br />
er toch niet aan denken dat over een paar<br />
maanden – wanneer de publiek-private samenwerkingen<br />
vorm hebben gekregen – onderzoeksprojecten<br />
zijn komen te vervallen<br />
omdat hightechbedrijven het gat van Verhagen<br />
niet wilden opvullen.<br />
4 | 3
Inhoud Deze keer in Bits&<strong>Chips</strong><br />
14 28<br />
Nieuws Achtergrond<br />
Digitale magneetveldcamera uit<br />
Leuven controleert kwaliteit<br />
Koen Vervaekes jarenlange werk aan een magneetveldcamera<br />
begint zijn vruchten af te werpen.<br />
11<br />
Industrie geïrriteerd over<br />
21<br />
‘dwarse houding’ NWO en TNO<br />
Nieuws<br />
7 In 140 woorden<br />
8 Overzicht<br />
11 Industrie geïrriteerd over<br />
‘dwarse houding’ NWO en TNO<br />
14 Digitale magneetveldcamera uit Leuven<br />
controleert kwaliteit<br />
18 GCC viert zilveren jubileum<br />
21 Grafeen laat zich niet<br />
in digitaal keurslijf drukken<br />
4 | 4<br />
Opinie<br />
3 Het gat van Verhagen – Paul van Gerven<br />
13 Modelgebaseerd ondernemen –<br />
Aad Vredenbregt<br />
19 Strafwerk – Lennart Tange<br />
25 De headhunter – Anton van Rossum<br />
Tech-kiek<br />
26 Robocup<br />
Scrum# noodzaak bij integratie van<br />
software, elektronica en mechanica<br />
Assembléon en Promexx hebben een compleet nieuwe<br />
machine ontwikkeld met een verbeterd Scrum-proces.<br />
Grafeen laat zich niet in<br />
digitaal keurslijf drukken<br />
Achtergrond<br />
28 Scrum# noodzaak bij integratie van software,<br />
elektronica en mechanica<br />
En verder<br />
48 Trainingen<br />
49 Events<br />
52 Wegwijzer
Thema <strong>Modelgebaseerde</strong> <strong>ontwikkeling</strong><br />
34 42<br />
Achtergrond Achtergrond<br />
Modelgebaseerd ontwerp van<br />
regelaars in lithosystemen<br />
Samen met het Esi en de TUE heeft ASML een multidisciplinaire<br />
modelgebaseerde ontwikkelomgeving op poten gezet.<br />
Achtergrond<br />
34 Modelgebaseerd ontwerp van regelaars<br />
in lithosystemen<br />
38 Han verlaagt drempel modelgebaseerd<br />
ontwikkelen in automotive<br />
42 Een goed huwelijk van modellen en code<br />
44 Kernkwaliteiten van<br />
language workbenches<br />
Een goed huwelijk van<br />
modellen en code<br />
Een omgeving waarin we kunnen modelleren én<br />
programmeren zorgt voor een aanzienlijke stroomlijning<br />
van het ontwikkelproces.<br />
47<br />
Model-driven<br />
57 Catalogus<br />
reality check<br />
Model-Driven Development Day<br />
Opinie<br />
41 Rain Man – Marco Jacobs<br />
47 Model-driven reality check –<br />
Joost Backus<br />
Model-Driven Development Day<br />
59 Welkom<br />
60 Programma<br />
61 Plattegrond<br />
62 Lezingen<br />
71 Workshops<br />
73 Standhouders<br />
4 | 5
How do you reposition<br />
a wafer, nanometer<br />
accurately, every 50 μs?<br />
Join ASML as a Software Engineer and help to push the boundaries of what’s possible.<br />
At ASML we bring together the most creative minds in physics, electronics, mechatronics, computer science, software<br />
and precision engineering to develop lithography machines that are key to producing cheaper, faster, more energy-ef cient<br />
microchips. Our machines need to image billions of structures in a few seconds with an accuracy of a few silicon atoms.<br />
But our customers constantly need faster machines. And they constantly need to make smaller, more energy-ef cient chips.<br />
That’s why we have developed a revolutionary wafer-repositioning system. But we were only able to do this by using an<br />
extremely diverse set of software languages and tools – harnessed by an equally diverse and talented team of<br />
Software Engineers.<br />
If you’re a team-oriented Software Engineer who sees a challenge in complex technical problems,<br />
expert in programming and modeling for critical real-time applications and capable of working<br />
to demanding deadlines, you’ll nd working at ASML a highly rewarding experience.<br />
Per employee we’re Europe’s largest private investor in R&D, giving you freedom<br />
to experiment and a culture that will let you get things done.<br />
www.asml.com/careers
Halfgeleiders<br />
Tablet drukt pc (nog) niet uit de markt<br />
Voor een bedrijf dat een uitstervend product<br />
maakt en bepaald geen fonkelend trackrecord<br />
heeft in het aanboren van nieuwe<br />
markten, gaat het lang niet onaardig met<br />
Intel. Volgens cijfers van IHS Isuppli liep<br />
de processorgigant vorig jaar met 20,6 procent<br />
omzetgroei fors uit op de meeste andere<br />
halfgeleiderbedrijven. Vooralsnog lijkt<br />
de opkomst van smartphones en tablets<br />
– krachtig geïllustreerd door bijvoorbeeld<br />
Qualcomms ongeëvenaarde groei van 40,6<br />
procent – de aanschaf van pc’s en laptops<br />
dus niet in de weg te staan. We weten echter<br />
al dat Intel er toch niet gerust op is: vorig<br />
jaar nam het Inneons draadloosactiviteiten<br />
over, waaruit een deel van de omzetgroei<br />
trouwens voortvloeit. Intels mobiele-processorlijn<br />
moet echter nog aanslaan. PvG<br />
Innovatie<br />
Innoveren moet je niet overlaten<br />
aan economen<br />
Ruim de helft van het onderzoekswerk dat<br />
bedrijven ‘declareren’ bij de WBSO-regeling<br />
zou ook zonder die belastingaftrek zijn<br />
gedaan. Vooral grote bedrijven innoveren<br />
toch wel no matter what, zegt onderzoeksbureau<br />
EIM. Korten of aftoppen, brulden<br />
Analyse In 140 woorden<br />
verschillende ‘deskundigen’ prompt, want<br />
de kosten van de regeling dreigen toch al<br />
de pan uit te rijzen. Ze hadden het rapport<br />
van EIM beter moeten lezen, want daarin<br />
stond dat de WBSO wel degelijk rendeert:<br />
tegenover iedere euro uit de overheidsruif<br />
staat 1,77 euro uit eigen zak van bedrijven.<br />
Innoveren en boekhouden gaan niet goed<br />
samen, zoveel is duidelijk. PvG<br />
Onderwijs<br />
Techniek is vies<br />
Dat er een schreeuwend tekort is aan technici,<br />
is ondertussen duidelijk. ‘Bèta’ en ‘techniek’<br />
hebben bij jongeren een slecht image:<br />
een keuze hiervoor zou staan voor een leven<br />
in een overall. De overheid heeft ondertussen<br />
ook door dat imagoproblemen de keuze<br />
voor techniek in de weg staan, maar een recent<br />
persbericht over het Masterplan Bèta en<br />
Technologie getuigt er niet van dat de ambtenaren<br />
de boodschap daadwerkelijk hebben<br />
begrepen. Het initiatief moet – in het kader<br />
van de topsectoren uiteraard – techniek aantrekkelijker<br />
maken. Wat verstaat de overheid<br />
daar dan onder? ‘Bijvoorbeeld dakdekkers,<br />
bankwerkers en storingmonteurs.’ Onderdeel<br />
van het plan is om technici op basisscholen<br />
af te sturen om te praten over hun werk,<br />
zodat de boodschap er al vroeg in zit. PE<br />
Machinebouw<br />
Weer een puzzelstukje van Mapper op zijn plaats<br />
Na een periode waarin het Mapper even tegenzat in de beeldvorming, zit de vaart er nu<br />
goed in. Begin dit jaar maakte de Delftse machinebouwer bekend te kunnen voldoen<br />
aan de resolutie-eisen voor 14- en 10-nanometer-logic-chips, en deze maand voegde<br />
ontwikkelpartner Technolution daaraan toe de realtime datacorrectie in het e-beamsysteem<br />
onder controle<br />
te hebben. Iedere ‘pixel’<br />
die Mappers machine<br />
afdrukt, moet namelijk<br />
worden aangepast aan<br />
specieke omstandigheden<br />
in de machine.<br />
Volgende stap: een Full<br />
Field Pattern Streamer-systeem<br />
dat geschikt<br />
is voor de Matrix<br />
1.1- preproductietool,<br />
waarvan er dit jaar in<br />
ieder geval een geleverd<br />
zou moeten worden. PvG<br />
Halfgeleiders<br />
Wij willen Finfets! Wij willen Finfets!<br />
Foundry’s gaan voor de fabless bedrijven<br />
niet hard genoeg. Deze vrezen dat hun producenten<br />
de kosten per transistor niet meer<br />
in het benodigde tempo kunnen laten zak-<br />
ken. In een actie die wel is omgeschreven<br />
als ‘de eerste barst in de fabless-foundryconstructie’<br />
oefent de fabless-sector nu<br />
druk uit op foundry’s om eerder met Finfet-technologie<br />
op de proppen te komen,<br />
want van deze ‘3D-transistoren’ wordt verwacht<br />
dat zij wél de wet van Moore kunnen<br />
bijhouden. Onbetwist technologieleider<br />
Intel brengt de eerste Finfets dit kwartaal<br />
op de markt – dit zijn 22-nanometerchips<br />
– maar foundry’s wilden er eigenlijk pas<br />
op 14 nanometer aan. Saillant detail: Intel<br />
produceert inmiddels plakken voor drie<br />
kleinere bedrijven. Zal de processormaker<br />
als foundry zijn technologische voorsprong<br />
gaan kapitaliseren? PvG<br />
Consumentenelektronica<br />
NXP brengt patenten in stelling<br />
NXP mengt zich in de schaamteloze en<br />
steeds verder escalerende patentoorlogen<br />
tussen smartphonemakers onderling en<br />
tegen technologiebedrijven. De claims van<br />
NXP kunnen op elke smartphonemaker van<br />
toepassing zijn, maar het kiest zijn prooi<br />
zorgvuldig uit: het oensief is gericht tegen<br />
Rim, de maker van de Blackberry. Het<br />
Canadese bedrijf incasseert in de markt<br />
zware verliezen en verkeert momenteel in<br />
een zwakke positie, wat verdediging er niet<br />
makkelijker op maakt. En met een overwinning<br />
op zak zou NXP vervolgens naar de kapitaalkrachtigere<br />
jongens kunnen stappen.<br />
Zou het bedrijf dit ook zonder Amerikaanse<br />
top hebben bedacht? PE<br />
4 | 7
Printindustrie<br />
Van Iperen naar Canon,<br />
Schaaf CEO van Océ<br />
Océ heeft Anton Schaaf<br />
voorgedragen als nieuwe presi-<br />
dent en CEO. Hij volgt Rokus<br />
van Iperen op, die sinds 1 april<br />
de hoogste baas is bij Canon<br />
Emea. Voor de functie van CFO,<br />
die Van Iperen tijdelijk waarnam,<br />
heeft de Venlose printspecialist<br />
Ernst-Jan Minnema<br />
naar voren geschoven. NR<br />
/oce<br />
Halfgeleiders<br />
NXP neemt Catena over<br />
NXP neemt een aandeel van<br />
honderd procent in de Delftse<br />
IC-ontwerper Catena Group.<br />
De twee bedrijven werkten al<br />
intensief samen, met name op<br />
het gebied van automotive-infotainment-IC’s.<br />
Onder de nieuwe<br />
eigenaar gaat Catena zelfstandig<br />
verder en zal het externe<br />
klanten blijven bedienen. PE<br />
/catena<br />
NXP’s microcontrollers<br />
krijgen nieuwe chef<br />
Na een jaar zoeken heeft NXP<br />
een algemeen manager gevonden<br />
voor zijn microcontrollerdivisie:<br />
industrieveteraan Jim<br />
Trent. Hij zal de MCU-activiteiten<br />
wereldwijd leiden vanuit<br />
zijn standplaats in San Jose, Californië.<br />
Trent volgt Geo Lees<br />
op, die in het voorjaar van 2011<br />
wegging bij NXP.<br />
/trent<br />
8 | 4<br />
Nieuws Overzicht<br />
Machinebouw<br />
Amerikanen kopen Vlaamse<br />
specialist in CT-scanners<br />
Het Kontichse Skyscan, dat<br />
desktop-CT-scanners maakt<br />
voor materiaalonderzoek en<br />
levenswetenschappen, komt in<br />
handen van het Amerikaanse<br />
Bruker. Een overnamebedrag<br />
is niet bekendgemaakt. Skyscan<br />
zal voor de rest van het<br />
jaar dertien miljoen dollar<br />
bijdragen aan de omzet van<br />
Bruker. Het gaat als dochter<br />
verder met dezelfde vestiging<br />
en managementploeg. PE<br />
/skyscan<br />
Verlichting<br />
Philips in joint venture voor<br />
Russische ledmarkt<br />
Philips heeft een joint venture<br />
opgericht met ledfabrikant Optogan.<br />
De krachtenbundeling<br />
richt zich op de snelgroeiende<br />
markt voor straatverlichting in<br />
Rusland en diens handelspartners<br />
Kazachstan en Wit-Rusland.<br />
De Eindhovenaren zijn<br />
voor 51 procent eigenaar van<br />
het nieuwe bedrijf; de rest is in<br />
handen van Optogan. NR<br />
/optogan<br />
Innovatie<br />
Brainport heeft nieuwe bazin<br />
Imke Carsouw-Huizing volgt<br />
Elies Lemkes-Straver op als directeur<br />
van de Stichting Brainport<br />
en directievoorzitter van<br />
Brainport Development. Ze<br />
aanvaardt de functie in juni. Momenteel<br />
werkt ze voor het ministerie<br />
van ELI, waar ze bij het<br />
directoraat-generaal voor Ondernemen<br />
en Innovatie verantwoordelijk<br />
is voor het generieke mkbondernemerschapsbeleid.<br />
NR<br />
/brainport<br />
Verkoop High Tech Campus<br />
denitief<br />
De verkoop van de High Tech<br />
Campus is rond. Philips en investeerder<br />
Marcel Boekhoorn<br />
hebben de vastgoeddeal – de<br />
grootste in Nederland ooit – beklonken.<br />
De HTC wisselt voor<br />
425 miljoen euro van eigenaar,<br />
waarvan 373 miljoen in cash.<br />
Philips houdt 65 miljoen euro<br />
over aan de deal. PvG<br />
/htc<br />
Sensoren<br />
33 miljoen voor researchsite<br />
Astron en IBM<br />
Radioastronomie-instituut Astron<br />
en IBM in Zürich zetten in<br />
Dwingeloo een onderzoekscentrum<br />
op poten voor onderzoek<br />
naar nieuwe computerparadigma’s<br />
om big data te verwerken.<br />
In totaal is er 33 miljoen euro be-<br />
schikbaar voor het Dome-project:<br />
15 miljoen van ELI, de rest komt<br />
van de provincie Drenthe en de<br />
projectpartners. PE<br />
/astron<br />
De volledige artikelen zijn te vinden op www.bits-chips.nl/nr4 gevolgd door het label bij het betreende stuk.<br />
EDA<br />
Shared EDA van start<br />
Het Shared EDA-initiatief<br />
heeft het contract met Mentor<br />
Graphics rond. Het initiatief<br />
is bedoeld om licenties op<br />
de kostbare Mentor-tooling te<br />
poolen met een aantal mkb’ers<br />
uit de Benelux. Deelnemers van<br />
Shared EDA kunnen het gereedschap<br />
met langlopende licenties<br />
om de beurt inzetten en zijn<br />
daardoor goedkoper uit. PE<br />
/sharededa<br />
Consumentenelektronica<br />
Intuïtieve videorecorder<br />
ex-Metris-baas in de winkel<br />
De intuïtieve televisietechnologie<br />
die hij twee jaar geleden aankondigde,<br />
is marktrijp, aldus Bart<br />
Van Coppenolle in De Tijd. Een<br />
dezer dagen introduceert zijn<br />
start-up Right Brain Interface de<br />
Bahlu, een digitale videorecorder<br />
die tv-kijkers mogelijk interessante<br />
programma’s en andere<br />
content voorstelt aan de hand<br />
van internet- en kijkgedrag. NR<br />
/bahlu<br />
Philips’ tv-tak heet nu<br />
TP Vision<br />
De fusie tussen Philips’ tv-tak<br />
en het Chinese TPV is afgerond<br />
na groen licht van overheden en<br />
aandeelhouders. De joint venture<br />
is TP Vision gedoopt; op<br />
de producten blijft het Philipsmerk<br />
staan. Aan het roer staat<br />
de voormalige CEO van Philips<br />
Television Maarten de Vries. Hij<br />
hoofdkwartiert in Amsterdam. PvG<br />
/tpvision<br />
Energie<br />
‘Trage’ batterijen bedreigen<br />
opkomst e-auto’s<br />
Schaalvergroting alleen is niet<br />
genoeg om de kosten van batterijen<br />
dusdanig te verlagen dat<br />
elektrische auto’s interessant<br />
worden voor consumenten. Dat<br />
schrijft marktonderzoeker Lux<br />
Research. De prijs van accu’s<br />
zou moeten zakken naar 150<br />
dollar/kWh, maar blijft steken<br />
op 397 dollar/kWh in 2020 als<br />
producenten alleen schaalvergroting<br />
inzetten. PvG<br />
/accu<br />
Hernieuwd Fom-instituut<br />
voor energie van start<br />
Onlangs heeft Fom de opvolger<br />
afgetrapt van zijn instituut voor<br />
plasmafysica. Dier, nu nog in<br />
Nieuwegein maar vanaf 2015
op de TUE-campus, is opgericht<br />
om het energieonderzoek bij de<br />
stichting te verbreden. Behalve<br />
op kernfusie gaat zij zich nu<br />
ook toeleggen op het vastleggen<br />
van zonne-energie in chemische<br />
brandstoen. PE<br />
/dier<br />
Dienstverlening<br />
Duitse perikelen doen ICT<br />
in het rood duiken<br />
ICT Automatisering heeft het<br />
afgelopen jaar 80,2 miljoen<br />
euro omgezet, vijf procent minder<br />
dan in 2010. Netto eindigde<br />
het 8,1 miljoen in de min, tegen<br />
een plus van 6,4 miljoen in het<br />
vorige jaarrapport. ICT wijt het<br />
verlies aan een goodwillafwaardering<br />
van zijn Duitse activiteiten<br />
à 10,2 miljoen euro. NR<br />
/ict<br />
1<br />
Innovatie<br />
Kosten WBSO rijzen<br />
de pan uit<br />
De laatste jaren hebben bedrijven<br />
aanzienlijk meer beroep<br />
gedaan op de WBSO dan<br />
begroot. Sinds 2008, toen het<br />
laatste kabinet-Balkenende de<br />
regeling verruimde, is de aanspraak<br />
op de loonkostenkorting<br />
voor R&D-personeel meer<br />
dan verdubbeld naar 860 miljoen<br />
euro per jaar. PvG<br />
/wbso<br />
2<br />
Systeemontwerp<br />
Martin van den Brink<br />
geëerd met award<br />
Brainport Industries, de<br />
DSPE, de High Tech Campus,<br />
Medisch<br />
Zorgverzekeraars geloven in<br />
UT-spin-o Medimate<br />
De participatiefondsen van<br />
Achmea en De Friesland Zorgverzekeraar<br />
steken geld in Medimate,<br />
dat microuïdische thuistests<br />
ontwikkelt voor ionen in<br />
bloed of urine. De UT-spin-o is<br />
al sinds 2006 bezig de technologie<br />
marktrijp te maken. Het eerste<br />
product komt naar verwachting<br />
in juni op de markt. PE<br />
/medimate<br />
Philips met medische<br />
academia in consortium<br />
Philips, de TUE, het UMC<br />
Utrecht en de Universiteit<br />
Utrecht zetten een ontwikkelconsortium<br />
op rond medische<br />
technologie. Het Institute for<br />
Diagnostic and Interventional<br />
Imaging spitst zich toe op<br />
hart- en vaatziektes, oncologie<br />
en hersenaandoeningen, met<br />
name Alzheimer. De vier willen<br />
onderzoeken hoe beeldvormende<br />
technieken kunnen bijdragen<br />
aan de behandeling. PE<br />
/idii<br />
Meest geklikt in onze nieuwsbrief<br />
het High-Tech Systems Platform<br />
en Point-One hebben de<br />
Martin van den Brink Award<br />
in het leven geroepen. In aanmerking<br />
voor deze tweejaarlijkse<br />
onderscheiding komen<br />
systeemarchitecten die een<br />
systeem hebben ontworpen<br />
dat van grote invloed is op de<br />
hightechindustrie. NR<br />
/vandenbrink<br />
3<br />
Medisch<br />
Philips Healthcare:<br />
Disanzo voor Rusckowski<br />
Deborah Disanzo neemt per<br />
1 mei de plaats in van Steve<br />
Rusckowski als CEO van<br />
Philips’ medische divisie.<br />
Momenteel leidt zij het onderdeel<br />
patiëntmonitoring<br />
en klinische informatiesyste-<br />
Twentse elektronische<br />
pancreas getest in diabetici<br />
Inreda Diabetic uit Goor is met<br />
het AMC begonnen een prototype<br />
‘kunstmatige alvleesklier’<br />
te testen bij zestien diabetespatiënten.<br />
Het apparaat meet om<br />
de paar seconden de glucoseconcentratie<br />
en regelt die bij<br />
met insuline en tegenhanger<br />
glucagon. De test moet binnen<br />
enkele jaren leiden tot een commerciële<br />
variant. PE<br />
/alvlees<br />
Zonnecellen<br />
Q-Cells kopje onder<br />
De stroom goedkope Chinese<br />
zonnecellen die de markt<br />
overspoelt heeft een nieuw en<br />
prominent slachtoer geëist:<br />
Q-Cells. Het Duitse bedrijf<br />
vraagt uitstel van betaling aan.<br />
Onder de bescherming van de<br />
rechtbank gaat het proberen te<br />
herstructureren en een doorstart<br />
te maken, dan wel een koper<br />
te vinden. PvG<br />
/q-cells<br />
men.Rusckowski, die<br />
sinds 2006<br />
aan het roer<br />
stond bij<br />
Healthcare,<br />
wordt CEO<br />
bij Quest<br />
Diagnostics, een Amerikaanse<br />
dienstverlener in de klinische<br />
diagnostiek. PvG<br />
/healthcare<br />
4<br />
Zonnecellen<br />
Zonnecel met 24 procent<br />
rendement in productie<br />
Het Amerikaanse Sunpower<br />
claimt ’s werelds meest eciënte<br />
commerciële zonnecel op de<br />
markt te hebben gebracht. De<br />
Maxeon zet tot 24 procent van<br />
de invallende lichtenergie om in<br />
Duitse partner neemt<br />
ontwikkeltool af bij Solaytec<br />
Het Institut für Solarenergieforschung<br />
Hameln (ISFH) heeft<br />
een ontwikkeltool van Solaytec<br />
aangeschaft. Het onderzoeksinstituut<br />
uit Niedersachsen<br />
gaat het toestel gebruiken om<br />
de atoomlaagdepositie van<br />
een rendementsverhogende<br />
nanolaag aluminiumoxide op<br />
zonnecelwafers te perfectioneren.<br />
Dit is een van de speerpunten<br />
van ISFH, dat al samenwerkte<br />
met Solaytec. PvG<br />
/solaytec<br />
Chinezen kopen Venloos<br />
verkoopkantoor Scheuten<br />
Het Chinese Sunway Technology<br />
Investment neemt het Venlose<br />
verkoopkantoor van Scheuten<br />
Solar over. Hierdoor behouden<br />
32 mensen hun baan. Het onderdeel<br />
is failliet verklaard om de<br />
deal mogelijk te maken. De onderhandelingen<br />
over de verkoop<br />
van de onderzoeksafdeling en de<br />
zonnepanelenfabriek in Venlo<br />
zijn volgens de bewindvoerder<br />
vergevorderd. NR<br />
/scheuten<br />
elektriciteit, onder meer door<br />
gebruik van zeer zuiver monokristallijn<br />
silicium voorzien van<br />
achtercontacten en een zwarte<br />
coating die reectieverliezen<br />
minimaliseert. PvG<br />
/sunpower<br />
5<br />
Halfgeleiders<br />
NXP krijgt 59 miljoen uit<br />
wafergeschil met ST<br />
Een handelstribunaal heeft<br />
STMicroelectronics opgedragen<br />
59 miljoen dollar te<br />
betalen aan NXP. De twee bedrijven<br />
hadden de arbitrage ingeschakeld<br />
omdat zij het niet<br />
eens konden worden over de<br />
vergoeding voor de wafers die<br />
NXP in 2008 en 2009 heeft geleverd<br />
aan ST-Ericsson. PvG<br />
/wafergeschil<br />
4 | 9
Puzzel: Mathijs Romans / consultant Alten PTS<br />
1 1/3 1<br />
1<br />
De guur hierboven bestaat uit een oneindig aantal driehoeken. De buitenste driehoek heeft<br />
zijde 1, de driehoek daarbinnen is 1/3 e keer zo groot, die daarbinnen weer 1/3 e daarvan,<br />
enzovoort. Elke driehoek is met drie lijnen van gelijke lengte verbonden met de driehoek<br />
daarbinnen. Deze lopen van het midden van de lijnen van de buitenste driehoek naar de<br />
hoekpunten van de binnenste driehoek.<br />
Een zeer kleine mier betreedt de guur bij de bovenste hoekpunt. Welke afstand moet hij<br />
minimaal a eggen om de hele guur te doorlopen?<br />
Bezoek ook eens: http://techcorner.alten.nl<br />
Stuur je exacte antwoord of<br />
een benadering op<br />
5 cijfers achter de komma<br />
nauwkeurig uiterlijk<br />
22 mei a.s. naar:<br />
puzzel@altenpts.nl.<br />
Onder de inzenders<br />
verloten we een kadobon<br />
t.w.v. E 50,=.<br />
De uitslag wordt via onze<br />
website op 25 mei a.s.<br />
bekend gemaakt.<br />
www.alten.nl<br />
Linie 544<br />
7325 DZ Apeldoorn<br />
055-5486200<br />
Beukenlaan 44<br />
5651 CD Eindhoven<br />
040-2563080<br />
Rivium 1e straat 85<br />
2909 LE Capelle a/d IJssel<br />
010-4637700
Nieuws<br />
Budget per topsector in 2012 en 2013.<br />
Investeringen van bedrijven zijn weergegeven<br />
in groen, de bijdrage van de rijksoverheid in<br />
blauw. Andere publieke middelen, zoals Europese<br />
subsidies, zijn niet opgenomen in deze figuur.<br />
Bron: ELI<br />
Op 2 april zetten minister Verhagen<br />
(ELI), de topsectoren en de onderzoeks-<br />
en onderwijswereld hun handtekeningen<br />
onder het Nederlands Kennis-<br />
en Innovatiecontract. Daarin hebben<br />
bedrijfsleven en kennisinstellingen vastgelegd<br />
hoe zij in 2012 en 2013 gaan samenwerken.<br />
Of eigenlijk: welke bedragen zij<br />
daarvoor per topsector uittrekken, want<br />
over de invulling van die budgetten kan<br />
formeel pas vanaf nu serieus worden nagedacht.<br />
In werkelijkheid hebben potentiële<br />
partners natuurlijk in het voortraject al projecten<br />
op poten gezet en is het nu een kwestie<br />
