oscar wilde dialoog

DEEL 2 MET ENKELE OPMERKINGEN
OVER HET BELANG OM ALLES
TE BESPREKEN
Een dialoog
Personen dezelfde.
Plaats van handeling dezelfde
ERNEST De ortolanen waren heerlijk, en de Chambertin was
voortreffelijk. Maar laten we nu terugkeren naar ons onderwerp
van gesprek.
GILBERT Ah! alsjeblieft niet! Conversatie zou alles moeten aanroeren,
maar zich niet op iets moeten concentreren. Laten we
het over Morele verontwaardiging, haar oorzaak en remedie
hebben, een thema waarover ik denk te gaan schrijven: of over
H et voortleven van Thersites, zoals uiteengezet door de Engelse
humoristische bladen; of over onverschillig welk thema dat
opduikt.
ERNEST Nee, ik wil het over de criticus en de kritiek hebben. Je
zei me dat de hoogste kritiek zich niet met kunst bezighoudt als
iets dat uitdrukking geeft maar zuiver als iets dat indrukken
teweegbrengt, en dat zij dientengevolge zowel scheppend als
onafhankelijk is, dat zij eigenlijk zelf een kunst is, die dezelfde
verhouding heeft tot het scheppende werk als het scheppende
werk tot de zichtbare wereld van vorm en kleur, of tot de onzichtbare
wereld van hartstocht en denken. En vertel me nu
eens of de criticus af en toe niet een echte interpretator is?
GILBERT Ja; de criticus is een interpretator, als hij dat verkiest.
Hij kan van zijn samenvattende indruk van het kunstwerk als
geheel verder gaan naar een analyse of een uiteenzetting van
het werk zelf, en op dit lagere niveau kunnen er, naar mijn
inzicht, veel heerlijke dingen gezegd of gedaan worden. Toch is
het niet altijd zijn bedoeling om het kunstwerk te verklaren.

etser van een afbeelding berooft het schilderij van zijn heldere
kleuren, maar toont ons door het gebruik van een nieuw materiaal
zijn ware kleurkwaliteit, zijn schakeringen en tinten, en
de onderlinge verhouding van zijn proporties, en hij is er daarom
in zekere zin de criticus van, want de criticus is degene die
ons een kunstwerk laat zien in een vorm die afwijkt van die van
het werk zelf, en het aanwenden van een nieuw materiaal is
zowel een kritisch als een scheppend element. De beeldhouwkunst
heeft ook haar criticus, die de bewerker van een edelsteen
kan zijn, als in de Griekse tijd, of het soort schilder als
Mantegna, die op linnen de schoonheid van de plastische lijn
en de symfonische waardigheid van een processie in bas-reliëf
probeerde weer te geven. En in het geval van al deze scheppende
critici is het zonneklaar dat persoonlijkheid een absoluut
vereiste is voor elke echte interpretatie. Wanneer Rubinstein
voor ons de Appassionata Sonate van 'Beethoven speelt,
, schenkt hij ons niet alleen Beethoven, maar ook zichzelf, en zo
geeft hij ons Beethoven in absolute zin-Beethoven opnieuw
geïnterpreteerd door een rijke artistieke natuur, en levendig en
schitterend gemaakt door een nieuwe en intense persoonlijkheid.
Wanneer een groot acteur Shakespeare speelt hebben we
dezelfde ervaring. Zijn eigen persoonlijkheid wordt een essentieel
onderdeel van de interpretatie. De mensen zeggen soms
dat acteurs ons hun eigen HamIet geven, en niet die van Shakespeare;
en deze drogreden-want het is een drogredenwordt,
moet ik tot mijn spijt zeggen, herhaald door die alleraardigste
en elegante schrijver die onlangs het rumoer van de
literatuur in de steek heeft gelaten voor de rust van het Lagerhuis,
ik bedoel de schrijver van Obiter Dicta. Eigenlijk bestaat
er niet zoiets als Shakespeares HamIet. Zo HamIet iets heeft
van het helder omlijnde van een kunstwerk, dan heeft hij ook
de duisterheid die tot het leven behoort. Er zijn even veel Hamlets
als er soorten melancholie zijn.
ERNEST Even veel Hamlets als er soorten melancholie zijn?
1.80

GILBERT Ja; en doordat kunst ontstaat uit persoonlijkheid, kan
zij uitsluitend aan een persoonlijkheid worden onthuld, en uit
de ontmoeting van beide komt juiste interpreterende kritiek te
voorschijn.
ERNEST De criticus, opgevat als interpretator, zal dus niet minder
geven dan hij ontvangt, en hij schenkt evenveel als hij zelf
ontleent?
GILBERT Hij zal ons altijd het werk in een bepaalde nieuwe verhouding
tot onze eigen tijd laten zien. Hij zal ons er altijd aan
blijven herinneren dat grote kunstwerken levende dingen
zijn-eigenlijk de enige dingen die leven. Hij zal dit zelfs zo
sterk voelen dat ik er zeker van ben dat, naarmate de beschaving
voortschrijdt en wij hoger georganiseerd raken, de uitverkoren
geesten van elke tijd, de kritische en ontwikkelde geesten,
steeds minder geïnteresseerd raken in het dagelijks leven
en zullen proberen hun indrukken bijna volledig te verkrijgen
van dat wat door de kunst is aangeraakt. Want het leven is
ontstellend ontoereikend wanneer het om de vorm gaat, Zijn
rampen voltrekken zich op de verkeerde manier en aan de verkeerde
mensen. Er schuilt een groteske verschrikking in zijn
komedies, en zijn tragedies lijken uit te lopen op een klucht. Je
raakt altijd gekwetst wanneer je het benadert. De dingen duren
te lang, of niet lang genoeg.
ERNEST Arm leven! Arm menselijk leven! Word je zelfs niet
ontroerd door de tranen waarvan de Romeinse dichter beweert
dat ze deel van zijn wezen zijn?
GILBERT Te snel door ze ontroerd, ben ik bang. Want als je terugkijkt
op het leven dat zo sterk was in zijn emotionele hevigheid,
en dat gevuld was met zulke felle momenten van extase of van
vreugde, dan lijkt het allemaal een droom en een illusie te zijn.
Wat zijn onechte dingen anders dan de hartstochten die je eens
in vuur en vlam hebben gezet? Wat zijn ongeloofwaardige dingen
anders dan de dingen waar je eens heilig in hebt geloofd?
Welke dingen zijn onwaarschijnlijk? De dingen die je zelf hebt

een beetje kan huilen. We geven hem plechtig ons erewoord,
en wanneer hij zijn droeve verhaal heeft gedaan, loochenen we
het woord dat we hebben gesproken en verlaten hem; zulke
wreedheid is het ware eerbewijs, want wie kan dieper zinken
dan degene die mededogen heeft met de door God veroordeelde?
In Lucifers kaken zien we de man die Christus verkocht, en
in Lucifers kaken zien we de mannen die Caesar vermoordden.
We huiveren, en gaan verder om opnieuw de sterren te aanschouwen.
In het land van loutering is de atmosfeer lichter, en de heilige
berg rijst op in het heldere daglicht. Voor ons is er vrede en
ook een beetje voor degenen die hier een tijdje verblijven, hoewel
de Madonna Pia, bleek door het gif van de Maremmen,
voor ons uit gaat, en Ismene, die het verdriet van de aarde nog
steeds omringt, daar is. Ziel na ziel laat ons delen in een of
andere boetedoening of vreugde. Hij die door de rouw van zijn
weduwe leerde de bittere smart van de pijn te drinken, vertelt
ons over N ella die bidt in haar eenzame bed, en we vernemen
uit de mond van Buonconte hoe een enkele traan een stervende
zondaar kan redden van de duivel. Sordello, die edele en hooghartige
Lombard, kijkt uit de verte naar ons als een liggende
leeuw. Als hij verneemt dat Vergilius een van Mantua's burgers
is, valt hij hem om de hals, en wanneer hij hoort dat hij de
bezinger van Rome is, werpt hij zich voor zijn voeten. In die
vallei waarvan het gras en de bloemen schoner zijn dan gekloofd
smaragd en Indisch hout, en helderder dan karmozijn
en zilver, wordt er gezongen door degenen die in de wereld
koning waren; maar de lippen van Rudolf van Habsburg bewegen
niet op de muziek van de anderen, en Filips van Frankrijk
maakt van verdriet groot misbaar en Hendrik van Engeland zit
alleen. We gaan steeds verder, bestijgen de wonderbaarlijke
trap, en de sterren worden groter dan we gewend zijn, en de
zang van de koningen wordt steeds zwakker, en tenslotte bereiken
we de zeven bomen van goud en de tuin van het aards para-

dijs. In een door een griffioen getrokken wagen verschijnt iemand
wiens slapen met olijfbladeren zijn omwikkeld, die gesluierd
is in wit, en gehuld in groen, en uitgedost in een gewaad
dat gekleurd is als echt vuur. De oude vlam van weleer ontwaakt
in ons. Ons bloed versnelt met schrikbarende slagen. We
, herkennen haar. Het is Beatrice, de vrouw die we hebben aanbeden.
Het ijs dat om ons hart is gevroren, smelt. Ongeremd
ontvloeien ons tranen van angst, en we buigen ons voorhoofd
naar de grond, want we weten dat we hebben gezondigd. Als
we boete hebben gedaan en zijn gezuiverd en hebben gedronken
uit de fontein van Lethe en gebaad in de fontein van Eunoe,
verheft de meesteres van onze ziel ons naar het hemels paradijs.
Uit die eeuwige parel, de maan, neigt het gezicht van Piccarda
Donati naar ons. Haar schoonheid verontrust ons even,
en wanneer zij verdwijnt, als een ding dat door water valt, kijken
we haar na met smachtende ogen. De zoete planeet Venus
is vol minnaars. Cunizza, de zuster van Ezzelino, de vrouwe
van Sordello's hart is daar, en Folco, de hartstochtelijke zanger
uit de Provence, die uit bedroefdheid om Alazais de wereld verzaakte,
en de Kanaänitische hoer wier ziel de eerste was die
Christus verloste. Joachim van Fiore staat in de zon, en in de
zon vertelt Aquino opnieuw de geschiedenis van St. Franciscus
en Bonaventura de geschiedenis van St. Dominicus. Dwars
door de brandende robijnen van Mars nadert Cacciaguida. Hij
verhaalt ons over de pijl die uit de boog der ballingschap geschoten
is, en hoe zout het brood van een ander smaakt, en hoe
steil de trappen zijn in het huis van een vreemdeling. In Saturnus
zingen de zielen niet, en zelfs zij die ons leidt durft niet te
glimlachen. Op een gouden ladder gaan de vlammen omhoog
en omlaag. Tenslotte zien we het schouwspel van de mystieke
roos. Beatrice richt haar ogen op het gelaat van God en wendt
ze niet meer af. De zalige aanschouwing wordt ons gegund; we
kennen de liefde die de zon beweegt en alle sterren.
Ja, we kunnen de wereld zeshonderd wentelingen terug-

zetten en ons één maken met de grote Florentijn, aan hetzelfde
altaar met hem knielen, en zijn verrukking en zijn minachting
delen. En als we een tijd van weleer moe worden, en onze eigen
tijd in al zijn misère en zonde willen ervaren, zijn er dan geen
boeken die ons in een enkel uur meer doen leven dan het leven
ons doet leven in een reeks van beschamende jaren? Vlak bij je
hand ligt een klein boekje, gebonden in Nijlgroen leer dat is
versierd met vergulde waterlelies en gladgestreken met hard
ivoor. Het is het boek waarvan Gautier hield, het is Baudelaires
meesterwerk. Sla het open bij die droevige madrigaal die begint
Que m'importe que tu sois sage?
Sois belle! et sois triste!
en je zult bemerken dat je het verdriet vereert zoals je nog
nooit de vreugde hebt vereerd. Ga verder 'naar het gedicht over
de man die zichzelf kwelt, laat zijn subtiele muziek je geest
binnensluipen en je gedachten kleuren, en voor even zul je degene
worden die het heeft geschreven; zelfs niet alleen voor
even, maar gedurende vele kale, maanovergoten nachten en
zonloze, onvruchtbare dagen zal er zich een wanhoop in je
nestelen die niet van jou is, en de ellende van iemand anders zal
je hart wegknagen. Lees het hele boek, sta toe dat het ook maar
een van zijn geheimen aan je ziel vertelt, en je ziel zal begerig
worden om meer te weten, en zal zich voeden met giftige honing,
en zal proberen berouw te hebben van vreemde misdaden
waaraan het geen schuld heeft, en boete te doen voor
schrikwekkende genoegens die het nooit heeft gekend. En later,
als je genoeg hebt van deze bloemen van het kwaad, ga dan
naar de bloemen die in de tuin van Perdita bloeien, en verkoel
je koortsige gelaat in hun dauw-doordrenkte kelken, en laat
hun lieflijkheid je ziel helen en genezen; of wek de zoete Syriër,
Meleager, uit zijn vergeten tombe, en vraag de geliefde van
Heliodore muziek voor je te maken, want ook hij heeft bloe-
186

men in zijn lied, rode granaatappelbloesems en irissen die geuren
naar mirre, geringde narcissen en donkerblauwe hyacinten
en marjolein en gekrookte wilde kamille. Dierbaar was hem de
geur van het bonenveld bij avond, en de welriekende geoorde
nardus die op de Syrische heuvels groeide was hem lief, en de
prille groene tijm, het genot van de wijnkelk. De voeten van
zijn geliefde, als zij wandelde in de tuin, waren als lelies die op
lelies werden gezet. Zachter dan de slaapgevulde papaverbladeren
waren haar lippen, zachter dan viooltjes en even zoet
geurend. De vlamachtige krokus schoot op uit het gras om naar
haar te kijken. Voor haar hield de iele narcis de koele regen
vast; en voor haar vergaten de anemonen de Siciliaanse winden
die ze het hof maakten. En krokus, anemoon noch narcis was zo
mooi als zij .
Het is iets vreemds, deze overdracht van emotie. We worden
ziek door dezelfde ziekten als de dichters, en de zanger
schenkt ons zijn pijn. Dode lippen hebben hun boodschap voor
ons, en harten die tot stof zijn vervallen kunnen hun vreugde
meedelen. We snellen toe om de bloedende mond van Fantine
te kussen, en we volgen Manon Lescaut over de hele wereld.
Van ons is de liefdeswaanzin van de Tyriër, en de verschrikking
van Orestes is ook de onze. Er is geen hartstocht die we niet
kunnen voelen, geen lust die we niet kunnen bevredigen, en
ook het tijdstip van onze inwijding en het tijdstip van onze
vrijheid kunnen we kiezen. Het leven! Het leven! Laten we
niet naar het leven gaan voor de vervulling van onze ervaring.
Het is iets dat verengd wordt door omstandigheden, onsamenhangend
is in zijn uiting, en zonder die mooie overeenkomst
tussen vorm en geest die het enige is dat het artistieke en kritische
temperament kan tevredenstellen. Het laat ons een te hoge
prijs voor zijn waren betalen, en we schaffen het onnozelste
van zijn geheimen aan tegen een prijs die schandelijk en bui­
tensporig is.
ERNEST Moeten we dan voor alles naar de kunst gaan?

GILBERT Voor alles. Omdat de kunst ons geen pijn doet. De tranen
die wij laten tijdens een toneelstuk zijn een voorbeeld van
de prachtige, onvruchtbare emoties, die de kunst tot taak heeft
te wekken. We wenen, maar we worden niet verwond. We
treuren, maar onze droefheid is niet bitter. In het echte leven
van de mens is smart, zoals Spinoza ergens zegt, een overgang
naar een geringere volmaaktheid. Maar de smart waarmee de
kunst ons vervult zuivert en wijdt ook in, als ik nogmaals de
grote kunstcriticus van de Grieken mag citeren. Het is door de
kunst, en alleen door de kunst, dat we onze volmaaktheid tot
stand kunnen brengen; door de kunst, en alleen door de kunst,
kunnen we ons afschermen tegen de miezerige gevaren van
het dagelijks leven. Dit komt niet alleen voort uit het feit dat
niets dat je kunt bedenken de moeite van het doen waard is, en
dat men alles kan bedenken, maar uit de mysterieuze wet dat
emotionele krachten, net als de wetten van het natuurlijke domein,
beperkt zijn in bereik en vermogen. Je kunt zo veel voelen,
en niet meer dan dat. En wat maakt het uit met welk plezier
het leven ons tracht te verleiden, of met welke pijn het probeert
je ziel te verminken en te bederven, indien je in het schouwspel
van de levens van degenen die nooit bestonden het ware geheim
van de vreugde hebt gevonden, en hete tranen hebt vergoten
over doden die, zoals Cordelia en de dochter van Brabantio,
nooit kunnen sterven?
ERNEST Stop eens even. Het komt me voor dat in alles dat je hebt
gezegd iets uiterst immoreels zit.
GILBERT Alle kunst is immoreel.
ERNEST Alle kunst?
GILBERT Ja. Want emotie omwille van de emotie is het doel van
de kunst, en emotie omwille van de handeling is het doel van
het leven en van die praktische organisatie van het leven die we
maatschappij noemen. De maatschappij, die het begin en de
grondslag is van de moraal, bestaat slechts voor de concentratie
van menselijke energie, en om haar eigen voortgang en gezond
188

evenwicht te verzekeren vraagt ze, en zonder twijfel terecht,
van elk van haar burgers dat hij een vorm van produktieve arbeid
zou moeten bijdragen aan het algemeen welzijn, en dat hij
zou moeten sloven en zwoegen om het dagelijks werk klaar te
krijgen. Vaak vergeeft de maatschappij de misdadiger; nooit
vergeeft zij de dromer. De mooie, onvruchtbare emoties die de
kunst in ons opwekt, zijn verfoeilijk in haar ogen, en de mensen
worden aan alle kanten zo gedomineerd door de tirannie
van dit afgrijselijke sociale ideaal dat zij altijd schaamteloos op
je afkomen bij besloten kijkdagen en op andere plaatsen die
voor het algemeen publiek toegankelijk zijn, en op luide, bestraffende
toon zeggen 'Wat doet u?' terwijl 'Wat denkt u?' de
enige vraag is waarvan het een individueel beschaafd persoon
toegestaan zou mogen zijn haar iemand anders toe te fluisteren.
Ze bedoelen het ongetwijfeld goed, deze eerlijke, van geluk
stralende lieden. Misschien is dat er de oorzaak van dat ze
zo buitensporig vervelend zijn. Maar iemand zou hen er een
tijdje in moeten onderrichten dat, hoewel naar de mening van
de maatschappij bespiegeling de ernstigste zonde is waaraan
een burger schuldig kan zijn, het naar de mening van de hoogste
cultuur de enige juiste bezigheid is voor de mens.
ERNEST Bespiegeling?
GILBERT Bespiegeling. Ik heb je een tijdje geleden gezegd dat het
veel moeilijker is om over iets te praten dan om iets te doen.
Laat me je nu zeggen dat helemaal niets doen het moeilijkste
ter wereld is, het moeilijkste en het meeste intellectuele. Voor
Plato, met zijn hartstocht voor wijsheid, was dit de edelste
vorm van energie. Voor Artistoteles, met zijn hartstocht voor
kennis, was dit ook de edelste vorm van energie. Hiernaartoe
was het dat de hartstocht voor heiligheid de heilige en de mysticus
uit de middeleeuwen voerde.
ERNEST We bestaan dus om niets te doen?
GILBERT Het is om niets te doen dat de uitverkorenen bestaan.
Handeling is beperkt en betrekkelijk. Onbeperkt en absoluut is

