Tijdschrift Gezondheid en Politiek jaargang 1983 nr 1

lange citaat laat zien hoezeer de gedachten over de 'gelede
stad' zich baseren op afkeer van de stad en van de 'stadsmens'.
Kritiek
Op een congres in 1955 over 'Sociale samenhangen in nieuwe
stadswijken' maakt de socioloog Prof. Dr. J .A.A. van
Doorn een voorlopige balans op."
Hij herinnert eraan dat de wijkgedachte voortkwam uit
"afkeer van de onvoldoende ruimtelijk gelede, onpersoonlijke
stijlloze massabouw van de grote stad in de decennia
vóór de Eerste Wereldoorlog. Tegelijk vestigde de sociale
problematiek, die de snelle urbanisatie in de vorm van criminaliteit,
pauperisme, ondervoeding, asocialiteit, massale
religieuse afval vergezelde, nog eens bijzonder de aandacht
op de als 'pathologisch' beschouwde begeleidingsverschijnselen
van het stadsleven. (...) Door het hele betoog van 'De
stad der toekomst' loopt onmiskenbaar de rode draad van
een scherpe negatieve waardering van de moderne stad. Hier
immers, zo heet het in het hoofdstuk 'Het gemis aan ware
gemeenschap', een massale stijlloze woningbouw die 'nomaden'
kweekt, een losraken van de natuur, een nerveus en
onrustig levenstempo, een mechanisatie van de arbeid, een
passief cultureel levenstempo, een mechanisatie van de arbeid,
een passief cultureel leven, burgerlijk individualisme
en ontbreken van volkscultuur. De 'sociale neigingen' van
de mens voeren een moeilijke strijd tegen wat men kort en
duidelijk kenschetst als 'het chaotische, het mechanische,
het materialistische en de vervlakking. waarvan de moderne
stad uitdrukking is'. (I)"
"Een van de bezwaren tegen vele beschouwingen over wijkgedachte
en wijkopbo uw us de vage, Ietwat romantisch gekleurde
of ideologisch vertekende opvattingen over de integratie
der hewoner in het wijkleven. Als tegenstuk van het
schrikbeeld van de 'atomiserende ', 'ontwortelende' 'vereenzamende'
grootstad paradeert het Ideaal van de ware Wijk
gemeenschap' met alle geladenheid die de term eigen is. ( ..)
Deze meningen, die meestal gevoed worden door een niet of
nauwelijks bewust geworden verlangen naar de gemoede
lijkheid ', 'gezelligheid' en 'vertrouwelijkheid' van het traditionele
dorp en de oude volksbuurt, wekten de suggestie
dat de moderne wijkopbouw als kernprobleem de bevordering
van deze direct menselijke contacten ter hand zou moeten
nemen. Zij ontsprongen echter aan de in Nederland welbekende,
maar vaak sterk emotioneel en moreel gefundeerde
verwerping van de stad en verheerlijking van het platteland."
"Een andere kwestie is, of men het gevoel in de eigen wijk
'thUIS' te komen niet wat kan bevor der en. Len veel gehoorde
klacht in dit opzicht betreft het uniforme blokkendoosachtige',
rationele bouwen in de nieuwe wijken, waarin alle
singulariteit ontbreekt. De stedelijke samenleving die zich
vroeger groepeerde rond de kerk, raadhuis en waag, ontbeert
in de moderne massabouw centrale monumenten. Er
is in deze wijken zelden een symbool, waarnaar men als gemeenschap
kan verwijzen. De ene wijk is als de andere, men
is nergens 'thuis'."
De eenvormigheid hangt samen met een interessant nevenaspect
dat Van Doorn signaleert, namelijk "de neiging van
bulten de wijk bestaande orgarusaues en mst.itut.ies, om zo
spoedig mogelijk greep te krijgen op het volksleven, door de
wijk 'in te lijven' of tot 'filiaal' te maken, (...). Deze tendentie
is sociologisch zo belangwekkend, omdat zij aan het jon,
ge sociale leven in de wijk een soort kolonisatiekarakter
verleent. "
Dit kolonisatiekarakter bepaalt de vorm, de ruimtelijke indeling
van de nieuwe wijken. Koloniën, waar ook ter wereld
- of men nu kijkt naar staatsgrenzen of naar de structuur
van oude polders en veenkoloniën, maar ook stedelijke indelingen
in de Verenigde Staten bijvoorbeeld - zijn altijd
De wijk in wijkend perspectief /33
overzichtelijk ingedeeld in keurig gerangschikte blokken en
kavels ter wille van de bestuurbaarheid vanuit centra elders.
Om dit te verhullen werden later andere modellen ontworpen,
zoals bijvoorbeeld concentrische ringen en honingraatvormen
die zichtbaar zijn in Oostelijk Flevoland en in de
Amsterdamse Bijlmermeer.
Van Doorn stelt - daarmee vooruitlopend op wat later in
de jaren zeventig in bijvoorbeeld Almere gebruikelijk zou
worden - dat het 'van gebrek aan psychologisch inzicht
getuigt de oplossing voor het gebrek aan 'thuisgevoel' "onmiddellijk
te willen zoeken in wijkgebouwen en dergelijke,
daar zij blijft hangen in de 'formele', functionele sfeer, terwijl
men juist dit rationeel-functionele dient te doorbreken.
Gevelplastieken, een besloten plein, in verschillende kleur
geverfde huisdeuren, een straat die nu eens niet kaarsrecht
de snelste weg tot het doel biedt, het zijn alles 'onregelmatigheden'
die het beleven en herkennen van het woonmilieu
als iets eigens mogelijk maken. Eigenlijk, zegt Groenman
ergens, moet de bevolking iets hebben om zich boos over te
maken. Bij het opzetten van de wijk moet men het eigenlijk
een beetje fout doen." (I!I)
Kortom, voor het realiseren van het romantische idee van
het ontstaan van een wijkgemeenschap worden vrijwel uitsluitend
rationeel-functionalistische middelen aangewend.
Er wordt door Van Doorn nog op gewezen dat bij het ontbreken
in de meeste wijken van enige werkgelegenheid, het
uitsluitend een woonstad blijft. Alleen kinderen, bejaarden
en huisvrouwen, inmiddels aan te vullen met werklozen en
arbeidsongeschikten, leven in de wijk. De werkende mensen
zijn er overdag niet en men kan van hen dus ook niet verwachten
dat zij een actieve rol in het wijkleven zullen spelen.
Dit principiële verschil met de oude volksbuurten en
dorpen, waar de mensen immers meestal zowel woonden
als werkten, is er vooral verantwoordelijk voor dat het leven
in de moderne stadswijken altijd 'anders' zal blijven dan het
was, ondanks alle moeite de wijkgemeenschap van de grond
te krijgen.
De zorgsystemen in de wijken
Maatschappelijk werk in zijn diverse versehijningsvorrnen
(opbouwwerk, buurt- en clubhuiswerk) wordt ingeschakeld
om het proces van ontstaan van de wijkgemeenschap te bevorderen.
Gemeenschapsgevoel moest bevorderd worden
door strijdpunten te kiezen in die voorzieningen die voor
alle wijkbewoners van belang zijn. Die gemeenschapsgevoel
moet niet alleen culturele vervlakking en criminaliteit, maar
ook werkelijke maatschappelijke strijd voorkómen. Het gaat
dus om het in gang zetten van een sociaal proces van omvorming
van de ge'individualiseerde massa tot een gemeenschap
waarin allen een plaats hebben. Het maatschappelijk werk
heeft zich bij deze samenlevingsopbouw (community
development) altijd gericht op de categorieën, de groepen
waaruit de wijkbevolking is opgebouwd: de leeftijdsgroepen
(jongeren, bejaarden), de vrouwen, de werklozen, de arbeidsongeschikten,
de etnische en culturele minderheden.
Deze groepen worden aangesproken op voor hen van belang
zijnde punten. Eenmaal georganiseerd, kunnen ze zich samen
inzetten voor zaken die voor de wijkbevolking als geheel
van belang zijn: verkeersvoorzieningen, een speeltuin
voor de kinderen of een cultureel centrum. Al deze activiteiten
zijn steeds op vrij uitgebreide schaal door de overheid
gestimuleerd vanuit het idee dat ze het saamhorigheidsgevoel,
zoals dat in dorpsgemeenschappen en oude stadsbuurten
bestond, ook in de nieuwe wijken zouden doen ontstaan.
De reden om de gezondheidszorg hierbij in te schakelen
was, dat een belangrijk deel van de onvrede onder de
mensen in de vorm van medische klachten bij de artsen op
tafel werd gelegd. Geconfronteerd met dit grote aantal
psychosociale hulpvragen, hadden de artsen daarop niet
veel andere antwoorden dan sussen of genoegdoening verschaffen
door de hulpvragen te erkennen als medisch pro-