Tijdschrift Gezondheid en Politiek jaargang 1983 nr 1

32/ Tijdschrift voor gezondh~id en politiek
de mensen zich wel hielden aan de leefprincipes die het bewonen
van zulke woningen moesten rechtvaardigen en om
te voorkomen dat zij niet weer zouden vervallen tot misdaad,
cafébezoek en prostitutie. Ook het eerste begin van·
stedelijke voorzieningen zoals de vuilophaaldienst, de riolering
en de waterleiding, alsmede het onderwijs (armenscholen)
en de gezondheidszorg (moeder- en kindzorg) voor de
armen, stamt uit die tijd. Tevens werden de eerste ideeën
gevormd over de wijze waarop de arbeiderswoningen in een
buurt gerangschikt moesten zijn: het begin van de latere
stadsplanning.
De snelle economische ontwikkeling in de laatste decennia
van de vorige eeuw maakte echter dat veel van deze principes
niet bestand bleken tegen de behoefte van het kapitaal
grote groepen mensen op een zo klein mogelijk oppervlak
in een zo snel mogelijk tempo te huisvesten: dit ging
gepaard met uitgebreide speculatiepraktijken. Zo verrezen
in zogenaamde 'revolutiebouw' de al genoemde negentiende
eeuwse wijken. Doordat later in de periodes van economische
groei in de twintigste eeuw de belangen van de inmiddels
ontstane arbeidersbeweging en van de verlichte
bourgeoisie tot op zeker hoogte parallel liepen, was men in
staat een stedelijke planning ter hand te nemen. Vóór 1940
ging het daarbij nog vooral om het verschaffen van een goede
woonplek aan de arbeidersbevolking. Daarnaast werd een
stad als een functionerend geheel gezien en mocht zij niet
uitsluitend uit arbeiderswoonbuurten bestaan: de arbeiderswoningen
moesten hun plaats krijgen in een gepland stedelijk
geheel. Daarin zouden ook de woningen van de rijken,
de winkels, de straten en verbindingswegen, en de groenvoorzieningen
hun vooraf bepaalde plaats krijgen. Het Plan
Zuid van Berlage is volgens dergelijke lijnen gedacht. De
scheiding tussen wonen en werken was één van de uitgangspunten.
Deze werden verder doorgetrokken in de tuindorpgedachte:
de arbeiders moesten wonen zoals eertijds in de
dorpen, ver van de grauwe fabrieken waar ze hun dagen sleten.
Na 1945, toen de ervaring van de strijd tegen de buitenlandse
bezetter de hoop op eenheid en samenhang in de gehele
Nederlandse bevolking had gewekt, was het voornemen de
wijken zodanig te construeren dat er een gemeenschapsleven
tot ontwikkeling zou komen. De 'wijkgedachte' was
daarbij de leidraad. 3
De wijkgedachte
De wijkgedachte behelst op stadsplanning-gebied het compromis
tussen de twee stromingen die in de naoorlogse fase
van de wederopbouw het politieke beeld bepaalden: de sociaal-democraten
en de katholieken. Zoals overal in de
maatschappij de tijdens de bezetting al voorbereide corporatistische
instanties werden opgericht, zo was de wijkgedachte
het idee dat op wijkniveau een 'gemeenschap' zou moeten
ontstaan van alle bewoners, ongeacht tot welke klasse
of zuil ze ook behoorden. Uitgangspunten van deze gedachte
waren: betrekkelijke kleinschaligheid, bestuurlijke decentralisatie,
organisatie van 'voorzieningen' per wijk en een
bepaalde stedebouwkundige opbouw (open blokken, gelijkvormigheid).
In de eerste decennia van de twintigste eeuw ging het bij de
stadsplanning dus met name om emancipatie van arbeiders.
Doel was hen goede en betaalbare woningen te verschaffen,
maar ook hen op te voeden tot een hoog niveau van gemeensehapsplicht.
Later groeide dit uit tot het streven het
hele maatschappelijke gebeuren te beheersen en te plannen.