de visie van hem die stilzit en waarneemt, hem die in eenzaamheid
gaat en droomt. Maar wij die aan het eind van deze prachtige
tijd geboren zijn, zijn tegelijk veel te beschaafd en te kritisch,
intellectueel te spitsvondig en te nieuwsgierig naar
verfijnde genoegens om enige speculaties over het leven te
aanvaarden in ruil voor het leven zelf. Voor ons is de città divina
kleurloos, en de fruitio Dei zonder inhoud. De metafysica
kan ons temperament niet bevredigen, en religieuze extase is
uit de tijd. De wereld waardoor de academische filosoof ' de toeschouwer
van alle tijden en al het bestaande' wordt, is niet echt
een ideale wereld, maar eenvoudig een wereld van abstracte
ideeën. Als we er binnengaan kwijnen we weg temidden van de
kille mathematica van het denken. De hoven van de stad Gods
zijn voor ons nu niet geopend. Haar poorten worden bewaakt
door onwetendheid, en om ze te passeren moeten we alles opgeven
wat in onze natuur het meest goddelijk is. Het is voldoende
dat onze vaders geloofden. Zij hebben het vermogen
tot geloof van de menselijke soort opgebruikt. Wat zij ons nalieten
is het scepticisme waarvoor zij bang waren. Als ze het
hadden verwoord, zou het misschien niet als gedachte in ons
leven. Nee, Ernest, nee. We kunnen niet naar de heilige teruggaan.
Er valt veel meer te leren van de zondaar. We kunnen niet
teruggaan naar de filosoof, en de mysticus laat ons verdwalen.
Wie zou, zoals Pater ergens voorstelt, de ronding van een enkel
rozeblad willen ruilen voor het vormloze, ongrijpbare wezen
waar Plato zo hoog van opgeeft? Wat zegt ons de verlichting
van Philo, de afgrond van Eckhart, het visioen van Böhme, de
wanstaltige hemel zelf die werd geopenbaard aan Swedenborgs
verblinde ogen? Zulke dingen hebben minder zeggingskracht
dan de gele trompet van één narcis in het veld, veel minder dan
de geringste van de visuele kunsten; want net zoals de natuur
materie is die met moeite geest wordt, zo is kunst geest die
zichzelf in materiële toestand uitdrukt, en daarom spreekt zij,
zelfs in de nederigste van haar uitingsvormen, tot zintuig en

ziel gelijkelijk. Voor het esthetische temperament is het vage
altijd weerzinwekkend. De Grieken waren een volk van kunstenaars,
want het gevoel voor het oneindige werd hun bespaard.
Net als Aristoteles, net als Goethe, nadat hij Kant had
gelezen, begeren we het concrete, en niets anders dan het concrete
kan ons tevredenstellen.
ERNEST Wat stel je dan voor?
GILBERT Het lijkt me dat we door de ontwikkeling van de kritische
geest in staat zullen zijn niet alleen onze eigen levens te
verwezenlijken, maar ook het collectieve leven van de soort, en
onszelf dus volkomen modern kunnen maken, in de ware betekenis
van het woord moderniteit. Want degene voor wie het
heden het enige ding is dat aanwezig is, weet niets over de tijd
waarin hij leeft. Om volledig besef van de negentiende eeuw te
hebben moet men volledig besef van elke eeuw hebben die eraan
voorafgegaan is en die heeft bijgedragen tot haar wording.
Om iets over jezelf te weten moet je alles over anderen weten.
Er moet geen stemming zijn waarmee je niet kunt meevoelen,
geen dode levensvorm die je niet levend kunt maken. Is dit
onmogelijk? Ik denk het niet. Door het grondmechanisme van
alle handeling aan ons te openbaren, en ons op die manier te
bevrijden van de zelfopgelegde en knellende last van de morele
verantwoordelijkheid is het wetenschappelijk principe van de
erfelijkheid als het ware de waarborg voor het bespiegelende
leven geworden. Het heeft ons laten zien dat wij nooit minder
vrij zijn dan wanneer we trachten te handelen. Het heeft ons in
het nauw gedreven met de netten van de jager, en op de muur
heeft het de profetie van onze ondergang geschreven. Het is
ons niet gegund er een blik op te werpen, want het bevindt zich
in ons. Het is ons niet gegund het te zien, behalve in een spiegel
die de ziel weerkaatst. Het is Nemesis zonder haar masker. Zij
is de laatste van de schikgodinnen, en de meest verschrikkelijke.
Zij is de enige van de goden wier echte naam we kennen.
Hoe het ook zij, terwijl ze op het terein van het praktische

en zichtbare leven de energie van haar vrijheid en de handeling
van haar keuze heeft beroofd, komt ze op het subjectieve terrein,
waar de ziel werkzaam is, op ons af, deze vreselijke schaduw,
met vele geschenken in haar handen, geschenken die bestaan
uit vreemde stemmingen en subtiele gevoeligheden, geschenken
die bestaan uit wilde hartstochten en kille buien van
onverschilligheid, ingewikkelde veelvormige geschenken bestaande
uit gedachten die met elkaar in strijd zijn, en passies
die met zichzelf strijd leveren. En zo is het niet ons eigen leven
dat we leven, maar het zijn de levens van de doden, en de ziel
die in ons huist is geen op zichzelf staande geestelijke entiteit,
die ons persoonlijk en individueel maakt, ten behoeve van ons
geschapen, en bij ons intredend voor ons genoegen. ZIj is iets
dat op angstaanjagende plaatsen heeft vertoefd en in oude graven
haar woning heeft gemaakt. Zij lijdt aan vele ziekten en zij
heeft herinneringen aan vreemde zonden. Zij is wijzer dan wij
zijn, en haar wijsheid is bitter. Zij vervult ons met onmogelijke
verlangens, en doet ons iets najagen dat we niet kunnen verwerven.
Toch, Ernest, kan zij één ding voor ons doen. Zij kan
ons wegvoeren uit een omgeving waarvan de schoonheid voor
ons wordt getemperd door de mist van de gewoonte, of waarvan
de onwaardige lelijkheid en armzalige beweringen de vervolmaking
van onze ontwikkeling bederven. Zij kan ons helpen
om de tijd waarin we geboren zijn te verlaten, en over te
gaan naar andere tijden, om te bemerken dat we van hun fluïdum
niet vervreemd zijn. Zij kan ons leren hoe wij aan onze
gewaarwordingen kunnen ontsnappen, en hoe wij enig besef
krijgen van de gewaarwordingen van hen die groter zijn dan
wij. De pijn van Leopardi die luid tekeergaat tegen hetleven
wordt onze pijn. Theocritus blaast op zijn fluit, en wij lachen
met de lippen van nimf en herder. In de wolfshuid van Pierre
Vidal vluchten we voor de honden uit, en in de wapenrusting
van Lancelot rijden we weg van het boudoir van de koningin.
We hebben het geheim van onze liefde gefluisterd achter de

monnikskap van Abelard, en in het besmeurde gewaad van
Villon hebben we onze schande in zang omgezet. We kunnen
de dagt;raad zien met Shelleys ogen, en wanneer we dwalen
met Endymion wordt de maan verliefd op onze jeugd. Wij delen
in de angst van Atys, en in de krachteloze woede en de edele
smarten van de Deen. Denk je dat het de fantasie is die ons in
staat stelt deze ontelbare levens te leiden? Ja: het is de fantasie;
en de fantasie is het resultaat van erfelijke wetten. Het is niets
anders dan de samengebalde ervaring van de menselijke soort.
ERNEST Maar wat is hierbij de functie van de kritische geest?
GILBERT De cultuur die deze overdracht van ervaringen van de
mensheid mogelijk maakt, kan alleen door de kritische geest
worden vervolmaakt, en je kunt zelfs zeggen dat zij ermee versmelt.
Want wie is de ware criticus anders dan hij die in zichzelf
de dromen en de ideeën en de gevoelens van ontelbare generaties
draagt, en die geen vorm van denken vreemd is, geen emotionele
ingeving duister? En wie is de ware cultuurdrager anders
dan hij die door intensieve studie en kieskeurige afwijzing
het instinct zelfbewust en verstandig heeft gemaakt, en die het
werk dat kwaliteit heeft kan scheiden van het werk dat dit niet
heeft, en zo door aanraking en vergelijking zichzelf meester
maakt van de geheimen van stijlen en scholen, en hun betekenissen
begrijpt, en naar hun stemmen luistert, en de geest van
die onbaatzuchtige nieuwsgierigheid ontwikkelt die de ware
wortel, want de ware bloem is van het intellectuele leven, en
dus tot intellectuele helderheid komt, en, nadat hij 'het beste
dat men weet en denkt in de wereld' heeft geleerd-het is niet
overdreven om dat zo te zeggen-leeft met hen die de onsterfelijken
zijn.
Ja, Ernest: het bespiegelende leven, het leven dat als doel
niet doen maar zijn heeft en niet uitsluitend zijn maar worden-dat
is wat de kritische geest ons kan geven. De goden
leven zo: peinzend over hun eigen perfectie, zoals Aristoteles
ons vertelt, of, zoals Epicurus vermoedde, met de kalme blik
193