van de puntjes op de i zetten. De calls die<br />
elke topsector uitdoet, kunnen waarschijnlijk<br />
nog voor de zomer worden ingevuld.<br />
Verhagen zet het Innovatiecontract in<br />
om met publiek geld ontwikkelde kennis in<br />
Nederland beter te gelde te maken. Hij verplichtte<br />
NWO, TNO en andere publieke kennisorganisaties<br />
om voor een deel van hun<br />
budget aansluiting te zoeken bij de wensen<br />
van het bedrijfsleven. Door de bijdrage van<br />
bedrijven aan deze publiek-private projec-<br />
Innovatie<br />
Industrie geïrriteerd over<br />
‘dwarse houding’ NWO en TNO<br />
De budgetten voor de topsectoren zijn bekend, maar tot ergernis van het bedrijfsleven<br />
slechts tot 2013 en niet tot 2015 zoals afgesproken. Het wijst met de beschuldigende<br />
vinger naar NWO en TNO.<br />
Paul van Gerven<br />
ten scaal te stimuleren, hoopte Verhagen<br />
meer private R&D-investeringen uit te lokken,<br />
maar ook bezuinigingen op de publieke<br />
kennisinfrastructuur (waaronder NWO en<br />
TNO) te compenseren.<br />
Even terzijde: Nederlandse bedrijven<br />
zijn cijfermatig bezien inderdaad geen uitblinker<br />
in R&D-investeringen, maar aan de<br />
topsector Hightech Systemen en Materialen<br />
(HTSM) heeft dat niet gelegen, zo bleek<br />
maar weer eens op 2 april. Met een totaal<br />
commitment van ruim een miljard euro in<br />
2012 is de branche Nederlands kampioen<br />
innoveren. HTSM houdt bovendien bovengemiddeld<br />
de eigen broek op: in vergelijking<br />
met andere topsectoren ontvangt zij<br />
relatief weinig van de Nederlandse overheid<br />
(207 miljoen euro). Bijdrages van de Europese<br />
Unie – de hightech is bij uitstek een internationaal<br />
opererende sector – trekken de<br />
verhouding publiek-privaat weer enigszins<br />
recht, maar de ftyfty-doelstelling waar<br />
HTSM-bedrijven op hadden ingezet in hun<br />
voorstel aan de minister wordt niet gehaald.<br />
Het zit meer richting 40:60.<br />
Overbruggen<br />
Desalniettemin klinken tevreden geluiden<br />
uit de hightechindustrie. ‘We hebben aan<br />
twee belangrijke knelpunten een mouw<br />
weten te passen’, zegt HTSM-boegbeeld<br />
Amandus Lundqvist. ‘Voor deelname aan<br />
Europese projecten, waaraan ook de Nederlandse<br />
overheid moet bijpassen, heeft<br />
minister Verhagen extra budget gereserveerd.<br />
En de toekomst van Holst, Esi en<br />
M2I is verzekerd.’ Genoemde instituten<br />
pasten eigenlijk niet in het nieuwe, subsidieloze<br />
innovatiebeleid van Verhagen, maar<br />
de bewindsman heeft het idee laten varen<br />
om hen volledig te laten nancieren via opdrachten<br />
van het bedrijfsleven. Er komt nu<br />
toch een directe donatie van overheid aan<br />
instituut, die overigens wel afhankelijk is<br />
van de bijdrage van bedrijven. Het Holst<br />
Centre krijgt bovendien nanciering van<br />
de gemeente Eindhoven en de provincie<br />
Noord-Brabant, alsmede van NWO en TNO.<br />
Maar er is ook kritiek. Het irriteert het<br />
bedrijfsleven dat de huidige afspraken<br />
slechts lopen tot en met 2013, niet tot<br />
2015 zoals oorspronkelijk geformuleerd<br />
in de opdracht van Verhagen. Volgens de<br />
minister is dat in goed overleg gegaan<br />
teneinde de handen vrij te houden om in<br />
2014 en 2015 weer heel andere projecten<br />
te steunen. Ondernemersorganisatie<br />
FME wijst echter met een beschuldigende<br />
vinger naar NWO, dat op de rem zou hebben<br />
getrapt. Volgens FME verzet NWO<br />
zich tegen de budgetverschuivingen van<br />
alfa- en gamma- naar bètatechnisch onderzoek.<br />
Teleurstellend, noemt de technobedrijvenkoepel<br />
dat, en in strijd met het<br />
topsectorbeleid, waarin vraagsturing centraal<br />
staat. ‘Hoe interessant ook de vraag<br />
is wie de vroegste mensachtige bewoners<br />
van Noordwest-Europa waren, voor de economische<br />
groei is dat niet relevant’, aldus<br />
FME-voorzitter Ineke Dezentjé Hamming-<br />
Bluemink in een persbericht.<br />
Over TNO ventileerden Lundqvist en<br />
FME tegenover Bits&<strong>Chips</strong> vergelijkbare<br />
kritiek, al is de toon milder. Naast de ergernis<br />
over de uitgestelde besluitvorming is er<br />
de vrees dat het instituut projecten buiten<br />
de hightech prioriteit zal geven.<br />
TNO wijst er desgevraagd op dat met de<br />
minister is afgesproken dat er voor 1 september<br />
duidelijkheid komt over de verdeling<br />
van onderzoeksgeld tot 2015. Het instituut<br />
vraagt begrip voor het feit dat de bezuinigingen<br />
dwingen tot het maken van moeilijke<br />
keuzes, die bovendien afhangen van of en<br />
hoeveel geld ‘klanten’ op tafel willen leggen.<br />
De diensten van TNO, dat zijn budget omlaag<br />
moet schroeven van 180 miljoen euro<br />
nu naar 150 miljoen in 2016, worden op<br />
dit moment overvraagd. Als bedrijven dat<br />
gat niet overbruggen – de overheid zal het<br />
waarschijnlijk niet doen – kunnen niet alle<br />
wensen worden ingewilligd.<br />
4 | 11
©2012 The MathWorks, Inc.<br />
®<br />
GENERATE<br />
HDL CODE<br />
AUTOMATICALLY<br />
from<br />
MATLAB<br />
and<br />
Simulink<br />
MathWorks Benelux<br />
Now hiring for technical and sales positions<br />
www.mathworks.nl/contact<br />
m<br />
Find it at<br />
www.mathworks.nl/accelerate<br />
datasheet<br />
video example<br />
trial request<br />
HDL CODER automatically<br />
converts Simulink models and<br />
MATLAB algorithms directly into<br />
Verilog and VHDL code for FPGAs or<br />
ASIC designs. The code is bit-true, cycleaccurate<br />
and synthesizable.<br />
®<br />
®
Opinie<br />
Aad Vredenbregt is managing director van<br />
Sioux Automation Technology.<br />
Innovatie<br />
Modelgebaseerd ondernemen<br />
Als er iets is dat in de huidige economische<br />
tijden duidelijk begint te worden<br />
dan is het wel dat we in deze eenentwintigste<br />
eeuw duurzaam zullen moeten<br />
ondernemen. Nu dreigt duurzaam heden<br />
ten dage vereenzelvigd te worden met begrippen<br />
als groen, milieu of maatschappelijk<br />
verantwoord ondernemen, maar met duurzaam<br />
ondernemen doel ik niet zozeer op een<br />
maatschappelijke betrokkenheid als wel op<br />
meer toekomstgericht denken en handelen.<br />
Het welzijn van een bedrijf of industrie is<br />
niet slechts afhankelijk van hoogte van de<br />
cashow. Toch liggen de tijden dat shareholder<br />
value regelrecht werd vertaald in winstmaximalisatie<br />
nog maar net achter ons.<br />
Het inzicht begint terug te keren dat we<br />
meer balans moeten zoeken tussen het<br />
bedrijfsrendement, het benutten van de<br />
talenten van de medewerkers, de waardepropositie<br />
voor klanten en de wisselwerking<br />
tussen bedrijf en maatschappij die de<br />
toekomst moet vormgegeven. Dit vraagt<br />
om een toekomstgerichte visie. Een visie<br />
waarin bedrijvigheid ook wordt gezien als<br />
motor van duurzame economische groei en<br />
werkgelegenheid. Onze bedrijven hebben<br />
naast winst ook behoefte aan goede fysieke<br />
infrastructuren, een klimaat voor technologische<br />
innovaties en de aanwezigheid van<br />
gekwaliceerd personeel door opleidingen<br />
van wereldklasse.<br />
In die visie zouden de nieuw benoemde<br />
topsectoren van het Nederlandse bedrijfsleven,<br />
ieder met hun specieke kennis en<br />
ervaring, richting moeten geven aan bedrijvigheid<br />
die duurzame hogere toegevoegde<br />
waarde leveren in plaats van hogere<br />
of snellere winsten. Een bedrijvigheid die<br />
zich kenmerkt door langdurige samenwerkingsverbanden<br />
met kennisinstellingen en<br />
universiteiten. Waarin het gezegde ‘de kost<br />
gaat voor de baat uit’ weer opgang doet.<br />
Daarin ligt een parallel met het thema<br />
van deze uitgave, modelgebaseerde <strong>ontwikkeling</strong>.<br />
Want ook daar zou de focus meer<br />
moeten liggen op de lange termijn en niet<br />
alleen op het behalen van kortetermijnresultaten.<br />
Ik bepleit dat bedrijven behalve<br />
het maximaliseren van resultaten op de<br />
korte termijn – lees momenteel: bezuinigen<br />
– ook investeren in de oplossingen van morgen.<br />
Vorm geven aan de toekomst.<br />
Onze hightechbedrijvigheid heeft continu<br />
vernieuwende ideeën en technologieën<br />
nodig. Om de bedrijvigheid in Nederland<br />
op niveau te houden, moeten we een model<br />
ontwikkelen waarin het bedrijfsleven inhaakt<br />
op de <strong>ontwikkeling</strong>en op universiteiten<br />
en kennisinstituten en streeft naar een<br />
intensieve samenwerking om te komen tot<br />
een duurzaam ecosysteem. Uit zo’n systeem<br />
moeten onze nieuwe bedrijven ontstaan,<br />
want we ontberen heden ten dage het Philips<br />
waaruit elk jaar een nieuwe OEM rolde.<br />
In de hightech denken we al langer na<br />
over zo’n samenwerkingsverband over de<br />
héle kennis- en waardeketen, dat we de gouden<br />
driehoek (tussen bedrijven, overheid<br />
en kennisinstellingen) zijn gaan noemen.<br />
Typerend voor de toenemende maatschappelijke<br />
en politieke belangstelling voor innovatie<br />
en de maakindustrie is dat we deze<br />
Duurzame hogere toegevoegde<br />
waarde in plaats van hogere<br />
of snellere winsten<br />
term tegenwoordig trouwens ook steeds vaker<br />
terugvinden in de mainstream pers.<br />
Het ontwikkelen van zo’n driehoeksmodel<br />
heeft tijd nodig. Het vraagt van alle<br />
partijen om zich langjarig vast te leggen:<br />
kennisinstellingen, overheid, maar ook ondernemers<br />
met hun bedrijven. En zich te<br />
committeren aan een substantiële stijging<br />
van R&D-investeringen, zowel van publieke<br />
als van private investeringen. Daarbij reken<br />
ik voor het gemak ook de investeringen in<br />
bèta- en technisch onderwijs die ervoor<br />
moeten zorgen dat ons hightechbedrijfsleven<br />
tot de wereldtop kan blijven behoren.<br />
Bedrijven zullen de kosten daarvan voor<br />
een aanzienlijk deel voor hun rekening<br />
moeten nemen, ten laste van hun bedrijfsrendementen<br />
op de korte termijn.<br />
Ik prijs me gelukkig dat ik tegenwoordig<br />
werk bij een dienstverlener die niet alleen<br />
winst maakt, maar die ook vanuit een heldere<br />
visie actief investeert in de toekomst<br />
van Nederland en van ons vakgebied product<strong>ontwikkeling</strong>.<br />
We kennen duurzame<br />
investeringen in kennis van eigen medewerkers,<br />
investeringen in de commercialisering<br />
van nieuwe technologie en investeringen<br />
in nieuwe ecosystemen onder de<br />
paraplu van Brainport. Dat versta ik onder<br />
duurzaam ondernemen.<br />
4 | 13
Het meten van magneetvelden gebeurt<br />
doorgaans met Hall-sensoren. Die<br />
zijn echter vrij groot. Natuurkundige<br />
Koen Vervaeke deed bij Imec en het<br />
Institute for Nanoscale Physics and Chemistry<br />
van de Katholieke Universiteit Leuven<br />
onderzoek naar het verkleinen ervan,<br />
wat resulteerde in een rooster van kleine<br />
Hall-sensoren op een enkele chip. Dit twee<br />
bij vier pixels grote prototype van een digitale<br />
magneetveldcamera was een proof<br />
of concept om aan te tonen dat Vervaekes<br />
techniek werkte.<br />
In 2007 behaalde Vervaeke zijn doctoraat<br />
en wilde hij zijn technologie marktrijp<br />
maken tot iets wat echt de naam magneetveldcamera<br />
waardig is. Dankzij een postdocmandaat<br />
van het agentschap voor Innovatie<br />
door Wetenschap en Technologie<br />
(IWT) kon hij zich bij Imec en de Leuvense<br />
natuurkundefaculteit twee jaar wijden aan<br />
een verdere verjning van de technologie<br />
en het opstellen van een businessplan voor<br />
een spin-obedrijf.<br />
Dit resulteerde uiteindelijk in het huidige<br />
product, de Magcam-sensorhardware. Het<br />
gaat om een chip met een gevoelig gebied<br />
van 13 bij 13 mm, bestaande uit 128 bij 128<br />
pixels op 0,1 mm van elkaar. Het magnetisch<br />
veld van een magneet die op deze oppervlakte<br />
wordt gelegd, is in één seconde te meten.<br />
In de behuizing van 94 bij 71 bij 23 mm is<br />
verder nog allerlei elektronica geïntegreerd,<br />
evenals een USB-verbinding om de camera<br />
eenvoudig op een computer aan te sluiten.<br />
Neurenberg<br />
Toepassingen van de Magcam-sensor zijn<br />
met name te vinden in de inspectie en kwaliteitscontrole<br />
van permanente magneten.<br />
14 | 4<br />
Nieuws<br />
Sensoren<br />
Digitale magneetveldcamera uit<br />
Leuven controleert kwaliteit<br />
Midden maart bekroonde het Duitse vaktijdschrift Elektronik de magneetveldcamera<br />
van Magcam tot ‘Produkt des Jahres 2012’ in de categorie Sensoren. Voor Koen<br />
Vervaeke, oprichter en CEO van de Leuvense starter, was het een erkenning voor het<br />
jarenlange werk dat voortsproot uit zijn promotieonderzoek aan de KU Leuven en<br />
Imec en de spin-off erna.<br />
Koen Vervloesem<br />
Vooral als deze heel nauwkeurig moeten<br />
zijn – in auto’s, medische apparaten, magnetische<br />
koppelingen, elektromotoren – is<br />
het belangrijk dat ze geen defecten bevatten.<br />
Vervaeke geeft enkele voorbeelden:<br />
‘Auto’s bevatten sensoren die bijvoorbeeld<br />
het magneetveld van de koplampen meten<br />
om hun draaihoek te bepalen. Ook de autoradioknoppen<br />
bevatten vaak magneten. De<br />
kwaliteit daarvan kun je met klassieke instrumenten<br />
vaak niet meten, zeker niet als<br />
het om multipoolmagneten gaat.’<br />
Magneetleveranciers verkopen hun magneten<br />
met specicaties zoals de maximale<br />
hoekafwijking, maar bijna niemand kan<br />
controleren of ze daar wel aan voldoen.<br />
‘Met onze magneetveldcamera is dat wel<br />
mogelijk. Magneten spelen in veel toepassingen<br />
een cruciale rol, maar we gaan er<br />
snel van uit dat ze het wel doen omdat magneetvelden<br />
niet zo eenvoudig te meten zijn.<br />
Als één magneet in een elektromotor echter<br />
minder sterk is of een afwijking heeft,<br />
dan werkt heel die motor minder eciënt.’<br />
In een elektromotor is de magneet volgens<br />
Vervaeke momenteel het onderdeel dat het<br />
minst wordt gecontroleerd.<br />
Magcams belangrijkste markt is Duitsland,<br />
waar Vervaeke ook de eerste verkoop sloot.<br />
De start-up heeft ook al een aantal klanten in<br />
de Verenigde Staten, Zwitserland en Oostenrijk.<br />
Zijn magneetveldcamera is echter een<br />
high-end toestel voor nichetoepassingen,<br />
merkt Vervaeke op. ‘Bedrijven gaan niet zo<br />
snel tot een aankoop over. Daarom verhuren<br />
we onze toestellen ook, zodat ze het eerst<br />
zelf eens in huis kunnen testen. We doen ook<br />
aan dienstverlening: een bedrijf stuurt ons<br />
dan magneten en wij analyseren ze met de<br />
Magcam-sensor en analysesoftware.’<br />
In iets meer dan twee jaar tijd heeft<br />
Magcam zo’n vijftien toestellen verkocht.<br />
‘Vooral in 2011 zagen we een inke boost,<br />
onder meer door contacten die we legden<br />
op de sensor- en testbeurs in Neurenberg’,<br />
zegt Vervaeke. Momenteel gaan de meeste<br />
toestellen nog naar R&D-afdelingen van<br />
bedrijven, die de technologie willen leren<br />
kennen en onderzoeken hoe hun eigen<br />
magneten functioneren.<br />
Namen en exacte toepassingen kan Vervaeke<br />
niet geven, aangezien de meeste<br />
klanten daar niet mee naar buiten willen<br />
komen. Hij vermeldt wel dat een grote<br />
Amerikaanse computerfabrikant twee<br />
toestellen heeft gekocht. Magcams eerste<br />
klant was de Friedrich-Alexander-Universität<br />
Erlangen-Nürnberg. ‘Zij zitten midden<br />
in de Duitse automotive-industrie en<br />
hebben veel contact met elektromotorfabrikanten.<br />
Zij organiseren sinds vorig<br />
jaar ook de jaarlijkse Electric Drives Production<br />
Con ference and Exhibition in Neurenberg,<br />
waarvan we nu sponsor zijn.’<br />
Concrete cijfers<br />
Naast de sensorhardware is ook de analysesoftware<br />
belangrijk, benadrukt Vervaeke.<br />
‘Er zit veel informatie verborgen<br />
in een beeld van het magneetveld. Onze<br />
Magscope-software haalt die er zo veel<br />
mogelijk uit. Je kunt uiteraard de meetresultaten<br />
tonen en hierin afstanden, hoeken<br />
of posities meten of hierop een statistische<br />
analyse uitvoeren, maar je kunt ook<br />
controleren of de noord- en zuidpool van<br />
een magneet even sterk zijn, wat belangrijk<br />
is voor sensortoepassingen.’ De resolutie is<br />
daarbij beter dan de pixelresolutie van de<br />
sensor: omdat een magneetveld geen scher-
pe randen heeft, kan Magscope probleemloos<br />
interpoleren tot 25 micrometer.<br />
Vervaeke heeft ook de Magt-software<br />
ontwikkeld, die extra geavanceerde analysemogelijkheden<br />
biedt. ‘Zo kun je een magneetveld<br />
meten en in Magt naast een theoretisch<br />
ideaalmodel van de magneet leggen.<br />
De software berekent dan een best t van<br />
die modelparameters op de meting, wat<br />
kwantitatieve parameters van die magneet<br />
oplevert. Je krijgt dan niet alleen een residubeeld<br />
te zien met de afwijkingen van die<br />
magneet maar ook de concrete cijfers, zoals<br />
de hoekafwijking. Het is ook mogelijk om<br />
op dat residubeeld allerlei statistische analyses<br />
uit te voeren. Een maximale drempelwaarde<br />
voor de verschillen is bijvoorbeeld al<br />
voldoende voor veel kwaliteitscontroles. Bij<br />
mijn weten bestaan deze mogelijkheden in<br />
geen ander product. Op enkele aspecten van<br />
deze analyse hebben we zelfs een octrooi.’<br />
Vlot Duits<br />
‘Ik ben mijn doctoraat gestart vanuit een<br />
puur technologische interesse’, blikt Vervaeke<br />
terug op de weg die hij heeft afgelegd.<br />
‘Ik wilde een magneetveldcamera ontwikkelen,<br />
maar ik had nog niet echt een idee<br />
van de toepassingen. En zelfs toen ik mijn<br />
bedrijf had opgericht, was het allemaal nog<br />
niet zo duidelijk. Een eerste idee dat ik had,<br />
was om de technologie in te zetten voor lasnaadcontrole.<br />
Dat bleek echter technisch<br />
niet haalbaar en ook economisch niet interessant.’<br />
Uiteindelijk vond Magcam een geschikte<br />
markt in de magneetinspectie.<br />
In november 2009 richtte Vervaeke<br />
Magcam bvba op. Daarbij kreeg hij hulp<br />
van SO Kwadraat, dat hij een fantastisch<br />
concept noemt. ‘Ik heb veel gehad aan<br />
Er zit veel informatie verborgen in<br />
een beeld van het magneetveld. De<br />
Magscope-software van Magcam<br />
haalt die er zo veel mogelijk uit.<br />
hun ondersteuning: ze leerden me een<br />
ondernemingsplan op te stellen, marktonderzoek<br />
te doen, hoe ik moest onderhandelen<br />
rond de overdracht van intellectueel<br />
eigendom, enzovoorts.’<br />
Een half jaar na de oprichting haalde Magcam<br />
een kapitaalverhoging van vijftigduizend<br />
euro binnen van Allegro Investment<br />
Fund, waarbij de bvba werd omgevormd tot<br />
een nv. ‘Dat was een goede zaak omdat de<br />
strengere eisen van een nv je verplichten<br />
om professioneler te werken’, besluit Vervaeke.<br />
‘Ik ben bijvoorbeeld gedelegeerd bestuurder,<br />
maar ik moet de raad van bestuur<br />
regelmatig op de hoogte houden en daardoor<br />
moet ik alles ook beter plannen.’<br />
Vervaeke is alleen begonnen, maar heeft<br />
midden vorig jaar een extra werknemer aangetrokken<br />
voor R&D. Eerst deeltijds, maar<br />
nu evolueert die naar een voltijdse betrekking.<br />
Daarnaast zet Magcam ook nog een<br />
salespersoon in op zelfstandige basis. ‘Maar<br />
ik doe veel zelf’, vertelt Vervaeke, die ondertussen<br />
vlot Duits spreekt, ‘ook de verkopen<br />
en de demonstraties. Ik probeer voorlopig<br />
alles zo exibel mogelijk te organiseren en<br />
heb op korte termijn niet direct plannen om<br />
het personeelsbestand uit te breiden. Dat zal<br />
pas in de komende jaren aan de orde komen.’<br />
Grote voorsprong<br />
Magcam is de behuizing rond zijn magneetveldcamera<br />
nu verder aan het verkleinen.<br />
Tegen de tweede helft van dit jaar komt er<br />
een kubusvormige module van 24 bij 24 bij<br />
24 mm op de markt met een industriële<br />
connector. ‘Dat zal ook de toepassingsgebieden<br />
verruimen’, aldus Vervaeke, ‘want<br />
dan kun je eenvoudig meerdere modules<br />
naast elkaar plaatsen zonder al te veel dode<br />
zone ertussen en zo grotere magneetvelden<br />
meten.’ De sensoroppervlakte vergroten is<br />
op dit moment praktisch en economisch<br />
niet haalbaar.<br />
Vervaeke gelooft ook dat zijn vinding<br />
meer en meer haar weg zal vinden van de<br />
R&D-afdeling naar de productielijn. ‘Zodra<br />
bedrijven de technologie wat beter kennen,<br />
zullen ze de magneetveldcamera hopelijk<br />
in productie gebruiken voor kwaliteitscontrole.<br />
Het systeem kan zelfs automatisch<br />
worden geïntegreerd met de productielijn.<br />
We zijn daarvoor nu een volledig geautomatiseerd<br />
station aan het ontwikkelen waarbij<br />
je een magneet op een lopende band legt en<br />
je enkel maar op een knop hoeft te drukken<br />
om je analyse te krijgen.’<br />
Uiteindelijk gaan ook de magneetleveranciers<br />
de technologie omarmen, verwacht<br />
Vervaeke. ‘Nu zijn het hun klanten die de<br />
magneten met ons toestel controleren op<br />
problemen. In principe kan een goede magneetleverancier<br />
bij elke magneet echter een<br />
kwaliteitscerticaat met een meting door<br />
ons toestel voegen en hiermee bewijzen dat<br />
zijn producten goed zijn.’<br />
Concurrentie ziet Vervaeke niet snel opdoemen.<br />
‘Dankzij mijn onderzoek heb ik<br />
een grote voorsprong en andere technieken<br />
zijn nog niet zover. Er bestaat wel een magneto-optische<br />
methode op basis van een<br />
dunne lm, maar die werkt analoog. Een<br />
andere techniek gebruikt een scannerachtig<br />
apparaat met een Hall-sensor. Daarmee bereik<br />
je wel gelijkaardige beelden als met ons<br />
toestel, alleen een factor honderd trager.<br />
Dat werkt goed om één magneet te testen,<br />
maar niet om continu te gebruiken in een<br />
productieomgeving.’<br />
4 | 15
Goudsponsor<br />
5e editie<br />
13 juni 2012<br />
1931 Congrescentrum<br />
Brabanthallen,<br />
’s-Hertogenbosch<br />
Standhouders<br />
Cosponsor<br />
Adeas<br />
AimValley<br />
AR Benelux<br />
ASML<br />
Atlantik Elektronik<br />
Barco Silex<br />
Bruco Integrated Circuits<br />
CB Distribution<br />
Core|Vision<br />
Easics<br />
EBV / Altera<br />
HDL Works<br />
ICsense<br />
Imec<br />
InnoFour<br />
MSC Vertriebs<br />
Neways Electronics International<br />
Ocean Optics<br />
Point-One<br />
Rohde & Schwarz<br />
Syntens<br />
Texas Instruments<br />
TMC Electronics<br />
Uitgebreide informatie over de lezingen vindt u op:<br />
MELD U NU AAN<br />
Keynote<br />
Informatiepijplijn voor elektronenlithografie van Mapper<br />
Edwin Hakkennes vertelt in zijn keynote over het ontwerp van de<br />
Pattern Streamer, een elektronische unit die de elektronenprintkop<br />
van Mappers lithografiemachine aanstuurt met een datastroom<br />
van 30 terapixels per seconde. Elke pixel wordt individueel realtime<br />
gecorrigeerd aan de hand van metingen in de machine. Om dat<br />
goed te doen, zijn er per pixel zes vermenigvuldigingen nodig. De<br />
hele machine levert derhalve 6 x 30 = 180 TFlops. Hakkennes gaat<br />
vooral in op de vraag hoe een dergelijke machine kosteneffectief is te<br />
bouwen, met de juiste onderverdeling tussen hardware, software en<br />
programmeerbare logica en de juiste communicatiestructuur (Gigabit<br />
