Musis september 2010 nr. 8 - Gemeente Schiedam

SEPTEMBER 2010 JAARGANG 16 NO 8 CULTUREEL MAGAZINE
€ 5,-

10 | 11 | 12 SEPTEMBER 2010
Het mooiste van
de stad!
Open
Ateliers
Open
Monumenten
dagen
Opera
aan
de Schie
Nacht
van het
water
Theater
aan
de Schie
Van de straat
straattheater
festival
Bekijk het op cultuurplu.nu

3 Musis
MUSIS september 2010
jaargang 16
no 8
ISSN 1568.9751
Musis verschijnt 11 maal per jaar
en informeert en opinieert
onafhankelijk op het brede terrein
van cultuur en samenleving.
Musis is toegelaten als
Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI)
8049 60 057
Uitgever: Stichting Musis
Bestuur:
Jan Franken, Dick Jansen, Loe Koppejan - voorzitter,
Jos Poolman, Karin Visser, (vacature)
Redactie en administratie:
Broersvest 75-77
3111 ED Schiedam
Telefoon: 010 473 55 18
E-mail: redactie@musis.info
Hoofdredacteur: Hans van der Sloot
Redactie:
Jeroen ter Brugge, Theo van Giezen,
Sjef Henderickx, Jack Tsang, Rikkert Wijk
Tekstredactie: Harriet Kruse
Eindredactie: Laurens Priester
Abonnement: minimaal € 32,50
(jaarabonnement 2010)
(een hogere bijdrage wordt zeer op prijs gesteld)
op rekeningnummer 81.33.79.555 Fortis
Opzeggingen schriftelijk 2 maanden
voor beëindiging abonnementsperiode.
Advertentie-exploitatie:
DK media, Schieweg 93, 2627 AT Delft
Telefoon: 015 256 60 10
Mobiel: 06 285 993 70
MUSIS ONLINE OP
http://archief.schiedam.nl/
Van januari 2009 tot de maand voorafgaand aan
het laatste nummer (juli/augustus 2010) is Musis
volledig leesbaar op de website van het
Gemeentearchief Schiedam / publicaties.
Het Musisarchief is volledig doorzoekbaar.
Alle auteursrechten en datarecht berusten bij
Stichting Musis en de auteurs. Het onderwijs en
educatieve instellingen kunnen op Musis een beroep
doen bij het geschikt maken van onderwerpen voor
lessen en projecten.
Lithografie en druk: TDS printmaildata, Schiedam
Alle auteursrechten en datarecht berusten
bij Stichting Musis en de auteurs.
Omslag: De smaak van de 19 de eeuw
in een Schiedams jeneveraffiche, circa 1900.
Collectie Gemeentearchief Schiedam
Inhoudsopgave
4 Antropoloog observeert Nieuwland
10 Het Westwijkgevoel is nog springlevend
15 Het Groot Vlaardings Prentenboek
20 Museumvondsten
22 Column
25 Henk Slechte: een reactie
26 Ger Lagendijk: spelersmakelaar en gangmaker
30 Opnieuw De Washington
Vlaardingen. Toeval of treffer?
Met gepaste (en contractueel vastgelegde) regelmaat publiceert Vlaardings
stadsdichter Aat Rolaff zijn elegante poëzie in een oplage van dertigduizend
in het huis-aan-huisblad Groot Vlaardingen. Met grote instemming van het
stadsbestuur. Tot Rolaff in zijn gedicht Stadhuis een paar vinnige opmerkingen
maakte over het college. Aanleiding was de manier waarop wordt omgegaan
met het stadhuisontwerp, waarin gemaakte afspraken met de bevolking terzijde
worden geschoven. Dit gedicht nu, kan wel worden gelezen op de gemeentelijke
website, maar is verder buiten de waarneming door het publiek gehouden.
Toeval? Het kan. Blijkt het een treffer te zijn dan hoort u dit als eerste!
Stadhuis
De kop eraf, de kelderlaag blijft zitten,
De doorsteek ook (we zitten niet te pitten):
De uitkomst van een sluwe schaakpartij
Of splinternieuwe-bezem-vegerij -
De vensters worden kleiner, staat erbij.
Dat scheelt een jas - want minder glas te kitten -
En binnenshuis wat gas bij kou en hitte,
Zo leert de krant. Hoera! Hoezee! Joechei!
Maar kijk hoe men het volk hier knipt en scheert
En wie hier dwaalt, ten ha(l)ve is gekeerd.
Vertrouwend dat de weerzin wel zal zakken,
Werd 'Tégen!' 'Vóór!', de kiezer gepasseerd.
De politiek die mint wie kan verlakken,
Zet ieder die nog hoopvol koos te kakken!
Aat Rolaff / Stadsdichter 2010-2011
Verder veel cultuur in dit nummer. Heel veel cultuur.

Antropoloog
"Ik bedrijf sociale antropologie met een observerende camera",
verklaart Meyknecht. "Ik draai het liefste gebeurtenissen.
Daar moet je de tijd voor nemen en deze film is in anderhalf
jaar tot stand gekomen. Ik denk dat je daardoor mensen
aan het woord kunt laten van wie de stem anders nooit
gehoord wordt. De mensen die het voor het zeggen hebben,
zijn heel slecht geïnformeerd over wat er in de basis van de
samenleving gebeurt. Daar komen ze niet binnen. Kijk maar
eens naar een man als burgemeester Wolfson van Utrecht
als hij met een cameraploeg van Nova de zogenaamde
tekst: Han van der Horst
foto's: Steef Meyknecht
observeert Nieuwland
en in oktober kijken wij mee
Drie jaar bewoonde filmmaker/antropoloog Steef Meyknecht een flatje boven de voormalige
bibliotheek op het dr. Wibautplein 147. In oktober is het resultaat van dit verblijf op TV Rijnmond te
zien: een driedelige serie over het leven en streven in Nieuwland. Titel: Rook, Gezag en Rummikub.
Meyknecht doceert visuele antropologie aan de universiteit van Leiden. De serie is dan ook geen
gewone documentaire, maar het filmisch verslag van sociaalantropologisch onderzoek dat door
beeld en geluid zo voor iedereen toegankelijk wordt. Op 18 september vindt in Nieuwland de
– besloten – première plaats. Meyknecht vindt dat de mensen die hem met camera en al in hun
dagelijkse doen hebben toegelaten, de eersten horen te zijn die het product in zijn geheel te zien
krijgen. Hij gaat er overigens ook anderen bij uitnodigen: de gezagsdragers en de beleidsmakers
die met hun maatregelen een grote maar vaak onbedoelde invloed uitoefenen op het leven aan de
basis van de samenleving.
Uli's tabakswinkel aan de Troelstralaan
probleemwijken ingaat. Hij spreekt met de tien procent blanke
ouderen die nog in de wijk wonen, want met hen kan hij zich
verstaanbaar maken. Hij aait de Marokkaanse en de Turkse
kindertjes over hun bol en dat is het dan. De grote Turks-
Marokkaanse middenmoot spreekt hij niet, want die kan
hij slecht verstaan. Wel zegt hij dat hij keihard zal optreden
tegen hun kinderen, de overlast gevende hangjongeren. Zero
Tolerance. Een forse beslissing, gebaseerd op heel weinig
informatie. Het gaat mij er niet om of dat goed of slecht is.
Ik stel dat vast. Ik vind het leuk om dat soort dingen te laten
Musis 4

zien. Het gaat mij erom bloot te leggen wat er gebeurt. En wat
ik zie is ook helemaal niet om altijd somber van te worden.
Een wijk als Nieuwland is heel vitaal. Van die vitaliteit kun
je als overheid wel of geen gebruik maken. De kracht van de
antropoloog ligt in de observatie. Ik heb een jaar lang elke
dinsdagmiddag de lerarenvergadering bijgewoond van de
islamitische basisschool op de Piersonstraat. Dat is de perfecte
manier om de sfeer te leren kennen. Aan de andere kant
heeft de school alle tijd om aan mij en mijn persoonlijkheid te
wennen, zodat eventuele argwaan alle tijd krijgt om te slijten."
Ups en downs
Met nadruk uitgenodigd voor de première van Rook, Gezag
en Rummikub zijn Uli Schenkers, eigenaar van de voormalige
sigarenzaak op de Troelstralaan en de hangjongeren die
zijn vaste klanten waren, de dames van de Rummikubclub
Het Puttertje,die elke donderdagochtend hun lievelingsspel
spelen op de mgr. Nolenslaan, juffrouw Kevser Özen en haar
collega's van groep acht op de Ababilschool en de potige
wijkagent Ferry Lockhorst met zijn team. Het zijn hun ups
en downs, hun dromen en nachtmerries die de reeks dragen.
Meyknecht zelf komt niet aan het woord. Waarom is dat en
wat is het bijzondere aan visuele antropologie? Hij licht dat
toe aan de hand van zijn eigen leven en streven. "Ik ben
5 Musis
geboren in Nijmegen in 1951. Daar ben ik school gegaan tot
ik op mijn twintigste naar Amsterdam vertrok om aan de Vrije
Universiteit culturele antropologie te studeren. Later ben ik
ook nog naar Leiden gegaan om daar visuele antropologie te
doen. Je moet weten, ik heb altijd gefotografeerd. Ik ben nog
fotograaf en dan kom je natuurlijk dicht bij film. Antropologen
hebben dat medium trouwens al vroeg leren gebruiken. Mijn
afstudeerproject was ook een film – van zeventig minuten –
over het nieuwjaarsfeest Biket Jatra in Nepal."
Meyknecht toont twee vuistdikke mappen. Dat zijn de
begeleidende scriptie met de bijlagen. "Ik moest toen nog
werken met super acht. Dat was vreselijk getob. Het geluid
nam je op met een aparte bandrecorder en dat moest dan
allemaal synchroon lopen. Het was een hels karwei om dat
dan goed te krijgen."
Van de hel in de hemel
Steef Meyknecht
Alleen als je er
bij hoort kun je
de dingen van
binnenuit bekijken.
Dankzij video en computertechniek zijn de visuele
antropologen van de hel in de hemel beland. Omdat geen
peperduur filmmateriaal meer nodig is, zijn de kosten
spectaculair gedaald. Monteren en het toevoegen van geluid
gaat nu onvergelijkelijk veel gemakkelijker. Wat niet wil
Alle krantenartikelen over Vogelaarwijken spookten door mijn hoofd.

Een wijk als Nieuwland is heel vitaal.
Van die vitaliteit kun je als overheid
wel of geen gebruik maken.
zeggen dat het maken van een antropologische documentaire
een fluitje van een cent is geworden: filmen blijft een vak dat
men zich alleen met de inzet van veel tijd en moeite eigen
kan maken. Meyknecht: "Denk bijvoorbeeld aan verdichting
van tijd. Je laat een gebeurtenis die uren duurt, in vier minuten
zien, maar dan zo dat het voor de kijker vanzelfsprekend lijkt
dat die uren ook gepasseerd zijn. Dat is een hele kunst."
Meyknecht doceert die kunst aan de universiteit van
Leiden. Wat is het verschil tussen visuele antropologen en
afgestudeerden van de filmacademie? Meyknecht: "Stel:
iemand van de filmacademie draait een item over bejaarden
die moeite hebben met het gebruik van de lift. Hij zoekt dus
een paar bejaarden die daar moeite mee hebben en filmt
ze. Ook laat hij deskundigen aan het woord. Een visuele
antropoloog gaat observeren in het verzorgingstehuis. Hij
ziet hoe bejaarden moeite hebben met het bedienen van de
lift maar de kans is groot dat hij ook waarneemt, hoe dat
probleem een uitingsvorm is van iets veel groters. En dat
laat hij dan met zijn camera zien. Ik maak mijn studenten
om te beginnen duidelijk, dat zij goed onderzoek moeten
doen. Dan krijgen zij de nodige techniek over continuïteit en
tijdsverdichting. En ze moeten laten zien dat ze daarmee om
kunnen gaan door een heel klein filmpje te maken van een
minuut of vijf over een feest of een verjaardag in hun eigen
familie. Aan het eind van het tweede semester moeten de
studenten dan in staat zijn om een kleine documentaire te
maken. Een jaar geleden heeft een studente van mij – Mieke
Witkamp – bijvoorbeeld een heel mooi filmpje gemaakt over
bejaardenboksen in Rotterdam. Zij hadden Bep van Klaveren
nog gekend."
Eerste schooldag Ababil
Links Juf Kevser Özen, groep 8 Abadil, rechts Juf Tugba Gungor
Voor de tabakswinkel van Uli Schenkers