als mijn Fabian vrienden het noemen-door middel van bedeling
en aalmoezen. Welnu, als de revolutie of crisis aanbreekt
zullen we machteloos zijn omdat we niets zullen weten. En
daarom, Ernest, laat ons niet misleid worden. Engeland zal
nooit beschaafd worden voordat het Utopia aan zijn rijksdelen
heeft toegevoegd. Er is meer dan één kolonie die het met profijt
voor een dergelijk mooi land zou kunnen opgeven. Wat we nodig
hebben zijn onpraktische mensen die verder kijken dan het
moment, en verder denken dan de dag van vandaag. Zij die
trachten het volk te leiden kunnen dit alleen doen door de massa
te volgen. Het is door de stem van hem die in de wildernis
roept dat de daden van de goden moeten worden voorbereid.
Maar misschien denk je dat er in het waarnemen enkel voor
het plezier van het waarnemen, en in het bespiegelen omwille
van het bespiegelen, iets egocentrisch zit. Als je dit denkt, zeg
het dan niet. Het vereist een door en door zelfzuchtige tijd, als
die van ons, om de zelfopoffering te vergoddelijken. Het vereist
een door en door inhalige tijd, zo een als waarin wij leven,
om boven de mooie intellectuele deugden die oppervlakkige en
emotionele deugden te plaatsen die een direct praktisch voordeel
voor zichzelf zijn. Zij missen ook hun doel, deze filantropen
en romantici van onze tijd, die altijd met elkaar kletsen
over de plicht tot je naaste. Want de ontwikkeling van het
mensdom hangt af van de ontwikkeling van het individu, en
daar waar de culturele ontplooiing van jezelf opgehouden heeft
een ideaal te zijn, wordt de intellectuele norm onmiddellijk
verlaagd, en raakt uiteindelijk vaak verloren. Als je aan het diner
een man ontmoet die zijn leven heeft besteed om zichzelf
op te voeden-een zeldzaam type in onze tijd, ik geef het toe,
maar af en toe toch nog tegen te komen-sta je rijker van tafel
op, en ben je je ervan bewust dat één moment lang een hoog
ideaal je leven heeft aangeraakt en geheiligd. Maar oh! mijn
beste Ernest, om naast een man te zitten die zijn leven heeft
besteed aan pogingen anderen op te voeden! Wat een vreselijke

ervaring is dat! Hoe weerzinwekkend is deze onwetendheid die
onvermijdelijk voortvloeit uit de noodlottige gewoonte om
meningen over te dragen! Hoe beperkt in reikwijdte blijkt de
geest van de stakker te zijn! Hoe verveelt ze ons, en moet ze
hemzelf vervelen, met zij n eindeloze hernemingen en ziekelij -
ke herhalingen! Hoe schort het aan ook maar een greintje intellectuele
groei! In wat voor vicieuze cirkel beweegt ze zich
altijd!
ERNEST Je spreekt heftig, Gilbert. Heb je deze, zoals je het
noemt, vreselijke ervaring onlangs gehad?
GILBERT Weinigen van ons kunnen eraan ontkomen. De mensen
zeggen dat de schoolmeester in de lucht zit. Ik wou dat het
waar was. Maar het type waarvan hij slechts een en zeker de
minst belangrijke vertegenwoordiger is, lijkt mij onze levens
echt te beheersen; en net zoals de filantroop de plaag is van het
ethische domein, zo is de plaag van het intellectuele domein de
man die zo in beslag wordt genomen door pogingen anderen op
te voeden, dat hij nooit enige tijd heeft gehad om zichzelf op te
voeden. Nee, Ernest, zelfopvoeding is het ware ideaal van de
mens. Goethe zag dat, en de onmiddellijke verplichting die we
aan Goethe verschuldigd zijn is groter dan de verplichting die
we wie dan ook verschuldigd zijn sinds de tijd van de Grieken.
De Grieken zagen het in, en zij hebben ons, als hun erfenis aan
het moderne denken, de idee van het bespiegelende leven nagelaten,
evenals de enige kritische methode waardoor dit leven
waarlijk kan worden gerealiseerd. Dit was het wat de renaissance
groot maakte, en het humanisme ons schonk. Het is het
enige dat ook onze tijd groot zou kunnen maken; want de echte
zwakte van Engeland zit hem niet in onvolledig wapentuig of
niet versterkte kusten, noch in de armoede die door zonloze
steegjes sluipt, of in de dronkenschap die raaskalt in verachtelijke
hoven, maar eenvoudig in het feit dat zijn idealen gebaseerd
zijn op gevoel en niet op intellect.
Ik ontken niet dat het intellectuele ideaal moeilijk bereik-
197

aar is, noch minder dat het nu, en misschien in de jaren die
komen, on populair is bij de massa. Mensen vinden het zo makkelijk
om compassie te hebben met het lijden. Zij vinden het zo
moeilijk om compassie te hebben met het denken. Gewone
mensen begrijpen zelfs zo weinig van wat het denken echt is,
dat wanneer ze gezegd hebben dat een theorie gevaarlijk is, ze
schijnen te denken dat ze haar veroordeeld hebben, terwijl het
alleen dergelijke theorieën zijn die enige echte intellectuele
waarde hebben. Een idee dat ongevaarlijk is, is het niet waard
überhaupt een idee te worden genoemd.
ERNEST Gilbert, je brengt me in verwarring. Je vertelde me dat
alle kunst in wezen immoreel is. Ga je me nu vertellen dat alle
denken in wezen gevaarlijk is?
GILBERT Ja, waar het om de praktijk gaat is dat het geval. De
waarborg voor de samenleving berust op gewoonte en onbewust
instinct, en de grondslag van de stabiliteit van een samen-
1eving' als een gezond organisme, is het volstrekte ontbreken
van enige intelligentie bij haar leden. De grote meerderheid
van de mensen, die zich hier volledig van bewust is, schaart
zich spontaan aan de zijde van dat prachtige systeem dat hen
verheft tot de status van machines, en zij gaan zo wild tekeer
tegen de aanval van het intellectuele vermogen op elk vraagstuk
van het leven, dat je in de verleiding komt de mens te
definiëren als een met rede begiftigd dier dat telkens zijn kalmte
verliest wanneer hem gevraagd wordt te handelen in overeenstemming
met de bevelen van de rede. Maar laten we het
domein van de praktijk verlaten, en niets meer zeggen over de
verdorven filantropen, die zelfs beter overgelaten kunnen
worden aan de clementie van de amandelogige wijze van de
Gele rivier, Chuang Tsu de wijze, die heeft bewezen dat zulke
goedbedoelende en afschuwelijke bemoeials de simpele en
spontane deugd die in de mens aanwezig is hebben vernield. Zij
zijn een vervelend gespreksonderwerp, en veel liever ga ik terug
naar het domein waarop de kritiek vrij is.

ERNEST Het domein van het intellect?
GILBERT Ja. Je herinnert je dat ik sprak over de criticus die op zijn
manier even creatief was als de kunstenaar, wiens werk dan ook
slechts van waarde kan zijn voor zover het de criticus een aanzet
geeft tot een nieuwe stemming van denken of voelen, die
hij met gelijke, of misschien grotere, voornaamheid van vorm
kan verwezenlijken, en die hij, door het gebruik van een nieuw
expressiemiddel op een andere manier mooi en volmaakter kan
maken. Nu, volgens mij stond je een beetje sceptisch tegenover
die theorie. Maar misschien deed ik je zo tekort?
ERNEST Ik sta er niet echt sceptisch tegenover, hoewel ik moet
toegeven dat ik sterk het gevoel heb dat dit werk waarvan jij
aangeeft dat de criticus het maakt-en dat het scheppend werk
is moet ongetwijfeld worden erkend-niets anders dan volstrekt
subjectief moet zijn, terwijl het meest geslaagde werk
altijd objectief is, objectief en onpersoonlijk.
GILBERT Het verschil tussen objectief en subjectief werk is er
slechts een van de uiterlijke vorm. Het is bijzaak, niet wezenlijk.
Iedere kunstzinnige schepping is volstrekt subjectief. Juist
het landschap waar Co rot naar keek was, zoals hij zelf zei,
slechts een stemming van zijn eigen geest; en de grote figuren
uit het Griekse en Engelse drama die naar het ons voorkomt
een reëel, eigen bestaan bezitten, los van de dichters die hen
vormden en kleur gaven, zijn uiteindelijk gewoon de dichters
zelf, niet zoals zij dachten te zijn, maar zoals zij dachten niet te
zijn; en door zulk denken werden zij het op een vreemde manier
-zij het maar voor een ogenblik-écht. Want we kunnen
nooit uit onszelf treden, noch kan er in de schepping iets zijn
dat er niet was in de schepper. Sterker nog, ik zou zeggen dat
hoe objectiever een schepping lijkt te zijn, des te subjectiever
zij is. Shakespeare had Rosencrantz en Guildenstern tegen het
lijf kunnen lopen in de witte straten van Londen, of de gedienstigen
van rivaliserende families kunnen zien die elkaar uitdagen
midden op het marktplein; maar HamIet kwam uit zijn
199

ziel voort, en Romeo uit zijn hartstocht. Zij waren facetten van
zijn natuur waaraan hij zichtbare vorm gaf, impulsen die zo
krachtig in hem woelden dat hij hun, als het ware noodgedwongen,
moest toestaan hun energie tot uitdrukking te brengen,
niet op het lage niveau van het echte leven, waar ze zouden
zijn gekluisterd en ingeperkt en dus onvolmaakt gemaakt,
maar op het verbeeldende niveau van de kunst, waar de liefde
daadwerkelijk in de dood haar echte vervulling kan vinden,
waar je de luistervink achter het wandtapijt kunt doorsteken,
en kunt worstelen in een pas gedolven graf, en een schuldige
koning zijn eigen wond kunt laten drinken, en je eigen vaders
geest van top tot teen in ijzer achter het vage schijnsel van de
maan kunt zien rondwaren van de ene mistige muur naar de
andere. Indien de handeling beperkt was geweest dan was
Shakespeare onvervuld en zonder expressie gebleven; en zoals
hij, omdat hij nietsdeed, in staat is geweest alles tot stand te
brengen, daarom is het, omdat hij nooit over zichzelf in zijn
stukken tot ons spreekt, dat zijn stukken hem volkomen aan
ons laten zien, en ons zijn ware natuur en temperament laten
zien, veel vollediger zelfs dan die vreemde en schitterende sonnetten,
waarin hij aan kristallen ogen het geheime vertrek van
zijn hart openbaart. Ja, de objectieve vorm is in de praktijk de
meest subjectieve. De mens is het minst zichzelf wanneer hij
met eigen stem spreekt. Zet hem een masker op en hij zal je de
waarheid vertellen.
ERNEST De criticus zal dus, omdat hij alleen maar de subjectieve
vorm tot zijn beschikking heeft, per definitie minder in staat
zijn om zichzelf uit te drukken dan de kunstenaar, die altijd de
beschikking heeft over de vormen die onpersoonlijk en objectief
zijn.
GILBERT Niet per definitie, en zeker al helemaal niet als hij inziet
dat elke vorm van kritiek in haar volle wasdom slechts een
stemming is, en dat we nooit trouwer zijn aan onszelf dan wanneer
we inconsequent zijn. De esthetische criticus, die alleen
200