Ethernet) voor het gehele systeem.<br />
Verder lezingen van onder meer:<br />
Aimvalley, Adeas, Axiom, Easics, Imec, NSilition, Rohde & Schwarz,<br />
Salland Engineering, SRon, Technolution, TSMC<br />
www.hardwareconference.nl<br />
In samenwerking met<br />
Jaarlijkse ontmoetingsplaats voor professionals en technisch managers in de high-end elektronica- en IC-<strong>ontwikkeling</strong><br />
Inschrijvingen geopend<br />
Vanaf nu is het mogelijk u aan te melden voor<br />
de Bits&<strong>Chips</strong> Hardware Conference via<br />
www.hardwareconference.nl/bezoekers<br />
Korting<br />
Lezers van Bits&<strong>Chips</strong> ontvangen € 20 korting en<br />
betalen slechts € 75 voor een entreekaart.<br />
Schrijf u nu in met kortingscode 901582<br />
Edwin Hakkennes<br />
Senior consultant, Technolution
1E EDITIE // MELD U NU AAN<br />
In samenwerking met<br />
Ontwikkelaars,<br />
innovatienetwerken<br />
en eindgebruikers<br />
werken mee aan<br />
de Bits&<strong>Chips</strong> Led<br />
Summit 2012<br />
WOENSDAG 13 JUNI 2012<br />
1931 CONGRESCENTRUM BRABANTHALLEN,<br />
’S-HERTOGENBOSCH<br />
Waar liggen de kansen voor België en Nederland in de ledmarkt?<br />
Wat zijn de trends in <strong>ontwikkeling</strong>, productie, integratie en test?<br />
Op de Bits&<strong>Chips</strong> Led Summit krijgt u een update van de<br />
belangrijkste ontwikkelaars, fabrikanten, integratoren en<br />
aanbieders van testtechnologie.<br />
De Bits&<strong>Chips</strong> Led Summit 2012 is onderdeel<br />
van de Bits&<strong>Chips</strong> Hardware Conference.<br />
Inschrijvingen geopend<br />
Vanaf nu is het mogelijk u aan te melden<br />
voor de Bits&<strong>Chips</strong> Led Summit via<br />
www.hightech-events.nl/led/bezoekers<br />
Meer informatie en inschrijven op<br />
Korting<br />
Lezers van Bits&<strong>Chips</strong> ontvangen € 20 korting<br />
en betalen slechts € 75 voor een entreekaart.<br />
Schrijf u nu in met kortingscode 901642<br />
WWW.HIGHTECH-EVENTS.NL/LED<br />
Goudsponsor<br />
Cosponsor<br />
Standhouders<br />
Adeas<br />
AimValley<br />
AR Benelux<br />
ASML<br />
Atlantik Elektronik<br />
Barco Silex<br />
Bruco Integrated Circuits<br />
CB Distribution<br />
Core|Vision<br />
Easics<br />
EBV / Altera<br />
HDL Works<br />
KEYNOTE<br />
Kees van der Klauw<br />
Senior vicepresident Technology &<br />
Development bij Philips Lighting<br />
ICsense<br />
Imec<br />
InnoFour<br />
MSC Vertriebs<br />
Neways Electronics International<br />
Ocean Optics<br />
Point-One<br />
Rohde & Schwarz<br />
Syntens<br />
Texas Instruments<br />
TMC Electronics<br />
Verder lezingen van onder meer:<br />
Atlantik, Cree, Fraunhofer IPMS, Holst, Ledned, Nederlands<br />
Meetinstituut VSL, Olino, Osram, Philips, Rena, TNO, UW
Het was maart 1987 dat Richard<br />
Stallman, initiatiefnemer van het<br />
Gnu-project voor een open en vrij<br />
Unix-sys teem, de eerste openbare release<br />
uitbracht van zijn Gnu C Compiler (GCC).<br />
Bijna had het pakket Nederlandse wortels<br />
gehad: Stallman wilde zijn GCC eigenlijk<br />
baseren op de compiler van de VU. Die ondersteunde<br />
meerdere doelarchitecturen en<br />
zowel C als Pascal – precies wat Stallman beoogde.<br />
De beheerders wilden hun compiler<br />
echter niet vrijgeven en Stallman koos de<br />
compiler van Lawrence Livermore Lab voor<br />
Pastel, een Pascal-dialect. Uiteindelijk is ook<br />
hiervan geen code in GCC terechtgekomen,<br />
want nadat Stallman de compiler had aangepast<br />
voor C bleken geheugenbeperkingen<br />
ports in de weg te staan en moest hij de rest<br />
ook zelf ontwikkelen.<br />
GCC ontketende een revolutie binnen<br />
de industrie. De tool werkt voor nop, maar<br />
vooral de kwaliteit van de opensource compiler<br />
bleek hoog, met name in de ondersteuning<br />
van de codestandaarden. Eventuele<br />
problemen konden programmeurs bovendien<br />
zelf oplossen. En dat is geen overbodige<br />
luxe want compilers zijn complexe gereedschappen<br />
die optimalisatiestappen zetten<br />
waar wel eens een fout in kan sluipen.<br />
Maar de echte impact zat ergens anders:<br />
GCC betekende ook gelijk een stabiel en<br />
hoogkwalitatief platform om producten of<br />
diensten te ontwikkelen. De compiler bestaat<br />
uit een aantal discrete stappen: het<br />
front-end interpreteert de programmeertaal<br />
en produceert een tussenrepresentatie, het<br />
(ocieuze) middle-end voert hier optimalisaties<br />
op uit en het back-end zet de beschrijving<br />
om naar code voor bijvoorbeeld X86 of<br />
Arm. Al snel ontstonden er groepen om te<br />
werken aan talen zoals Fortran en Pascal,<br />
en later ook Ada, Java en tegenwoordig Go.<br />
Ook chipmakers, voor wie tooling geen corebusiness<br />
is, omarmden GCC gretig; zij hoeven<br />
alleen een beschrijving van de CPU toe<br />
te voegen en krijgen daarmee bijna gratis de<br />
18 | 4<br />
Nieuws<br />
De structuur van de GCC-broncode visueel<br />
weergegeven. 25 jaar code-evolutie is te<br />
zien op bit.ly/GCCevolution.<br />
Compilers<br />
GCC viert zilveren jubileum<br />
25 jaar geleden bracht Richard Stallman zijn vrije en opensource C-compiler uit.<br />
Sindsdien is GCC uitgegroeid tot een kracht van betekenis in de computerindustrie,<br />
waarmee vriend en vijand rekening houden.<br />
Pieter Edelman<br />
front-ends en optimalisatiestappen – zolang<br />
de CPU niet al te vreemde concepten introduceert<br />
althans. In de embedded-wereld is<br />
het vandaag de dag vrij gebruikelijk om een<br />
GCC-gebaseerde compiler mee te leveren<br />
met een embedded CPU of microcontroller.<br />
Ten slotte vergelijken aanbieders van commerciële<br />
compilers zich er graag mee. ‘Ons<br />
product levert in standaard benchmarks<br />
dertig procent kleinere code dan opensource<br />
tools’, staat er dan in hun persbericht.<br />
In 1989 was er nog een andere partij die<br />
business zag in GCC: de start-up Cygnus<br />
ging commerciële ondersteuning leveren.<br />
Een gratis product betekende echter lage<br />
marges, en de enige manier om winst te<br />
kunnen maken, was door de moeite voor de<br />
support sta zo veel mogelijk te verlagen en<br />
te standaardiseren op de toolketen. Dat resulteerde<br />
in een enorme bijdrage aan de gebruiksvriendelijkheid<br />
van GCC en tools als<br />
Autoconf, Automake, Congure en Dejagnu<br />
worden nog steeds in één adem genoemd<br />
met GCC.<br />
Rustiger vaarwater<br />
Het open model en de bijbehorende aandacht<br />
bleken echter ook de nodige frictie op<br />
te wekken. De eerste openbare aanvaring<br />
was in 1989 tussen de Free Software Foundation,<br />
de organisatie achter Gnu en Stallman,<br />
en Next Computer van Steve Jobs. Dat laatste<br />
had Objective-C als de programmeertaal<br />
voor zijn platform geadopteerd en ervoor<br />
gekozen om de compiler te baseren op GCC.<br />
Jobs wilde het eigen ontwikkelde front-end<br />
echter voor zichzelf houden en als bibliotheek<br />
met GCC koppelen. De GPL-licentie<br />
bleek echter onwrikbaar en na het nodige getouwtrek<br />
moest hij de code alsnog vrijgeven.<br />
Net als bij Linux en de BSD’s groeide GCC<br />
vervolgens uit tot de standaard compiler<br />
voor het Next-platform en later Mac OS X.<br />
Maar er speelde meer. In de praktijk bleek<br />
de partitionering tussen front-, middle- en<br />
back-end niet zo scherp en optimalisaties<br />
voor C werkten soms regelrecht in tegen<br />
de behoeftes van bijvoorbeeld het Fortranteam.<br />
C-ondersteuning was echter het belangrijkste<br />
doel van de FSF en de beheerders<br />
hadden weinig oog voor de anderen. Na de<br />
ociële release moest het Fortran-team dus<br />
met patches komen om de compiler te ‘repareren’<br />
voor zijn doeleinden.<br />
Ook was er een groeiend capaciteitsprobleem.<br />
Voor het integreren van wijzigingen<br />
en toevoegingen was een enkele beheerder<br />
verantwoordelijk, maar alleen Cygnus had<br />
al een team ontwikkelaars dat een spervuur<br />
van aanpassingen op hem afvuurde. Ook de<br />
wijzigingen van ontwikkelgroepen voor C++,<br />
Fortran, Linux en de Pentium-architectuur<br />
bleven jaren liggen. In 1997 liep de frustratie<br />
zo hoog op dat deze groepen onder de<br />
naam Egcs een eigen ontwikkellijn afsplitsten.<br />
Bij andere opensourceprojecten was een<br />
open ontwikkelmethode met een publieke<br />
repository en mailinglijsten ingeburgerd geraakt<br />
en de Egcs-lijn voerde dat ook in voor<br />
GCC. De FSF was aanvankelijk niet blij met<br />
de afsplitsing, maar de Egcs-methode bleek<br />
uiteindelijk zo populair dat zij twee jaar later<br />
werd verheven tot de ociële lijn. Egcs werd<br />
weer omgedoopt tot GCC, maar met een<br />
kleine aanpassing: vanaf dat moment stond<br />
de afkorting niet meer voor ‘Gnu C Compiler’,<br />
maar voor ‘Gnu Compiler Collection’.<br />
Sindsdien is GCC in rustiger vaarwater<br />
gekomen. Hoewel? De laatste jaren is er een<br />
geduchte concurrent opgestaan: LLVM, net<br />
als GCC opensource, maar opgezet volgens<br />
moderne principes met de nodige voordelen<br />
boven het ‘archaïsche’ en volgens sommigen<br />
logge GCC. Maar het GCC-team is niet van<br />
plan zijn ondergang af te wachten. De concurrentie<br />
heeft een hoop dingen bespreekbaar<br />
gemaakt en de ontwikkelaars zijn hard<br />
bezig met een meer modulaire opzet, plugins<br />
die tijdens het compilatieproces ingrijpen<br />
en de overstap van C naar C++ als ontwikkeltaal<br />
– net als bij LLVM. Daarmee wil GCC ook<br />
bij zijn gouden jubileum relevant zijn.
Opinie<br />
Lennart Tange<br />
lennarttange@gmail.com<br />
Software-engineering<br />
Strafwerk<br />
Het grote nadeel van Ruby is dat het<br />
als dynamische programmeertaal<br />
je code op veel manieren de mist in<br />
kan laten gaan. Er is immers geen compiler<br />
of type checker die je helpt. Het is daarom<br />
zaak om de code goed te testen, maar toen<br />
ik bijna anderhalf jaar geleden aan de slag<br />
ging met Ruby, voelde dat toch altijd een<br />
beetje als strafwerk. Op het moment dat ik<br />
de test schreef – achteraf – had ik mijn code<br />
immers al en ik had daar redelijk vertrouwen<br />
in, dus ik wilde liever aan de slag met<br />
nieuwe functionaliteit. En misschien wel<br />
het vervelendste: tests confronteren je met<br />
je eigen fouten.<br />
Al gauw ging ik echter meer lezen over<br />
de testframeworks die ik gebruikte: RSpec<br />
en later ook Cucumber. De gedachte achter<br />
beide is dat ze je code documenteren door<br />
deze leesbaar te speciceren en daaruit je<br />
tests af te leiden. Behavior-driven development<br />
heet dit.<br />
Om te beginnen met RSpec, waarmee je<br />
op unitniveau test, som je op in ‘mensentaal’<br />
wat het betreende onderdeel moet<br />
kunnen. Dat dwingt al na te denken voordat<br />
je je code begint te schrijven. Daardoor<br />
vermijd je een groot deel van het ‘gerommel’<br />
in je code, wat doorgaans fouten én minder<br />
mooie code oplevert.<br />
RSpec is een domeinspecieke taal waarin<br />
je de implementatie van deze tests goed<br />
leesbaar kunt neerzetten. Als je bijvoorbeeld<br />
wilt veriëren dat het object dat je<br />
aan het testen bent een koemachine moet<br />
zijn, schrijf je ‘subject.should be_a Coee-<br />
Machine’. Pas als je die test hebt uitgeschreven,<br />
implementeer je je echte code.<br />
Cucumber speelt zich meer op het niveau<br />
af van acceptatietests. Het begint met het<br />
uitdrukken van een feature die voor iedereen<br />
leesbaar moet zijn, bijvoorbeeld ‘als<br />
manager wil ik dat er koe uit het koezetapparaat<br />
komt, om wakker te blijven’.<br />
Dat beschrijf je in de volgende drie stappen<br />
die je als ‘manager’ zou moeten doen: ‘wan-<br />
neer ik op de grote knop druk’, ‘en er is water’,<br />
‘dan komt er koe’. Dit soort tests is<br />
tamelijk onderhoudsvrij, wat ervoor zorgt<br />
dat je testdoel altijd overeind blijft staan.<br />
Bovendien kun je in deze taal prima communiceren<br />
naar de klant over wat je aan het<br />
maken bent.<br />
Het is de taak aan de programmeur deze<br />
drie stappen vervolgens aan code te plakken.<br />
Daarbij heb je het matchinggedeelte<br />
Tests confronteren je<br />
met je eigen fouten<br />
van RSpec tot je beschikking. De denities<br />
hiervan kun je zo opzetten dat je ze makkelijk<br />
kunt hergebruiken.<br />
Het duurde even voordat het kwartje bij<br />
me viel, maar toen ik op deze manier te werk<br />
ging, merkte ik dat ik van tevoren beter nadacht<br />
en dus betere code kreeg. De aanpak<br />
voorkomt overdesignen en dode code omdat<br />
je niks schrijft voor dingen die je niet<br />
van tevoren hebt willen testen. Bovendien<br />
heb ik over het algemeen minder koppeling<br />
tussen mijn tests en mijn code. Refactoren<br />
wordt dus een eitje.<br />
Het vergt wat tijd en oefening, want programmeurs<br />
hebben toch de neiging om als<br />
een codecowboy meteen in de code te duiken.<br />
Dat merk ik nog steeds. Maar compactere,<br />
onderhoudsvriendelijkere, leesbaardere<br />
code met minder uren in de debugger<br />
is voor mij beloning genoeg om testen niet<br />
meer als strafwerk te zien.<br />
4 | 19
Persoonlijke groei, dat vinden wij belangrijk. Groeien<br />
als mens, groeien als professional. Wij bieden jou als<br />
embedded software of hardware expert de ruimte en de<br />
mooiste merken. Zodat jij Groeit ®<br />
.<br />
Onze arbeidsvoorwaarden en ons Employment Benefi t<br />
Program zijn uitstekend. Zeker zo belangrijk is dat je bij<br />
TOPIC een unieke kans krijgt om jezelf te ontwikkelen<br />
in de top van de markt. Onze software en hardware<br />
Tim Groeit ®<br />
En jij?<br />
professionals werken voor en bij klanten zoals ASML,<br />
Océ, Philips en TomTom. Op dat allerhoogste niveau<br />
kun jij je talent en ambities optimaal ontwikkelen. Op dat<br />
niveau kun je wérkelijk groeien. Als professional en als<br />
mens. Wij bieden je de kans. Zodat jij Groeit ®<br />
.<br />
TOPIC zoekt Software- & Hardware-engineers.<br />
Interesse?<br />
Kijk snel op www.topic.nl voor onze vacatures.<br />
Topic.<br />
Blijf groeien
Figuur 1: Grafeen wordt<br />
vaak voorgesteld als een<br />
laken van koolstof, maar<br />
dan is het wel een laken<br />
waaronder al een keer is<br />
geslapen; het is niet vlak.<br />
Analyse<br />
In de publicatie waarin zij de ontdekking<br />
van grafeen wereldkundig maakten, wisten<br />
Andre Geim en Konstantin Novoselov<br />
al direct aannemelijk te maken dat het<br />
moleculaire kippengaas meer in zijn mars<br />
had dan alleen de fantasie van academische<br />
materiaalonderzoekers prikkelen. Uit de<br />
eerste elektrische metingen bleek namelijk<br />
dat elektronen zich vrijwel ongehinderd<br />
door het materiaal kunnen bewegen. En<br />
hoewel grafeen geen band gap heeft, wisten<br />
de onderzoekers er toch een primitieve<br />
transistor mee te bouwen.<br />
Neem daarbij de inherente vlakheid – het<br />
is in feite een ‘vleesgeworden’ oppervlak:<br />
twee zijden, zonder bulk vaste stof ertussen<br />
– waardoor grafeen van nature compatibel<br />
is met de huidige IC-productiemethodes, en<br />
de zeer gunstige temperatuurafhankelijkheid<br />
van de geleiding, en de hoop op een<br />
elektronische revolutie is geboren. Die hoop<br />
is al snel een eigen leven gaan leiden, hoewel<br />
de ervaringen met de vorige koolstofsmaak<br />
du jour nog vers in het geheugen moeten<br />
Halfgeleiders<br />
Grafeen laat zich<br />
niet in digitaal<br />
keurslijf drukken<br />
Een materiaal waar elektronen massaloos<br />
en vrijwel ongehinderd doorheen<br />
flitsen, dat moest silicium wel van de<br />
troon stoten. Na acht jaar onderzoek begint<br />
het echter te dagen dat grafeen en<br />
digitale logica niet de gedroomde combinatie<br />
vormen. De eerste elektronische<br />
toepassingen van het ‘wondermateriaal’<br />
zitten in een heel andere hoek.<br />
Paul van Gerven<br />
hebben gelegen. ‘Naar analogie met koolstofnanobuisjes<br />
zouden niet-transistorapplicaties<br />
dit atomair dunne materiaal de<br />
meest opzienbarende toepassingen kunnen<br />
opleveren’, waarschuwden Geim en<br />
Novoselov tevergeefs in hun baanbrekende<br />
Science-artikel, gepubliceerd in 2004.<br />
Op hype volgt desillusie, waarna nuchtere<br />
geesten meestal weer de overhand krijgen.<br />
Grafeen heeft door de Nobelprijs 2010 nauwelijks<br />
de kans in een louterend zwart gat<br />
te verdwijnen, maar de verwachtingen voor<br />
het bijzondere materiaal staan desalniettemin<br />
weer met beide benen op de grond, constateerde<br />
Nature in een recente editie. De<br />
digitale dromen zijn overboord gekieperd,<br />
maar de interesse in analoge en andere toepassingen<br />
neemt toe.<br />
Opgepept<br />
Zuiver grafeen (Figuur 1) is een halfmetaal,<br />
een halfgeleider met een band gap van nul.<br />
Om een veldeecttransistor (Fet) te maken,<br />
is die eigenschap desastreus, omdat<br />
er geen manier is om de schakeling uit te<br />
zetten. Er blijft dus altijd stroom lopen, en<br />
ink wat ook. De beste verhouding tussen<br />
de aan- en uit-stroom in een grafeen-Fet<br />
die tot nu toe is gemeten, bedraagt niet<br />
meer dan tien. Een siliciumschakeling haalt<br />
vele ordegroottes meer. Met andere woorden:<br />
een mobieltje met een processor van<br />
grafeen zou in een mum van tijd door zijn<br />
accu heen zijn.<br />
Onderzoekers hebben het probleem van<br />
zeer slechte aan-uitverhoudingen van meet<br />
af aan onderkend, maar te makkelijk aangenomen<br />
dat ze er een mouw aan konden passen.<br />
Door grafeen in reepjes te snijden, er<br />
gaatjes in te schieten of er chemicaliën aan<br />
te hechten (dotering), bleek het weliswaar<br />
mogelijk een band gap te induceren, maar<br />
het eindresultaat was desalniettemin onbevredigend.<br />
Als de atomaire honingraatstructuur<br />
van grafeen te veel werd aangetast,<br />
kregen de eigenzinnige grafeenelektronen<br />
namelijk hun massa terug en gingen ze zich<br />
weer gedragen alsof ze zich in een doodnor-<br />
4 | 21
For more information<br />
and ordering, please visit:<br />
Tel: +31 183 64 60 50<br />
22 | 4<br />
www.rutronik.com/webgate<br />
Semiconductors<br />
Passive Components<br />
Electromechanical<br />
Components<br />
Displays & Boards<br />
Storage Technologies<br />
Wireless Technologies<br />
Lighting Solutions<br />
Photovoltaic Solutions<br />
Committed<br />
to excellence<br />
Electronics Worldwide<br />
Consult | Components | Logistics | Support<br />
As one of the leading distributors for electronic<br />
components, we offer you worldwide a wide<br />
range of products, competent technical support<br />
for product development and design, customized<br />
logistics solutions and a comprehensive range<br />
of services.<br />
Consult Components Logistics Support<br />
www.rutronik.com<br />
26854_Anz_Image_Bits&<strong>Chips</strong>_4_0312_RZ_02.indd 1 13.04.12 09:53<br />
Analyse Halfgeleiders<br />
male verbinding bevonden. De fraaie elektrische eigenschappen<br />
gingen daarmee verloren. Enkele modicaties die niet onder dit<br />
euvel lijden, lijken dan weer niet geschikt voor massaproductie,<br />
althans niet binnen afzienbare tijd.<br />
Het ziet er dus naar uit dat wetenschappers zich hebben laten<br />
verblinden door één prachtige eigenschap – de super mobiliteit<br />
van de elektronen – terwijl in werkelijkheid een veelheid aan<br />
randvoorwaarden bepaalt of een vondst praktisch nut heeft.<br />
Ook halfgeleiders als galliumarsenide en germanium verslaan<br />
silicium op mobiliteit, maar zij leiden tot nu toe slechts een bestaan<br />
in de niche.<br />
Nu heeft niemand ooit gezegd dat het makkelijk zou zijn, maar<br />
steeds minder grafeenonderzoekers vinden het tegenwoordig<br />
nog de moeite waard om grafeen in een digitaal keurslijf proberen<br />
te dwingen. Dat is niet per se een kwestie van de moed opgeven;<br />
er is gewoon voldoende kennis en ervaring opgebouwd om<br />
te begrijpen waaróm grafeen zo halsstarrig is.<br />
Bovendien zijn er inmiddels materialen gevonden die grafeen<br />
naar de kroon steken. Het meest veelbelovend is molybdeniet<br />
(MoS 2 ), een tweedimensionaal materiaal met vergelijkbare elektronmobiliteit<br />
als grafeen, maar dan wél met een aanzienlijke<br />
band gap (1,8 eV, tegen 1,1 eV van silicium). De eerste de beste<br />
schakeling van molybdeniet (Figuur 2) had een aan-uitverhouding<br />
van 10 8 . In een vervolgonderzoek slaagde het mineraal met<br />
vlag en wimpel voor integratie in grote digitale circuits: inverter-<br />
IC’s op basis van MoS 2 hadden een versterkingsfactor van vier.<br />
Bij een gain van minder dan een sterft het signaal na elke schakeling<br />
een beetje af en is een groot circuit alleen mogelijk bij heel<br />
hoge inputstroom.<br />
Grappig genoeg kan juist molybdeniet grafeentransistoren beter<br />
laten presteren, blijkt uit zeer recent werk van Geim en collega’s.<br />
Daarvoor moet de Fet-opbouw wel worden ingewisseld voor<br />
een bipolair transistormodel. Als in een clubsandwich van gestapelde<br />
dunne lagen MoS 2 , grafeen, MoS 2 , grafeen en weer MoS 2<br />
een spanning op één grafeenlaag wordt aangebracht, beginnen<br />
de aldus opgepepte elektronen door de MoS 2 -barrière te tunnelen<br />
naar de andere grafeenlaag. Tunnelen is van nature een heel<br />
snel proces en dus biedt deze structuur perspectief op zeer snelle<br />
schakelingen. De aan-uitverhouding is met tienduizend ook een<br />
stuk beter dan ooit voor een grafeen-Fet is behaald. Ongeveer<br />
gelijktijdig verscheen onderzoek van de University of Arizona<br />
waarin de elektronenstroom in grafeen met een laag boornitride<br />
kon worden beïnvloed.<br />
Nederig<br />
In dit recente werk wordt niet meer gehint op digitale toepassingen<br />
voor grafeen, maar op analoge. De hoge frequenties waarbij<br />
grafeen in theorie kan opereren en de compatibiliteit met silicium<br />
en vele andere materialen bieden interessante perspectieven<br />
voor bijvoorbeeld militaire en communicatietoepassingen. In de<br />
regel zijn dat de domeinen waar III-V-halfgeleiders heer en meester<br />
zijn, dus misschien zijn het juist die verbindingen, en niet<br />
silicium, die zich moeten hoeden voor concurrentie van grafeen.<br />
Een van de eersten die het roer omgooide naar analoge communicatie<br />
was Phaedon Avouris, groepsleider van een nano-elektronische<br />
onderzoeksgroep bij IBM Research. In 2010 zette hij<br />
het snelheidsrecord voor een RF-grafeentransistor op zijn naam:<br />
100 GHz. Dat is tien keer zo veel als de allerbeste siliciumschakeling,<br />
maar nog ver weg van het terahertzdomein dat haalbaar is
met III-V-materialen. Collega’s van de University<br />
of California te Los Angeles trokken<br />
het record op naar 300 GHz, en het afgelopen<br />
jaar druppelden uit verschillende hoeken<br />
allerlei grafeengebaseerde functionele<br />
componenten, zoals mixers, naar buiten.<br />
Maar er zit nog een kink in de kabel.<br />
Analoge grafeenschakelingen genereren<br />
bij hoge frequenties een dermate zwak signaal<br />
dat het wordt overstemd door ruis.<br />
Onduidelijk is of dit net zo’n showstopper<br />
is als het ontbreken van een band gap, of<br />
dat het met slimme engineering te omzeilen<br />
valt. Op de keper beschouwd, presteert<br />
grafeen op dit moment echter niet veel beter<br />
dan silicium.<br />
Afgezet tegen een ander type materiaal is<br />
grafeen nu al wél aantrekkelijk: organische<br />
elektronica. De lage mobiliteit van ladings-<br />
Figuur 2: In tegenstelling tot grafeen heeft molybdeniet (MoS 2 ) een band gap,<br />
waardoor het op papier een betere kandidaat is om een Fet mee te maken.<br />
dragers in organische geleiders is berucht,<br />
dus grafeen hoeft bij lange na niet op de top<br />
van zijn kunnen te presteren om het beter<br />
te doen, en een dunne laag van de koolstofallotroop<br />
is bovendien net als plastic exibel.<br />
Meadwestvaco, een grote Amerikaanse<br />
fabrikant van verpakkingsmaterialen, buit<br />
deze eigenschappen uit in een geleidende<br />
inkt voor een radiograsch anti-diefstalsysteem.<br />
Organische inkten geleiden (nog)<br />
niet goed genoeg voor deze toepassing, terwijl<br />
bijvoorbeeld zilvergebaseerde te duur<br />
zijn om op elke doos aan te brengen.<br />
Grafeen verlaat dus wel degelijk voetje<br />
voor voetje het lab, maar komt in eerste instantie<br />
terecht in elektronische toepassingen<br />
die nogal nederig aandoen vergeleken<br />
bij de grootse vergezichten van enkele jaren<br />
geleden. Naarmate het aantal toepassingen<br />
toeneemt, ook in andere vakgebieden waar<br />
grafeen de aandacht heeft getrokken (composieten,<br />
sensoren, nanoporiën voor scheidingstechnologie),<br />
zal hun ranement allicht<br />
ook toenemen.<br />
Daarmee volgt grafeen eigenlijk dezelfde<br />
weg als silicium, signaleerde Nature-redacteur<br />
Michael Segal. Voordat dit metaal<br />
zijn sterrenstatus als halfgeleidersubstraat<br />
kreeg, was het ook eerst gebruikt voor een<br />
bescheidener elektronische toepassing – gelijkrichters<br />
voor radar. Daarvóór was het een<br />
goedkope legeringscomponent in de staal-<br />
en aluminiumindustrie en een loodvervangend<br />
pigment in de verndustrie. Zonder<br />
de ervaringen en kennis die in deze toepassingen<br />
zijn opgedaan, was silicium wellicht<br />
nooit zo beroemd geworden. Voor grafeen<br />
beginnen die vormende jaren nu pas.<br />
4 | 23
ineer Hardware enginee Project manager<br />
ineer Systeem enginee Software engineer<br />
ded software engineer Business development<br />
engineer Technology designer Elektronicaarchitect<br />
R&D engineer Senior mechanical<br />
ica engineer Constructeur Senior electronics<br />
ical engineer Project planner Applications<br />
designer Mechanical precision engineer<br />
htechindustrie Fijnmechanisch constructeur<br />
r Embedded test engineer Hardware enginee<br />
200 megapixel 1:28 f=4.6mm<br />
Technical support engineer Systeem enginee<br />
Test engineer Embedded software engineer<br />
nt manager Hardware engineer Technology<br />
-ontwerper Software architect R&D engineer<br />
gineer Mechatronica engineer Constructeur<br />
chitect Mechanical engineer Project planner<br />
er Software designer Mechanical precision<br />
manager hightechindustrie Fijnmechanisch<br />
ded test engineer Embedded test engineer<br />
Project manager Technical support engineer<br />
Software engineer Test engineer Embedded<br />
Business development manager Hardware<br />
y designer Elektronica-ontwerper Software<br />
er Senior mechanical engineer Mechatronica<br />
eur Senior electronics architect Mechanical<br />
Op zoek naar een baan (hbo+)<br />
in de hightechindustrie?<br />
Bekijk dan het uitgebreide<br />
vacatureoverzicht op<br />
www.hightechbanen.nl<br />
ner Applications engineer Software designer<br />
engineer Accountmanager hightechindustrie<br />
structeur Embedded test engineer Hardware<br />
nager Technical support engineer Systeem<br />
engineer Test engineer Embedded software<br />
development manager Hardware engineer<br />
r Elektronica-ontwerper Software architect<br />
mechanical engineer Mechatronica engineer<br />
or electronics architect Mechanical engineer<br />
Applications engineer Software designer<br />
engineer Accountmanager hightechindustrie<br />
tructeur Embedded test engineer Embedded<br />
ware enginee Project manager Technical<br />
eem enginee Software engineer Test engineer<br />
e engineer Business development manager<br />
Technology designer Elektronica-ontwerper<br />
R&D engineer Senior mechanical engineer<br />
er Constructeur Senior electronics architect<br />
eer Project planner Applications engineer<br />
chanical precision engineer Accountmanager<br />
ijnmechanisch constructeur Embedded test<br />
eer Embedded test engineer<br />
(Senior) industrial security specialist<br />
Software engineer<br />
MAGION<br />
Contactpersoon: Sanela van As<br />
E s.vanas@magion.nl<br />
T +31 70 4442770<br />
PROMEXX<br />
Contactpersoon: Suzanne van Dijck<br />
E jobs@promexx.nl<br />
T +31 40 2676867<br />
Sr. software engineer / (sr.) software designer<br />
PROMEXX<br />
Contactpersoon: Suzanne van Dijck<br />
E jobs@promexx.nl<br />
T +31 40 2676867<br />
Senior problem management engineer<br />
VistaPrint<br />
Contactpersoon: Steven Stephania<br />
W vistaprint.heeft-vacatures.nl/S/9162/<br />
V130/solliciteren<br />
T + 31 77 8507658<br />
Wilt u ook uw vacatures vermelden in de<br />
Hightech Banen-vacatureladder?<br />
Bekijk de mogelijkheden op de website<br />
of neem contact op via<br />
sales@techwatch.nl<br />
www.hightechbanen.nl
Opinie<br />
Anton van Rossum<br />
anton.van.rossum@ir-search.nl<br />
De headhunter<br />
C. van der P. vraagt:<br />
Al een aantal jaren werk ik als freelance embedded-softwarespecialist<br />
en binnenkort<br />
zou ik weer een tijdelijk contract kunnen<br />
afsluiten bij een IT-bedrijf voor mijn gebruikelijke<br />
uurtarief. Inmiddels heb ik ook<br />
een aanbod gekregen om bij een bekende<br />
hightechbedrijf in vaste dienst te komen<br />
als leidinggevende op de ontwikkelafdeling.<br />
Dat zou een uitstekende stap zijn in mijn<br />
carrière; het gaat om een fantastische, zeer<br />
gewilde functie.<br />
Het punt is echter dat ik de komende<br />
jaren een executive MBA-opleiding bij een<br />
universiteit wil volgen om mezelf verder te<br />
ontwikkelen. Vanwege mijn leeftijd wil ik<br />
daar niet langer mee wachten. Dat persoonlijke<br />
doel kan ik vermoedelijk gemakkelijker<br />
realiseren als freelancer. Ik combineer<br />
dan mijn werk met een parttime opleiding<br />
en genereer toch voldoende inkomen om<br />
deze dure opleiding zelf te betalen. Als ik in<br />
vaste dienst treed, is het nog maar de vraag<br />
of mijn werkgever deze opleiding nancieel<br />
wil ondersteunen en ik daarvoor de benodigde<br />
studietijd kan vrijmaken.<br />
Kortom: ik moet kiezen tussen een freelance<br />
bestaan en mijn gewenste opleiding of<br />
een droombaan. Wat adviseert u mij?<br />
De headhunter antwoordt:<br />
Beide opties zijn interessant en hebben hun<br />
eigen voor- en nadelen. De aantrekkingskracht<br />
van een managementfunctie bij een<br />
gerenommeerd bedrijf waar je zult werken<br />
met de beste ingenieurs spreekt voor zich.<br />
Hierdoor kun je jezelf zowel op technisch<br />
als managementvlak verdiepen en je vleugels<br />
uitslaan. Je gaat projecten uitvoeren<br />
voor de grootste en meest geavanceerde<br />
hightechbedrijven ter wereld en je carrière<br />
zal hierdoor een enorme boost krijgen. Ook<br />
nancieel is deze keuze aantrekkelijk, zowel<br />
bij aanvang als na verloop van tijd.<br />
De freelanceroptie heeft als belangrijkste<br />
voordeel voor jou de mogelijkheid om<br />
parttime een MBA-studie te volgen. Met<br />
het geld dat je als freelancer gaat verdienen,<br />
kun je deze opleiding dit jaar beginnen en<br />
zelf betalen. Je hebt je keuze laten vallen op<br />
de Rotterdam School of Management, een<br />
gerenommeerd opleidingsinstituut van de<br />
Erasmus-universiteit. De cursus is om de<br />
twee weken op vrijdagavond en zaterdag,<br />
duurt twee jaar en kost rond de 45 duizend<br />
euro, reis- en verblijfskosten niet meegerekend.<br />
Gemiddeld ben je twintig uur per<br />
week bezig met je studie: zo’n twaalf uur<br />
op vrijdag en zaterdag, de overige uren verspreid<br />
over de week. Onderschat dit niet:<br />
het zal behoorlijk wat energie kosten en in<br />
je normale sociale leven zul je een stapje terug<br />
moeten doen.<br />
De reden voor een dergelijke investering<br />
kan voor ieder individu verschillen. Je krijgt<br />
hierdoor de kans om professioneel te groeien.<br />
Op het terrein van nanciën, marketing<br />
en management vergroot je je kennis met<br />
een MBA. Alumni van gerenommeerde opleidingen<br />
zijn dan ook zeer in trek bij het<br />
bedrijfsleven. Carrières in sales en marketing<br />
en hoger management liggen in het<br />
verschiet. Financieel vertaalt het diploma<br />
Een MBA-studie is ook een<br />
persoonlijke verrijking<br />
zich in een salaris dat aanmerkelijk hoger<br />
kan zijn dan dat van collega’s zonder MBA.<br />
Daarnaast is een MBA-studie een persoonlijke<br />
verrijking. Je leert anders te<br />
denken en je wordt een betere en meer<br />
allround professional. Dit is goed voor je<br />
zelfvertrouwen en verhoogt bovendien het<br />
plezier in je werk.<br />
Alle geïnvesteerde tijd en al het geïnvesteerde<br />
geld zul je echter ook willen terugverdienen.<br />
Je kunt je huidige werk, met een<br />
zware technische component, niet blijven<br />
doen. Als je daar moeite mee hebt, moet je<br />
je keuze nog eens laten bezinken.<br />
De vraag of je nieuwe werkgever de opleiding<br />
wil sponsoren en faciliteren, kan ik niet<br />
op voorhand bevestigend beantwoorden. De<br />
beslissing hangt af van een aantal factoren<br />
waarover ik hier alleen kan speculeren. Het<br />
bedrijf waar jij in geïnteresseerd bent, heeft<br />
ook een eigen opleidings- en trainingsprogramma<br />
en al vaker MBA’s gesponsord. Als<br />
je wilt weten hoe ze daar in jouw geval over<br />
denken, moet je het gewoon vragen. Met een<br />
beetje creativiteit en overtuigingskracht kun<br />
je wellicht beide opties combineren.<br />
4 | 25
Tijdens de Robocup Dutch<br />
Open, van 25 tot en met<br />
29 april in Eindhoven,<br />
geeft ook de Amigo acte<br />
de présence. Binnen<br />
de Robocup@Homecompetitie<br />
moet de robot<br />
niet alleen zorggerelateerde<br />
opdrachten uitvoeren maar<br />
ook drinken serveren of<br />
producten herkennen in een<br />
supermarkt.<br />
Foto: Bart van Overbeeke<br />
26 | 1<br />
Tech-kiek Robocup
1 | 27
Ruim twee jaar geleden is Assembléon<br />
gestart met de <strong>ontwikkeling</strong> van de<br />
Iex, een pak-en-plaatsmachine die de<br />
productiviteit van elektronicafabrikanten<br />
met een grote productmix meer dan dertig<br />
procent moet verhogen. Bij het project<br />
heeft het Veldhovense bedrijf besloten een<br />
open-innovatieaanpak te volgen met (voornamelijk<br />
regionale) partijen die de software,<br />
elektronica en mechanica voor hun<br />
rekening nemen. Partner voor de software<strong>ontwikkeling</strong><br />
is Promexx.<br />
Assembléon stond voor de uitdaging om<br />
een compleet nieuwe machine te realiseren<br />
binnen korte tijd en met een beperkte organisatiegrootte.<br />
De korte time-to-market en<br />
de grote hoeveelheid geschat softwarewerk<br />
(circa tachtig manjaar) maakten het noodzakelijk<br />
om zo snel mogelijk te starten met<br />
de implementatie. Tel daarbij een beperkt<br />
budget, een nog niet duidelijk systeemconcept<br />
en een onvolledig eisenpakket en<br />
Scrum was een logische keus.<br />
Chaotisch<br />
John van Meel van Promexx en Giel van<br />
Doren van Assembléon hebben Scrum in<br />
2008 geïntroduceerd binnen de Veldhovense<br />
organisatie. Voor de Iex-<strong>ontwikkeling</strong><br />
hebben we de werkwijze opgeschaald naar<br />
ongeveer veertig software-FTE’s, verdeeld<br />
28 | 4<br />
Achtergrond<br />
Agile<br />
Scrum# noodzaak bij<br />
integratie van software,<br />
elektronica en mechanica<br />
Omdat Scrum niet goed kan omgaan met planningswijzigingen en verstoringen<br />
die tijdens een sprint optreden, moet het proces in dynamische tijden worden<br />
aangevuld. Scrum# voorziet hierin. Assembléon en Promexx hebben deze<br />
aanpak in praktijk gebracht bij de <strong>ontwikkeling</strong> van een compleet nieuwe paken-plaatsmachine.<br />
Met twee handen aan het stuur door de integratiefase van<br />
software, elektronica en mechanica.<br />
Mark den Hollander Ron Piree<br />
over vijf teams. Niet lang na de start van<br />
het project hebben we de aanpak uitgebreid,<br />
naar momenteel gemiddeld zo’n zeventig<br />
FTE’s in tien (mono- en multidisciplinaire)<br />
scrumteams. De sprints van drie weken zijn<br />
gesynchroniseerd over alle teams. Het voordeel<br />
van één ritme is dat het project en al<br />
zijn stakeholders kortcyclisch denken, wat<br />
onder meer de afstemming vergemakkelijkt<br />
van intakes en deliverables.<br />
In het eerste projectjaar was de hardware<br />
voor de Iex nog volop in <strong>ontwikkeling</strong><br />
en niet beschikbaar als testplatform<br />
voor het softwareteam. Hierdoor konden<br />
we met dat team focussen op de denitie<br />
en de realisatie van de software, zonder al<br />
te veel last te hebben van verstoringen. In<br />
deze eerste fase konden we de Scrum-aanpak<br />
ten volle benutten. Voor integratietests<br />
hebben we zo veel mogelijk de bestaande<br />
generatie pak-en-plaatsmachines gebruikt<br />
als testplatform. Langzaam maar zeker<br />
zagen we echter steeds meer Iex-subsystemen<br />
op de testvloer verschijnen, die we<br />
ook softwarematig met elkaar moesten<br />
integreren. Hiermee veranderde de focus<br />
van het softwareteam.<br />
Met het beschikbaar komen van afgeronde<br />
story’s en de toenemende mate van<br />
systeemintegratie begon ook het aantal<br />
softwaredefecten te groeien. Vooral bij het<br />
bereiken van een mijlpaal uit het machineintegratieplan<br />
vochten story’s en defecten<br />
om de hoogste prioriteit. Daarnaast werden<br />
de softwarewerkzaamheden regelmatig<br />
verstoord door supportvragen vanuit de<br />
fabriek en de testruimte (over bijvoorbeeld<br />
inbedrijfstelling, integratietests en foutafhandeling).<br />
Zo kon de defectplanning, die<br />
we tot dan toe maakten bij aanvang van de<br />
sprint, op de eerste dag van de cyclus alweer<br />
achterhaald zijn. Ook eventuele urenstelposten<br />
voor defecten en supportvragen waren<br />
per denitie verkeerd gekozen.<br />
Het resultaat was een chaotisch softwareontwikkelproces.<br />
Het was duidelijk dat we<br />
de grenzen van de Scrum-methodiek hadden<br />
bereikt. Deze situatie moesten we onder<br />
controle zien te krijgen. Of zoals Ken<br />
Schwaber, een van de grondleggers van<br />
Scrum, het treend verwoordt: ‘Operating<br />
at the edge of chaos (unpredictability and<br />
complexity) requires management controls<br />
to avoid falling into chaos.’<br />
Echt stuur<br />
Er moest een verandering komen in de<br />
werkwijze van het softwareteam, zodat<br />
we veel kortcyclischer op defecten konden<br />
reageren. Die aanpassing was op zich snel<br />
gevonden: Kanban. Door de werkvoorraad<br />
per software-engineer te beperken
tot maximaal twee à vier defecten, kunnen<br />
we op elk moment de defecten die dan de<br />
hoogste prioriteit hebben just in time oppakken.<br />
Zo hebben we de eerste planningsproblematiek<br />
opgelost.<br />
Vanwege de ad-hocmomenten waarop<br />
defecten aan het licht kwamen, ontstond<br />
al snel de behoefte om bijna automatisch<br />
te kunnen prioriteren zonder steeds eerst<br />
een CCB-overleg (Change Control Board)<br />
te hoeven houden. Daarom hebben we een<br />
mogelijkheid gezocht om een automatische<br />
prioriteitsbepaling uit te voeren op defecteigenschappen.<br />
Uiteindelijk hebben we gekozen<br />
voor de eigenschappen machinefunctie<br />
(MF, bijvoorbeeld pick, place, transport of<br />
start-up), business value driver (VD, bijvoorbeeld<br />
uptime, output of accuratesse) en severity<br />
(SV: safety, critical, major, minor). Per<br />
defect vullen we de waardes hiervoor in in<br />
de probleemtrackingtool Change Synergy.<br />
Door aan de machinefuncties en value drivers<br />
gewichtsfactoren toe te kennen, kunnen<br />
we de prioriteit eenvoudig berekenen<br />
met de formule (MF + VD) x SV.<br />
De vraag was hoe accuraat deze automatische<br />
ranking eigenlijk is. Binnen Assembléon<br />
hanteerden de verschillende teams,<br />
proceseigenaren en CCB’s allemaal hun<br />
eigen prioriteitenlijstjes. Deze hebben we<br />
naast de automatisch bepaalde lijst gelegd.<br />
In ongeveer tachtig procent van de gevallen<br />
bleek de match heel goed; in ieder geval<br />
de hoogste en laagste prioriteiten kwamen<br />
exact overeen. De tussenliggende verschillen<br />
hebben we nader bekeken, waarna we<br />
de defecteigenschappen waar nodig hebben<br />
bijgesteld. Gezond verstand en sanity<br />
checks blijven belangrijk bij het monitoren<br />
van de prioriteitsstelling, maar het komt<br />
slechts sporadisch voor dat een defect echt<br />
verkeerd is ingeschaald.<br />
Scrum ontmoedigt prioriteitswijzigingen<br />
tijdens een sprint (lead time bij Assembléon:<br />
maximaal drie weken).<br />
Illustraties: Henrik Kniberg, ‘Kanban and Scrum – making the most of both’ (2009)<br />
Hiermee hebben we een belangrijk resultaat<br />
bereikt: nieuw ingediende defecten<br />
kunnen we aan de hand van de drie genoemde<br />
eigenschappen automatisch prioriteren<br />
en bij het eerstvolgende Kanban-tijdslot<br />
toekennen aan een engineer. Voor de<br />
software-engineers die de defecten oppakken,<br />
verandert er helemaal niets in de manier<br />
van werken; vooral de administratieve<br />
verwerking en de verdeling van de defecten<br />
verloopt anders. Het eerst zo chaotische<br />
Kanban gaat gemakkelijker om met prioriteitswijzigingen<br />
(lead time bij Assembléon:<br />
gemiddeld tien uur).<br />
4 | 29
To do<br />
Most wanted<br />
Vericatie nachtbouw<br />
Kanban<br />
Kaizen<br />
Achtergrond Agile<br />
In progress<br />
softwareontwikkelproces is nu een beheerste<br />
stroom aan defecten, waarbij de focus<br />
op de hoogste prioriteiten procesmatig<br />
is geborgd. Door de gewichtsfactoren voor<br />
de machinefuncties en value drivers aan te<br />
passen, kunnen we die focus ook eenvoudig<br />
en razendsnel verleggen. ‘Ik heb eindelijk<br />
een echt stuur in handen’, aldus de teamleider<br />
die de defecten in- en verdeelt. Ook de<br />
rest van de organisatie ervaart deze manier<br />
van werken als zeer doeltreend.<br />
Brandweer<br />
Kort na introductie van de werkwijze stagneerde<br />
het Kanban-proces echter omdat<br />
het uitdelen van de defecten plotseling veel<br />
trager verliep. Een nadere analyse duidde op<br />
keuzeproblemen bij de software-engineers<br />
die de defecten oppakten. Zij moesten daarnaast<br />
immers ook aan story’s werken. De<br />
positieve kant van het verhaal was dat er<br />
nog nooit eerder zo snel en duidelijk een<br />
signaal was gekomen van stagnatie in het<br />
oplossend vermogen.<br />
Door de constante afweging die de software-engineers<br />
moesten maken tussen<br />
story- en defectwerk vertoonde hun oplossnelheid<br />
te veel schommelingen. Het was<br />
duidelijk dat het Kanban-proces stevigere<br />
ondersteuning nodig had. Daarom hebben<br />
Completed without autotest<br />
Requirements (onvoldoende/<br />
onvolledig)/fout in softwaredesign<br />
Change request<br />
Programmeerfout (statische check)<br />
Programmeerfout (dynamische check)<br />
Defectpreventie/ analyse<br />
verbeteringen/onderhoud<br />
Software-integratie (losse<br />
story’s vormen niet de gewenste<br />
functionaliteit)<br />
Hardware-software-integratie<br />
Hardware niet oké/<br />
externe softwarefout<br />
Problemen op lopende story’s<br />
Duplicate/reject<br />
we het brandweerteam opgezet, bestaande<br />
uit zes software-engineers met vier fulltime<br />
taken. Ten eerste lossen ze softwaredefecten<br />
op. Ten tweede vangen ze supportvragen<br />
vanuit de fabriek, testruimte<br />
of testsites af en houden ze de functionele<br />
scrumteams in de luwte zodat die zich volledig<br />
kunnen focussen op storywerk. Ten<br />
derde analyseren ze de onderliggende oorzaak<br />
van de opgeloste defecten en initiëren<br />
ze preventieve acties. Ten vierde breiden ze<br />
de regressietestset uit zodat opgeloste defecten<br />
niet nogmaals ongemerkt worden geintroduceerd.<br />
De leden van het brandweerteam<br />
komen vanuit de functionele teams<br />
en rouleren op sprintbasis. Zodoende blijft<br />
iedereen betrokken bij de eindgebruiker en<br />
vloeit de opgedane kennis weer terug in de<br />
functionele teams.<br />
Met de start van het brandweerteam lag<br />
de oplossnelheid van de defecten al vrij snel<br />
op het gewenste niveau. Deze is ook nagenoeg<br />
constant gebleven. In de eerste sprint<br />
dat het brandweerteam operationeel was,<br />
hebben de leden zelfs nog ruim honderd uur<br />
aan support verleend aan de fabriek en de<br />
testruimte, maar dat heeft geen negatieve<br />
invloed gehad op de snelheid.<br />
Assembléon gebruikt Scrum nu voor de<br />
realisatie van elke nieuwe functionaliteit.<br />
Completed with autotest<br />
Requirements (onvoldoende/<br />
onvolledig)/fout in softwaredesign<br />
Change request<br />
Programmeerfout (statische check)<br />
Programmeerfout (dynamische check)<br />
Defectpreventie/analyse<br />
verbeteringen/onderhoud<br />
Software-integratie (losse<br />
story’s vormen niet de gewenste<br />
functionaliteit)<br />
Hardware-software-integratie<br />
Hardware niet oké/<br />
externe softwarefout<br />
Problemen op lopende story’s<br />
Hiermee kan het inspelen op de soms enorme<br />
dynamiek in de volgorde waarin functies<br />
voor klantspecieke wensen moeten<br />
worden opgeleverd. Als toevoeging op de<br />
werkmethodiek hebben de introductie van<br />
Kanban, de semi-automatische prioriteitsbepaling<br />
en de invoering van het brandweerteam<br />
ervoor gezorgd dat de ontwikkelaars<br />
de instroom van defecten volledig<br />
procesmatig en volledig gefocust kunnen<br />
aanpakken. Met deze Scrum#-benadering<br />
kan het brandweerteam een nieuw defect<br />
van de hoogste prioriteit meestal nog dezelfde<br />
dag of uiterlijk de volgende werkdag<br />
oppakken. Daarnaast kunnen de functionele<br />
teams gefocust hun werk doen omdat de<br />
brandweer eventuele verstoringen afvangt.<br />
Mark den Hollander is sinds 2007 vanuit<br />
Promexx werkzaam als senior software-engineer<br />
bij Assembléon en vanaf 2009 als teamleider<br />
van een Iex-softwarescrumteam. Ron Piree<br />
is sinds 2009 vanuit Promexx werkzaam als<br />
projectleider bij Assembléon en vanaf 2011 als<br />
projectleider software voor de Iex. Daarnaast<br />
verricht hij namens Promexx consultancywerkzaamheden<br />
bij andere partijen, onder meer op<br />
het gebied van Scrum en systeemarchitectuur.<br />
Redactie Nieke Roos<br />
Het Kanban-bord van het brandweerteam,<br />
met swim lanes voor<br />
‘most wanted’ (defecten die met<br />
de allerhoogste prioriteit worden<br />
afgehandeld), ‘verificatie nachtbouw’<br />
(defecten uit de dagelijkse<br />
regressietests met hoge prioriteit),<br />
‘Kanban’ (defecten die met de<br />
berekende prioriteit worden afgehandeld)<br />
en ‘Kaizen’ (procesverbeteringstaken).<br />
In de ‘completed’kolommen<br />
is de foutcategorie van<br />
een defect aan te geven.<br />
4 | 31
Geef geautomatiseerd<br />
testen een nieuwe dimensie<br />
Engineers over de hele wereld kiezen het PXI platform als basis<br />
voor hun geautomatiseerde testsysteem. Meer dan 1500 modulaire<br />
instrumenten, van meer dan 70 verschillende leveranciers, zijn<br />
beschikbaar voor dit op software gebaseerde platform. Daarmee<br />
levert het PXI platform enerzijds de functionaliteit, capaciteit en<br />
flexibiliteit die u nodig hebt, en anderzijds verlaagt PXI de kosten<br />
en afmetingen van uw testsysteem.<br />
Kosteloze training over PXI en geautomatiseerd testen en meten.<br />
Ga naar netherlands.ni.com/PXItechdays voor meer informatie.<br />
PRODUCT PLATFORM<br />
PXI modulaire instrumentatie<br />
NI LabVIEW grafische software<br />
NI TestStand software<br />
>> Verlaag ook de kosten van uw geautomatiseerde testsysteem, leer meer op ni.com/beyond 0348 - 433 466<br />
National Instruments Netherlands BV ■ Pompmolenlaan 10 ■ Postbus 124 ■ 3440 AC Woerden ■ Tel +31 348 433 466 ■ Fax +31 348 430 673 Chamber of Commerce ■ # 301 168 13 ■ Utrecht<br />
©2012 National Instruments. Alle rechten voorbehouden. LabVIEW, National Instruments, NI, ni.com, en NI TestStand zijn handelsmerken van National Instruments. Het merk LabWindows<br />
wordt gebruikt onder licentie van Microsoft Corporation. Andere vermelde producten en firmanamen zijn handelsmerken of handelsnamen van hun respectievelijke bedrijven. 05452
Thema<br />
<strong>Modelgebaseerde</strong><br />
<strong>ontwikkeling</strong><br />
Hoogtechnische systemen worden steeds complexer,<br />
mede door de toenemende rol van software daarin.<br />
Om deze complexiteit te beheersen, nemen steeds<br />
meer ontwikkelaars hun toevlucht tot modellen in de<br />
verschillende fases van de productcreatie. Deze Bits&<strong>Chips</strong><br />
gaat onder meer in op modelgebaseerde <strong>ontwikkeling</strong><br />
in een multidisciplinaire context en de combinatie van<br />
modelleren en programmeren in een en dezelfde omgeving.<br />
Het themakatern besluit met de conferentiecatalogus van<br />
de Model-Driven Development Day op 9 mei.<br />
2 | 33
34 | 4<br />
Achtergrond<br />
De complexe lithoscanners van ASML<br />
bevatten vele tientallen regelsystemen<br />
(zie kader ‘Regeltechniek’). Zo is er<br />
het systeem dat de 6-DOF-positie regelt van<br />
een vijftien kilo zware waferpositioneringsmodule.<br />
Dit haalt een nauwkeurigheid van<br />
enkele nanometers bij acceleraties die tien<br />
keer hoger liggen dan bij een raceauto uit de<br />
formule 1. Behalve voor plaats en snelheid<br />
hebben de scanners bijvoorbeeld ook regelaars<br />
voor luchtdruk en temperatuur.<br />
Een gemiddelde regelaar in een ASMLmachine<br />
telt momenteel tientallen sensoren,<br />
regelblokken en actuatoren, en deze<br />
complexiteit neemt met elke nieuwe scannergeneratie<br />
alleen maar toe. Hetzelfde<br />
geldt voor de onderliggende executieplatforms.<br />
Voor de gevraagde machineperformance<br />
moeten de regelaars op hoge snelheden<br />
draaien en aan zeer strikte tijdseisen<br />
voldoen, wat een hele hoop rekenkracht<br />
vergt. De huidige lithoscanners uit Veldhoven<br />
maken dan ook gebruik van multiprocessorplatforms<br />
met tientallen generalpurpose<br />
CPU’s die communiceren via een<br />
breedbandig pakketgeschakeld netwerk.<br />
Om met de toenemende complexiteit van<br />
de regelaars en hun toekomstige hybride<br />
executieplatforms om te gaan, is vroegtijdige<br />
analyse in het ontwerpproces gewenst.<br />
Daarnaast is het nodig dat dat proces parallel<br />
en multidisciplinair is om te voldoen aan<br />
de hoge kwaliteitsverwachtingen en om de<br />
benodigde ontwikkeltijd zo kort mogelijk te<br />
houden. Met het oog op deze wensen heeft<br />
<strong>Modelgebaseerde</strong> <strong>ontwikkeling</strong><br />
Modelgebaseerd<br />
ontwerp van regelaars<br />
in lithoscanners<br />
Samen met het Esi en de TUE heeft ASML een multidisciplinaire modelgebaseerde<br />
ontwikkelomgeving op poten gezet. In dit artikel beschrijven zij hoe de omgeving<br />
helpt om de toenemende complexiteit van de Veldhovense lithografiesystemen<br />
het hoofd te bieden.<br />
Wilbert Alberts Ramon Schiffelers Jeroen Voeten<br />
ASML een multidisciplinaire modelgebaseerde<br />
ontwikkelomgeving gebouwd, samen<br />
met het Embedded Systems Institute en drie<br />
onderzoeksgroepen van de TU Eindhoven.<br />
Spil in het ontwerpproces<br />
Een belangrijke faciliterende rol bij de <strong>ontwikkeling</strong><br />
van de regeltechnische systemen<br />
in ASML-scanners speelt het Controller<br />
Architecture Reference Model (Carm). Dit<br />
model biedt een referentiearchitectuur dat<br />
is opgebouwd uit vier lagen: applicatie, regelaar,<br />
transducent en connectiviteit.<br />
De applicatielaag levert de faciliteiten om<br />
de referentie te manipuleren van de regelaars<br />
die zijn ondergebracht in de regelaarlaag.<br />
Een regelaar bestaat uit een netwerk<br />
Regeltechniek<br />
Een regelaar observeert en beïnvloedt<br />
het gedrag van een systeem over tijd.<br />
Het is gebruikelijk de systeemtoestand<br />
te monitoren met sensoren. Door hun<br />
output te vergelijken met een referentie<br />
wordt bepaald welke actie van de actuatoren<br />
nodig is om het systeem dichter<br />
bij de referentie te brengen. Klassiek<br />
voorbeeld is de cruisecontrolregelaar,<br />
die de gemeten snelheid van een auto<br />
vergelijkt met de door de chaueur ingestelde<br />
waarde om op basis daarvan te<br />
bepalen of er gas bij gegeven of geremd<br />
moet worden.<br />
van (regel)blokken, die ieder een wiskundige<br />
transformatie uitvoeren op de data die<br />
door het netwerk stromen. Deze netwerken<br />
krijgen hun datawaardes van sensoren en<br />
zenden de getransformeerde waardes naar<br />
actuatoren. De sensoren en actuatoren maken<br />
deel uit van de transducentlaag. Aangezien<br />
het platform waarop de regelaars draaien<br />
fysiek gescheiden is van de sensoren en<br />
actuatoren, is er een connectiviteitlaag als<br />
verbindende schakel.<br />
Domeinspecieke talen (DSL’s) formaliseren<br />
het Carm-domein (zie kader ‘DSL-ontwerp’).<br />
Ze vormen de bron waarvan de integrated<br />
development environment (IDE) deels<br />
wordt afgeleid voor specicatie, alsook de<br />
bron voor analyse- en constructiemodellen.<br />
De domeinspecieke denitie van de talen<br />
sluit nauw aan bij de bekende terminologie,<br />
concepten en behoeftes van de betrokken<br />
ontwerpdisciplines. Modellen uitgedrukt in<br />
deze talen zijn de spil in het ontwerpproces,<br />
dat bestaat uit de fases specicatie, analyse<br />
en constructie. Wanneer de analyseresultaten<br />
voortkomend uit de modellen bevredigend<br />
zijn, gebruiken we dezelfde modellen<br />
om een implementatie te genereren en de<br />
lithoscanners te initialiseren.<br />
Vroeg terugkoppeling<br />
De mappinglaag van onze DSL’s speciceert<br />
voor ieder regelblok op welke processor<br />
het wordt uitgevoerd. In het algemeen<br />
draaien er meerdere blokken op een processor<br />
en daarom legt deze laag ook de volg-
orde van uitvoer (het schedule) vast. Nadat<br />
we handmatig de deployment van de regelaars<br />
hebben gespeciceerd, proberen we de<br />
schedules algoritmisch te bepalen en wel zo<br />
dat aan alle tijdseisen wordt voldaan. Of dit<br />
lukt, hangt in sterke mate af van de deploymentspecicatie.<br />
Als hulp bij het kiezen van<br />
een geschikte deployment kunnen we een<br />
gedetailleerde tijdsanalyse uitvoeren.<br />
Voor de specicatie van de verschillende<br />
Carm-lagen hebben we een DSL-raamwerk<br />
ontwikkeld (Figuur 1). Hierin omvat de applicatielaag<br />
vier gerelateerde talen: PGWB<br />
voor de specicatie van regelblokken, PGSG<br />
voor servonetwerken, Transducer voor de<br />
transducenten en PGAPP voor netwerken<br />
van servogroepen en transducenten. De<br />
platformlaag telt twee talen die het platform<br />
op verschillende abstractieniveaus beschrijven<br />
en een taal die de mapping daartussen<br />
denieert: Physical Platform bevat<br />
een beschrijving van de hardware en zijn<br />
beperkingen, Logical Platform een logische<br />
(meer abstracte) beschrijving, Platform<br />
Mapping de afbeelding van de logische op<br />
de fysische entiteiten, alsmede de conguratie<br />
van de laatste (Figuur 2).<br />
Met behulp van een multidisciplinaire<br />
IDE ontwikkelen we formele modellen. In<br />
deze omgeving wordt de regellogica typisch<br />
gemodelleerd door mechatronische ontwikkelaars,<br />
het executieplatform door elektronische<br />
ontwerpers en de mapping door<br />
softwareontwikkelaars. De verschillende<br />
abstractielagen in het DSL-raamwerk faci-<br />
Figuur 1: Het Carm-DSL-raamwerk<br />
literen de ontkoppeling tussen de informatieartefacten<br />
die bij de verschillende disciplines<br />
ontstaan op verschillende momenten<br />
in het ontwerpproces. Dit reduceert de complexiteit<br />
van dat proces. De IDE genereren<br />
we voor een groot gedeelte automatisch uit<br />
de DSL-denities. In de omgeving zijn verschillende<br />
analysetechnieken geïntegreerd,<br />
waardoor de ontwikkelaars vroeg in het ontwerpproces<br />
terugkoppeling krijgen, wat de<br />
kwaliteit van de ontwerpen ten goede komt.<br />
Executeerbaar model<br />
Bij belangrijke ontwerpbeslissingen waarvoor<br />
een gedegen onderbouwing nodig is<br />
dat een ontwerp ook naar wens gaat functioneren,<br />
gebruiken we analysemodellen als<br />
ondersteuning. Door de ontwerpen te veriëren,<br />
reduceren we het risico op fouten<br />
die normaliter pas gedurende systeemintegratie<br />
aan het licht komen. Binnen Carm<br />
gebruiken we de modellen momenteel voor<br />
twee doeleinden: om schedules uit te rekenen<br />
en om timingsimulaties uit te voeren.<br />
Voordat we een schedule uitrekenen,<br />
destilleren we eerst de benodigde informatie<br />
uit de applicatie- en mappinglagen. Dit<br />
doen we met een model-naar-model-transformatie.<br />
De resulterende graaf speciceert<br />
de blokken en de afhankelijkheden die de<br />
uitrekenvolgorde ervan bepalen. Tijdseisen<br />
van de regelaar drukken we uit in termen<br />
van deadlines van de blokken. Verder heeft<br />
een blok kennis van de processor waarop<br />
het wordt uitgerekend en de bijbehorende<br />
executietijd. Na constructie van de graaf<br />
rekenen we het schedule uit voor iedere<br />
processor in het platform. Deze schedules<br />
completeren de DSL-informatie die in de<br />
mappinglaag nodig is om gedetailleerde<br />
tijdsanalyses uit te voeren. Dit proces wordt<br />
ondersteund door de IDE.<br />
Het uiteindelijke tijdsgedrag van de regelaars<br />
op de machine is afhankelijk van<br />
een groot aantal variabelen, waaronder het<br />
aantal gebruikte processoren, de topologie<br />
van het geschakelde netwerk, tijdssynchronisatie-instellingen<br />
en de deployment. Met<br />
simulaties kunnen we de impact onderzoeken<br />
die verschillende conguraties hebben<br />
4 | 35
Achtergrond <strong>Modelgebaseerde</strong> <strong>ontwikkeling</strong><br />
op dat gedrag. Op basis van de optimale<br />
conguratie kunnen we vervolgens bepalen<br />
of we voldoen aan de hard realtime eisen en<br />
kunnen we het eect voorspellen van veranderingen<br />
in de regelaar en/of het executieplatform.<br />
Bij deze analyse nemen we gedetailleerde<br />
platforminformatie mee waarvan<br />
het schedulingalgoritme om complexiteitsredenen<br />
abstraheert, zoals communicatiecontentie,<br />
jitter en timerinstellingen.<br />
Voor het uitvoeren van een simulatie<br />
worden de DSL’s middels een model-naartekst-transformatie<br />
automatisch omgezet<br />
naar een formeel, executeerbaar Pooslmodel.<br />
Dit formaliseert het systeem in<br />
termen van stochastisch getimede communicerende<br />
parallelle processen. Gedurende<br />
de simulatie worden de tijdseisen die<br />
worden gesteld aan de verschillende regelaars<br />
automatisch geverieerd. Ook rollen<br />
er andere eigenschappen uit, zoals processorbelasting,<br />
de belasting van het communicatienetwerk,<br />
gemiddelde latency’s en jitter.<br />
Naast een simulatiegebaseerde analyse<br />
kunnen we een uitputtende dataowanalyse<br />
draaien om onder meer te bewijzen dat<br />
het systeem deadlockvrij is.<br />
Correcte implementatie<br />
Dezelfde modellen die we gedurende het<br />
ontwerpproces ontwikkelen en analyseren,<br />
vormen tijdens het softwarebouwproces de<br />
input voor de codegeneratoren. Die genereren<br />
er codeartefacten uit, die vervolgens<br />
worden uitgevoerd op de lithoscanners.<br />
De modellen worden ook bij het opstarten<br />
van de machines gebruikt om de regelaars<br />
te initialiseren, om het executieplatform<br />
te congureren en om de regelblokken te<br />
schedulen over de processoren.<br />
De codegenerator voor regelblokken<br />
is een gereedschap dat een specicatie<br />
van een blok neemt en daaruit de executeerbare<br />
implementatie genereert. De<br />
regelaars draaien momenteel in een hard<br />
realtime omgeving waarin de regelfrequentie<br />
hoge performance-eisen stelt aan<br />
de gegenereerde code. Hieraan moeten we<br />
voldoen zonder afbreuk te doen aan de<br />
diagnostiekfaciliteiten.<br />
Om tot een executeerbare implementatie<br />
te komen, is het nodig de modellen om te<br />
zetten naar een vorm die geschikt is voor<br />
codegeneratie. De daarbij gebruikte transformaties<br />
zijn in drie categorieën te verdelen.<br />
Ten eerste zijn er de omzettingen die<br />
bij het interpreteren van de ingevoerde<br />
tekst enkel op basis van een syntactische<br />
analyse concluderen welke domeinconcep-<br />
DSL-ontwerp<br />
Domeinspecieke talen worden gedenieerd<br />
door middel van domeinmodellen<br />
(metamodellen). Deze bevatten<br />
de domeinconcepten (entiteiten)<br />
en relaties daartussen. Wij beschrijven<br />
ze met (Ecore-)klassediagrammen,<br />
waarin klassen de concepten representeren<br />
en associaties de relaties. Behalve<br />
dat ze nauw aansluiten bij de wereld<br />
van de taalgebruikers leveren ze ook<br />
een formele (precieze) beschrijving<br />
van dat domein.<br />
Bij het ontwerp van de domeinmodellen<br />
hoeven we ons (nog) niet bezig<br />
te houden met de concrete tekstuele<br />
dan wel grasche syntax. Die kunnen<br />
we naderhand deniëren. Dit voorkomt<br />
‘vervuiling’ van de modellen door bijvoorbeeld<br />
elementen die voortkomen<br />
uit de gekozen parsertechnologie. In<br />
het Carm-DSL-framework hebben we<br />
ervoor gekozen om de metamodellen<br />
zodanig te ontwerpen dat de instanties<br />
volledig statisch getypeerde grafen zijn.<br />
Hierdoor hoeven transformaties niet<br />
om te gaan met (data)typeberekeningen<br />
en scope resolving.<br />
ten van toepassing zijn. Additionele modeltransformaties<br />
zijn dan nodig om de<br />
generalisaties die het gevolg zijn van de<br />
beperkingen die deze analyse heeft te vervangen<br />
door gespecialiseerdere concepten.<br />
Ten tweede zijn er de omzettingen die het<br />
model completeren met informatie die de<br />
ontwikkelaar op basis van conventies heeft<br />
Figuur 2:<br />
Voorbeeld van<br />
een model en<br />
mappings<br />
weggelaten. Ten derde zijn er de transformaties<br />
die ervoor zorgen dat de gegenereerde<br />
code voldoet aan codeerconventies.<br />
Belangrijk is dat de onderlinge afhankelijkheden<br />
bekend zijn, zodat er een volgorde<br />
kan worden gekozen die ook gegarandeerd<br />
een correcte implementatie oplevert.<br />
Opnieuw bepalen<br />
Door het hogere abstractieniveau is de specicatie<br />
van een regelblok een factor tien<br />
kleiner. Toepassing van de bijbehorende<br />
DSL en codegenerator verkort de tijd om een<br />
dergelijk blok te realiseren van enkele dagen<br />
tot enkele uren. De noodzaak om de, al dan<br />
niet automatisch gegenereerde, implementatie<br />
te testen, blijft natuurlijk bestaan.<br />
Tot slot merken we op dat we het schedulingalgoritme<br />
bij het opstarten van onze<br />
scanners nog een keer uitvoeren, om het<br />
resultaat vervolgens te gebruiken bij het<br />
instantiëren en opstarten van de regelaars.<br />
Strikt genomen, zou dit niet nodig moeten<br />
zijn. In de integratiefase komt het echter<br />
regelmatig voor dat slechts een deel van<br />
het systeem voorhanden is. Dan moeten we<br />
deze volgorde opnieuw bepalen, aangezien<br />
die specieke conguratie nou net niet aan<br />
de orde is gekomen tijdens de analyse.<br />
Wilbert Alberts is softwarearchitect en Ramon<br />
Schielers is designengineer bij ASML. Tijdens<br />
de Model-Driven Development Day op 9 mei<br />
geven zij een presentatie over de besproken<br />
modelgebaseerde ontwikkelomgeving. Jeroen<br />
Voeten is researchfellow bij het Esi en UHD<br />
aan de TUE.<br />
Redactie Nieke Roos<br />
4 | 37
M<br />
MODEL-DRIVEN<br />
DEVELOPMENT<br />
DAY<br />
Android app for the<br />
Model-Driven Development Day 2012<br />
You can nd the app in the<br />
Android play store (MDD12)<br />
For more information please contact events@techwatch.nl<br />
29 juni 2012 | Bits&<strong>Chips</strong> 6<br />
This app is developed by<br />
Staat uw bedrijf ook in de<br />
High Tech Campus-special?<br />
Editie 6 van Bits&<strong>Chips</strong> is volledig gewijd aan de<br />
High Tech Campus. We portretteren de bewoners en<br />
hun bedrijvigheid, blikken terug op de geschiedenis<br />
en kijken vooruit naar de (nabije) toekomst.<br />
Heeft u een interessante bijdrage?<br />
Neem dan contact op met Nieke Roos, nieke@techwatch.nl.<br />
Adverteren in deze editie?<br />
Neem dan contact op met Kim Huijing, sales@techwatch.nl.
38 | 4<br />
Achtergrond<br />
Meestal start de modelgebaseerde<br />
<strong>ontwikkeling</strong> van regelsystemen<br />
met virtual prototyping: bij deze aanpak<br />
wordt het regelalgoritme eerst in een<br />
simulatieomgeving getest tegen een model<br />
van de fysische werkelijkheid. Zowel het<br />
algoritme als het model wordt gedenieerd<br />
met grasche elementen. Als het algoritme<br />
in de simulatie werkt, volgt rapid control<br />
prototyping: via automatische codegeneratie<br />
wordt het algoritme op een rapid prototyping-controller<br />
geladen, een universeel target<br />
met veel I/O.<br />
De voordelen van automatische codegeneratie<br />
ten opzichte van handgeschreven code<br />
zijn duidelijk: een codegenerator heeft geen<br />
maandagochtendsyndroom, wordt niet moe<br />
en doet zijn werk zeer reproduceerbaar.<br />
Daarnaast is de output minder afhankelijk<br />
van de hardware: de code is overdraagbaar,<br />
mits automatische codegeneratie voor het<br />
andere platform wordt ondersteund. Nog<br />
een voordeel: door gebruik te maken van<br />
simulaties en rapid control prototyping kan<br />
een besturing al worden ontwikkeld en getest<br />
voordat de productiehardware beschikbaar<br />
is. Concurrent engineering is hiermee<br />
een feit en later kan er makkelijk tussen de<br />
echte en de gemodelleerde wereld worden<br />
geschakeld. Grasche code is ook tot op zekere<br />
hoogte zelfdocumenterend, mits goed<br />
opgezet. Door algoritmes op een grasch<br />
niveau te deniëren, wordt de broncode ineens<br />
begrijpbaar voor een klant of projectpartner<br />
– een groot voordeel voor het mkb.<br />
Met name de automotivesector is altijd<br />
een aanjager geweest van rapid control prototyping.<br />
Ik herinner me nog goed dat we er<br />
al begin jaren negentig bij TNO Automotive,<br />
een van mijn vorige werkgevers, mee werkten.<br />
Algoritmes en modellen denieerden<br />
<strong>Modelgebaseerde</strong> <strong>ontwikkeling</strong><br />
Han verlaagt drempel<br />
modelgebaseerd<br />
ontwikkelen in automotive<br />
De voordelen van modelgebaseerde <strong>ontwikkeling</strong> van regelsystemen gelden voor<br />
het mkb net zo goed als voor grote bedrijven, maar de bijbehorende investeringen<br />
zijn lastiger te dragen door kleine en middelgrote bedrijven. De Han ontwikkelt<br />
daarom samen met een aantal mkb’ers een betaalbaarder ontwikkelplatform.<br />
Zowel bedrijfsleven als onderwijs profiteert hiervan.<br />
Jan Benders<br />
we destijds grasch in MatrixX, met blokjes<br />
die allemaal stukjes functionaliteit representeerden.<br />
Van daaruit genereerden we<br />
code voor DSP-insteekkaarten in oude IBM<br />
AT-computers. Extra insteekkaarten voor<br />
elektrische in- en uitgangen zorgden voor<br />
de verbinding met de buitenwereld en zo bestuurden<br />
we allerlei innovatieve oplossingen<br />
voor bijvoorbeeld toekomstige injectiesystemen.<br />
Sindsdien is codegeneratie volwassener<br />
geworden. Het aandeel van gegenereerde<br />
code in de electronic control units (ECU’s)<br />
van voertuigen overstijgt in veel gevallen al<br />
die van de handmatig geschreven code.<br />
Maar er zijn ook nadelen. De aanschaf<br />
van simulatiesoftware met bijbehorende<br />
codegenerator is een inke investering.<br />
Dat geldt ook voor de hardware. De rapid<br />
prototyping controllers die fabrikanten en<br />
grote toeleveranciers in de auto-industrie<br />
gebruiken, zijn erg duur vanwege hun universele<br />
karakter. Ze moeten aanzienlijke<br />
rekenkracht combineren met een grote hoeveelheid<br />
in- en outputs. Tijdens de ontwik-<br />
EPT-project<br />
De <strong>ontwikkeling</strong> van RC30 Target en Hantune zijn onderdeel van werkpakketten binnen<br />
het Electric Power Train-project (EPT). Hierin werkt de Han samen met een aantal<br />
partners aan oplossingen voor de modelgebaseerde <strong>ontwikkeling</strong> van elektrische, hybride<br />
en brandstofcelvoertuigen. Het wordt uitgevoerd in het kader van de Raak-Pro-regeling<br />
van Stichting Innovatiealliantie. Het project moet praktisch bruikbare resultaten<br />
opleveren voor onderwijs,<br />
onderzoek<br />
en bedrijfsleven, met<br />
een focus op het mkb.<br />
Andere werkpakketten<br />
richten zich<br />
op de <strong>ontwikkeling</strong><br />
van systeem- en<br />
componentmodellen<br />
van BHEV-aandrijflijnen<br />
(brandstofcel/<br />
hybride/elektrisch voertuig) en op de modelleeromgevingen zelf. De aandacht gaat<br />
hierbij met name uit naar eciënte inzet en herbruikbaarheid van modellen voor Sil<br />
(software in the loop), RCP (rapid control prototyping) en Hil (hardware in the loop).<br />
In principe wordt alleen gewerkt aan de hand van concrete cases, bij voorkeur lopende<br />
projecten in het veld. Geïnteresseerde partijen kunnen zich met een relevante case<br />
aanmelden als partner. Het project kan vanuit eigen middelen bijdragen aan de inzet<br />
of verbetering van modelgebaseerde <strong>ontwikkeling</strong> in een dergelijk project. Een mogelijke<br />
bijdrage is de <strong>ontwikkeling</strong> en validatie van modellen voor het optimaliseren van<br />
een ontwerp of het beoordelen van conguraties aan de hand van gebruiksscenario’s.
keling van een algoritme is immers nog niet<br />
altijd duidelijk welke sensoren en actuatoren<br />
er precies nodig zijn om aan alle eisen te<br />
voldoen. Dit alles maakt rapid control prototyping<br />
erg kostbaar.<br />
De kracht van modelgebaseerde <strong>ontwikkeling</strong><br />
komt pas echt tot zijn recht als het<br />
grasche algoritme niet alleen voor prototyping<br />
maar ook voor productiecode kan<br />
worden ingezet. Dit vereist codegeneratieondersteuning<br />
voor productie-ECU’s en<br />
die is normaal gesproken niet beschikbaar.<br />
Grote ondernemingen kunnen de <strong>ontwikkeling</strong><br />
hiervan dragen; voor kleinere is dat<br />
vaak niet realistisch. Bij de overstap van<br />
prototyping naar productiecode moet dan<br />
alsnog handwerk worden verricht en gaat<br />
de productiecode in C snel uit de pas lopen<br />
met de grasche code. Samen met de hoge<br />
kosten voor rapid control prototyping is dit<br />
voor de gemiddelde mkb’er genoeg reden<br />
om bij voorbaat te kiezen voor het handmatig<br />
schrijven van code.<br />
Voor het onderwijs gelden vergelijkbare<br />
beperkingen. De toenemende nanciële<br />
druk beperkt daar de ruimte om technologie<br />
te introduceren die inke investeringen<br />
vergt, hetzij in uren, hetzij in geld.<br />
Enkele tientjes<br />
Bij de Han werken we binnen het EPT-project<br />
(zie kader) aan oplossingen voor deze<br />
problemen voor zowel het onderwijs als het<br />
mkb. Dankzij de introductie van lectoraten<br />
ontstaat er een groeiende brug tussen<br />
bedrijfsleven en onderwijs. Dat zorgt voor<br />
extra nanciële middelen en bovendien<br />
ontstaat er een gezonde wisselwerking tussen<br />
beide werelden. Het mes snijdt dus aan<br />
twee kanten.<br />
Ten eerste werken we aan codegeneratieondersteuning<br />
voor controllers uit de Bodas<br />
RC30-lijn van Bosch Rexroth. Hiervoor<br />
vervolmaken we RC30 Target, een in huis<br />
ontwikkelde oplossing voor codegeneratie<br />
vanuit Matlab/Simulink (zie www.han.nl/<br />
rc30target). Dit embedded target maakt de<br />
functionaliteit van alle in- en uitgangen<br />
beschikbaar op Simulink-niveau. De Bodasproducten<br />
zijn robuuste, automotivegespeciceerde<br />
controllers met veel in- en outputs.<br />
Het mooie is dat het serieproducten<br />
zijn, die tegelijk goed geschikt zijn als rapid<br />
prototyping controller.<br />
Ten tweede is er het pc-programma Hantune<br />
(www.han.nl/hantune). Dit softwarepakket<br />
is bedoeld om via de Can-bus alle<br />
relevante gegevens van een ECU te tonen<br />
en te manipuleren. Dat gaat aan de hand<br />
DTI<br />
Drivetrain Innovations (DTI) uit Eindhoven<br />
ontwikkelt brandstofbesparende<br />
en comfortverhogende aandrijijnoplossingen<br />
voor de internationale autoindustrie.<br />
Om ontwikkelde concepten<br />
te demonstreren, bouwt het eerst<br />
prototypes waar het onder meer marketingactiviteiten<br />
mee kan ontplooien.<br />
In veel gevallen wordt dit systeem later<br />
ingebouwd in een auto, vrachtwagen<br />
of bus zodat de klant er tests mee kan<br />
uitvoeren. Rapid prototyping is hierbij<br />
een belangrijk proces. ‘Waar voorheen<br />
dure simulatiesoftware en universele<br />
besturingscomputers werden gebruikt,<br />
biedt Hantune in combinatie met RC30<br />
Target een aangenaam alternatief’, vertelt<br />
Alex Serrarens, vicepresident bij<br />
DTI. ‘De simulatiesoftware en codegeneratieondersteuning<br />
doen niet onder<br />
voor commerciële producten, maar de<br />
hardwarekosten zijn een factor tien lager<br />
dan de alternatieven en de kalibratietool<br />
Hantune is zelfs gratis.’<br />
van een door de codegenerator opgezette<br />
database met alle parametergegevens van<br />
het besturingsalgoritme. We gebruiken<br />
hiervoor de Asam-standaarden voor de gegevensdatabase<br />
(Asap2) en het communicatieprotocol<br />
(XCP).<br />
Samen vormen RC30 Target en Hantune<br />
een eectieve oplossing voor rapid control<br />
prototyping. Door het gebruik van de Bodas-serieproducten<br />
is deze oplossing ook<br />
geschikt voor productie en dus zeer bruikbaar<br />
voor het mkb.<br />
Via een samenwerkingsverband met Feaser<br />
– een bedrijf van een ex-collega van de<br />
Han – is er ook codegeneratie beschikbaar<br />
voor verschillende goedkope ontwikkelbordjes<br />
met Freescales MCS12-microcontrollers<br />
voor automotivetoepassingen. Ook<br />
hier is Hantune aan gekoppeld. Deze oplossing<br />
is vrij te gebruiken voor niet-commerciele<br />
doeleinden. Voor het onderwijs betekent<br />
dat een rapid control prototyping-platform<br />
van slechts enkele tientjes.<br />
Communityvorm<br />
Studenten en hun begeleiders vullen met<br />
RC30 Target en Hantune het onderwijs op<br />
een zinvolle en klantgerichte manier in. Gezien<br />
het multidisciplinaire karakter betreft<br />
het studenten van diverse opleidingen: elektrotechniek,embedded-systeemengineering,<br />
technische informatica en natuurlijk<br />
autotechniek. Enerzijds ontwikkelen we gereedschappen<br />
als RC30 Target en Hantune,<br />
anderzijds werken we aan toepassingen van<br />
deze gereedschappen in projecten waarin<br />
besturingssystemen worden ontwikkeld.<br />
Een leuk toepassingsvoorbeeld van de ontwikkelde<br />
gereedschappen is een remrobot,<br />
die twee afstudeerders van Han Automotive<br />
onlangs hebben ontwikkeld. Een complexe<br />
opdracht met mechanica, elektronica,<br />
regeltechniek en software. Het hoofdstuk<br />
software kwam echter bijna volledig te vervallen<br />
door de inzet van codegeneratie in<br />
combinatie met Hantune. Zo konden ze zich<br />
concentreren op de functionaliteit van de regeling<br />
en hebben ze het complete prototype<br />
in korte tijd volledig operationeel gekregen.<br />
Ook bij andere onderwijsprojecten zijn de<br />
gereedschappen toegepast, bijvoorbeeld bij<br />
een Fiat Doblo die we hebben omgebouwd<br />
tot waterstofvoertuig. De auto is voorzien<br />
van een elektrische aandrijijn met een<br />
brandstofcel als zogeheten range extender.<br />
Een Rexroth-controller voert de besturing<br />
van het complete brandstofcelsysteem en<br />
de centrale aandrijijnbesturing uit op basis<br />
van een algoritme dat volledig is ontwikkeld<br />
in Matlab/Simulink.<br />
Buiten de Han heeft Drivetrain Innovations<br />
(DTI) bij diverse projecten onze codegeneratieoplossingen<br />
gebruikt. Omdat we<br />
gereedschappen vooral klantgericht willen<br />
doorontwikkelen, heeft DTI een belangrijke<br />
stem in de prioriteiten. Het is een open omgeving,<br />
dus de onderneming kan het product<br />
waar nodig ook zelf aanpassen aan specieke<br />
eisen en wensen. In dit geval voert<br />
DTI ontwikkelwerk uit aan RC30 Target en<br />
Hantune, waarvan de resultaten weer beschikbaar<br />
komen voor de gebruikersgroep.<br />
Andere geïnteresseerde bedrijven zijn<br />
overigens van harte welkom om aan te haken.<br />
Het uiteindelijke doel is om deze technologie<br />
in een communityvorm beschikbaar<br />
te stellen, waarbij de Han en het bedrijfsleven<br />
samen de tools verder ontwikkelen.<br />
Geen commercieel product dus, maar een<br />
bruikbare, open oplossing voor en door studenten<br />
en bedrijven. Qua functionaliteit is<br />
het systeem prima bruikbaar. Momenteel<br />
werken we aan het verder professionaliseren<br />
van de code. Zo is onlangs een online<br />
versiebeheer- en ticketingsysteem in de<br />
lucht gekomen. In de toekomst willen we<br />
ons gaan richten op de ondersteuning van<br />
veiligheidsgerelateerde applicaties.<br />
Jan Benders is technisch projectleider en<br />
docent automotive-elektronica aan de Hogeschool<br />
Arnhem en Nijmegen.<br />
Redactie Pieter Edelman<br />
4 | 39
The performance of technology<br />
Wij ontzorgen industriële organisaties<br />
en helpen ze beter te presteren door<br />
capaciteit en flexibiliteit te combineren<br />
met expertise en innovatie.<br />
Industriële Projecten<br />
Binnen de industriële projecten wordt de vertaalslag gemaakt<br />
van de klantprocessen naar functionele installaties.<br />
Naast de vakdisciplinaire kennis is er ruime specialistische<br />
kennis aanwezig op gebied van zowel proces, als risicoanalyses<br />
en RI&E-arbeidsplaatsen. Daarnaast kunnen we<br />
tijdens de bouw de veiligheid en inspecties coördineren en<br />
de start up begeleiden.<br />
Machinebouw<br />
De machinebouw heeft een breed activiteitenspectrum binnen<br />
tal van marktsegmenten. Van specifieke machines voor<br />
de fijnmechanische industrie, assemblage en testinstallaties<br />
via volledige productie- en verpakkingslijnen tot equipement<br />
voor de offshore en scheepsbouw. In vrijwel alle marktsegmenten<br />
kunnen wij onze klanten een totaaloplossing aanbieden<br />
zoals het schrijven van de projectscope tot en met<br />
de inbedrijfsname en opstart.<br />
Product Engineering<br />
De afdeling Product Engineering werkt voor zowel R&D<br />
afdelingen als ook aan het fysiek doorontwikkelen van bestaande<br />
producten. Wij zijn een sterke en betrouwbare partner<br />
met gefundeerde kennis en jarenlange ervaring.<br />
Over ons bedrijf<br />
VIRO met ruim 550 gespecialiseerde engineers en projectmanagers<br />
sterk, biedt haar opdrachtgevers vanuit acht<br />
vestigingen in Nederland en Duitsland een zeer uitgebreid<br />
dienstenpakket aan. Van haalbaarheidsonderzoek, concept<strong>ontwikkeling</strong><br />
en basic- en detail-engineering tot en met<br />
turn-key geleverde projecten. Voor zowel Machinebouw, Industriële<br />
Projecten als Product Engineering. De engineers<br />
van VIRO voegen waarde toe aan technische producten en<br />
productieprocessen, zodat u uw concurrentiepositie aanzienlijk<br />
kunt versterken en kosten kunt besparen.<br />
Hazenweg 41, 7556 BM Hengelo<br />
Tel.: 074 850 4000, E-mail: th.wigger@viro.nl<br />
Overige vestigingen:<br />
Arnhem, Echt, Helmond, Schiedam,<br />
München (D), Kerpen (D), Osnabrück (D).<br />
www.viro.nl
Opinie<br />
Marco Jacobs is VP marketing bij Vector Fabrics.<br />
<strong>Modelgebaseerde</strong> <strong>ontwikkeling</strong><br />
Rain Man<br />
Er valt een doosje tandenstokers op de<br />
grond.<br />
Raymond: ‘82, 82, 82.’<br />
Charlie: ‘82 wat?’<br />
Raymond: ‘Tandenstokers.’<br />
Charlie: ‘Dat zijn er een stuk meer dan<br />
82, Ray.’<br />
Raymond: ‘246 in totaal.’<br />
Charlie: ‘Hoeveel?’<br />
Sally Dibbs: ‘250.’<br />
Charlie: ‘Hij zat er dichtbij.’<br />
Sally Dibbs: ‘O, er zitten er nog vier in<br />
de doos.’<br />
Het idee voor deze beroemde Rain Man-tandenstokerscène<br />
komt uit het waargebeurde<br />
verhaal ‘De tweeling’ in het fascinerende<br />
boek ‘De man die zijn vrouw voor een hoed<br />
hield’ van de Britse neuroloog en schrijver<br />
Oliver Sacks. Daar valt er een doosje met<br />
111 lucifers op de grond, waarna een tweeling<br />
meteen ziet dat er driemaal het priemgetal<br />
37 voor hen ligt. Sacks telt ze met de<br />
hand na. In de lm wilden de makers het<br />
natellen achterwege laten en hebben ze dat<br />
opgelost door een aantal tandenstokers in<br />
de doos te laten zitten. Helaas zagen ze over<br />
het hoofd dat de tweeling vooral was geïnteresseerd<br />
in priemgetallen, wat 82 of 246<br />
duidelijk niet zijn.<br />
Voor alle software- en hardwareontwerpers<br />
die ook niet meteen een veelvoud van<br />
een priemgetal in een stapel lucifers herkennen,<br />
zijn er modellen. Ook software en<br />
hardware zijn tegenwoordig immers buitengewoon<br />
complex. Systemen hebben miljoenen<br />
regels code. In mijn hand hou ik dagelijks<br />
minstens dertig miljoen regels code, in<br />
de vorm van een Android-telefoontje. Op<br />
mijn bureau staat een pc, waarin ongeveer<br />
vijftig miljoen regels code zijn verwerkt in<br />
de vorm van Windows en nog eens vijftig<br />
miljoen in de vorm van een Ubuntu-installatie<br />
onder een virtuele machine. Dit is de<br />
basis; de applicaties die erop draaien, tel ik<br />
nog niet eens mee. Maar de complexiteit<br />
neemt niet noodzakelijk toe met het aantal<br />
regels code. Het kan uiterst moeilijk zijn om<br />
een bug te vinden in een stukje code van<br />
tien regels.<br />
De remedie om zulke complexiteit te kunnen<br />
beheersen, is daarom het systeem in<br />
modules op te bouwen, binnen modules de<br />
code zo simpel en leesbaar mogelijk te houden<br />
en om die delen van het ontwerp die<br />
het toestaan naar een zo hoog mogelijk abstractieniveau<br />
te tillen in de vorm van een<br />
model. Het mooie van hardware en software<br />
is dat deze modellen vaak automatisch kunnen<br />
worden vertaald naar een implementatie.<br />
Aangezien deze vertaling volautoma-<br />
De complexiteit neemt<br />
niet noodzakelijk toe<br />
met het aantal regels code<br />
tisch en volgens bewezen regels gebeurt, is<br />
de implementatie ook vaak gegarandeerd<br />
overeenkomstig het model.<br />
Een model kan dus beknopt beschrijven<br />
wat langdradig of ingewikkeld is te beschrijven<br />
met behulp van een programmeertaal.<br />
Zo blijft de complexiteit behapbaar voor de<br />
ontwerper. Naarmate de complexiteit van<br />
systemen toeneemt, zal het gebruik van<br />
modellen ook moeten toenemen. We zijn<br />
tenslotte niet allemaal Rain Man, die door<br />
de bomen het bos altijd blijft zien.<br />
4 | 41
42 | 4<br />
Achtergrond<br />
De werelden van modellen en code<br />
sluiten vaak slecht op elkaar aan. Belangrijke<br />
boosdoeners zijn de modelleertalen<br />
die we gebruiken. Neem klassediagrammen,<br />
het meestgebruikte diagramtype<br />
in UML. Daarmee speciceren we precies<br />
hetzelfde als in code. En hetzelfde op twee<br />
verschillende plekken onderhouden leidt<br />
onherroepelijk tot problemen. Sterker nog:<br />
het is gewoon onbegonnen werk om klassediagrammen<br />
en code synchroon te houden<br />
omdat de mapping niet een-op-een is.<br />
Zo kennen programmeertalen bijvoorbeeld<br />
geen associaties en UML-diagrammen geen<br />
case-constructies. Als gevolg hiervan belanden<br />
UML-modellen vroeg of laat gedurende<br />
de implementatiefase in de prullenbak.<br />
Code is koning.<br />
Domeinspecieke modelleertalen bieden<br />
uitkomst. Zij maken het mogelijk om het<br />
abstractieniveau boven het niveau van de<br />
code uit te tillen. Daardoor is het niet nodig<br />
om hetzelfde twee keer te speciceren, dus<br />
Figuur 1: Visual Studio is uit te breiden met een extensie<br />
voor de MetaEdit+-modelleertool.<br />
<strong>Modelgebaseerde</strong> <strong>ontwikkeling</strong><br />
Een goed huwelijk van<br />
modellen en code<br />
Ontwikkelteams vinden het doorgaans moeilijk om modellen en code te<br />
combineren. Daarom gooien ze hun modellen vaak weg als ze een eind op weg<br />
zijn met de implementatie. Het probleem is voor een deel gelegen in de gebruikte<br />
modelleertalen en voor een deel in de gebruikte gereedschappen. Juha-Pekka<br />
Tolvanen en Olli Wirpi van toolleverancier Metacase bespreken een aantal best<br />
practices voor het werken met modellen én code.<br />
Juha-Pekka Tolvanen Olli Wirpi<br />
zowel in modellen als in code. Op een soortgelijke<br />
manier ging het abstractieniveau<br />
omhoog toen we van assembly overgingen<br />
op derdegeneratietalen. Daarin probeerden<br />
we ook niet hetzelfde uit te drukken als in<br />
machinetaal, noch probeerden we te roundtrip-engineeren<br />
tussen de twee. Als we dat<br />
nu zouden doen, zouden velen ons uitlachen.<br />
Daarom moeten we ook niet proberen<br />
om modellen in code te integreren. In plaats<br />
daarvan moeten we automatisering toepassen<br />
om de code direct uit de modellen te<br />
genereren. Een automatische mapping van<br />
een hoog naar een laag niveau is precies ook<br />
het geheim achter het succes van compilers.<br />
Medeschuldig aan de problemen rond<br />
de integratie van modellen en code is de<br />
gebruikte tooling. Met name modelleergereedschappen<br />
zijn vaak gesloten, zodat het<br />
moeilijk is om vanuit andere tools toegang<br />
te krijgen tot de modellen en generatoren.<br />
Gelukkig zien we steeds meer open alternatieven<br />
verschijnen met een breed scala aan<br />
mechanismen om modellen en code te integreren,<br />
waaronder programmeerinterfaces,<br />
import- en exportformaten en allerhande<br />
plug-ins. De meest geavanceerde tools zijn<br />
zelfs zo exibel dat engineers zowel de modelleertalen<br />
als de bijbehorende generatoren<br />
eenvoudig kunnen aanpassen.<br />
Naadloos pad<br />
Een voorbeeld. Bij de <strong>ontwikkeling</strong> van<br />
een Windows Phone-applicatie hebben we<br />
geprogrammeerd in Visual Studio en gemodelleerd<br />
in MetaEdit+. In de Microsoftomgeving<br />
linken we de bibliotheken en de<br />
frameworks, schrijven we de unieke businesslogica<br />
en managen we het buildproces.<br />
De integrated development environment<br />
(IDE) biedt ook een extensie om te koppelen<br />
met het modelleergereedschap (Figuur<br />
1). Met deze Graph Browser zijn vanuit<br />
Visual Studio de verschillende MetaEdit+modellen<br />
en hun hiërarchieën te inspecteren<br />
en nieuwe modellen aan te maken en<br />
Figuur 2: Een high-level model<br />
geopend vanuit de IDE.<br />
Het domein is hier digitale<br />
horloges en de modelleertaal<br />
gebruikt concepten als alarm,<br />
icoon, knop en tijd. Elke<br />
nieuwe toepassing bouwen<br />
we op uit deze domeinspecifieke<br />
elementen, waarbij de<br />
implementatiedetails verborgen<br />
blijven. Met dergelijke<br />
high-level modellen kunnen<br />
we bijvoorbeeld ook het<br />
probleemdomein analyseren<br />
en begrijpen, communiceren<br />
met klanten en andere teamleden<br />
en testdata en documentatie<br />
produceren.
te openen (Figuur 2). Op zijn beurt biedt<br />
MetaEdit+ editors om met de modellen te<br />
werken in domeinconcepten op hoog niveau<br />
en te abstraheren van implementatiedetails<br />
zoals klassen, if-then-else-constructies, C#<br />
of zelfs het WP7-framework.<br />
De modellen gebruiken we niet alleen<br />
voor analyse en design maar ook om de<br />
applicatiecode te genereren. De benodigde<br />
generator hebben we samen met de modelleertaal<br />
gedenieerd in de modelleertool.<br />
Daardoor ‘weet’ hij precies hoe hij de data<br />
uit de modellen haalt en hoe hij deze omzet<br />
in code en linkt met het framework<br />
en bestaande code. We kunnen hem ook<br />
direct aanroepen vanuit Visual Studio. De<br />
IDE-extensie importeert de gegenereerde<br />
code vervolgens automatisch in de project-<br />
les van de Microsoft-omgeving, bouwt<br />
de applicatie en draait deze in de telefoonemulator<br />
(Figuur 3).<br />
Omdat deze workow volledig is geautomatiseerd,<br />
ontstaat er voor de ontwikkelaar<br />
een naadloos pad van high-level modellen<br />
naar draaiende toepassing. Hierbij vormen<br />
de modellen de basis voor de applicatie en<br />
de bijbehorende algemene functionaliteit<br />
en zit de unieke businesslogica in de C#code.<br />
Daarnaast zorgt die code voor de koppeling<br />
met het telefoonframework.<br />
Debugvlaggen<br />
Het combineren van modellen en code roept<br />
de vraag op hoe het debugproces er dan<br />
uitziet. Het heeft weinig zin om de standaard<br />
functionaliteit te gebruiken die de<br />
IDE daarvoor biedt. Met gegenereerde code<br />
hebben we nu eenmaal niet de problemen<br />
die we vaak zien in handgeschreven code,<br />
zoals typfouten, ontbrekende verwijzingen<br />
en verkeerde geheugenallocaties. In plaats<br />
Figuur 3: De gegenereerde code draait in de emulator.<br />
daarvan kunnen we de modellen gebruiken<br />
om te checken of de applicatie zich volgens<br />
ontwerp gedraagt. Dit houdt in dat we de<br />
executie tracen met behulp van dezelfde domeinconcepten<br />
als we hebben toegepast in<br />
de oorspronkelijke modellen (Figuur 4).<br />
De foutopsporing op modelniveau is in<br />
de IDE beschikbaar als een tweede (optionele)<br />
generator. Deze is grotendeels identiek<br />
aan de generator voor productiecode.<br />
De belangrijkste verschillen zijn dat hij<br />
debugcode uitspuugt en speciceert welke<br />
modelelementen getracet moeten worden<br />
en hoe deze met animaties in beeld gebracht<br />
moeten worden.<br />
Breakpoints en andere debugvlaggen kunnen<br />
we zoals gewoonlijk zetten in de IDE.<br />
Het is echter ook mogelijk om dergelijke<br />
mechanismen toe te voegen aan de DSL. De<br />
modelleertaal kan bijvoorbeeld een expliciet<br />
breakpointelement bevatten dat is gerelateerd<br />
aan de modelelementen. Na het zetten<br />
van deze vlag neemt de debuggenerator de<br />
betreende breakpointinformatie op in de<br />
gegenereerde code voor foutopsporing.<br />
Stroomlijning<br />
De combinatie van modellen en code maakt<br />
het werken in teams een stuk gemakkelijker.<br />
Voor verschillende taken kunnen we<br />
bijvoorbeeld verschillende, maar geïntegreerde<br />
modelleertalen inzetten: terwijl interactiespecialisten<br />
een ‘navigatie-DSL’ gebruiken<br />
om de logica voor de userinterface<br />
te ontwerpen en de bijbehorende generator<br />
om prototypes te produceren voor concepttests,<br />
passen applicatieontwikkelaars rijkere<br />
talen toe om detail toe te voegen aan de<br />
designs. Omdat de verschillende DSL’s geïntegreerd<br />
zijn, kunnen de ontwikkelaars de<br />
UI-denities overnemen en uitbreiden waar<br />
nodig. Vanuit Visual Studio kunnen we ten<br />
slotte uit alle modellen samen de uiteindelijke<br />
code genereren.<br />
De koppeling aan de IDE-kant maakt dat<br />
de interactiespecialisten en de applicatieontwerpers<br />
zich in het modelleergereedschap<br />
kunnen bedienen van de domeinconcepten<br />
waarmee ze vertrouwd zijn. Deze tool biedt<br />
ook ondersteuning voor teamwork: meerdere<br />
interactiespecialisten en ontwikkelaars<br />
kunnen gelijktijdig werken met dezelfde<br />
modellen, waarbij ze onderling kunnen afstemmen<br />
en elkaar feedback kunnen geven.<br />
Dat hoeven ze dus niet per se in de ontwikkelomgeving<br />
te doen.<br />
Een geïntegreerde omgeving waarin we<br />
aan de ene kant kunnen werken met domeinconcepten<br />
in modellen en (open) modelleertools<br />
en aan de andere kant kunnen<br />
programmeren in een IDE zorgt voor een<br />
aanzienlijke stroomlijning van de overall<br />
<strong>ontwikkeling</strong>. En die integratie houdt niet<br />
op bij het produceren van code. Ook het<br />
automatische buildproces, de foutopsporing<br />
op modelniveau, de errorannotatie in modellen<br />
en de testcasegeneratie kunnen we<br />
uitvoeren vanuit een en hetzelfde pakket.<br />
Juha-Pekka Tolvanen (jpt@metacase.com)<br />
en Olli Wirpi (olli@metacase.com) zijn werkzaam<br />
bij Metacase, respectievelijk als CEO en<br />
programmeur. Tijdens de Model-Driven Development<br />
Day op 9 mei geeft Tolvanen een presentatie<br />
over het combineren van modellen en<br />
code. De integratie-extensie voor Visual Studio<br />
is gratis beschikbaar onder de MIT-licensie op<br />
graphbrowser.codeplex.com, inclusief broncode<br />
en handleidingen om de uitbreiding te gebruiken<br />
en naar eigen inzicht aan te passen.<br />
Vertaling en redactie Nieke Roos<br />
Figuur 4: Bij foutopsporing<br />
op modelniveau<br />
worden<br />
de modelelementen<br />
getracet en geanimeerd<br />
terwijl de applicatie<br />
draait in een<br />
debugsessie. Hier is<br />
de ‘running’-toestand<br />
gehighlight.<br />
4 | 43
44 | 4<br />
Achtergrond<br />
De term ‘language workbench’, in 2005<br />
voor het eerste gebruikt door Martin<br />
Fowler, slaat op een set van tools om<br />
softwaretalen (of domeinspecieke talen,<br />
DSL’s) te ontwerpen, te implementeren<br />
en te gebruiken. Om echt eectief te zijn,<br />
moet een dergelijke omgeving maximale<br />
ondersteuning bieden voor het testen en<br />
experimenteren met programmeertalen en<br />
modelleertools, op het snijvlak van programmeren<br />
en modelleren. Omdat dit niet<br />
triviaal is, is er een heleboel onderzoek en<br />
<strong>ontwikkeling</strong> gaande, met nu al een heel<br />
landschap aan meer of minder complete<br />
language workbenches als gevolg.<br />
Deze grote diversiteit maakt het steeds<br />
moeilijker om de verschillende oplossingen<br />
te vergelijken en een keuze te maken. Voor<br />
nieuwkomers wordt het bovendien steeds<br />
lastiger om te begrijpen wat nu een goede<br />
language workbench is. Als steuntje in de<br />
rug hebben we de belangrijkste kenmerken<br />
in kaart gebracht. Op basis van deze criteria<br />
hebben we een matrix gemaakt die de<br />
bekendste workbenches tegen elkaar afzet.<br />
Tien kenmerken<br />
Voor de vergelijking van language workbenches<br />
gaan we uit van tien kenmerken, die<br />
een verjning zijn van de criteria die Fowler<br />
eerder bedacht.<br />
1. Ondersteunde notaties<br />
De gebruikte notaties voor talen bepalen<br />
wat de interactie- en denitiemogelijkheden<br />
zijn van een language workbench. Een<br />
typische workbench ondersteunt een of<br />
meer van de volgende vormen: tekstueel,<br />
tabellen, grasch (diagrammen), formulieren<br />
en boomstructuren.<br />
<strong>Modelgebaseerde</strong> <strong>ontwikkeling</strong><br />
Kernkwaliteiten van<br />
language workbenches<br />
De language workbench is in opmars. Angelo Hulshout en Pedro Molina zetten<br />
op een rijtje waar deze toolsets voor modelgebaseerde <strong>ontwikkeling</strong> aan<br />
moeten voldoen. Aan de hand daarvan kijken ze naar de oplossingen die zijn<br />
voortgekomen uit de afgelopen twee Language Workbench Challenges.<br />
Angelo Hulshout Pedro Molina<br />
2. Taaldenitie<br />
De huidige language workbenches maken<br />
het mogelijk om talen op twee manieren<br />
te deniëren: op basis van grammatica’s,<br />
met bijbehorende scanners en parsers, en<br />
op basis van abstracte modellen, waarbij<br />
de tool direct wordt gestuurd vanuit het<br />
abstracte model, onder meer bij het maken<br />
van modellen (ook wel projectional workbenches<br />
genoemd).<br />
3. Technologiestack en<br />
afhankelijkheden<br />
Language workbenches worden net als andere<br />
tools gebruikt in combinatie met verschillende<br />
softwareplatforms, waarbij soms<br />
uitbreidingen nodig zijn om dit voor elkaar<br />
te krijgen. Veel gereedschappen zijn gebaseerd<br />
op Java en .Net, maar er zijn inmiddels<br />
ook Ruby- en Smalltalk-voorbeelden.<br />
4. Generatie versus interpretatie<br />
Modellen zijn om te zetten in werkende<br />
software door codegeneratie of door interpretatie.<br />
In het eerste geval wordt er<br />
entity Person {<br />
string name<br />
string firstname<br />
date birthdate<br />
car ownedcar<br />
}<br />
entity Car {<br />
string make<br />
string model<br />
}<br />
Figuur 1: Voorbeeld-DSL voor LWC 2011<br />
typisch broncode geproduceerd die daarna<br />
net als handgeschreven code wordt gecompileerd.<br />
In het tweede geval wordt het model<br />
geïnterpreteerd in een runtime omgeving,<br />
à la Matlab.<br />
5. Metamodelleertalen<br />
Om talen te deniëren, is een zogeheten<br />
meta taal nodig, die de grammatica beschrijft.<br />
Buiten abstracte syntaxnotaties<br />
ondersteunen de meeste language workbenches<br />
een variant van Car (classes, attributes,<br />
relations), met de bijbehorende<br />
con straintdenities dat classes worden gebruikt<br />
om domeinconcepten te deniëren<br />
en attributes en relationships respectievelijk<br />
de eigenschappen van en de semantische<br />
relaties tussen deze concepten beschrijven.<br />
6. Modelleertalen<br />
Als de syntax van de taal eenmaal is vastgelegd,<br />
is het zaak om voorzieningen aan te<br />
bieden die de taal beschikbaar en bruikbaar<br />
maken voor eindgebruikers, waaronder editors<br />
en syntaxcheckers.<br />
7. Templates<br />
Bij een aantal activiteiten maken language<br />
workbenches bijna standaard gebruik<br />
van templates. Voor de transformatie<br />
van modellen naar tekst (broncode) bestaan<br />
bijvoorbeeld template engines zoals<br />
Stringtemplate en XPand. Daarnaast zijn er<br />
eigen mechanismen.<br />
8. Model naar model<br />
Model-naar-model-transformaties maken<br />
het mogelijk om modellen te converteren<br />
naar andere modellen, voor verschillende<br />
doeleinden (bijvoorbeeld voor uitvoering,
Tool Ondersteunde Taaldenitie Technolo- Generatie MetamodelModelleer- notaties<br />
giestack en versus<br />
leertalentalenafhankelijk- interpretatie<br />
heden<br />
vericatie of overdracht). Hiervoor bieden<br />
workbenches meestal twee mogelijkheden:<br />
model-to-tekst voor vertaling (met<br />
een template) naar een tekstueel model of<br />
model-to-model voor omzetting naar andersoortige<br />
modellen.<br />
9. Transformation control<br />
Afhankelijk van keuzes gemaakt bij de <strong>ontwikkeling</strong><br />
van een language workbench zijn<br />
transformaties onderdeel van de beschikbare<br />
templatetaal of losgekoppeld (bijvoorbeeld<br />
bij Stringtemplate).<br />
10. IDE-ondersteuning en -integratie<br />
Een modelgebaseerde aanpak werkt pas<br />
echt als de DSL ook bruikbaar is in combinatie<br />
met andere tools, liefst in een geïntegreerde<br />
ontwikkelomgeving (integrated<br />
development environment, IDE). Ook hier<br />
zien we twee varianten in language workbenches:<br />
workbenches die aanhaken bij een<br />
bestaande IDE (Eclipse) en workbenches die<br />
met een eigen IDE komen (MPS).<br />
LWC<br />
Op basis van deze karakteristieken hebben<br />
we in 2011 en 2012 een Language Workbench<br />
Challenge georganiseerd. Beide keren<br />
hebben geresulteerd in een eendaagse<br />
workshop tijdens de Code Generation-conferentie<br />
in Cambridge. Het afgelopen jaar<br />
bestond de opdracht uit vier onderdelen,<br />
drie voorgeschreven en één (het laatste) vrij<br />
in te vullen door de deelnemers.<br />
In het eerste deel, ‘Basics’, was het de bedoeling<br />
om een eenvoudige DSL te maken,<br />
met een codegenerator (C++, Java, XML,<br />
alles was goed) en eenvoudige checks op<br />
constraints (persoonsnamen moeten bijvoorbeeld<br />
uniek zijn, zie Figuur 1). In het<br />
tweede deel, ‘Advanced’, kwamen meer geavanceerde,<br />
maar net zo essentiële functies<br />
aan bod. De deelnemers kregen de opdracht<br />
Templates Model naar TransformaIDE-onder- Licentie Sterke punten Zwakke<br />
model<br />
tion control steuning en<br />
punten<br />
-integratie<br />
EMFText Tekstueel Parsing Java via Eclipse Generatie EMF (tekstueel Tekstueel EMF (tekstueel EMF (tekstueel Afhankelijk Eclipse Opensource Bijna honderd<br />
EMF<br />
of grasch)<br />
of grasch) of grasch) van transfor-<br />
(EPL)<br />
voorbeeldmatietaal<br />
DSL’s<br />
Essential Tekstueel Parsing .Net 4.0 Interpretatie Tekstueel Tekstueel Stringtemplate Tekstueel Tekstueel Essential,<br />
(tekstueel)<br />
command-line<br />
MetaEdit+ Tabellen, Projectional Stand-alone Interpretatie Grasch, Tabellen, Projected Via export<br />
grasch<br />
vormen<br />
grasch<br />
templates naar XML en<br />
herimport als<br />
(meta)model<br />
Embedded in<br />
transformaties<br />
MetaEdit+,<br />
webservices,<br />
plug-ins for<br />
Eclipse en<br />
Visual Studio<br />
Evaluatieversie Beknopt Geen grasche<br />
editors<br />
Intentional Projectional Projectional .Net 4.0 Generatie Tekstueel Projectional Projected Projected Embedded in Intentional Commercieel Zeer exibele Ontoegan-<br />
templates templates transformaties<br />
syntax<br />
kelijk<br />
Obeo Designer Tabellen, Projectional Java via Eclipse Interpretatie Bomen Grasch XPand<br />
ATL (tekstueel) Acceleo<br />
Eclipse Commercieel Grasche Aanvulling<br />
grasch<br />
EMF<br />
(tekstueel)<br />
DSL-creatie nodig met<br />
andere tools<br />
voor M2M en<br />
M2T<br />
Rascal Tekstueel Parsing Java/Eclipse/ Generatie Tekstueel Tekstueel Stratego Patroonmat- Procedureel IMP binnen<br />
IMP<br />
(tekstueel) ching<br />
Eclipse<br />
Whole<br />
Platform<br />
Tekstueel,<br />
tabellen,<br />
grasch,<br />
bomen<br />
Projectional en<br />
Parsing<br />
Java/<br />
Eclipse/Whole<br />
Platform<br />
Frameworks<br />
Commercieel Snelle DSL- Geen tekstcreatie,<br />
goede editors<br />
grasche<br />
editors<br />
MPS Tekstueel, Projectional Gebootstrapt Generatie Tekstueel, Projectional Acceleo<br />
Projected Embedded in MPS Opensource Taalextensie,<br />
tabellen,<br />
op Java<br />
vormen<br />
(tekstueel) templates transformaties<br />
(Apache 2.0) zelfde bena-<br />
grasch bindering<br />
voor<br />
nenkort<br />
modelleren en<br />
programmeren<br />
OOmega Tekstueel Projectional en Java/Eclipse Interpretatie Tekstueel Tekstueel Tekstueel ATL (tekstueel) Embedded in Eclipse Grotendeels Mogelijkheid<br />
parsing<br />
transformaties<br />
opensource om tekstueel<br />
en grasch te<br />
combineren<br />
Opensource Tekstuele Gedeeltelijke<br />
DSL-creatie IDE-ondersteuning<br />
Beide Tekstueel Projectional Query’s,<br />
Query’s,<br />
Variabiliteits- Eclipse Opensource Projectional<br />
projected projected management<br />
(LGPL)<br />
editors<br />
templates templates via Frames<br />
om hun bouwsel uit te breiden met 1. de<br />
mogelijkheid meerdere DSL’s met elkaar te<br />
integreren, 2. een runtime type system, 3.<br />
model-to-model-transformatie, 4. namespaces,<br />
scoping en visibility, 5. de mogelijkheid<br />
om handgeschreven code te integreren met<br />
een DSL en 6. meerdere generatoren die op<br />
hetzelfde model werken. In het derde verplichte<br />
deel, ‘Non functional’, moesten ze<br />
laten zien dat hun workbenches kunnen<br />
omgaan met DSL-evolutie (bestaande modellen<br />
moeten blijven werken als de taal<br />
evolueert), dat ze ondersteuning bieden<br />
voor werken in teams (meerdere personen<br />
kunnen werken aan hetzelfde model) en dat<br />
de tools schaalbaar zijn.<br />
Uiteindelijk hebben tien van de twaalf<br />
deelnemende teams hun oplossing gepresenteerd<br />
tijdens de afsluitende workshop.<br />
De resultaten daarvan staan op de LWCwebsite,<br />
www.languageworkbenches.net.<br />
In Figuur 2 is te zien hoe de opgeleverde<br />
4 | 45<br />
Leercurve,<br />
niet Eclipsegebaseerd<br />
Geen grasche<br />
editors<br />
Spoofax Tekstueel Parsing Java/Eclipse Beide Tekstueel Tekstueel Stratego Stratego Stratego Eclipse Opensource Tekstuele Geen grasche<br />
(tekstueel) (termher-<br />
DSL-creatie, editors, niet<br />
schrijving)taalmodula-<br />
geïntegreerd<br />
riteit<br />
met EMF<br />
XText Tekstueel Parsing Java via Eclipse Generatie Tekstueel Tekstueel XTend2<br />
XTend2<br />
XTend2<br />
Eclipse,<br />
EMF<br />
(tekstueel) (tekstueel)<br />
commandline,<br />
Maven<br />
Figuur 2: De oplossingen van LWC 2011 op een rijtje, gescoord op de tien criteria<br />
Opensource<br />
(EPL)<br />
Zeer<br />
schaalbaar en<br />
uitbreidbaar<br />
Geen teksteditors<br />
Veel Java-code<br />
nodig voor<br />
bruikbare<br />
editors
www.asm-muenchen.de<br />
Who’s got the most<br />
COM Express ® experience?<br />
Ask Kontron!<br />
46 | 4<br />
COMe-bSC2<br />
125 X 95 mm<br />
COM Express® basic<br />
Consistent bandwidth, from<br />
Intel® Celeron® up to Quad Core Power!<br />
COMe-bSC2 with Intel® Core i3/i5/i7<br />
and Celeron®, 16 GB DDR3 ECC, SATA<br />
3, USB 3.0 and new DDI graphics<br />
interfaces. COM Express® basic form<br />
factor with pin-out Type 2 or Type 6.<br />
For the highest perfomance!<br />
Learn more about 15 years COM expertise<br />
at www.kontron.com/mysafechoice<br />
Or call us toll-free on: 0800-KONTRON<br />
Intel® Core and<br />
Celeron® CPUs<br />
with Intel® QM67<br />
If it’s embedded, it’s Kontron.<br />
19_eu_95x235_UpdateJan12_2_Bits&<strong>Chips</strong>.indd 1 05.04.2012 08:55:3<br />
COM Express® is a trademark of PICMG.<br />
workbenches scoren op de tien criteria die we hiervoor hebben<br />
geïntroduceerd.<br />
Eind maart van dit jaar was de tweede LWC-workshop, deze keer<br />
met zeven deelnemers: Atomweaver, Enso, Enterprise Architect,<br />
Más/Concrete, Spray en oudgedienden MetaEdit+ en Rascal. De<br />
opdracht was nu om een volledige oplossing te realiseren voor een<br />
‘piping and instrumentation’-DSL (Figuur 3): een taaldenitie, een<br />
editor, een codegenerator en een werkende versie op een soft-PLCemulator.<br />
Dit laatste is in principe geen onderdeel van een language<br />
workbench, maar het dwong de deelnemers wel om te laten zien wat<br />
praktisch haalbaar is met hun oplossing. In één geval (Enso) leidde<br />
het tot een demonstratie van een andere simulator, die in plaats van<br />
een werkende oplossing een simulatie toonde van de gemodelleerde<br />
oplossing – een mogelijke invulling van modelvericatie.<br />
Een nieuw aspect tijdens deze workshop was het hands-on gedeelte.<br />
Hierbij moesten de deelnemers in twee uur een selectie uit<br />
drie aanvullende opdrachten realiseren, met hulp van het publiek.<br />
Dit onderdeel maakte vooral duidelijk dat het met het juiste gereedschap<br />
geen probleem is om binnen twee uur een nieuwe oplossing<br />
te bouwen.<br />
Van deze tweede editie moeten de resultaten nog worden verwerkt.<br />
Deze verschijnen binnenkort op de website. De plannen<br />
voor LWC 2013 zijn inmiddels in voorbereiding.<br />
Europese aangelegenheid<br />
Naar aanleiding van beide workshops en twee jaar contact met en<br />
tussen de deelnemers kunnen we concluderen dat er veel is gebeurd<br />
op het gebied van language workbenches sinds Martin Fowler de<br />
term zeven jaar geleden introduceerde. Er zijn nu enkele tientallen<br />
bruikbare tools beschikbaar, zowel commercieel als opensource. De<br />
meeste ondersteunen de criteria die we hebben gedenieerd. De<br />
ultieme oplossing hebben we echter nog niet in handen.<br />
Verschillende partijen ontwikkelen verder op wat ze nu hebben.<br />
Dit brengt het risico met zich mee dat net als bij programmeertalen<br />
en bijbehorende tools een wildgroei ontstaat. Zoals ook geconcludeerd<br />
tijdens Code Generation 2012 in maart is tool<strong>ontwikkeling</strong><br />
voor modelgebaseerde <strong>ontwikkeling</strong> echter vooral een Europese<br />
aangelegenheid, met een beperkt aantal echt actieve partijen en<br />
goede onderlinge contacten. Van echt grote divergentie is daardoor<br />
geen sprake.<br />
Angelo Hulshout is zelfstandig softwarearchitect en volgt al sinds 2006<br />
de <strong>ontwikkeling</strong>en op het gebied van modelgebaseerde <strong>ontwikkeling</strong> en<br />
language workbenches. Pedro Molina is chief research ocer bij Icinetic<br />
in Sevilla en ontwikkelaar van de language workbench Essential.<br />
Beiden zijn medeorganisator van LWC 2011 en 2012, samen met Mark<br />
Dalgarno, Steven Kelly, Bernhard Merkle, Karsten oms, Eelco Visser,<br />
Markus Völter, Jos Warmer en Paul Zenden (2012).<br />
Redactie Nieke Roos<br />
Figuur 3: De opdracht<br />
tijdens LWC 2012<br />
was om een volledige<br />
oplossing te realiseren<br />
voor een ‘piping and<br />
instrumentation’-DSL,<br />
bestaande uit een<br />
taaldefinitie, een editor,<br />
een codegenerator en<br />
een werkende versie op<br />
een soft-PLC-emulator.
Opinie<br />
Joost Backus beziet de hightech<br />
door een creatieve bril.<br />
De bril van Joost<br />
Model-driven reality check<br />
Ben eigenlijk zeer benieuwd naar de<br />
Model-Driven Development Day op 9<br />
mei. Ik ga er ongetwijfeld iets leren en<br />
zo nu en dan een vervelende vraag stellen.<br />
Want vragen heb ik zeker, vooral over de<br />
heilige graal: de geïntegreerde multidisciplinaire<br />
designow.<br />
Al eeuwen bepaalt de beschikbare technologie<br />
de mate van designvrijheid. De romaanse<br />
gebouwen met hun dikke muren,<br />
miniraampjes en kleine overspanningen<br />
waren het beste dat ze in de donkere ‘handbediende’<br />
middeleeuwen konden maken. In<br />
de gotiek, met betere technologie en eenvoudige<br />
tools zoals schietlood, waterpas<br />
en hefboom, gingen we in Europa kathedralen<br />
bouwen die nog altijd er overeind<br />
staan. En de vele ronde vormen, industrieel<br />
aandoende overspanningen en naar<br />
Béziercurves riekende features van tegenwoordig<br />
zijn volgens mij vrijwel zeker een<br />
gevolg van de geautomatiseerde productietechnologie,<br />
die een enorme vormvrijheid<br />
mogelijk maakt.<br />
Tegelijkertijd zie ik in de machinebouw<br />
van de afgelopen twintig à dertig jaar een<br />
soort simplicatie. In het verleden werd een<br />
inpaklijn voor potjes augurken bijvoorbeeld<br />
bestuurd door een enorm zware nokkenas<br />
die luid klakkend pneumatische of elektrische<br />
schakelaars bediende. Tegenwoordig<br />
lossen we dat heel anders op, met PLC’s of<br />
realtime besturingsapplicaties. Totale modules<br />
worden ‘gemechatroniseerd’.<br />
Het belang van skill sets kantelt. Waar ooit<br />
de ‘mechaniek’ een doorslaggevende rol had<br />
en de ‘elektrieker’ met grote schakelkasten<br />
en dikke relais volledig in dienst stond van<br />
de werktuigbouw, is het nu vaak andersom.<br />
De werktuigbouw staat de elektronica en<br />
software ten dienste. Doe de motorkap van<br />
een elektrische auto maar eens open. Het is<br />
verbazingwekkend hoe weinig daar eigenlijk<br />
nog in zit. De verbrandingsmotor met katalysator<br />
is al weg en ook het mechanische<br />
dierentieel en de versnellingsbak worden<br />
langzaam maar zeker overbodig. En het kan<br />
nog slanker. Wat blijft is een elektromotor,<br />
een batterij, dikke kabels en een combinatie<br />
van elektronica en software.<br />
Staan we dus aan de vooravond van een<br />
<strong>ontwikkeling</strong>sintegratie? Is er anno 2012<br />
ook een samensmelting mogelijk van de<br />
verschillende skills en toolsets waarmee we<br />
construeren en realiseren? Ik twijfel nog.<br />
Mijn werktuigbouwkundige kennissen zijn<br />
een heel ander slag mensen dan de softwareontwikkelaars<br />
in mijn omgeving. In<br />
mijn ogen is het met deze disciplines toch<br />
een beetje ‘East is East, West is West, and<br />
never the twain shall meet’.<br />
Wellicht ben ik wat bevooroordeeld door<br />
een nare ervaring uit mijn arbeidsverleden.<br />
Ik werkte ooit bij een slechtgeluimd bedrijf<br />
waar een voortdurende strijd heerste tussen<br />
de afdeling software/hardware en de<br />
club voor infratechniek. Goed management<br />
had dit kunnen oplossen, maar helaas ontbrak<br />
het daaraan. Gevolg: een totaal disfunctionerende<br />
organisatie waar de mensen<br />
elkaar de tent uit vochten. Verschillende<br />
bloedgroepen, diverse verantwoordelijkhe-<br />
Kunnen we ooit<br />
het nirwana bereiken<br />
van first time right?<br />
den en een scheutje politiek kunnen een<br />
heel bedrijf ruïneren.<br />
Op de MDDay hoop ik te horen wat modelgebaseerde<br />
gereedschappen hierin kunnen<br />
betekenen. Technologie is absoluut<br />
niet zaligmakend. Een goede tool of mooie<br />
methodiek kan een slechte organisatie echt<br />
niet repareren. Maar ik wil wel eens zien of<br />
we bij een juiste voedingsbodem ooit het<br />
nirwana kunnen bereiken van rst time<br />
right. Alles virtueel in één toolketen. 9 mei<br />
mogen ze mij vertellen hoe de ervaringen<br />
zijn en of het überhaupt werkt. En wanneer<br />
alle designows – hardware, software,<br />
mechanica, fysica, sensoriek – op het juiste<br />
moment in de juiste kwaliteit bij elkaar komen<br />
in één multidisciplinaire omgeving,<br />
zijn we helemaal spekkoper. Dat zal echter<br />
nog wel een brug te ver zijn.<br />
Ik verheug me erop om veel te leren tijdens<br />
de MDDay. Ik vraag me wel af wanneer<br />
het Beauvais-moment komt. In de dertiende<br />
eeuw hadden ze in deze Noord-Franse stad<br />
grootse plannen voor een gotische kathedraal.<br />
Ze wilden echter meer en hoger dan<br />
mogelijk was op basis van de beschikbare<br />
technologie, met rampzalige gevolgen: de<br />
boel stortte in tijdens de bouw. Tot op heden<br />
is de kathedraal onvoltooid gebleven.<br />
4 | 47
Collaborative modeling and<br />
co-simulation for embedded<br />
systems design<br />
9 - 13 juli, Enschede<br />
www.destecs.org<br />
Advanced VHDL<br />
3 en 4 mei, Borne<br />
C++<br />
7 en 8 mei, Borne<br />
Universal Verification Methodology<br />
10 - 13 mei, Borne<br />
Parallelization hands-on<br />
24 en 25 mei, Borne<br />
Switched-mode power supplies<br />
5 juni, Borne<br />
Introduction to Tcl/TK<br />
7 en 8 juni, Borne<br />
Systemverilog assertions<br />
12 juni, Borne<br />
Introduction to Perl<br />
14 en 15 juni, Borne<br />
Professional VHDL<br />
20 - 22 juni, Borne<br />
Systemverilog for verification<br />
25 - 28 juni, Borne<br />
www.dizain-sync.com<br />
Electron microscopy<br />
11 mei, Neuchâtel, Zwitserland<br />
Labs-on-chip technologies<br />
21 en 22 mei, Barcelona, Spanje<br />
Electromagnetic compatibility of<br />
integrated circuits<br />
1 juni, Neuchâtel, Zwitserland<br />
RF Mems and Nems<br />
19 juni, Lausanne, Zwitserland<br />
Microsystems in biomedical<br />
engineering and medical products<br />
25 en 26 juni, Neuchâtel, Zwitserland<br />
www.fsrm.ch<br />
Six thinking hats<br />
7 en 8 mei, Eindhoven<br />
Nanometer CMos ICs basics<br />
7 - 9 mei, Eindhoven<br />
The art of reviewing<br />
7 - 9 mei, Eindhoven<br />
Lateral thinking<br />
9 en 10 mei, Eindhoven<br />
Cooling of electronics<br />
9 - 11 mei, Eindhoven<br />
Networking<br />
11 mei, Eindhoven<br />
Design principles basics<br />
Start 23 mei, Eindhoven<br />
Microelectromechanical systems<br />
30 mei - 1 juni, Eindhoven<br />
Programming in Labview 2<br />
31 mei en 1 juni, Eindhoven<br />
System architect(ing)<br />
4 - 8 juni, Eindhoven<br />
www.hightechinstitute.nl<br />
Agenda Trainingen<br />
Nanoscale CMos process technology<br />
7 - 11 mei, Leuven<br />
Idesa – Advanced RF<br />
implementation flow<br />
4 - 8 juni, Leuven<br />
Beyond CMos<br />
3 - 7 september, Leuven<br />
Idesa – Design for<br />
manufacturability flow<br />
18 - 21 september, Leuven<br />
www.imec-academy.be<br />
48 | 4<br />
Hyperlynx advanced high-speed<br />
PCB analysis<br />
7 - 9 mei, Almelo<br />
Expedition PCB advanced (V2007)<br />
14 - 16 mei, Almelo<br />
Hyperlynx power integrity analysis<br />
21 en 22 mei, Almelo<br />
Hyperlynx signal integrity analysis<br />
24 en 25 mei, Almelo<br />
Library Manager for DXDesigner to<br />
Expedition PCB flow<br />
29 en 30 mei, Almelo<br />
VHDL advanced<br />
4 - 6 juni, Almelo<br />
Pads logic<br />
8 juni, Almelo<br />
Cam350<br />
12 juni, Almelo<br />
Pads router<br />
13 juni, Almelo<br />
Blueprint<br />
14 juni, Almelo<br />
www.innofour.com<br />
Matlab fundamentals<br />
1 - 3 mei, Eindhoven<br />
29 - 31 mei, Eindhoven<br />
11 - 13 juni, Mechelen<br />
Image processing with Matlab<br />
8 en 9 mei, Eindhoven<br />
Stateflow for logic-driven<br />
system modeling<br />
22 en 23 mei, Eindhoven<br />
Simulink Coder fundamentals<br />
24 mei, Eindhoven<br />
3 juli, Amsterdam<br />
Matlab for data processing and<br />
visualization<br />
5 juni, Eindhoven<br />
Matlab programming techniques<br />
6 juni, Eindhoven<br />
Matlab for building<br />
graphical user interfaces<br />
7 juni, Eindhoven<br />
Signal processing with Simulink<br />
26 - 28 juni, Eindhoven<br />
www.mathworks.nl<br />
Object-oriented analysis & design<br />
using UML 2<br />
9 - 11, 24 en 25 mei, Eindhoven<br />
Requirements engineering<br />
foundations<br />
23 - 25 mei, Leusden<br />
4 - 6 juni, Eindhoven<br />
Introduction to Scrum<br />
25 mei, Amersfoort<br />
Design patterns<br />
29 mei - 1 juni, Eindhoven<br />
11 en 12, 21 en 22 juni, Eindhoven<br />
Systeemmodellering met SysML<br />
14 en 15, 18 en 19 juni, Eindhoven<br />
www.mithuntraining.com<br />
Esa summer school on GNSS<br />
16 - 26 juli, Toulouse, Frankrijk<br />
www.munich-satellite-navigationsummerschool.org<br />
Labview core 1<br />
21 - 23 mei, Woerden<br />
11 - 13 juni, Zaventem<br />
18 - 20 juni, Woerden<br />
Labview core 2<br />
24 en 25 mei, Woerden<br />
14 en 15 juni, Zaventem<br />
21 en 22 juni, Woerden<br />
Teststand I – Test development<br />
30 mei - 1 juni, Zaventem<br />
Labview core 3<br />
25 - 27 juni, Woerden<br />
25 - 27 juni, Zaventem<br />
Labview performance<br />
28 en 29 juni, Woerden<br />
28 en 29 juni, Zaventem<br />
www.ni.com/netherlands<br />
Mobile broadband wireless –<br />
LTE and Wimax<br />
7 en 8 juni, Delft<br />
www.paotechniek.nl<br />
Altium Designer<br />
14 en 15 mei, Markelo<br />
12 en 13 juni, Markelo<br />
Altium Nanoboard<br />
22 mei, Markelo<br />
19 juni, Markelo<br />
Altium Designer advanced<br />
23 mei, Markelo<br />
20 juni, Markelo<br />
Leren communiceren in een<br />
technische werkomgeving<br />
24 en 25 mei, Markelo<br />
7 en 8 juni, Markelo<br />
www.transfer.nl<br />
Risk management in<br />
integrated R&D processes<br />
11 mei, Kruibeke<br />
www.verhaert.com<br />
3 - 5 december 2012 | Eindhoven<br />
Training<br />
Dynamics and modeling<br />
Deze driedaagse basiscursus gaat in op de essentiële aspecten van machinedynamica<br />
die de prestatie van mechatronische precisiesystemen beïnvloeden.<br />
Na de cursus zijn deelnemers zich bewust van de impact en de risico’s van machinedynamica<br />
op de algehele systeemprestaties en in staat machine- of productconcepten<br />
te beoordelen en te optimaliseren door gerichte modelvorming<br />
en simulatie. De nadruk ligt op modelvorming in de conceptuele fase van het<br />
ontwerp ter ondersteuning van ontwerpbeslissingen<br />
en ter reductie van risico’s.<br />
Duur: 3 dagen<br />
Kosten: 2245 euro<br />
www.hightechinstitute.nl<br />
Wilt u ook een vermelding in de cursus- of<br />
eventagenda? Stuur de gegevens dan naar<br />
redactie@techwatch.nl. Opname is gratis, mits<br />
uw evenement aansluit bij onze doelgroep.<br />
Meer informatie over een aankondiging,<br />
advertentie of logo plaatsen in de agenda?<br />
Informeer dan naar de mogelijkheden via de<br />
afdeling sales (sales@techwatch.nl).
MEI<br />
Drupa<br />
3 - 16 mei, Düsseldorf, Duitsland<br />
www.drupa.de<br />
Safety Event 2012<br />
8 mei, Eindhoven<br />
www.engineersonline.nl/safetyevent<br />
CTIA Wireless 2012<br />
8 - 10 mei, New Orleans, Verenigde Staten<br />
www.ctiawireless.com<br />
M<br />
Model-Driven Development Day 2012<br />
9 mei, ’s-Hertogenbosch<br />
Info: events@techwatch.nl<br />
www.hightech-events.nl/mdday<br />
Automation & Engineering<br />
Drives & Control 2012<br />
Industrial ICT 2012<br />
M+R 2012<br />
Sensor & Vision 2012<br />
9 en 10 mei, Brussel<br />
www.easyfairs.com<br />
Altair Benelux Gebruikersdag<br />
11 mei, Eindhoven<br />
www.hecbv.nl<br />
Avnet X-Fest<br />
14 mei, Antwerpen<br />
www.avnet.com<br />
Management van innovatieve<br />
groeibedrijven – Resultaatgericht<br />
werken: performantie meten, weten<br />
en verbeteren<br />
15 mei, Leuven<br />
www.leuveninc.com<br />
Sensor + Test 2012<br />
22 - 24 mei, Neurenberg, Duitsland<br />
www.sensor-test.de<br />
SPS/IPC/Drives Italia<br />
22 - 24 mei, Parma, Italië<br />
www.sps-italia.net<br />
Swiss Nanoconvention 2012<br />
Lausannetec 2012<br />
22 - 24 mei, Lausanne, Zwitserland<br />
www.swissnanoconvention.ch<br />
www.lausannetec.com<br />
Automatica<br />
22 - 25 mei, München, Duitsland<br />
www.automatica-munich.com<br />
Foodtech<br />
23 en 24 mei, Rosmalen<br />
www.easyfairs.com<br />
Knowledge for growth 2012<br />
24 mei, Gent<br />
www.flandersbio.be<br />
JUNI<br />
Dutch Technology Week<br />
1 - 8 juni, Eindhoven<br />
www.brainportdevelopment.nl<br />
Agenda Events<br />
MODEL-DRIVEN<br />
DEVELOPMENT<br />
DAY<br />
International SiGe Technology and<br />
Device Meeting<br />
4 - 6 juni, Berkeley, Verenigde Staten<br />
www-device.eecs.berkeley.edu/istdm2012<br />
Management van innovatieve<br />
groeibedrijven – Team- en<br />
kennismanagement in groeibedrijven<br />
5 juni, Leuven<br />
www.leuveninc.com<br />
Vision & Robotics<br />
5 en 6 juni, Veldhoven<br />
www.vision-robotics.nl<br />
PXI Technology Days<br />
12 juni, Eindhoven<br />
netherlands.ni.com/pxitechdays<br />
Vermogenselektronica<br />
12 juni, Eindhoven<br />
www.fhi.nl<br />
Automotive Roadshow<br />
12 juni, Wolfsburg, Duitsland<br />
14 juni, Keulen, Duitsland<br />
15 juni, Sindelfingen, Duitsland<br />
18 juni, Ingolstadt, Duitsland<br />
19 juni, München, Duitsland<br />
20 juni, München, Duitsland<br />
www.auto-roadshow.com<br />
Bits&<strong>Chips</strong> Hardware Conference<br />
13 juni, ’s-Hertogenbosch<br />
Info: events@techwatch.nl<br />
www.hardwareconference.nl<br />
CWI lectures on<br />
understanding software<br />
14 juni, Amsterdam<br />
www.cwi.nl<br />
Industrial Technologies 2012<br />
19 - 21 juni, Aarhus, Denemarken<br />
www.industrialtechnologies2012.eu<br />
Electroceramics XIII<br />
24 - 27 juni, Enschede<br />
www.electroceramics13.com<br />
SEPTEMBER<br />
FITCE Congress 2012<br />
5 - 8 september, Poznan, Polen<br />
www.fitce.org<br />
Symposium on ultra clean processing<br />
of semiconductor surfaces<br />
16 - 19 september, Gent<br />
www.ucpss.org<br />
The first multi-stream multi-gigabit<br />
software-defined radio for<br />
next gen receivers<br />
18 september, Leuven<br />
www.imec-academy.be<br />
Electronics System Integration<br />
Technology Conferences 2012<br />
17 - 20 september, Amsterdam<br />
www.estc2012.eu<br />
Het Instrument<br />
25 - 28 september, Amsterdam<br />
www.hetinstrument.nl<br />
Empack 2012<br />
26 en 27 september, Brussel<br />
www.easyfairs.com/empack-be<br />
OKTOBER<br />
Industrial Automation & Drives<br />
2 - 5 oktober, Utrecht<br />
www.iad.nl<br />
Surface 2012<br />
9 - 11 oktober, ’s-Hertogenbosch<br />
www.surfacevakbeurs.nl<br />
The Ultimate Innovation Day 2012<br />
11 oktober, Eindhoven<br />
www.insumma.nl<br />
European Microwave Week<br />
28 oktober - 2 november, Amsterdam<br />
www.eumweek.com<br />
NOVEMBER<br />
Bits&<strong>Chips</strong> 2012 Embedded Systems<br />
8 november, ’s-Hertogenbosch<br />
Info: events@techwatch.nl<br />
www.embedded-systemen.nl<br />
29 maart 2012 | Veldhoven<br />
Hightech mechatronici laten zich<br />
zien in Veldhoven<br />
Eind maart vonden ruim 850 professionals de weg naar Hightech Mechatronica<br />
2012. Techwatch, de organisator van het jaarlijkse evenement in de NH Koningshof<br />
te Veldhoven, is blij met de goede stijging in het aantal bezoekers. Ook presenteerden<br />
meer standhouders hun producten en diensten op de beursvloer (57 in 2012<br />
tegen 53 in 2011).<br />
13 juni 2012 | ’s-Hertogenbosch<br />
Bits&<strong>Chips</strong><br />
Led Summit 2012<br />
Techwatch organiseert op 13 juni 2012 een conferentie over systeemdesign met<br />
leds. In twee lezingensessies krijgt u een overzicht van de uitdagingen van systeemontwerp<br />
voor slimme verlichting en hoort u de laatste trends op dit gebied.<br />
De materie wordt geïllustreerd met verschillende cases.<br />
De Bits&<strong>Chips</strong> Led Summit 2012 is onderdeel van de Bits&<strong>Chips</strong> Hardware Conference.<br />
Er zijn nog sponsor- en standplaatsen beschikbaar.<br />
Kijk voor meer informatie, pakketten en deelnameprijzen op<br />
www.hightech-events.nl/led<br />
4 | 49
outlined:<br />
Mechatronica<br />
Optica<br />
Software<br />
Systeem<br />
Tools<br />
Skills<br />
THE HIGH TECH INSTITUTE<br />
LEADERSHIP IN TECHNOLOGY AND INNOVATION<br />
Elektronica Nanometer CMOS ICs basics (CMOS-Basic)<br />
7 - 9 mei 2012 (3 dagen)<br />
Cooling of electronics (CoE)<br />
9 - 11 mei 2012 (3 dagen)<br />
Microelectromechanical systems (MEMS)<br />
30 mei - 1 juni 2012 (3 dagen)<br />
Design of analog electronics - embedded analog 1 (DAE-AE1)<br />
start 3 september 2012 (7 dagen)<br />
Discrete-time signal processing (DTSP)<br />
start 10 september 2012 (17 avondsessies)<br />
Signal integrity - workshop (SI-WS)<br />
start 11 september 2012 (3 halve dagen)<br />
Bits on chips - an introduction (BoC)<br />
24 september 2012 (1 dag)<br />
Electronics for non-electronic engineers (ENE-BSc)<br />
start 8 januari 2013 (43 sessies)<br />
Design principles basics (DPB)<br />
start 23 mei 2012 (5 dagen)<br />
Motion control tuning (MCT)<br />
start 30 mei 2012 (6 dagen)<br />
Mechatronics system design - part 1 (Metron1)<br />
11 - 15 juni 2012 (5 dagen)<br />
Summer school Opto-mechatronics (SSOM)<br />
25 - 29 juni 2012 (5 dagen)<br />
Machine vision for mechatronic systems (MVMS)<br />
27 en 28 september 2012 (2 dagen)<br />
Actuators for mechatronic systems (AMS)<br />
8 - 10 oktober 2012 (3 dagen)<br />
Advanced motion control (AMC)<br />
8 - 12 oktober 2012 (5 dagen)<br />
Introduction in ultra high and ultra clean vacuum (UHV1)<br />
start 29 oktober 2012 (4 dagen)<br />
Mechatronics system design - part 2 (Metron2)<br />
5 - 9 november 2012 (5 dagen)<br />
Design for ultra high and ultra clean vacuum (UHV2)<br />
start 26 november 2012 (3,5 dagen)<br />
Dynamics and modelling (DAM)<br />
3 - 5 december 2012 (3 dagen)<br />
Applied optics (AP-OPT)<br />
start 30 oktober 2012 (15 ochtendsessies)<br />
Modern optics for optical designers (CMOP)<br />
voorjaar 2013 (28 ochtendsessies)<br />
Design of real-time software - workshop (DRTS/WS)<br />
najaar 2012 (5 dagen)<br />
Object-oriented analysis and design - fast track (OOAD)<br />
najaar 2012 (6 dagen)<br />
System architect(ing) (Sysarch)<br />
4 - 8 juni 2012 (5 dagen)<br />
Labview: introduction in language and programming 1 (Labview)<br />
12 - 14 november 2012 (3 dagen)<br />
Programming in Labview 2 (Labprog)<br />
31 mei en 1 juni 2012 (2 dagen)<br />
Developing a large Labview application (Labproject)<br />
29 - 31 oktober 2012 (3 dagen)<br />
Six thinking hats (6-Hats)<br />
7 en 8 mei 2012 (2 dagen)<br />
Lateral thinking (LATH)<br />
9 en 10 mei 2012 (2 dagen)<br />
Networking (NETW)<br />
29 juni 2012 (1 dag)<br />
Logo HTI specs:<br />
Font: Calibri<br />
Alle trainingen worden gehouden in Eindhoven of omgeving.
Systeem<br />
System architect(ing)<br />
Software<br />
Design of real-time software<br />
De <strong>ontwikkeling</strong> van realtime software vereist speciale methoden en technieken. Tijdens deze intensieve<br />
workshop van vijf dagen verdiepen deelnemers zich met behulp van lezingen, discussies en opdrachten in de<br />
ontwerpaspecten van realtime (embedded) programma’s binnen bepaalde tijds- en concurrency-aspecten.<br />
De training is bedoeld voor hardware- en software-engineers, systeemanalisten en ontwerpers die realtime<br />
software ontwerpen op het gebied van embedded systemen, Cam, laboratoria, et cetera.<br />
Duur: 5 dagen<br />
Kosten: 2400 euro<br />
Datum: najaar 2012<br />
Locatie: Eindhoven<br />
www.hightechinstitute.nl<br />
original:<br />
Sysarch<br />
Deze training geeft de systeemarchitect een duidelijk beeld van zijn rol, verantwoordelijkheid en zijn<br />
taken binnen een multidisciplinaire ontwikkelomgeving. De Sysarch-training reikt instrumenten aan om<br />
architecturale zaken te benaderen, een balans te vinden in soms conflicterende eisen, een roadmap op te<br />
zetten en om werkende oplossingen te ontwikkelen. De training geeft een overzicht van het speelveld van<br />
de systeemarchitect en biedt inzicht in de brede variëteit van alle invalshoeken waar de architect rekening<br />
mee dient te houden.<br />
Duur: 5 dagen<br />
Kosten: 2750 euro<br />
Datum: 4 - 8 juni 2012<br />
Locatie: Eindhoven<br />
Optica AP-OPT<br />
Applied optics<br />
Deze training van 15 ochtendsessies is voor mensen met een niet-optische achtergrond die tijdens hun werk<br />
in aanraking komen met optica-vraagstukken en graag hun kennis over optische principes en applicaties<br />
uitbreiden. Onderwerpen die aan bod komen zijn: golven, geometrische optica, interferometrie, diffractie,<br />
polarisatie, optische meting en belichting. Basisniveau is een technische hbo of universitaire studie.<br />
Duur: 15 ochtendsessies<br />
Kosten: 2500 euro<br />
Datum: start 30 oktober 2012<br />
Locatie: Eindhoven<br />
DRTS/WS<br />
THE HIGH TECH INSTITUTE<br />
LEADERSHIP IN TECHNOLOGY AND INNOVATION
52 | 4<br />
Wegwijzer Bedrijven in de hightech<br />
CHIPONTWERP DIENSTVERLENING<br />
SoC and FPGA Design<br />
Crypto and Security IP<br />
Video IP<br />
DO-254 IP<br />
Barco Silex<br />
Rue du Bosquet 7<br />
1348 Louvain-la-Neuve<br />
Tel +32 10 454904<br />
geert.decorte@barco.com<br />
www.barco-silex.com<br />
Alten PTS<br />
Beukenlaan 44<br />
5651 CD Eindhoven<br />
Tel +31 40 2563080<br />
Linie 544<br />
7325 DZ Apeldoorn<br />
Tel +31 55 5486200<br />
Rivium 1e straat 85<br />
2909 LE Capelle aan<br />
den IJssel<br />
Tel +31 10 4637700<br />
info@alten.nl<br />
www.alten.nl<br />
VIANEN CIMSOLUTIONS B.V.<br />
BEST Havenweg 24<br />
DEVENTER 4131 NM Vianen<br />
ROTTERDAM Tel +31 347 368100<br />
AMSTERDAM Fax +31 347 373777<br />
GRONINGEN cimsolutions@cimsolutions.nl<br />
DHAKA www.cimsolutions.nl<br />
ENTER Mbedded BV<br />
Science Park 5001<br />
5692 EB Son<br />
Tel +31 40 2141020<br />
info@enter-mbedded.nl<br />
www.enter-mbedded.nl<br />
ESPRIT ICT Group<br />
Bastion 1-5<br />
5491 AN Sint-Oedenrode<br />
Tel +31 413 271412<br />
info@esprit-it.nl<br />
www.esprit-it.nl<br />
Fourtress BV<br />
Meerenakkerplein 20<br />
5652 BJ Eindhoven<br />
Tel +31 40 2661080<br />
Fax +31 40 2661081<br />
info@fourtress.nl<br />
www.fourtress.nl<br />
info@profitnederland.nl<br />
Nspyre<br />
Postbus 85066<br />
3508 AB Utrecht<br />
Tel +31 88 8275000<br />
Fax +31 88 8275099<br />
info@nspyre.nl<br />
www.nspyre.nl<br />
HIGH TECH SOLUTIONS<br />
Linie 506<br />
7325 DZ Apeldoorn<br />
Tel +31 55 3606135<br />
info@hightech.nl<br />
www.hightech.nl<br />
HUMIQ B.V.<br />
Science Park Eindhoven 5006<br />
5692 EA Son<br />
Postbus 6420<br />
5600 HK Eindhoven<br />
Tel +31 40 2669100<br />
Fax +31 40 2669101<br />
info@humiq.nl<br />
www.humiq.nl<br />
Profit Consulting Apeldoorn<br />
Profit Software Improvement<br />
Tweelingenlaan 4, Apeldoorn<br />
Tel +31 55 5762822<br />
Profit Consulting Eindhoven<br />
High Tech Campus 69, Eindhoven<br />
Tel +31 40 8009955<br />
Profit Consulting Amsterdam<br />
Science Park Amsterdam 400,<br />
Amsterdam<br />
Tel +31 20 8884128<br />
Regio Midden<br />
Herculesplein 24, Utrecht<br />
Tel +31 88 8275000<br />
Regio Zuid<br />
Dillenburgstraat 25-3, Eindhoven<br />
Tel +31 88 8275100<br />
Regio West<br />
Poortweg 10, Delft<br />
Tel +31 88 8275200<br />
Regio Noord<br />
Zuiderzeelaan 21, Zwolle<br />
Kapteynlaan 17, Leek<br />
Tel +31 88 8275300<br />
TASS B.V.<br />
Larixplein 6<br />
5616 VB Eindhoven<br />
Tel +31 40 2503200<br />
Fax +31 40 2503201<br />
info@tass.nl<br />
www.tass.nl<br />
TASS Belgium N.V.<br />
Gaston Geenslaan 9<br />
3001 Leuven<br />
Tel +32 16 241680<br />
Fax +32 16 241689<br />
info@tass.be<br />
www.tass.be
DIENSTVERLENING<br />
TOPIC Embedded Systems<br />
Eindhovenseweg 32c<br />
5683 KH Best<br />
Tel +31 499 336979<br />
Fax +31 499 336970<br />
info@topic.nl<br />
www.topic.nl<br />
DISTRIBUTIE<br />
PROJECTBUREAU<br />
RS Components<br />
Bingerweg 19<br />
2031 AZ Haarlem<br />
www.rsonline.nl<br />
www.rsonline.be<br />
Specialist in electronic & FPGA design<br />
Technolution B.V.<br />
Zuidelijk Halfrond 1<br />
P.O. Box 2013<br />
2800 BD Gouda<br />
Tel +31 182 594000<br />
info@technolution.eu<br />
www.technolution.eu<br />
Adeas<br />
Luchthavenweg<br />
81.039<br />
5657 EA Eindhoven<br />
Tel +31 40 2350060<br />
Fax +31 40 2350666<br />
www.adeas.nl<br />
Sioux Embedded Systems B.V.<br />
Esp 405<br />
5633 AJ Eindhoven<br />
Tel +31 40 2677100<br />
Fax +31 40 2677101<br />
embeddedsystems@sioux.nl<br />
www.sioux.eu<br />
TMC Group<br />
Regio Zuid<br />
Flight Forum 107<br />
5657 DC Eindhoven<br />
Tel +31 40 2392260<br />
Regio Midden/West<br />
Herculesplein 44<br />
3584 AA Utrecht<br />
Tel +31 30 8200518<br />
info@tmc.nl<br />
www.tmc.nl<br />
TOOLS<br />
The MathWorks BV<br />
Dr. Holtroplaan 5b<br />
5652 XR Eindhoven<br />
Tel +31 40 2156700<br />
Fax +31 40 2156710<br />
info@mathworks.nl<br />
www.mathworks.nl<br />
National Instruments<br />
Pompmolenlaan 10<br />
3447 GK Woerden<br />
Tel +31 348 433466<br />
Fax +31 348 430673<br />
info.netherlands@ni.com<br />
www.ni.com/netherlands<br />
4 | 53
In cooperation with<br />
Call for topics<br />
The Bits&<strong>Chips</strong> Embedded Systems conferences have a track record in the<br />
Netherlands as being the major forum for industrial and academic practitioners<br />
in embedded systems, ranging from managers to engineers as well as to<br />
researchers. Last November the event celebrated its 10th anniversary with<br />
over 600 participants and some fifty high-tech companies and organizations<br />
presenting themselves at the conference venue.<br />
Techwatch, publisher of Bits&<strong>Chips</strong> and other magazines for the high tech<br />
industry, and the Embedded Systems Institute think that the time has come for<br />
a broader set-up. As of this year, we are aiming at an international audience,<br />
with a more central location in the Netherlands and an explicit focus on<br />
Belgium and the western part of Germany as well as the Netherlands.<br />
All stakeholders for embedded systems in this target area are invited to<br />
provide input on topics for the conference and also suggestions for keynotes,<br />
presenters and interesting projects for presentations. With your input we will<br />
draw up a call for papers that we will distribute.<br />
Participate as a sponsor or exhibitor<br />
Are you interested in participating as a sponsor or exhibitor?<br />
Please contact events@techwatch.nl or go to<br />
www.embedded-systemen.nl/en to look into the<br />
sponsor and exhibitor possibilities.<br />
8 November 2012<br />
1931 Congrescentrum Brabanthallen<br />
’s-Hertogenbosch<br />
the Netherlands<br />
The topics for 2012 are under discussion, but the<br />
suggestions below will help to guide you:<br />
• Agile development • Ambient systems • Android • Healthcare<br />
• Image processing • Information-intensive/-centric systems • Multicore<br />
• Power usage in systems (energy) • Security • Sensors • Smart buildings<br />
• Smart mobility • Software and system quality • Systems on chip<br />
Which of these are hot topics from your point of view? Other suggestions are<br />
also welcome. In addition to this, you can submit relevant projects as well as<br />
names for (keynote) speakers.<br />
Please send your input to Teade Punter (teade.punter@esi.nl) and Nieke Roos<br />
(nieke@techwatch.nl). We would like to receive your suggestions by the 1st of<br />
May (extended deadline).<br />
Extended deadline: May 1, 2012<br />
Exhibitors<br />
> Alten PTS > ASML > CIMSOLUTIONS > ENTER Mbedded > Fourtress<br />
> Green Hills Software > ICT Automatisering > INDES-IDS > MathWorks<br />
> Nspyre > Parasoft > Point-One > Programming Research<br />
> PROMEXX Technical Automation > Remedy IT > Sioux Embedded Systems<br />
> Technolution > TMC Embedded > Wind River > Yacht Embedded Systems > Yrz<br />
Gold sponsor<br />
Co-sponsor<br />
Sponsor
Colofon<br />
Bits&<strong>Chips</strong> is een onafhankelijk nieuwsmagazine<br />
voor mensen die werken aan slimme producten<br />
en machines. Bits&<strong>Chips</strong> is een publicatie van<br />
Techwatch bv in Nijmegen.<br />
Snelliusstraat 6 – 6533 NV Nijmegen<br />
tel +31 24 3503532 – fax +31 24 3503533<br />
info@techwatch.nl – www.techwatch.nl<br />
Redactie<br />
Nieke Roos – hoofdredacteur<br />
tel +31 24 3503534 – nieke@techwatch.nl<br />
Alexander Pil – redacteur<br />
tel +31 24 3504580 – alexander@techwatch.nl<br />
René Raaijmakers – redacteur<br />
tel +31 24 3503065 – rene@techwatch.nl<br />
Pieter Edelman – redacteur<br />
tel +31 24 3503534 – pieter@techwatch.nl<br />
Paul van Gerven – redacteur<br />
tel +31 24 3504580 – paul@techwatch.nl<br />
Joost Backus – redacteur<br />
tel +31 24 3503065 – joost@techwatch.nl<br />
Vormgeving<br />
Justin López – vormgever<br />
tel +31 24 3505028 – justin@techwatch.nl<br />
Marketing en events<br />
Daniëlle Jacobs – marketingmanager<br />
tel +31 24 3505195 – danielle@techwatch.nl<br />
Kim Huijng – salesmanager<br />
tel +31 24 3505544 – kim@techwatch.nl<br />
Marjolein Vissers – marketing- en eventmedewerker<br />
tel +31 24 3505544 – marjolein@techwatch.nl<br />
Ellen Lely – coördinator trainingen<br />
tel +31 24 3505195 – ellen@techwatch.nl<br />
Simone Straten – eventcoördinator<br />
tel +31 24 3505544 – simone@techwatch.nl<br />
Eric van Wijk – accountmanager<br />
tel +31 6 40123462 – eric@techwatch.nl<br />
Abonnementenadministratie<br />
Leonie Ceelen – officemanager<br />
tel +31 24 3503532 – leonie@techwatch.nl<br />
Adviseur<br />
Maarten Verboom<br />
Medewerkers<br />
Julie Frijstein, Sofie van Koningsbruggen, Pieter de Kraker,<br />
Leanne Robbertsen, Kitty Stam<br />
Columnisten en externe auteurs<br />
Wilbert Alberts, Jan Benders, Mark den Hollander, Angelo Hulshout,<br />
Mathilde van Hulzen, Marco Jacobs, Pedro Molina, Ron Piree, Anton van Rossum,<br />
Ramon Schiffelers, Lennart Tange, Juha-Pekka Tolvanen, Koen Vervloesem,<br />
Jeroen Voeten, Olli Wirpi<br />
Uitgever<br />
René Raaijmakers<br />
tel +31 24 3503065 – rene@techwatch.nl<br />
ISSN 1879-6443<br />
Verantwoordelijk uitgever voor België<br />
René Raaijmakers<br />
Biesheuvelstraat 1<br />
2370 Arendonk, België<br />
Drukkerij<br />
Senefelder Misset, Doetinchem<br />
Abonneren<br />
Abonnement op privéadres: 81 euro<br />
Bedrijfsabonnement: 140 euro<br />
Internationaal abonnement: 210 euro<br />
Studentenabonnement: gratis<br />
Prijzen op jaarbasis en inclusief btw.<br />
Abonnementen lopen van januari tot en met december.<br />
Opzeggen tot uiterlijk één maand voor het verstrijken van de abonnementsperiode.<br />
Studenten en professionals die werken aan slimme producten en machines (zoals<br />
elektronica- en softwareontwerpers, systeemarchitecten, chipdesigners en technisch<br />
managers) kunnen Bits&<strong>Chips</strong> gratis thuis ontvangen. Vul het aanvraagformulier in op<br />
www.bits-chips.nl. Deze gratis abonnementen zijn beperkt tot België en Nederland.<br />
Losse nummers op aanvraag: 10 euro.<br />
Klachten over bezorging<br />
Heeft u Bits&<strong>Chips</strong> niet of te laat ontvangen of heeft u andere opmerkingen over de<br />
bezorging? Laat het ons weten. Stuur een e-mail naar info@techwatch.nl.<br />
Adverteren<br />
Advertentietarieven staan vermeld op onze website (www.bits-chips.nl). Wanneer<br />
u op de hoogte gehouden wilt worden van komende thema’s en specials of<br />
voor het reserveren van advertenties, neem dan contact op met de afdeling sales,<br />
tel +31 24 3505544 – sales@techwatch.nl.<br />
Verschijningsdata<br />
27 april, 25 mei, 29 juni, 14 september, 19 oktober, 9 november, 14 december<br />
Copyright<br />
Alle rechten voorbehouden. (c) 2012 Techwatch bv.<br />
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd<br />
gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij<br />
elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder<br />
voorafgaande toestemming van de uitgever.<br />
Disclaimer<br />
Uitgever en redactie betrachten uiterste zorgvuldigheid bij het maken, samenstellen<br />
en verspreiden van de informatie in Bits&<strong>Chips</strong>, maar kunnen op geen enkele<br />
wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en redactie<br />
aanvaarden geen aansprakelijkheid voor schade die zou kunnen ontstaan<br />
als gevolg van de publicatie van informatie in Bits&<strong>Chips</strong>. Columnisten en externe<br />
medewerkers schrijven op persoonlijke titel. Reacties van lezers vallen buiten de<br />
verantwoordelijkheid van uitgever en redactie. Uitgever en redactie aanvaarden geen<br />
aansprakelijkheid met betrekking tot de inhoud en ondertekening van reacties van<br />
lezers. De redactie behoudt zich het recht voor reacties niet of gedeeltelijk te plaatsen<br />
of te bewerken.<br />
Fotografie<br />
Productfoto’s zijn van fabrikanten, overige foto’s zijn van Techwatch bv (c), tenzij<br />
anders vermeld.<br />
Volgende keer<br />
Nummer 5 | 25 mei 2012 | Van idee tot PCB<br />
De verschillende fases in de <strong>ontwikkeling</strong> van hardware uitgelicht. Aan bod komen<br />
onder meer de uitdagingen en overwegingen bij IP-<strong>ontwikkeling</strong>, borddesign,<br />
componentkeuze en productie.<br />
Nummer 6 | 29 juni 2012 | High Tech Campus<br />
Deze uitgave is volledig gewijd aan de High Tech Campus. We portretteren de<br />
bewoners en hun bedrijvigheid, blikken terug op de geschiedenis en kijken<br />
vooruit naar de (nabije) toekomst.<br />
Een interessante bijdrage? nieke@techwatch.nl | Adverteren in deze nummers? sales@techwatch.nl<br />
4 | 55
Leadership<br />
How to deal with the 7 biggest communication<br />
challenges in innovation and technology<br />
Mechatronics<br />
Summer school Opto-mechatronics<br />
Summer school is the place to be if you are working in the field of precision engineering and if you want<br />
to learn and experience from expert designers how to design opto-mechatronical instruments that are<br />
actively controlled, operating in the non-perfect environment. This intensive hands-on training of five<br />
days is taught by excellent Dutch professors and scientists in the field of precision technology, that work<br />
at TNO, TU Delft, TU/e, ASML, Philips, ESO and The High Tech Institute. Summer school is intented<br />
for engineers working at academic level with a background in physics, mechanics, electrical or control<br />
engineering. Engineers that are experiencing the limits of their discipline and want to learn more about<br />
designing a complete opto-mechatronical system. To encourage contacts with your international course<br />
members, social meet-and-greet events will be organised in the evening.<br />
www.hightechinstitute.nl<br />
COMC<br />
Do colleagues say you are too critical or black and white in sending the message? Is motivating your<br />
team taking an awful lot of energy plus time? Do you wish to increase your influence by communicating<br />
more effectively? Creating technical solutions is about making the right technical choices. However being<br />
successful as a technician is much more dependent on being able to handle the 7 biggest communication<br />
challenges you face. This course is 100 percent practical and hands-on because we will work with cases<br />
directly coming from your personal work. It will be intense: you will sweat, but you will be challenged and<br />
will quickly learn how to motivate and communicate more successfully to your colleagues and others.<br />
Duration: 4 days<br />
Course price: 2990 euro<br />
Date: start 4 June 2012<br />
Location: Eindhoven<br />
More courses on leadership, soft skills and personal strength<br />
The art of reviewing (TAR)<br />
Learn to manage and control the most important tool you have as a technician: effective reviewing with all<br />
stakeholders involved.<br />
start 7 May 2012 (3 days + 4 peer counseling sessions)<br />
Time and work pressure management in innovation (TWP)<br />
Manage your time and learn how to deal with times of too high work pressure for you and your team.<br />
start 11 June 2012 (2 days + 1 evening)<br />
Creating business opportunities as a technician (CBO)<br />
Learn how to help your company creating business from the opportunities you discover.<br />
start 25 June 2012 (2 days + 1 evening)<br />
Duration: 5 days<br />
Course price: 2995 euro<br />
Date: 25 - 29 June 2012<br />
Location: Eindhoven<br />
SSOM
Change language