Eerste schooldag Ababil
"Heel wat van mijn studenten zijn documentairemaker geworden.
Ik maak ze duidelijk, dat ze in de grote concurrentiestrijd
alleen kans maken als ze heel goed onderzoek doen
en daardoor iets vinden dat nieuw is, dat nog niet bekend is.
Dat lukt alleen door je in je onderwerp onder te dompelen.
Participerende observatie heet dat. Je gaat deel uitmaken van
de gemeenschap die je beschrijft. Daarom heb ik ook dat flatje
in Nieuwland betrokken. Alleen als je er bij hoort, kun je de
dingen van binnenuit bekijken. Daarbij is het wel noodzakelijk
dat je te allen tijde jezelf blijft. Als je een rol speelt, dan wordt
dat meteen afgestraft, vooral als je probeert je dommer of
armer voor te doen dan je in werkelijkheid bent. Dat hebben
mensen feilloos door. Door die participerende obervaties kom
je voorbij de clichés uit de krant en de politiek. Anders dan
mis je de emotie en dan mis je de sfeer. Die zijn essentieel om
werkelijk te begrijpen wat er aan de hand is. En dat kost veel
tijd. Mijn geluidsmensen lopen soms weg. Die vervelen zich
kapot. Ik sta daar de hele dag rond te hangen, maar we filmen
niet de hele tijd. Ik sta processen te volgen en dat houden zij
niet vol. Er gebeurt veel van hetzelfde zeggen ze, het gaat
maar door. Maar ik ben al tevreden als ik aan een hele dag
filmen twee minuten bruikbaar materiaal overhoud."
"Mijn God, wat een wijk"
Ook in Nieuwland slaagde Meyknecht er naar eigen zeggen
in de clichés te overstijgen. "Mijn God, wat een wijk. Ik
7 Musis
ging dus voor het eerst naar mijn flatje, Wibautplein 147.
Staat me er een hele groep van die jongens voor de deur.
Dat zag er dreigend uit en ik dacht: nu moet ik mij wel een
houding geven. Alle krantenartikelen over Vogelaarwijken
spookten door mijn hoofd, maar zij zeiden 'dag meneer'
en hielden de deur voor mij open.. Ik wilde ook het gezag
in mijn documentaire opnemen. Ik kwam in contact met
een buurtagent – boom van een kerel – die heel goed was
ingevoerd. Die man heeft de dienst verlaten, want hij moest
van de korpsleiding een buurtagentcursus volgen waarin
hij moest leren drie soorten psychologie van elkaar te
onderscheiden. Ook verwachtten ze van hem, dat hij een
werkstuk schreef over de plaatselijke politiek van Rotterdam.
Terwijl ik concludeerde: die man moet geen les krijgen. Die
moet les geven. Nou speelt zijn opvolger een belangrijke rol
Ik draai het liefst gebeurtenissen.
in de film, Ferry Lockhorst, ook een boom van een kerel.
De school heb ik erin gebracht om iets van de dynamiek
in de wijk te laten zien en de dames van de Rummikub
vertegenwoordigen de geschiedenis. Zij zijn allemaal een
jaar of tachtig en zij vertellen hoe het vroeger was en hoe
ze het heden meemaken. Uli's sigarenwinkeltje was een
belangrijk ontmoetingspunt in de buurt waar de jongeren
terecht kunnen. Het is verbijsterend dat planologen nog steeds
wijken ontwerpen met huizen en groen en straten en alles,
maar dat zij geen ruimte maken voor ontmoetingspunten. In
de ontwerpen van nieuwe wijken zit nergens een buurthuis.
En ondertussen verbazen de lui die het voor het zeggen
hebben, zich erover dat kinderen lastig zijn. Dat komt omdat
ze planologisch zo raar bezig zijn. Alsof er geen kinderen
geboren worden."
Diverse subsidiegevers
Steef Meyknecht heeft Nieuwland niet zelf ontdekt. Hij
werd op de wijk gewezen door de Delftse onderzoekers
Leeke Reinders en Mariska van Meijeren, die in opdracht
van Woonplus onderzoek moesten doen naar het Nieuwe
Tuinen Project. Meyknecht: "Reinders vroeg mij om voor zijn
eindverslag de fotografie te verzorgen en een filmplan te
schrijven. Woonplus heeft dat toen gefinancierd. Zo heb ik
Nieuwland ontdekt. Door die fotografie kwam ik in contact
met het onderwerp en besloot ik een scenario te schrijven. Als
je met zo'n project start, dan moet je eerst bij de omroepen
een uitzendgarantie zien te regelen. Dat is mij uiteindelijk
bij RTV Rijnmond gelukt. Dat komt misschien door het
enthousiasme van Kees van der Wel, de adjunct-directeur.
Hij is zelf in Nieuwland opgegroeid. Op basis daarvan kon
ik ondersteuning krijgen van diverse subsidiegevers. Ook
Kijk eens naar de Mgr. Nolenslaan. Dat is de leukste winkelstraat
van Schiedam. Daar is het altijd druk. Daar kennen ze geen leegstand.
Dat komt door de inzet van allochtone ondernemers.

Woonplus Schiedam
Valeriusstraat 3-5
3122 AM Schiedam
T (010) 20 45 100
Openingstijden
Maandag t/m vrijdag
08.30 uur tot 17.00 uur
Internet
www.woonplus.nl
www.woonstadschiedam.nl
Wij zijn trots op het mooie, historierijke
Schiedam. U ook? Om de
charme van Schiedam te behouden,
gaan we zorgvuldig te werk bij de
renovatie van oude panden. Ons
werk houdt echter niet op bij de
ontdekschiedam.nu
Stichting Promotie Schiedam
Buitenhavenweg 9
3113 BC Schiedam
010 473 30 00
info@vvvschiedam.nl
Openingstijden
maandag t/m vrijdag: 9.00 - 17.30 uur
zaterdag: 10.00 - 17.00 uur
www.vvvschiedam.nl
www.ontdekschiedam.nu
ontwerp: 300procent fotografie: Fleur Kooiman, Fun-Key events, Inge van Haastert, Jan van der Ploeg
voordeur. Zo besteden we bij renovatie,
nieuwbouw en ook bestaande
woningen zoveel mogelijk aandacht
aan de directe omgeving. Want
Woonplus wil dat ú prettig woont in
Schiedam.
Woonplus Schiedam is een maatschappelijk betrokken vastgoedonderneming.
Wij staan voor goed onderhouden woningen, een gevarieerd woningaanbod,
een prettige woon omgeving en een vitaal Schiedam.
Schiedam bruist
in september!
Schiedam staat bol van de evenementen in
september. Met Cultuurplu, de overkoepelende
naam voor alle evenementen die op 11 en
12 september plaatsvinden, opent het culturele
seizoen. Bijzondere panden zijn open voor het
publiek in het kader van Open Monumenten dagen
en Open Ateliers. Tijdens Opera aan de Schie
zingen solisten en koren prachtige operastukken.
En voor de Nacht van het Water is de Plantage
zaterdagavond gevuld met moderne kunst.
Op zaterdag 18 september is er een boekenmarkt
en een culinaire markt in de binnenstad. In
Winkelcentrum Hof van Spaland is er dan een
Culturele uitmarkt. Het laatste weekend van
september is de stad in de ban van de
Brandersfeesten met onder meer de Gondelvaart.
Kijk voor de Uitagenda op www.ontdekschiedam.nu.
Musis 8

Eerste schooldag Ababil
Woonplus, de gemeente Schiedam, het VSB-Fonds en het
Fonds Schiedam Vlaardingen hebben hun steentje bijgedragen.
Maar het zijn er meer en ook van buiten de regio. Na mijn
eerste onderzoek kon ik toen gaan draaien. Dat hebben we
bijna een jaar gedaan – tot april 2010."
In die periode is Steef Meyknecht van Nieuwland gaan
houden. Als je hem zo hoort, dan komt het wel goed
allemaal, ook al is er nog een lange weg te gaan en ook al
zit het leven vol onverwachte en onverdiende tegenslagen.
Hij zegt: "Ik wil niet de indruk wekken dat het in Nieuwland
allemaal somberheid is. Dat is niet het geval. Het is een heel
dynamische wijk. Kijk eens naar de Mgr. Nolenslaan. Dat is
de leukste winkelstraat van Schiedam. Daar is het altijd druk.
Daar kennen ze geen leegstand. Dat komt door de inzet van
allochtone ondernemers. Zij maken misschien niet veel omzet,
maar ze zijn er wel en ze geven om het winkelcentrum. Ze
werken zich uit de naad, zes dagen per week en twaalf uur
per dag. Bijna geen vakantie. Op de Ababilschool heb ik
kinderen ontmoet met een ongelooflijke taalachterstand,:
kinderen die heel goed kunnen rekenen, hebben toch moeite
met sommen omdat ze tegenwoordig in taal zijn ingekleed.
En dan begrijpen ze het niet en halen toch een laag cijfer voor
een vak waarin ze echt getalenteerd zijn.
En heel weinig mensen hebben weet van de Turkse vrouwennetwerken
in de wijk. Toch zijn die er maar ze blijven buiten
de eigen kring onzichtbaar. Je komt er pas achter als je zo'n
wijk ingaat en er lang blijft om te kijken en te luisteren. Je
komt er niet achter als je er een paar dagen heen gaat, vragen
stelt, formulieren invult en een rapport opstelt. Neem Uli: die
is drie jaar bezig geweest om van de gemeente 3000 euro
krediet te krijgen voor zijn winkeltje. Drie jaar. Steeds kwamen
formulieren opnieuw. Steeds moest hij nieuwe gegevens
indienen. Die procedure was eindeloos veel kostbaarder dan
het gevraagde krediet bedrag, € 3000,-. Had men zich meer
9 Musis
verdiept in het gebeuren rondom het winkeltje en Uli zijn rol
dan hadden de ambtenaren zich misschien het belang kunnen
realiseren. De buurtagent Ferry Lockhorst deed dat in ieder
geval wel. Hij zag Uli als een belangrijke 'partner'. Dat hebben
we allemaal kunnen laten zien.
Antropologen willen altijd maar ver op reis, naar Afrika, Azië
en Zuid-Amerika. Ik zeg blijf hier. Antropologen kunnen in
wijken als Nieuwland goud naar boven brengen. Zij kunnen
zichtbaar maken hoe al die politieke issues er op een klein
oppervlak werkelijk uit zien, waar de echte kansen liggen
en de wezenlijke knelpunten. Als overheden meer gebruik
maakten van antropologisch onderzoek, dan zouden ze veel
Bezoek de website van Steef Meyknecht:
www.steefmeyknecht.nl
De documentaire Rook, Gezag en Rummikub wordt uitgezonden
door RTV Rijnmond op 31 oktober, 7 en 14 november.

Het Westwijkgevoel
Op de middelbare school luisterde ik
met enig ongeloof naar de docent Frans,
die vertelde dat veel inwoners van Parijs
praktisch hun hele leven doorbrengen
in hun eigen wijk, en behalve voor hun
dagelijks werk, andere delen van de stad
zelden of nooit betreden.
Genoegen nemen met een leven op een
beperkt oppervlak en vrijwillig afzien van
de verlokkingen van een wereldstad: ik kon
het mij maar moeilijk voorstellen. Ik had
altijd gedacht dat Parijzenaars voortdurend
bezig waren zich massaal te vertreden
in de Jardin de Luxembourg, dat ze 's
avonds uit alle hoeken van de stad naar
de Champs Elysées stroomden om er
op een terrasje een glas wijn te drinken,
dat ze op zondagen als mieren door het
Louvre krioelden en zich verdrongen rond
de Mona Lisa, en zich vervolgens naar de
Eiffeltoren spoedden om vanaf de top een
trotse blik te werpen op hun Eeuwige Stad.
Het dagelijks leven van het gros van de
Parijse bevolking ziet er natuurlijk een
stuk minder romantisch uit. Ook al wonen
ze dan in een stad met wereldfaam, hun
dagen verlopen net eender als die van 99
procent van de mensheid. Dat wil zeggen,
ze doen boodschappen, kopen een krantje,
drinken een glas bier en gaan eens naar
de bioscoop, en dat doen ze inderdaad
allemaal in hun eigen wijk, want waarom
zouden ze kilometers reizen om dezelfde
dingen in een ander deel van de stad te
doen?
tekst: Peter de Lange
foto's: Eric van Straaten
is nog springlevend
Wat voor Parijs geldt, geldt voor alle steden, groot en klein.
Het leven van de meeste mensen speelt zich af op een paar
vierkante kilometer. Ze begeven zich alleen buiten hun
vertrouwde omgeving als daar een noodzaak voor is. Die
gedachte trof mij toen ik afgelopen zomer meewerkte aan
Buiten Beeld, een kunstproject in de Vlaardingse Westwijk.
De Westwijk was voor mij tot op dat moment gewoon een
van de wijken in de stad waar ik al 35 jaar woon. Ik kom er
zelden, alleen als daar een aanleiding voor is – zie boven.
Ik had nooit overwogen dat het omgekeerde óók geldt. Dat
Westwijkers zelden in het centrum van Vlaardingen komen.
Zij wonen, winkelen en sporten in hun eigen wijk, en vaak
werken ze er nog ook. Hun kinderen gaan er op school en in
veel gevallen woont de familie een paar straten verderop.
Dat de Westwijk een op zichzelf staande leefgemeenschap is
met een geheel eigen karakter die in menig opzicht verschilt
van andere delen van Vlaardingen ontdekte ik tijdens een
serie openbare gesprekken die ik voerde met wijkbewoners.
Deze talkshow was bedacht door Ineke Hagen en Eric van
Straaten, de initiatiefnemers van Buiten Beeld. De gesprekken
vonden plaats in een speciaal voor de gelegenheid gebouwd
houten chaletje in het park langs de Buys Ballotsingel. Dit
plantsoen is door eerdere Buiten Beeldactiviteiten de laatste
jaren uitgegroeid tot een levendige ontmoetingsplaats voor
wijkbewoners.
Buiten Beeld is een kunstproject met veel gezichten, dat
telkens op een andere manier tracht wijkbewoners door
middel van kunst nader tot elkaar en tot hun wijk te brengen.
Musis 10

Waarbij het begrip kunst lichtvoetig wordt benaderd. De ene
keer door schoolkinderen op pad te sturen met een camera en
met de opdracht buurtbewoners te interviewen over wat zij
mooi en lelijk vinden en daar foto's van te maken. Een andere
keer door een modeshow te organiseren met door bewoners
ontworpen kleding en aansluitend een gondelvaart door de
Wetering, inclusief een zingende gondelier. Het plaatsen van
nieuwe beeldhouwwerken in het plantsoen langs de singel
loopt als een rode draad door het project. De wijkbewoners
mogen meebeslissen over de beeldenkeuze. Om hen op weg
te helpen wordt jaarlijks per bus een excursie gemaakt naar
een beroemde beeldentuin, zoals Middelheim bij Antwerpen
of Kröller-Müller op de Veluwe.
Kunst moeilijk en elitair? Het succes van Buiten Beeld bewijst
het tegendeel. Ieder programma trekt weer een schare
nieuwe belangstellenden, en de busreis is ieder voorjaar het
onbetwiste hoogtepunt. "Die is ieder jaar zwaar overtekend,
de mensen vechten bijna om een plaats. Er zijn er bij die hun
vakantie er om verzetten. Mensen die geen plaatsje kunnen
krijgen, bellen me op in paniek," aldus Ineke Hagen. Eric van
Straaten vindt vooral de open en onbevangen wijze waarop
de Westwijkers tijdens deze excursies zelfs de wildste, meest
abstracte kunstuitingen tegemoet treden opmerkelijk. "Je zou
denken: daar moeten ze niks van hebben, maar ze zijn juist
heel nieuwsgierig. Dan staan ze voor een bizar, onnavolgbaar
roze beeld, waarvan jij zelf ook geen idee hebt wat het
voorstelt, en dan hoor je commentaren als: wat leuk is dat
nou toch, hoe verzint iemand zo iets bijzonders."
Tot nu toe heeft Buiten Beeld in overleg met de bewoners
twee nieuwe beelden in het park bijgeplaatst en dit najaar
volgt het derde, 'De Offerboom', een kunstwerk van Alphons
ter Avest. Daarmee wordt feitelijk een traditie voortgezet die
de stedenbouwkundigen Van Tijen en Maaskant ruim een
halve eeuw geleden begonnen. Kunst vormde in hun ontwerp
van de Westwijk een essentieel onderdeel; zij ontwierpen heel
bewust een wijk waar het naoorlogse vooruitgangsgevoel
overheerste en waar niet alleen de moderne woningen, maar
ook de royaal bemeten groenvoorzieningen en de daarin
uitgestalde sculpturen optimisme en levensvreugde moesten
uitstralen.
De talkshow ging op zoek naar de effecten van dit Westwijkgevoel.
Hebben de stedenbouwkundige uitgangspunten
van toen inderdaad een prettig woonklimaat geschapen?
Hoe was dat merkbaar in het dagelijks leven? En hoe
verloopt het leven vijftig jaar later in dezelfde wijk? Daarover
gingen de gesprekken in het chalet alias 'het tuinhuisje' vier
achtereenvolgende zondagmiddagen in mei en juni. Thema's:
het woongenot in de eerste jaren, opgroeien in de Westwijk
in de jaren zestig, vakantie, de middenstand. Gasten: elf
(oud-)wijkbewoners, vertellend uit eigen ervaring. Publiek:
Westwijkers van alle generaties, maar voor het merendeel
middelbaar en ouder.
11 Musis
Buiten Beeld is een kunstproject met veel gezichten, dat telkens op
een andere manier tracht wijkbewoners door middel van kunst nader
tot elkaar en tot hun wijk te brengen. Waarbij het begrip kunst
lichtvoetig wordt benaderd.

Opvallend aan het relaas van alle gasten was de ronduit
waarderende toon waarop zij over hun wijk spraken. Zonder
uitzondering hadden zij die in hun hart gesloten. Moederstad
Vlaardingen speelt in hun leven een ondergeschikte rol – de
oudere jeugd gaat er naar het café (uitgaansgelegenheden
zijn er in de wijk niet) en de volwassenen doen er de
boodschappen die in de wijk niet te krijgen zijn (zoals
kleding en huishoudelijke apparatuur). Dat winkelen buiten
de wijk is overigens een verschijnsel dat pas van pakweg
de laatste twintig jaar dateert. In den beginne was de wijk
zelfvoorzienend, de middenstand vertegenwoordigde praktisch
alle branches. "Om de hoek kon je vrijwel alles kopen,"
vertelde de gepensioneerde garagist en autodealer Kees van
Dalen en een van de eerste ondernemers in de wijk.
Bij de bouw van de Westwijk was het idee dat alle winkels aan
één centraal plein zouden worden samengebracht. Uiteindelijk
werd de middenstand verdeeld over vier kleine centra. De
bezetting daarvan is door de schaalvergroting inmiddels zo
uitgehold, dat nu het oude plan weer actueel is: alle winkels
bij elkaar. Wanneer de economie voldoende is aangetrokken,
wordt de Dr. Wiardi Beckmansingel de winkelstraat van West.
Murat Çiçek zou dat toejuichen. "Samen staan we sterker,"
verklaarde deze Turks-Koerdische bakker annex supermarkt-
eigenaar. Çiçek is een van de succesvolste allochtone
ondernemers in de wijk. Met zijn brede assortiment
(alleen al dagelijks 70 soorten vers brood) trekt zijn winkel
aan de Wiardi Beckmansingel klanten van zo'n beetje
alle nationaliteiten die in de wijk wonen – en dat zijn er
tegenwoordig zeer vele. Sinds halverwege de jaren 1970 onder
invloed van de toenemende welvaart de trek vanuit de flats
in de Westwijk naar de eengezinswoningen in Holy op gang
kwam, hebben zich grote aantallen Turken, Marokkanen,
Somaliërs, Antillianen en onderdanen uit de oostelijke
EU-landen in de wijk gevestigd. Hun komst heeft het aanzien
van de wijk veranderd, maar het karakter ervan niet wezenlijk
aangetast, eerder bevestigd: het is nog steeds een wijk waar
de lagere sociale klassen de goedkope flatwoningen bezetten
en de eengezinswoningen worden bewoond door de iets beter
betaalden. Ondanks verhalen over verpaupering, lijkt het gros
van de huidige bewoners net zo zuinig op zijn woning als de
eerste generatie Nederlandse Westwijkers. En ook de Turkse
jongetjes die er op het grasveld voetballen verschillen weinig
van de Hollandse knulletjes die een halve eeuw geleden op
dezelfde plaats een balletje trapten.
Wel kun je vaststellen dat er barstjes zijn ontstaan in het
solide fundament onder de wijk. Jongeren die er in de
beginjaren opgroeiden, beleefden de wijk als een hechte
eenheid, als een van de rest van de wereld afgesloten
circuit met een duidelijke eigen sociale code. Voor de
huidige wijk gaat dat niet meer op. Die is onderdeel
geworden van een geglobaliseerde en gefragmentariseerde
wereld. Satellietschotels stellen iedereen in staat zijn eigen
tv-programma te kiezen in zijn eigen taal.
Vijftig jaar geleden moest een woonwijk aan heel andere eisen
voldoen dan een tegenwoordige nieuwbouwwijk. Zo kort na
de oorlog had nog vrijwel niemand een auto en dat betekende
dat alle voorzieningen in de wijk zelf te vinden moesten zijn,
scholen, winkels, medische zorg, het bejaardentehuis. Door
die kleinschaligheid ontstond een intieme samenleving, waar
iedereen elkaar kende, zo niet van naam, dan toch tenminste
van gezicht. De sociale controle was er groot, criminaliteit
kwam nauwelijks voor. De politie hield zich vooral onledig
met het vermanen van fikkiestokende kinderen en het
achternazitten van jongens op opgevoerde brommers.
De talkshow ging op zoek naar de effecten van dit Westwijkgevoel.
Hebben de stedenbouwkundige uitgangspunten van toen inderdaad
een prettig woonklimaat geschapen? Hoe was dat merkbaar in het
dagelijks leven? En hoe verloopt het leven vijftig jaar later in dezelfde
wijk? Daarover gingen de gesprekken in het chalet alias 'het tuinhuisje'
vier achtereenvolgende zondagmiddagen in mei en juni. Thema's: het
woongenot in de eerste jaren, opgroeien in de Westwijk in de jaren
zestig, vakantie, de middenstand. Gasten: elf (oud-)wijkbewoners,
vertellend uit eigen ervaring. Publiek: Westwijkers van alle generaties,
maar voor het merendeel middelbaar en ouder.
Musis 12

"Alleen op maandag mocht je geen vuurtje stoken, want dan
hingen de waslijnen vol hagelwit wasgoed. Kwam daar roet
op, dan kreeg je een ongenadig pak op je falie," vertelde
Eric Hulsman, opgegroeid in de Kamerlingh Onnesstraat.
Hij beleefde de nog in aanbouw zijnde wijk als een echt
speelparadijs. Veertig jaar later slenterend door de straten
van zijn jeugd, mist hij het rumoer van buitenspelende
kinderen. "De meeste zitten binnen, achter de spelcomputer,"
vertelden twee Marokkaanse pubermeisjes, die de huidige
generatie Westwijk-jongeren vertegenwoordigden. Frappante
overeenkomst met Hulsmans situatie van toen: veel kinderen
hebben nog steeds geen eigen kamer, de allochtone gezinnen
van nu leven onder dezelfde omstandigheden als de
Nederlandse gezinnen die indertijd gemiddeld drie kinderen
telden en moesten woekeren met iedere vierkante centimeter
in de krap bemeten flatwoningen. Hulsman: "Je had geen
centje privacy."
Ruimte was in die jaren van woningnood een relatief begrip.
Veel jonge gezinnen woonden noodgedwongen in bij familie
en hadden zelden de beschikking over meer dan één kamer.
Miep en Frits d'Achard, die als een van de eersten in de jaren
vijftig een woning in de Musschenbroekstraat betrokken,
voelden zich na jarenlang bivakkeren op een bovenkamer
aan de Schiedamseweg de koning te rijk met hun flat. Al
hun kennissen waren stikjaloers. Naar de maatstaven van
tegenwoordig gaat het om een zeer modaal appartement.
De D'Achards, van oorsprong Rotterdammers, bewonen
tegenwoordig een eengezinswoning aan de Jan de Rooijstraat.
Miep en Frits zijn zo aan de wijk verknocht geraakt, dat ze er
nooit meer weg willen. Toen zij zich er vestigden, was de wijk
nog een lege zandvlakte, ze moesten hun woonomgeving zelf
inrichten. De bestrating bestond uit rul zand bedekt met stalen
rijplaten. Wie 's morgens naar zijn werk ging, moest eerst die
platen met een ijzeren haak op hun plaats leggen, voordat
de auto kon worden gestart. "Anders liep je hopeloos vast
in het zand." Zulke kleine ongemakken schiepen een band
met de buren. Iedereen had modder aan z'n schoenen als
het had geregend en alle huisvrouwen deden boodschappen
in de schaarse noodwinkels waar voorlopig alleen de allernoodzakelijkste
levensbehoeften waren te krijgen.
Ineke Neerdervoort behoort tot een latere generatie Westwijkers,
maar ook zij zal niet snel meer verhuizen. Zij is zo dol
op haar wijk, dat ze er niet alleen woont en werkt, maar ook
op vakantie gaat. Zij is een van de zeer weinige Vlaardingers
die vakantie houden op de stadscamping aan de Van Baerlestraat.
Daar wonen Ineke en haar man de hele zomer. Een
enkele keer gaat ze een weekje naar het buitenland. Maar
eigenlijk gaat er niets boven haar caravan en haar eigen wijk.
"Op de flat heb ik geen buiten, alleen de galerij. Dat gemis
vul ik aan op de camping. Daar kan ik heerlijk in het zonnetje
zitten. Op vijf minuten fietsen van huis."
Andere Westwijkers krijgen in de zomer juist last van Fernweh.
Ze willen maar één ding: de wijk uit. Tot die groep behoren
Sofia Chellat en haar gezin. Zij gaan elk jaar in de zomer drie
weken op familiebezoek in Marokko. Ongeduldig telt Sofia de
dagen tot aan het vertrek. De lange, hete en gevaarlijke reis
– menig Marokkaans gezin wordt onderweg naar het vaderland
beroofd – neemt ze op de koop toe. Als in Tanger de
klep van de veerboot naar beneden gaat, barst ze in huilen
uit. "Dan ben ik eindelijk weer thuis!" Maar heimwee is een
dubbel gevoel, zegt Sofia. "Want ons leven ligt ook in de
Westwijk."
13 Musis

ALLES IN DE
BOEKHANDEL
Boekhandel J.S. van Leeuwen
Broersvest 85
3111ED Schiedam
Boekhandel Post Scriptum
Hof van Spaland 31
3121 CA Schiedam
MAAR OOK
COMPLEET OP
INTERNET
www.boekhandelvanleeuwen.nl
www.postscriptum.nl
Dat is pas comfortabel
wakker worden!
www.auping.nl
Auping Dublin Maximus
De Dublin Maximus is het meest chique lid van de Dublin boxspringfamilie. Dit
model biedt naast alle voordelen van de basisuitvoering ook nog eens
gestoffeerde matrassen met daarop extra comfort van een topper. En de
Dublin Maximus is nu ook voorzien met de goed ventilerende spiraalbodem,
..en dat voor een extra scherpe prijs!
* Deze prijzen gelden voor de maten: 160/180 x 200/210 cm. Inclusief hoofdbord, toppers,
10 argumenten om Coppens Slaapcomfort te gaan:
Kwaliteitsproducten voor een redelijke prijs Complete assortimenten van bekende merken
Betrouwbaar, persoonlijke aandacht Professioneel slaapadvies op maat Een gedegen goede service
Uitstekende garantie voorwaarden Gratis bezorging en vakkundige montage Goed bereikbaar
In een fantastisch monumentaal pand Met parkeerruimte voor de deur
Oranjestraat 64, 3111 AP Schiedam, Tel. (010) 426 87 17
Parkeren voor de deur!
Geopend: dinsdag t/m vrijdag 9.00 - 17.30 uur, zaterdag 9.00 - 17.00 uur,
koopavond op afspraak. Iedere 1e zondag van de maand KOOPZONDAG!

Vlaardings Prentenboek
Het Groot
Vlaardings Prentenboek
Het Groot
Vlaardings Prentenboek
De voortgang van Vlaardingen
De voortgang van Vlaardingen
Een verschijningsdatum wordt in de flyer niet vermeld
en dat is maar goed ook, verzucht Luth. Hij is al weken
achtereen van 's morgens vroeg tot 's avonds laat met het
boek in de weer. Honderdnegentig prenten ondertitelen, dat
gaat niemand in de koude kleren zitten. Zeker een secure
stadsarchivaris niet, die wil dat ieder woord klopt en dat de
historische feiten stuk voor stuk zijn gecheckt. Hij durft niet te
voorspellen hoe lang hij nog werk heeft aan het boek, dat hij
omschrijft als een 'megaproject'. Maar er is wel haast bij. Het
moet ruim voor Sinterklaas in de winkel liggen. Doorschrijven
is dus de boodschap.
Het Groot Vlaardings Prentenboek verdient om meerdere
redenen de aanduiding megaproject. Het is een kostbare en
tijdrovende onderneming die een stad zich slechts eens of
twee keer per eeuw kan veroorloven. In het ruim vierhonderd
pagina's tellende boek worden zo'n 190 platen bijeengebracht
die samen een beeld geven van de ontwikkeling van
Vlaardingen tussen 3000 voor Christus en de stad anno 2010.
Het maken van een verantwoorde selectie afbeeldingen alleen
al was een hersenbreker. De eigen historische collectie uit het
archief was bij lange na niet breed genoeg om alle gezichten
van de stad te tonen. Daarom werden ook prenten vergaard
uit de verzamelingen van Museum Vlaardingen, de Atlas van
Stolk in Rotterdam, het Maritiem Museum Rotterdam, het
Hoogheemraadschap Delfland, het Nationaal Archief en zelfs
van particulieren. Deze bronnen leverden samen ongeveer
110 platen. De overige tachtig werden in het afgelopen jaar
vervaardigd door zo'n twintig kunstenaars uit Vlaardingen
en omstreken. Dat geeft het prentenboek een zeer actueel
karakter. "Wie het over vijftig jaar openslaat, krijgt een zeer
goede indruk hoe Vlaardingen er in 2010 uitzag," aldus Luth.
15 Musis
H.J. Luth en M.P. Zuydgeest
m.m.v. J.P. ter Brugge
H.J. Luth en M.P. Zuydgeest
m.m.v. J.P. ter Brugge
13-08-2010 14:11:18
tekst: Peter de Lange
foto's: Stadsarchief Vlaardingen
is megacadeau
Stadsarchivaris Sta
Harm Jan Luth is overeenkomstig
zijn
beroep een ordelijk mens. Maar tegen zijn
gew gewoonte in, biedt zijn werkkamer al wekenlang
ee een chaotische aanblik. Bureau en bijzettafel
lig liggen bezaaid met papieren, verschillende
st stoelen worden bedekt door kleurrijke, kriskras
oover
elkaar geschoven platen en midden in
hhet
vertrek staat een stapel dozen waarvan de
bbovenste
zojuist is opengescheurd om de inhoud
te kunnen inspecteren. Een paar duizend flyers
waarin de verschijning van het Groot Vlaardings
Prentenboek wordt aangekondigd.
De wens om een dergelijk boek te maken leefde al langer
bij de stadsarchivaris. De verschijning van de 'Atlas van
Vlaardingen' in 1995 waarvoor het stadsarchief alle 48
reproducties van topstukken uit de eigen collectie aandroeg,
smaakte naar meer. Toen in 2007 het Groot Schiedams
Prentenboek het licht zag, met daarin 165 kunstzinnige
afbeeldingen van de oude en de nieuwe buurstad, stond voor
Luth vast dat Vlaardingen niet kon achterblijven. De 'gezonde
rivaliteit' tussen beide Waterwegsteden vereiste simpelweg
een antwoord. Er was maar één beletsel om dit voornemen te
realiseren. Gebrek aan geld.
Luth polste burgemeester Bruinsma. Ja, die zag ook wel wat
in een Vlaardings prentenboek. Maar ook Bruinsma wist niet
Detail van een anonieme, ingekleurde handschriftkaart, 1540
(Nationaal Archief, collectie Hingman 1086)

direct een oplossing voor het financiële probleem. Dus ging
het mooie plan weer in de la. Totdat begin 2009 de industrieel
André Fontijne liet weten dat zijn familie de stad Vlaardingen
een cadeau wenste te doen wegens het honderdjarig bestaan
van de gelijknamige fabriek. "Toen viel alles op zijn plaats,"
zegt Luth. "Eén plus een was twee en de samenwerking om
tot een Groot Vlaardings Prentenboek te komen was een feit."
Fontijne bleek niet alleen bereid fors mee te betalen aan de
productie van het boek, de ondernemersfamilie nam ook
de kosten op zich om de prentencollectie uit het archief
aan te vullen met nieuw werk. Drieëntwintig kunstenaars
uit Vlaardingen en omstreken kregen opdracht de hiaten in
het boek aan te vullen met speciaal voor deze gelegenheid
te vervaardigen prenten. "Zij hebben stadsdelen in beeld
gebracht waar we nog nauwelijks afbeeldingen van hadden,
zoals het nieuwe Veerplein, de Joodse begraafplaats en een
aantal straten in de Oostwijk," vertelt Luth. Om een indruk
te geven opent hij uiterst behoedzaam een kartonnen doos.
Daarin liggen, verpakt in stevige plastic mappen, een aantal
trefzeker geschilderde aquarellen van voor Vlaardingers direct
te herkennen plekken, zoals het Emmaplein, de Hogelaan en
een rijtje villa's aan de Schiedamseweg. Deze serie, zegt Luth,
werd gemaakt door de Rotterdamse kunstenaar Christoph
Aussems, een van de drieëntwintig uitverkorenen.
Andere kunstenaars werden op pad gestuurd om karakteristieke
gezichten in het buitengebied te schilderen: het gemaal
aan de Vlaardingse Vaart, de eendenkooi in de Aalkeet
Buitenpolder, de golfboerderij in de Zuidbuurt, de Surfplas, de
rokende schoorstenen in de Botlek gezien vanaf de Rijskade
in de Broekpolder. Luth: "Als ondernemer wilde André graag
een aantal industriële onderwerpen gecoverd hebben. Daar
had hij een verlanglijstje van opgesteld. Prima, want zulke
onderwerpen worden maar zelden vastgelegd. Het is een
erg misdeeld gebied. Dit was de gelegenheid bij uitstek om
dat tekort aan te vullen." Zo kwam een hele reeks artistieke
impressies tot stand van overbekende maar nooit eerder
door kunstenaars in beeld gebrachte industriële objecten.
Het laboratorium van Unilever Research, de sinds kort
gesloten wasmiddelenfabriek van Lever aan de Deltaweg,
de voormalige NAM-haven in het nieuwe bedrijfsterrein aan
de Maassluisedijk, de magnesietfabriek aan de KW-haven,
het Cincinnatigebouw bij Vijfsluizen en natuurlijk Fontijnes
eigen fabriek aan de Industrieweg.
Christoph Aussems (Rotterdam 1951)
Led Brand (Dordrecht 1952)
Joop van Dorp (Vlaardingen 1936)
Leen Droppert (Vlaardingen 1930)
Peter Dumas (Rotterdam 1944)
Leslie Gabriëlse (Semarang 1940)
Ulco Glimmerveen (Amsterdam 1958)
Ed van Heest (Vlaardingen 1941)
Aad Hoogendijk (Vlaardingen)
Marion Hoogendijk (Vlaardingen 1963)
Rob Kila (Amsterdam 1937)
Qiangli Liang (Guang Zhou in China 1964)
Aquarel door Jan Ensing van 'Achter de Pakplaats', 1883
(Stadsarchief Vlaardingen PRVL0001)
Op de lijst van deelnemende kunstenaars (zie kader) staan
namen die niet alleen verschillende generaties, maar ook
heel uiteenlopende stijlen vertegenwoordigen. Hun bijdragen
aan het boek bestaan uit onder andere aquarellen, gouaches,
krijttekeningen, pentekeningen, acrylschilderijen, zeefdrukken
en werken in gemengde techniek. Bij elkaar leverde deze
kunstenaarspool zo'n 120 prenten aan. Ongeveer tachtig
ervan worden in het prentenboek opgenomen. De overige
krijgen een plaats in de collectie van het Stadsarchief,
waarin uitaard later ook de voor het boek geselecteerde
werken zullen worden opgeborgen. Voordat ze definitief
in een lade aan het Plein Emaus verdwijnen zullen alle
voor het prentenboek gemaakte werken te zien zijn op een
tentoonstelling in het Hollandiagebouw. Deze expositie vindt
dit najaar plaats, in oktober of november – de exacte datum
staat nog niet vast.
Luth is uiteraard zeer in zijn nopjes met het genereuze
gebaar van de familie Fontijne. Het moet de jubilerende
ondernemers toch minimaal enkele tonnen hebben gekost
om de prentencollectie van het archief zo grondig te updaten.
Maar over geld wil de archivaris het niet hebben, hij heeft de
mecenas absolute discretie moeten beloven. Hij wijst liever op
een parallel uit het verleden. "In 1911 kreeg Vlaardingen een
collectie van 75 prenten cadeau van een zekere Simon van Gijn.
Hedendaagse kunstenaars die meewerkten aan het Groot Vlaardings Prentenboek
Manon Lith (Rotterdam 1947)
Cor Maarleveld (Vlaardingen 1939)
Gonny van den Nouwelant-Ruijzenaars (Tilburg 1952)
André Pelgrim (Schiedam 1941)
Jan Prins (Schipluiden 1956)
Hans van der Sloot (Schiedam 1943)
Dolf Schuurmans Stekhoven (Amsterdam 1941)
Joop Stigter (Vlaardingen 1937)
Jan Wagner (Den Haag 1940)
Paul Westerdijk (Vlaardingen 1942)
Leen Zuydgeest (Vlaardingen 1969)
Musis 16