standvastig is aan het schoonheidsbeginsel in alle dingen, zal
voortdurend naar nieuwe indrukken uitkijken, hij zal van de
verschillende scholen het geheim van hun bekoring verwerven,
hij zal wellicht voor exotische altaren buigen, of, zo hij dit
wil, vreemde nieuwe goden toelachen. Wat andere mensen
hun verleden noemen heeft ongetwijfeld alles met hen te maken,
maar heeft volstrekt niets met jezelf te maken. Hij die zijn
verleden beziet is iemand die het verdient om geen toekomst te
hebben om naar uit te kijken. Wanneer je uitdrukking hebt
gevonden voor een stemming, heb je ermee afgerekend. Je
lacht; maar geloof me, het is zo. Gisteren was het het realisme
dat ons betoverde. Je won er die nouveau frisson mee, die het
als doel had om voort te brengen. Men analyseerde het, legde
het uit, en raakte erop uitgekeken. Bij zonsondergang kwam de
Luministe in de schilderkunst, en de Symboliste in de dichtkunst,
en de geest van de middeleeuwen, die geest die niet tot
de tijd maar tot het temperament behoort, ontstond plotseling
in het gewonde Rusland, en beïnvloedde ons korte tijd vanwege
de enorme fascinatie met pijn. Heden ten dage gaat de
roep uit naar romantiek, en reeds trillen de bladeren in de vallei,
en op de purperen heuveltoppen wandelt schoonheid op
slanke, vergulde voeten. Natuurlijk zieltogen de oude vormen
van de beschaving. De kunstenaars reproduceren zichzelf of
elkaar, met vervelende herhaling. Maar de kritiek gaat altijd
verder, en de criticus is altijd in ontwikkeling.
Evenmin wordt de criticus in feite beperkt tot de subjectieve
vorm van expressie. De dramatische richting staat tot zijn beschikking,
evenals de epische richting. Hij kan van de dialoog
gebruik maken, zoals diegene deed die Milton met Marvelliet
praten over de natuur van blijspel en treurspel, en die Sidney
en Lord Brooke onder de eiken van Penshurst liet discussiëren
over brieven; of de vertelkunst gaan beoefenen, zoals Pater, die
ons met elk van zijn gefantaseerde portretten- is dat niet de
titel van het boek? -geraffineerd vermomd als fictie, enkele
201

mooie en uitzonderlijke stukken kritiek voorschotelt, een over
de schilder Watteau, een ander over de filosofie van Spinoza,
een derde over de heidense elementen in de vroege renaissance,
en de laatste, en in enkele opzichten de meest sprekende,
over de oorsprong van de Aufklärung, de verlichting die in de
vorige eeuw in Duitsland aanbrak, en waaraan onze eigen cultuur
zo veel te danken heeft. De dialoog, jazeker, die prachtige
literaire vorm, die, van Plato tot Lucianus, van Lucianus tot
Giordano Bruno en van Bruno tot de grote oude heiden in wie
Carlyle zo'n plezier had, door scheppende critici waar ook ter
wereld altijd is toegepast, kan voor de denker nooit zijn bekoring
als expressiemiddel verliezen. Met behulp daarvan kan hij
zichzelf zowel onthullen als verbergen, vorm geven aan elke
gril, en elke stemming concretiseren. Met behulp daarvan kan
hij een voorwerp vanuit iedere gezichtshoek laten zien en vrijstaand,
zoals een beeldhouwer ons dingen laat zien-op die
manier alle rijkdom en realisme in effect verkrijgend die voortkomt
uit bijzaken die plotseling worden gesuggereerd door de
hoofdgedachte in hflar ontwikkeling, en die het idee eigenlijk
ook vollediger belichten, of uit die gelukkige invallen achteraf
die het centrale idee nog meer vervolmaken, en toch iets onthullen
van de delicate bekoring van het toeval.
ERNEST Met behulp ervan kan hij ook een gefantaseerde tegenstander
in het leven roepen, en hem op ieder gewenst moment
overtuigen op grond van een of ander absurd sofistisch argument.
GILBERT Ah! het is zo makkelijk om anderen te overtuigen. Het
is zo moeilijk om jezelf te overtuigen. Om te komen tot wat je
echt gelooft, moet je spreken met lippen die verschillend zijn
van die van jezelf. Om de waarheid te weten moet je talloze
onwaarheden bedenken. Want wat is waarheid? Op godsdienstig
terrein is het enkel de mening die heeft standgehouden.
Op wetenschappelijk terrein is het de ultieme ervaring.
Op artistiek terrein is het je meest recente stemming. En nu zie
202

je, Ernest, dat de criticus evenveel objectieve vormen van expressie
tot zijn beschikking heeft als de kunstenaar. Ruskin
stopte zijn kritiek in zijn fantasierijke proza; en het is groots in
zijn overgangen en tegenstrijdigheden; en Browning stopte
haar in zijn rijmloze vers, en maakte dat schilder en dichter ons
hun geheim afstaan; en Renan gebruikt de dialoog, en Pater
fictie, en Rossetti vertaalde in sonnet-muziek de kleur van
Giorgione en het patroon van Ingres, en ook zijn eigen patroon
en kleur, aanvoelend, met de intuïtie van iemand die vele uitingswijzen
had, dat de hoogste kunst de literatuur is, en het
mooist en volledigste medium dat van het woord.
ERNEST Nu, nadat je hebt vastgesteld dat de criticus alle objectieve
vormen tot zijn beschikking heeft, zou ik willen dat je me
vertelde welke eigenschappen de ware criticus zouden moeten
kenmerken.
GILBERT Wat zou jij zeggen dat ze waren?
ERNEST Ik zou dan zeggen dat een criticus bovenal onpartijdig
moest zijn.
GILBERT Ah! niet onpartijdig. Een criticus kan niet onpartijdig
zijn in de gewone betekenis van het woord. Het is alleen over
zaken die je niet interesseren dat je een werkelijk onbevooroordeelde
mening kunt geven, wat ongetwijfeld de reden is
waarom een onbevooroordeelde mening altijd van geen enkele
waarde is. Hij die beide kanten van een vraagstuk ziet, is iemand
die helemaal niets ziet. Kunst is hartstocht, en in kunstzaken
wordt het denken onvermijdelijk gekleurd door emotie,
en is dus eerder veranderlijk dan stabiel, en kan, afhankelijk
van goede buien en schitterende ogenblikken, niet verengd
worden tot de strengheid van een wetenschappelijke formule
of een theologis.ch dogma. Het is tot de ziel dat de kunst
spreekt, en de ziel kan zowel tot gevangene van de geest als van
het lichaam gemaakt worden. Natuurlijk zou men geen vooroordelen
behoren te hebben; maar, zoals een groot Fransman
zo'n honderd jaar geleden opmerkte, het is je taak in zulke ge-
20}

vallen om voorkeuren te hebben, en als je voorkeuren hebt
houd je op onpartijdig te zijn. Alleen een veilingmeester kan
gelijkelijk en onpartijdig alle kunstscholen bewonderen. Nee:
onpartijdigheid is niet een van de eigenschappen van de ware
criticus. Het is zelfs niet eens een voorwaarde voor kritiek. Elke
kunstvorm waarmee we in aanraking komen beheerst ons
vooralsnog met uitsluiting van elke andere vorm. We moeten
ons totaal overgeven aan het betreffende werk, wat het ook
mag zijn, als we zijn geheim willen verwerven. Eventjes moeten
we aan niets anders denken, kunnen we zelfs niet aan iets
anders denken.
ERNEST De ware criticus dient in ieder geval rationeel te zijn,
niet?
GILBERT Rationeel? Er zijn twee manieren om aan kunst een hekel
te hebben. De ene is om aan kunst een hekel te hebben. De
andere is om er met het verstand vàn te houden. Want de
kunst, zoals Plato-en niet zonder spijt-inzag, brengt in de
luisteraar en aanschouwer een vorm van goddelijke waanzin
teweeg. Zij komt niet voort uit inspiratie, maar zij maakt anderen
geïnspireerd. De rede is niet het vermogen waarop zij
een beroep doet. Als je echt van de kunst houdt, moet je haar
liefhebben boven alle andere dingen ter wereld, en tegen zo'n
liefde zou de rede (als je er naar luisterde) luid tekeer gaan. Er is
niets gezonds in de verering van schoonheid. Zij is te schitterend
om gezond te zijn. Degenen in wier levens het het hoofdkenmerk
uitmaakt zullen voor de wereld altijd pure zieners
lijken.
ERNEST Maar de criticus moet tenminste oprecht zijn.
GILBERT Een beetje oprechtheid is een gevaarlijk iets, en heel
veel ervan is absoluut fataal. De ware criticus zal inderdaad
altijd oprecht zijn in zijn toewijding aan het schoonheidsbeginsel,
maar hij zal de schoonheid zoeken in elke periode en elke
school, en het zichzelf niet toestaan beperkt te worden tot enige
vastgeroeste denktrant, of tot een geijkte manier om de din-
204

gen te bezien. Hij zal zichzelf altijd in vele vormen manifesteren,
en op duizend verschillende manieren, en hij zal altijd
nieuwsgierig zijn naar nieuwe gewaarwordingen en frisse gezichtspunten.
Door middel van voortdurende verandering, en
uitsluitend door voortdurende verandering, zal hij zijn ware
eenheid vinden. Hij zal er niet mee instemmen de slaaf van zijn
eigen meningen te zijn. Want wat is de geest anders dan beweging
op intellectueel gebied? Het wezen van denken is, als het
wezen van leven, groei. Je moet je geen schrik laten aanjagen
door woorden, Ernest. Wat de mensen onoprechtheid noemen
is gewoon een methode waardoor we onze persoonlijkheden
kunnen verveelvoudigen.
ERNEST Ik ben bang dat ik in mijn suggesties niet fortuinlijk ben
geweest.
GILBERT Van de drie eigenschappen die je noemde waren er
twee, oprechtheid en onpartijdigheid, zo niet feitelijk moreel
dan lagen ze toch in het grensgebied van de moraal, en de eerste
voorwaarde van de kritiek is dat de criticus zou moeten inzien
dat het gebied van de kunst en het gebied van de ethiek totaal
verschillend en gescheiden zijn. Als ze door elkaar worden gehaald,
is de chaos terug. Ze worden op het ogenblik in Engeland
te vaak door elkaar gehaald, en hoewel onze moderne puriteinen
een mooi ding niet kunnen vernielen, kunnen zij door hun
uitzonderlijke obsceniteit bijna elk ding voor een tijdje bezoedelen.
Het is, moet ik tot mijn spijt zeggen, hoofdzakelijk
dankzij de journalistiek dat dergelijke mensen een klankbord
vinden. Het spijt me, omdat er veel ten gunste van de moderne
journalistiek gezegd kan worden. Door ons de meningen van
de onontwikkelden te geven, houdt ze ons op de hoogte van de
domheid van de gemeenschap. Door de gang van zaken in het
hedendaagse leven nauwgezet op te tekenen laat zij ons zien
van hoe weinig belang dergelijke gebeurtenissen in feite zijn.
Door onveranderlijk het onnodige te bespreken, laat zij ons
begrijpen welke dingen vereist zijn voor de cultuur, en welke
205

niet. Maar ze zou niet mogen toelaten dat de arme Tartuffe
artikelen over moderne kunst schrijft. Wanneer ze dit wel
doet, maakt ze zich belachelijk. En toch bewerken Tartuffes artikelen
en Chadbands notities in ieder geval dit ten goede. Zij
dienen ervoor ons te laten zien hoe ontzaglijk beperkt het gebied
is waarover de ethiek, en ethische overwegingen, kan beweren
invloed uit te oefenen. De wetenschap ligt buiten het
bereik van de moraal, want haar ogen zijn gericht op eeuwige
waarheden. De kunst ligt buiten het bereik van de moraal,
want haar ogen zijn gericht op schone en onsterfelijke en
steeds veranderende dingen. Tot de moraal behoren de lagere
en minder intellectuele gebieden. Toch moet je die hoogdravende
puriteinen maar accepteren; zij hebben ook hun komieke
kant. Wie moet niet lachen als een serieuze journalist in
ernst voorstelt om de thematiek die de kunstenaar ter beschikking
staat, te beperken? Enige inperking zou best-en zal dat
binnenkort ook, hoop ik-kunnen worden opgelegd aan sommige
van onze dagbladen en dagbladschrijvers. Want zij bieden
ons de kale, smerige, walgelijke feiten des levens. Zij leggen,
met ontaarde gretigheid, de zonden van degenen die op
het tweede plan thuishoren vast, en met de gewetensvolheid
van de analfabeet geven zij ons precieze en prozaïsche details
over de bezigheden van mensen van totaal geen belang. Maar
de kunstenaar, die de feiten des levens aanvaardt, en ze toch
herschept tot vormen van schoonheid, en ze het voertuig
maakt van medelijden of van ontzag, en hun.kleurelement laat
zien, en hun wonder, en ook hun ware ethische strekking, en
daaruit een wereld bouwt die echter is dan de werkelijkheid
zelf, en van een verhevener en edeler strekking-wie zal hem
grenzen stellen? Niet de apostelen van de die nieuwe journalistiek
die niets anders is dan de oude vulgariteit 'in extenso'. Niet
de apostelen van dat nieuwe puritanisme, dat slechts het gejammer
is van de huichelaar, en dat zowel slecht geschreven als
slecht gesproken wordt. Het idee alleen al is belachelijk. Laten
206

we ons verwijderen van deze slechte mensen, en verder gaan
naar de bespreking van de artistieke eigenschappen die nodig
zijn voor de ware criticus.
ERNEST Wat zijn die dan? Vertel jij het me maar.
GILBERT Temperament is het eerste vereiste voor de criticuseen
temperament dat bij uitstek ontvankelijk is voor schoonheid,
en voor de verschillende indrukken die de schoonheid ons
geeft. Onder welke omstandigheden en met welke middelen
dit temperament in een volk of een individu wordt gewekt, zullen
we nu niet bespreken. Het is voldoende om op te merken
dat het bestaat, en dat er in ons een zintuig voor schoonheid is,
gescheiden van de andere zintuigen en daarboven, gescheiden
van de rede en met een edeler strekking, gescheiden van de ziel
en van gelijke waarde-een zintuig dat sommigen ertoe brengt
om te scheppen, en anderen, ik denk de fijnzinniger geesten,
om alleen maar te bespiegelen. Maar om gezuiverd en vervolmaakt
te worden, verlangt dit zintuig een vorm van verfijnde
ambiance. Zonder dat kwijnt het weg of raakt het afgestompt.
Je herinnert je die prachtige passage waarin Plato beschrijft hoe
een jonge Griek opgevoed zou moeten worden, en met wat
voor volharding hij lang blijft stilstaan bij de betekenis van de
omgeving, hoe hij ons vertelt dat de knaap opgevoed zou moeten
worden temidden van mooie beelden en geluiden, opdat de
schoonheid van stoffelijke dingen zijn ziel kan voorbereiden op
het ontvangen van de geestelijke schoonheid. Ongemerkt, en
zonder er de reden van te weten, moet hij die echte liefde voor
de schoonheid ontwikkelen die, zoals Plato nooit moe wordt
ons in te prenten, het ware doel van de opvoeding is. Langzaam
wordt er in hem zo'n temperament gewekt dat hem er spelenderwijs
toe zal brengen om het goede te verkiezen boven het
slechte, en wat banaal en lelijk is te verwerpen, door een fijne,
instinctieve smaak alles te volgen dat elegantie, bekoring en
lieflijkheid bezit. Uiteindelijk, op het juiste moment, wordt deze
smaak kritisch en zelfbewust, maar aanvankelijk bestaat zij
207

gaat, niet van gevoel naar vorm, maar van vorm naar denken
en hartstocht. Hij bedenkt niet eerst een idee, en zegt dan tot
zichzelf: 'Ik zal mijn idee verpakken in een ingewikkeld metrum
van veertien regels', maar, de schoonheid van het sonnetschema
beseffend, bedenkt hij bepaalde muzikale manieren en
methoden van rijm, en de vorm alleen al geeft aan wat ze moet
vullen en intellectueel en emotioneel compleet maken. Van tijd
tot tijd gaat de wereld luid tekeer tegen een of andere aantrekkelijke
artistieke dichter, omdat, om haar afgezaagde en dwaze
uitdrukking te gebruiken, hij 'niets te zeggen heeft'. Maar indien
hij iets te zeggen had, zou hij het waarschijnlijk ook zeggen,
en het resultaat zou oersaai zijn. Het is juist omdat hij
geen nieuwe boodschap heeft dat hij prachtig werk kan maken.
Hij ontleent zijn inspiratie aan de vorm, en zuiver aan de vorm,
zoals een kunstenaar behoort te doen. Een echte hartstocht zou
hem ruïneren. Wat er ook maar echt gebeurt, is voor de kunst
bedorven. Alle slechte poëzie komt voort uit oprecht gevoel.
Natuurlijk zijn is voor de hand liggend, en voor de hand liggend
zijn is onartistiek.
ERNEST Ik vraag me af of je echt gelooft wat je zegt.
GILBERT Waarom zou je het je afvragen? Het is niet alleen in de
kunst dat het lichaam de ziel is. Op elk terrein van het leven is
vorm het begin van alle dingen. De ritmische, harmonieuze .
gebaren van de dans dragen, vertelt Plato, zowel ritme als harmonie
over naar de geest. Vormen zijn het voedsel voor het
geloof, riep Newman in een van die grote momenten van oprechtheid
die ons deze man doen bewonderen en kennen. Hij
had gelijk, hoewel hij wellicht niet wist hoe vreselijk gelijk hij
had. De dogma's worden geloofd, niet omdat ze redelijk zijn,
maar omdat ze herhaald worden. Ja: alles is vorm. Het is het
geheim van het leven. Vind uitdrukking voor een verdriet, en
het zal je lief worden. Vind uitdrukking voor een vreugde, en je
verhevigt haar extase. Wil je liefhebben? Gebruik liefdes litanie,
en de woorden zullen het verlangen scheppen vanwaaruit
212