4 Een voorbeeld hiervan is het al in 1935 ontworpen
Algemeen Uitbreidingsplan voor Amsterdam-West. De arbeiders
die het voorrecht hadden de fraaie tuinsteden te
betrekken, kregen ook in die jaren nog gemeentelijke woning-inspecteurs
op bezoek; deze controleerden of men wel
leefde volgens de criteria die in een dergelijke kwaliteits-
wijk verlangd mochten worden. Er heerste bij de overheid
angst voor de gevolgen van het verlies van gemeenschapsleven
bij de arbeiders wanneer deze in grote getale naar de
steden zouden trekken, van hun oude vertrouwde buurt
naar een nieuwe stadswijk. Daarom heeft men gezocht naar
methoden om dit gemeenschapsleven in de nieuwe stadswijken
opnieuw te laten ontstaan. Op het kleinschalige wijkniveau
zouden, door de organisatie van hun behoeften in
stedelijke voorzieningen bijvoorbeeld, burenhulp en wederzijds
dienstbetoon weer een plaats kunnen krijgen. Er werd
precies berekend hoeveel mensen er in een wijk moeten wonen
om eigen voorzieningen voor alle gezindten mogelijk te
maken. Ter illustratie: in Nederland moesten de wijken groter
zijn dan in Amerika, omdat hier naast een openbare
school ook nog een christelijke en een katholieke school
noodzakelijk was; in Amerika kon volstaan worden met één
algemene school. Verder moet men bij wijkvoorzieningen
vooral denken aan winkelcentra, openbare gebouwen, sociaal-culturele
centra, sportvelden, parken, enzovoort.Î
Aldus dacht men te kunnen voorkómen dat zich in de van
hun basis op het platteland of in de oude volksbuurten losgeslagen
en in de nieuwe stedelijke gebieden geconcentreerde
massa's, krachten konden ontwikkelen die een bedreiging
vormden voor de machtsverhoudingen in de maatschappij.
De wijkgedachte werd tijdens de oorlog ontwikkeld en in
1945 geformuleerd door een groep Rotterdamse stedebouwkundigen
onder leiding van Ir. A. Bos in een publikatie
getiteld 'De stad der toekomst, de toekomst der stad,.6
In 1947 wijdde Dr.Ir. J.T.P. Bijhouwer te Wageningen zijn
inaugurele rede aan 'De Wijkgedachtet.f Uit deze rede citeer
ik enkele passages. Bijhouwer citeert op zijn beurt in zijn
rede enkele keren Dr. S. Hofstra: 'Sociale en culturele aspecten
van de wijkgedach te'P:
"De bezwaren tegen de grote stad komen slechts ten dele
neer op de uitgestrektheid, de onaantrekkelijkheid en de
dikwijls ongunstige woontoestanden. De pleiters voor de
wijkgedachte leggen vooral de nadruk erop, dat de mens in
de metropool als eenling leeft, dat het gezin zeer moeilijk
contact kan krijgen met andere gezinnen, dat het 'opgaan
in vluchtige contacten gepaard gaat met innerlijke eenzaamheid,
met een zich min of meer losgeslagen en ontworteld
gevoelen ... De grote stad, zoals die thans is, mist de beslotenheid,
de vertrouwde sfeer, waarin de mens zich volledig
thuisvoelt' (Hofstra).
Men zoekt dus naar de stadsvorm die bevorderen zal, dat de
onsamenhangende, oppervlakkige samenleving zich ontwikkelen
zal tot een verbondenheid, een gemeenschap. (...)
Men meent deze te vinden in de 'wijkgedachte', 'een streven
om door een regionale indeling der stad in wijken, die
inzake beperkte doeleinden van bestuur, inzake onderwijs,
recreatie, velerlei geestelijke en culturele activiteit, een min
of meer zelfstandig, van andere wijken afgegrensd geheel
vormen, het leven van de mens op een hoger sociaal en cultureel
plan te brengen, hem meer liefde voor de omgeving
waar hij woont te geven, dan in de stad die één groot agglomeraat
vormt, mogelijk is' (Hofstra). Men wil dus pogen in
de uitgestrektheid, de vormloosheid van de grote stad een
duidelijke geleding aan te brengen. De onderdelen, de wijken,
behoren een zekere zelfstandigheid te bezitten op cultureel,
sociaal, onderwijs- en bestuursgebied, zodat de gezinnen
zoveel mogelijk binnen de wijk kunnen leven, slechts
voor hun werk naar kantorenwijk in de binnenstad, de haven
en de industriegebieden behoeven te trekken, slechts
voor belangrijke concerten, tentoonstelling, theaterbezoek
en middelbaar of hoger onderwijs op het stadscentrum zijn
aangewezen. Doordat de gezinnen in een dergelijke 'complete'
wijk elkander ontmoeten op allerlei terrein, vele gemeenschappelijke
belangen bezitten en doordat doelbewust
zal worden gestreefd naar 'het versterken en op een hoger
plan brengen van het gemeenschapsgevoel' (Hofstra ), verwachten
de aanhangers van de wijkgedachte dat er een sterk
samenhorigheidsgevoel zal optreden."
Tot zover Bijhouwer in zijn inaugurele reden in 1947. He: