Tijdschrift Gezondheid en Politiek jaargang 1983 nr 1

28/ Tijdschrift voor gezondheid en politiek
krimping van de geneeskunde is een eerste mogelijkheid ter
interpretatie van Uw thema. Maar er is ook een tweede. Bij
deze interpretatie zorgt inkrimping er niet voor dat de buikriem
van de arts aangetrokken wordt, maar staat de gezondheidszorg
zelf op het spel. In deze zin betekent innovatie de
weg naar iets 'beters' dan wat tegenwoordig gezondheid
heet. In deze zin lijkt mij innovatie een deel van een heildronk
op de gezondheid.
Ik wil dus niet de institutionalisering van de ziekenzorg
door artsen ter discussie stellen. Dat had ik ook al zeven
jaar geleden kunnen doen, toen ik 'Grenzen aan de geneeskunde'
schreef. Ik wil vandaag het biocratische gezondheidsbegrip
ter discussie stellen, het operationaliseerbaar geworden
gezondheidsbegrip. En ik kan, zoals ik al zei, geen
nieuwe kennis aandragen, maar alleen over Uw thema spreken
vanuit de distantie. Nu luidt de titel die U mij hebt
voorgeschreven 'Gezondheid als onderdeel van kwaliteit
van het leven'. De titel is geschikt om drie basisbegrippen te
benaderen die voor mij discutabel zijn. Het zijn alle drie
sleutelwoorden uit de sociale politiek: enerzijds kwaliteit
van het leven, gezondheid, anderzijds het ziekenhuis., Om
wat afstand van deze woorden te winnen, wil ik ze één voor
- één onder de loep nemen: eerst het modewoord 'kwaliteit
van het leven' en 'gezondheid' - dan pas de ruimte-aanduiding
'ziekenhuis', waaraan U allen hier goed verdient.
Ik wil tegenover deze drie begrippen telkens een ander begrip
stellen. Tegenover kwaliteit van het leven: levenskunst.
Tegenover gezondheid: welbevinden. Tegenover ziekenhuis:
thuis. Kwaliteit van het leven is een neologisme. Het
komt uit hel Amerikaans. Ten tijde van oe olir crisis werd
'quality of life' een taalkundige aspirine. "Wanrieer we dan
geen groei lllt"er- nebben. dan op L 'n minst III t:el h. \\ dlllel!
van-het leven" heette het toen. Korte tijd was het modern
het woord als politiek zoethoudertje te gebruiken. Tegenwoordig
kan men aan het gebruik van het woord de onmondig
makende ecologen herkennen. In Europa zijn we nog
niet zover. Hier ontlokt de titel die U aan mijn referaat gegeven
hebt, nog geen glimlach. Wat betekent nu kwaliteit
van het leven voor mensen die dat woord serieus gebruiken?
Het woord 'onderdeel' in de titel zegt het al: kwaliteit van
het leven is een produkt. Het is een mythologisch produkt
van het soort waartoe ook het bruto sociale produkt behoort:
een optelsom van appels, peren en gloeilampen. Zieken
dagen en uitstapjes, schoolbanken en toiletten, waterzuiveringsinstallaties
en keizersneden worden daarin bij elkaar
opgeteld. Alles wat één van de drie wijdvertakte dienstverleningscolleges
als belangrijk en goed beschouwt, wordt
in de ketel gestopt. Kwaliteit van het leven is de vergaarbak
van zelfdefiniëring, zelfwaardering en zelfbevrediging van
dienstverlenende instanties. Zodra 'gezondheid' in deze brij
is meegekookt, is ze een maatstaf voor de mate waarin een
maatschappij zich niet goed voelt en afhankelijk is geworden
van de verzorging door experts.
Tegenover de hulpbehoevendheid stel ik de levenskunst, de
kunst om te lijden en te genieten. Levenskunst, kunst van
het lijden, welbehagen - dat zijn oude woorden, die blijkbaar
bij de grote groep van woorden horen, die niet meer
passen in het bestuurlijk spraakgebruik van de vorige sprekers.
Levenskunst schijnt in Duitsland een ongunstige klank
te hebben gekregen en 'op de gezondheid' wordt eigenlijk
alleen nog maar gedronken. En als er dan toch iemand over
de kunst van het lijden spreekt dan is dat een pastoor of
een sadomasochist of armenhater. Maar ook in een gesprek
met mensen zoals U laat ik mij deze oude woorden niet verbieden.
Levenskunst is dat wat mij en mijnsgelijken van het dier
onderscheidt. Ik zeg mijnsgelijken, opdat elke filantroop,
als hij dat wil. zich van mij kan distantiëren. Zelfs de worm
schrikt voor pijn terug, en ook vliegen worden door suiker
gelokt. Deze wezens draven In de teugels van hun genen, ze
dansen op de maat van hun instincten. Ik niet. Bij mij en
mijnsgelijken is pijn iets wat geleden wordt, en ik kan en wil
genieten van genot. Ik laat vreugde noch verdriet van me afnemen
- bij beide zoek ik steun. Dertig jaar geleden heeft
Victor van Weizsäcker het ervaren van genot en pijn tegenover
de prestatie gesteld, die in vreugde en verdriet tot uitdrukking
komt. De kunst van het lijden en de kunst van het
vieren zijn beide in de levenskunst verweven. Ze zijn van elkaar
afhankelijk als licht en schaduw, soms in het grauwe
licht van de nacht, soms in het felle licht van de middag.
Soms is de vreugde intens, soms als een enkele sporadische
inslag in een schering van verdriet en pijn geweven. Mijn bestaan
wordt niet zomaar vanzelf een kunstwerk door de
samenhang van cellen, maar door de overgeleverde levenskunst.
Wat Amerikaanse sociologen 'culture' noemen, noem
ik levenskunst. Of dan het eigen leven een kunstwerk
wordt, hangt ervan af of iemand door zijn cultuur in het
lijden en het zich verheugen opgevoed is. En dat is 'prestatie'
in de zin van de anthropologische geneeskunde, die
exact tegengesteld is aan wat U prestaties van de gezondheidszorg
hebt genoemd.
De kunst van het lijden heeft duizenden gezichten. Overal
heeft ze haar ideaal: hier neemt het ideaal de gestalte van
Boeddha aan, daar van de gekruisigde, en daar weer van de
man aan de martelpaal of van Orestes. Wanneer en waaraan
er geleden wordt, wordt zoveel mogelijk bepaald door de
traditie. Hier kronkelt de vrouw in barensweeën, daar nauwelijks,
en ergens anders neemt de man de weeën in het
kraambed over. Elke cultuur bepaalt middels eigen mvther.