de woorden menen dat zij voortkomen. Heb je een verdriet dat
je hart aanvreet? Dompel je onder in de taal van verdriet, leer
haar manier van uitdrukken van prins Hamiet en koningin
Constance, en je zult ontdekken dat louter de expressie al een
wijze van troost is, en dat de vorm, die de geboorte is van de
hartstocht, ook de dood van de pijn is. En dus, om terug te keren
naar het domein van de kunst, het is de vorm die niet alleen
het kritische temperament schept, maar ook het esthetische instinct,
dat feilloze instinct dat je alle dingen onthult in hun
schoonheid. Begin met de verering van vorm, en er is geen
geheim in de kunst dat je niet geopenbaard zal worden, en bedenk
dat in de kritiek, als in de schepping, alles temperament is,
en dat het niet op grond van de tijd van hun produkten maar op
grond van de temperamenten waaraan ze appelleren is dat de
kunstscholen historisch zouden moeten worden gegroepeerd.
ERNEST Jouw theorie over opvoeding is heerlijk. Maar welke invloed
zal jouw criticus, die is opgegroeid in deze verfijnde ambiance,
bezitten? Denk je echt dat er ooit een kunstenaar door
kritiek beïnvloed is?
GILBERT De invloed van de criticus is het blote feit dat hij bestaat.
Hij vertegenwoordigt het ideale type. In hem ziet de cultuur
van de tijd zich verwezenlijkt. Je moet hem niet vragen
enig ander oogmerk te hebben dan de vervolmaking van zichzelf.
De eis van het intellect is, zoals terecht gezegd is, eenvoudig
om zichzelf te voelen leven. Natuurlijk kan de criticus
het verlangen hebben om invloed uit te oefenen; maar als dit zo
is houdt hij zichzelf niet bezig met het individu, maar met de
tijd, die hij probeert tot bewustzijn te wekken en ontvankelijk
te maken, daarin nieuwe verlangens en voorkeuren tot stand
brengend, en ze zijn bredere visie en zijn edeler stemmingen
schenkend. De gangbare kunst van vandaag zal hem minder
bezighouden dan de kunst van morgen, veel minder dan de
kunst van gisteren, en wat doen de ijverigen ertoe voor deze of
gene die op het ogenblik zwoegt? Zij doen hun best, ongetwij-
213

leerling haar niet kan leren, en waarom de esthetische criticus
haar kan begrijpen. Voor de grote dichter bestaat er slechts één
muzikale methode- zijn eigen. Voor de grote schilder bestaat
er slechts één manier om te schilderen-die welke hij zelf gebruikt.
De esthetische criticus, en hij alleen, kan alle vormen en
manieren waarderen. Het is op hem dat de kunst haar beroep
doet.
ERNEST Wel, ik denk dat ik je al mijn vragen gesteld heb. En nu
moet ik toegeven-
GILBERT Ho ho! Zeg niet dat je het met me eens bent. Wanneer
mensen het met mij eens zijn heb ik altijd het gevoel dat ik er
waarschijnlijk naast zit.
ERNEST In dat geval zal ik je zeker niet vertellen of ik het met je
eens ben of niet. Maar ik zal een andere vraag stellen. Jij hebt
me uitgelegd dat de kritiek een scheppende kunst is. Welke toekomst
heeft zij?
GILBERT Het is aan de kritiek dat de toekomst behoort. De thema's
die ter beschikking staan aan het scheppen worden elke
dag beperkter in omvang en variëteit. De voorzienigheid en
Walter Besant hebben het voor de hand liggende opgebruikt.
Als het scheppen überhaupt wil standhouden dan kan zij dit
alleen doen op voorwaarde dat zij veel kritischer wordt dan zij
op het ogenblik is . De oude paden en stoffige snelwegen zijn te
vaak begaan. Hun bekoring is uitgesleten door zwaar slepende
voeten, en zij hebben dat element van nieuwheid of verrassing
verloren dat zo wezenlijk is voor romantisme. Degene die ons
nu zou kunnen prikkelen met fictie moet ons of een totaal
nieuwe achtergrond geven, of ons de ziel van de mens openbaren
in haar meest intieme werkingen. Het eerste wordt op
het ogenblik voor ons gedaan door Rudyard Kipling. Als je
door de bladzijden gaat van zijn Plain Tales from the Hills, voel
je je alsof je onder een palmboom zat en over het leven las door
schitterende flitsen van banaliteit. De heldere kleuren van de
bazaars verblinden je ogen. De uitgeputte, tweederangs India-
216

gangers zijn in volmaakte disharmonie met hun omgeving.
Alleen al het gebrek aan stijl bij de verhalenverteller geeft een
koddig journalistiek realisme aan wat hij ons vertelt. Vanuit
het gezichtspunt van de literatuur is Kipling een genie die zijn
geaspireerde klanken eraan geeft. Vanuit het gezichtspunt van
het leven is hij een verslaggever die de banaliteit beter kent dan
ooit iemand haar gekend heeft. Dickens kende er de kleren en
de komedie van. Kipling kent haar wezen en haar ernst. Hij is
onze voornaamste autoriteit voor het tweederangse, en hij
heeft schitterende dingen gezien door sleutelgaten, en zijn
achtergronden zijn echte kunstwerken. Wat de tweede voorwaarde
betreft, hebben we Browning gehad, en Meridith is onder
ons. Maar er moet nog steeds veel gedaan worden op het
terrein van de zelfbespiegeling. De mensen zeggen soms dat
fictie te morbide aan het worden is. Voor zover het de psychologie
aangaat, is zij nooit morbide genoeg geweest. We hebben
nog maar het oppervlak van de ziel aangeraakt, meer niet.
In één enkele ivoorkleurige hersencel worden er dingen opgeborgen
die wonderlijker en verschrikkelijker zijn dan waar
degenen ooit van droomden, die, net als de auteur van Le Rouge
et Ie Noir, hebben geprobeerd de ziel te achterhalen in haar
meest geheime plaatsen, en om het leven haar meest kostbare
zonden te laten opbiechten. Toch is er een grens, zelfs aan het
aantal onbeproefde achtergronden, en het is mogelijk dat een
verdere ontwikkeling van de gewoonte tot zelfbeschouwing
rampzalig zal blijken te zijn voor dat creatieve vermogen waaraan
het probeert nieuw materiaal te leveren. Zelf ben ik geneigd
te denken dat het scheppen ten dode is opgeschreven. Zij
komt voort uit een te primitieve, te natuurlijke impuls. Hoe dit
ook zij, het is zeker dat de thematiek die ter beschikking staat
van het scheppen altijd afneemt, terwijl de thematiek van de
kritiek dagelijks toeneemt. Er zijn altijd nieuwe geesteshoudingen,
en nieuwe gezichtspunten. De plicht om vorm op te
leggen aan chaos wordt niet minder wanneer de wereld voort-
217

schrijdt. Er is nooit een tijd geweest waarin kritiek harder nodig
was dan nu. Het is uitsluitend door haar dat de mensheid
zich bewust kan worden van het punt dat zij bereikt heeft.
Uren geleden, Emest, vroeg je me naar het nut van kritiek.
Je had me evengoed kunnen vragen naar het nut van denken.
Het is de kritiek, zoals Amold aangeeft, die de intellectuele atmosfeer
van een tijd schept. Het is de kritiek, zoals ikzelf eens
hoop aan te geven, die van de geest een verfijnd instrument
maakt. In ons opvoedingssysteem hebben wij het geheugen
belast met een vracht aan losstaande feiten, en er moeizaam
naar gestreefd onze moeizaam verkregen kennis over te dragen.
We leren mensen hoe zij zich iets kunnen herinneren, we
leren hun nooit hoe zij kunnen groeien. Het is nooit bij ons
opgekomen om te proberen in de geest een subtieler vermogen
tot begrip en inzicht te ontwikkelen. De Grieken deden dit, en
iedere keer dat we in aanraking kome'n met het Griekse kritische
intellect zijn we ons er telkens van bewust dat, terwijl onze
thematiek in elk opzicht groter en afwisselender is dan de
hunne, hun de enige methode toebehoort waardoor deze thematiek
geduid kan worden. Engeland heeft één ding gedaan; zij
heeft de publieke opinie bedacht en ingesteld, wat een poging is
om de onwetendheid van de gemeenschap te organiseren, en
haar te verheffen tot de waardigheid van een natuurkracht.
Maar wijsheid is voor haar altijd verborgen gebleven. Opgevat
als een instrument van het denken, is de Engelse geest ruwen
onontwikkeld. Het enige dat haar kan zuiveren is de ontwikkeling
van het kritische instinct.
Het is, nogmaals, de kritiek die door concentratie de cultuur
mogelijk maakt. Zij ontfermt zich over de omslachtige massa
van creaties, en zij destilleert het tot een zuiverder essentie.
Wie van degenen die wensen enig vormgevoel vast te houden,
zou zich door de monsterachtige hoeveelheid boeken die de
wereld heeft voortgebracht kunnen worstelen, boeken waarin
het denken stamelt en de onwetendheid raast? De draad die ons
218

.door het vervelende labyrint moet leiden, is in handen van de
kritiek. Sterker nog, daar waar de geschiedenis niet is vastgelegd,
en ze is kwijtgeraakt of nooit geschreven, kan de kritiek
het verleden voor ons opwekken vanuit het allerkleinste stukje
taal of kunst, even zeker als de wetenschapsman op grond van
een of ander klein botje, of alleen de afdruk van een voet op een
rots, voor ons de gevleugelde draak of de reuzenhagedis kan
oproepen die ooit de aarde deed trillen onder zijn tred, Behemoth
uit zijn grot kan roepen, en Leviathan opnieuw over de
verbijsterde zee kan laten zwemmen. De prehistorische geschiedenis
is voorbehouden aan de filologische en archeologische
criticus. Het is aan hem dat de oorsprong der dingen wordt
geopenbaard. De zelfbewuste bezinksels van een tijdperk zijn
bijna altijd misleidend. Alleen door de filologische kritiek weten
we meer over de eeuwen waarover geen echt verslag is bewaard,
dan we weten over de eeuwen die ons hun geschriften
hebben nagelaten. Zij kan voor ons doen wat noch door de fysica
of de metafysica gedaan kan worden. Zij kan ons de precieze
wetenschap van de geest tijdens het wordingsproces geven. Zij
kan voor ons doen wat de geschiedenis niet kan. Zij kan ons
vertellen wat de mens dacht voordat hij leerde schrijven. Je
hebt me gevraagd naar de invloed van de kritiek. Ik denk dat ik
die vraag al heb beantwoord; maar er moet nog iets anders
worden gezegd. Het is de kritiek die ons tot wereldburger
maakt. De Manchester school probeerde de mens de broederschap
der mensheid te laten verwezenlijken, door te wijzen op
de commerciële voordelen van vrede. Zij trachtte de wonderlijke
wereld te degraderen tot een gewone markt voor de koper
en de verkoper. Zij richtte zich op de laagste instincten, en faalde.
Oorlog volgde op oorlog, en het credo van de handelsman
weerhield Frankrijk en Duitsland er niet van met elkaar slaags
te raken in bloeddoordrenkte veldslagen. Anderen in onze tijd
proberen te appelleren aan louter emotionele sympathieën, of
aan de oppervlakkige dogma's van een of ander vaag systeem
21.9

van abstracte ethiek. Zij hebben hun vredes verenigingen-zo
dierbaar voor de romantisch ingestelden-en hun voorstellen
tot ongewapende internationale arbitrage-zo populair bij hen
die nooit iets over de geschiedenis hebben gelezen. Maar louter
emotionele sympathie lost niets op. Zij is te veranderlijk, en te
nauw verbonden met de hartstochten; en een college van arbiters
dat, voor het algemene welzijn van het mensdom, beroofd
zal worden van de autoriteit om besluiten in daden om te zetten,
zal weinig baten. Er is slechts één ding nog erger dan onrechtvaardigheid,
en dat is rechtvaardigheid zonder zwaard in
haar hand. Wanneer het recht geen kracht is, is het het kwaad.
Nee: emoties zullen ons niet tot wereldburger maken, zomin
als de zucht naar gewin dit kon. Het is alleen door de cultivering
van de gewoonte tot intellectuele kritiek dat we in staat
zullen zijn uit te stijgen boven raciale vooroordelen. Goethebegrijp
me liever niet verkeerd-was ee'n Duitser van de Duitsers.
Hij hield van zijn land-niemand meer dan hij. Zijn landgenoten
waren hem dierbaar; en hij voerde ze aan. Toch waren
zijn lippen stil, toen de ijzeren hoef van Napoleon wijngaard en
korenveld vertrapte. 'Hoe kan iemand liederen van haat zingen
zonder te haten ?' zei hij tegen Eckermann, 'en hoe zou ik, voor
wie alleen cultuur en barbarij van belang zijn, een natie kunnen
haten die hoort tot de meest beschaafde ter wereld, en
waaraan ik zo'n groot deel van mijn eigen beschaving dank?'
Dit geluid, in de moderne wereld als eerste door Goethe geuit,
zal, denk ik, het beginpunt worden voor het wereldburgerschap
van de toekomst. De kritiek zal de raciale vooroordelen
opruimen, door aan te dringen op de eenheid van de menselijke
geest in de verscheidenheid van haar vormen. Als we verleid
worden om oorlog te voeren met een ander land, zullen we
bedenken dat we proberen een element van onze eigen cultuur
te vernietigen, en misschien haar meest belangrijke element.
Zolang oorlog als een kwaad wordt beschouwd, zal hij altijd
zijn aantrekkingskracht hebben. Wanneer er op neergekeken
220

wordt als iets banaals, zal hij ophouden populair te zijn. De
verandering zal natuurlijk langzaam zijn, en de mensen zullen
zich er niet van bewust zijn. Zij zullen niet zeggen: 'We zullen
geen oorlog voeren tegen Frankrijk omdat zijn proza volmaakt
is', maar omdat het proza van Frankrijk volmaakt is, zullen zij
het land niet haten. Intellectuele kritiek zal Europa samenbinden
met banden die veel nauwer zijn dan die welke gesmeed
kunnen worden door winkelier of sentimentalist. Het zal ons
de vrede geven die voortkomt uit begrip.
Dit is nog niet alles. Het is de kritiek die, geen standpunt als
definitief beschouwend, en weigerend zichzelf te verbinden
aan de oppervlakkige wachtwoorden van enige sekte of school,
dat kalme filosofische gemoed voortbrengt dat de waarheid
liefheeft om haarzelve, en haar niet minder liefheeft omdat zij
weet dat zij onbereikbaar is. Hoe weinig hebben we van dit
gemoed in Engeland, en hoe hard hebben we het nodig! De
Engelse geest is altijd furieus. Het intellect van de natie wordt
verspild in treurige en domme ruzies van tweederangs politici
of derderangs theologen. Het was voorbehouden aan een wetenschapsman
om ons het verheven voorbeeld te laten zien van
die 'zoete redelijkheid' waarover Arnold zo wijs sprak, en helaas!
met zo weinig resultaat. De auteur van de Origin of Species
had in ieder geval dit filosofische gemoed. Als je de doorsnee
preekstoelen en podia van Engeland nader beziet, moet je
wel de minachting van Julianus voelen, of de onverschilligheid
van Montaigne. We worden overheerst door de fanaticus,
wiens ergste zonde zijn oprechtheid is. Iets dat ook maar neigt
naar het vrije spel van de geest is bij ons bijna onbekend. De
mensen gaan luid tekeer tegen de zondaar, maar het zijn niet de
zondigen maar de dommen die onze schande zijn. Er is geen
andere zonde dan domheid.
ERNEST Ah! wat benje toch een antinomist!
GILBERT De artistieke criticus is, net als de mysticus, altijd antinomist.
Goed zijn is, volgens de banale maatstaf van goed-
221

heid, kennelijk erg eenvoudig. Het vereist alleen maar een dosis
treurige vrees, een zeker gebrek aan fantasie, en een zekere
lage hartstocht voor burgerlijke netheid. Esthetica is hoger dan
ethiek. Zij behoort tot een spiritueler terrein. De schoonheid
van een ding te ontdekken is het mooiste waartoe we kunnen
komen. Zelfs een gevoel voor kleur is belangrijker voor de vorming
van een individu dan een gevoel voor goed en kwaad. De
esthetica verhoudt zich eigenlijk ten opzichte van de ethiek op
het terrein van de bewuste beschaving als wat op het terrein
van de buitenwereld de seksuele selectie is ten opzichte van de
natuurlijke selectie. De ethiek maakt, net als de natuurlijke selectie,
het bestaan mogelijk. De esthetica maakt, net al"s de seksuele
selectie, het leven mooi en prachtig, vult het met nieuwe
vormen, en verschaft het ontwikkeling, en verscheidenheid en
verandering. En wanneer we de ware cultuur bereiken die ons
doel is, verwerven we die volmaaktheid waarover de heiligen
gedroomd hebben, de volmaaktheid van hen voor wie zonde
onmogelijk is, niet omdat zij verzaken als de asceet, maar omdat
zij alles kunnen doen wat zij willen zonder hun ziel te verwonden,
en niets kunnen wensen dat hun ziel schade kan doen,
omdat de ziel een entiteit is zó goddelijk dat zij in staat is handelingen
of hartstochten die voor het gewone volk gewoontjes
zouden zijn, of voor de onontwikkeld en onwaardig, of voor de
schaamtelozen laag, te transformeren naar elementen van een
rijkere ervaring, of een fijnere gevoeligheid, of een nieuwe manier
van denken. Is dit gevaarlijk? Ja; het is gevaarlijk-zoals ik
je vertelde, zijn alle ideeën dit. Maar de nacht maakt verveeld,
en het vlammetje flakkert in de lamp. Nog één ding meer moet
ik je zeggen. Jij bent ingegaan tegen de kritiek omdat zij levenloos
zou zijn. De negentiende eeuw is een keerpunt in de geschiedenis
louter vanwege het werk van twee mannen, Darwin
en Renan, de ene de criticus van de boeken der natuur, de andere
de criticus van de boeken van God. Dit niet in te zien staat
gelijk aan het missen van de betekenis van een van de belang-
222

ijkste tijdperken in de voortgang van de wereld. Schepping
loopt altijd achter op de tijd. Het is de kritiek die ons aanvoert.
De kritische geest en de wereldgeest zijn een en dezelfde.
ERNEST En hij die in het bezit is van deze geest of die door de
geest bezeten wordt zal, neem ik aan, niets doen?
GILBERT Net als de Persephone over wie Landor ons vertelt, de
zoete, bedachtzame Persephone rond wier witte voeten de affodil
en de amarant bloeien, zal hij zich behaaglijk nestelen 'in
die diepe, onbeweeglijke rust die stervelingen betreuren, en
waar de goden zich in verheugen.' Hij zal uitkijken over de
wereld en haar geheim kennen. Door contact met goddelijke
dingen zal hij goddelijk worden. Zijn leven zal het volmaakte
zijn-alleen dat van hem.
ERNEST Je hebt me vanavond vele vreemde dingen verteld, Gilbert.
Je hebt me verteld dat het moeilijker is om over een ding
te praten dan het te doen, en dat helemaal niets doen het moeilijkste
ter wereld is; je hebt me verteld dat alle kunst immoreel
is, en alle denken gevaarlijk; dat kritiek creatiever is dan schepping,
en dat de hoogste kritiek die is welke erin slaagt van het
kunstwerk iets te onthullen wat de kunstenaar er niet in gelegd
heeft; dat het precies omdat iemand een ding niet kan doen hij
er de goede beoordelaar voor is; en dat de ware criticus onrechtvaardig,
onoprecht, niet redelijk is. Mijn vriend, je bent een
dromer.
GILBERT Ja: ik ben een dromer. Want een dromer is iemand die
zijn weg alleen bij maanlicht kan vinden, en zijn straf is dat hij
de dageraad eerder ziet dan de rest van de wereld.
ERNEST Zijn straf?
GILBERT En zijn beloning. Maar zie, de dageraad is er al. Trek de
gordijnen vaneen en doe de ramen wijd open. Hoe koel is de
morgenlucht! Piccadilly ligt aan onze voeten als een lang lint
van zilver. Een dunne purperen mist hangt over het Park, en de
schaduwen van de witte huizen zijn purper. Het is te laat om te
slapen. Laten we naar Covent Garden gaan en de rozen bekijken.
Kom! Ik heb genoeg van gedachten.
22)