Hij was een naar Dordrecht uitgeweken Vlaardinger, een
jurist en bankier die prenten verzamelde over zijn vroegere
woonplaats. Net als Fontijne nu, wilde Van Gijn blijk geven
van zijn verbondenheid met de stad. De collectie die hij ons
indertijd schonk is de basis geworden van onze topografischhistorische
atlas, die nu meer dan 40.000 nummers telt." In
het prentenboek vinden de twee mecenassen elkaar, want
daarin zijn ook verschillende prenten uit Van Gijns donatie
opgenomen.
Het boek begint in circa 3000 voor Christus, als de stad
Vlaardingen nog niet bestaat en een volk van vissers en jagers
de moerassen bewoont die het landschap van West-Nederland
toen bepaalden. De aanwezigheid van deze voorouders
werd vijftig jaar geleden tot ieders verrassing vastgesteld
tijdens de bouw van de Westwijk, toen bij archeologische
opgravingen tal van gebruiksvoorwerpen uit de Steentijd uit
de modder werden opgedolven en onomstotelijk vast kwam
te staan dat er tegen iedere wetenschappelijke verwachting
in reeds duizenden jaren eerder wel degelijk mensen in dit
drassige gebied hadden geleefd. Deze mensen bouwden hun
schamele hutten op de kreekruggen van waterlopen en hoe
17 Musis
Luth is uiteraard zeer in zijn nopjes met het genereuze gebaar van de
familie Fontijne. Het moet de jubilerende ondernemers toch minimaal
enkele tonnen hebben gekost om de prentencollectie van het archief
zo grondig te updaten. Maar over geld wil de archivaris het niet hebben,
hij heeft de mecenas absolute discretie moeten beloven.
Gemengde techniek door Leslie Gabriëlse van het nieuw bebouwde Buizengat, mei 2010 (Stadsarchief Vlaardingen PRVL0949)
hun onderkomens en leefomgeving er ongeveer uitzagen is te
zien op een tekening die Ulco Glimmerveen maakte op basis
van wetenschappelijke verslagen. De openingstekening van
het Groot Vlaardings Prentenboek is dezelfde als de tekening
die het omslag sierde van het afgelopen voorjaar verschenen
boek 'De Geur van Veen', waarin archeoloog Leo Verhart de
opgravingen en het Vlaardingen uit de Steentijd beschrijft.
Eveneens op basis van archeologische rapporten maakte
Glimmerveen voor het prentenboek een impressie van middeleeuws
Vlaardingen. Daarop is te zien hoe de vissers en jagers
zich inmiddels hebben ontwikkeld tot landbouwers en in het
verder nog onontgonnen landschap de eerste akkers hebben
aangelegd. Weer een aantal eeuwen later duikt opnieuw
een plaat van Glimmerveen op, dit keer een impressie van
het buiten van de heer Van Ruytenburgh, met de door hem
aangelegde siertuinen in het Hof. Deze prent, nauwkeurig
gecomponeerd aan de hand van historische gegevens,
toont een bevroren Buizengat, met op de achtergrond een
verzameling onder sneeuw en ijs kleumende huisjes en een
kerktoren die samen het 18 e eeuwse Vlaardingen vormen.
Langs het Buizengat zijn al scheepswerven te zien, maar al
het land ten oosten van de haven ligt nog braak.

zorg voor de stad
NV IRADO
NV IRADO
Fokkerstraat 550
3125
Van Heekstraat
BE Schiedam
15
Telefoon: 3125 BN Schiedam 010-262 1000
E-mail: telefoon info@irado.nl
010-262 1000
www.irado.nl
e-mail info@irado.nl
www.irado.nl
Compleet naar wens
...WIJ GAAN NOG EVEN DOOR...
UW OUDE BRIL
IS GELD WAARD
DEZE DEZE SUCCESVOLLE
SUCCESVOLLE
AKTIE AKTIE STOPPEN STOPPEN WIJ
NOG NOG LANG LANG NIET! NIET!
DOE DOE DUS DUS MEE..!
MEE..!
INRUIL-
PREMIE
€100,- OF
€50,-!
Ruil uw oude bril in en ontvang tot 100,- euro
inruilpremie bij aanschaf van een nieuwe
complete bril uit onze gehele collectie. Uw oude bril
geeft iemand in een 3e wereldland weer kans op een
beter (vooruit)zicht. Kom nu naar Tempel Optiek en
doe mee. Deze aanbieding komt nog bovenop de
vergoeding van uw zorgverzekeraar.
Tempel Optiek
werkt samen met alle
zorgverzekeraars.
Hoogstraat 2 • 3111 HH Schiedam • Tel (010) 473 59 19
www.tempeloptiek.nl
Musis 18

Aquarel door Qiangli Liang van de Bloementrappen tussen Liesveld en Hoogstraat, juli 2010 (Stadsarchief Vlaardingen PRVL1012)
Zulke later gemaakte reconstructies waren nodig om gaten
in de prentencollectie op te vullen, legt Luth uit. Het gat van
600 jaar tussen Glimmerveens 'middeleeuwse' prent en de
eerste, uit 1650 daterende plaat uit de bestaande verzameling
viel echter onmogelijk op te vullen. Maar vanaf halverwege de
zeventiende eeuw is de ontwikkeling van de stad Vlaardingen
tamelijk volledig in beelden gedocumenteerd.
Luth kan bij het samenstellen van het boek rekenen op
de steun van een actieve redactie onder leiding van Arij
Maarleveld. Hij wordt verder terzijde gestaan door coauteur
Peter Zuydgeest en door Jeroen ter Brugge, die de inleiding
verzorgt en daarvoor stukken uit zijn eigen verzameling
reisverslagen van buitenlandse bezoekers van Vlaardingen
gebruikt. Luth zelf heeft zich belast met het schrijven van
de verklarende teksten bij de prenten, dat ondanks het
bronnenonderzoek door zijn medewerksters Erika Verloop en
Erica Stok een heidens karwei blijkt. Uit de stapel paperassen
op zijn bureau delft hij een aquarel op van de eendenkooi.
Er aan vastgeklipt zit een stapeltje gefotokopieerde teksten.
"Uitleg over hoe een eendenkooi in het algemeen werkt en
historische feiten over deze eendenkooi in het bijzonder," zegt
Luth. Verder moet per prent de herkomst, de maker en het jaar
van totstandkoming worden vermeld. Al die informatie neemt
hij eerst door, voordat hij met schrijven begint. Daardoor
komt hij aan een productie van soms niet meer dan twee, drie
onderschriften per dag.
Toch neemt hij nog even tijd om een bijzondere bijdrage te
tonen. We gaan naar achteren, naar de kluizen. Daar wordt,
19 Musis
te oordelen naar de uiterste omzichtigheid waarmee de
archivaris het behandelt, een kennelijk zeer zeldzaam en
zeer kostbaar boekje uit een doos gelicht. "Een poëziealbum
uit de negentiende eeuw," zegt Luth. Het boekje is een paar
visitekaartjes groot en blijkt te bestaan uit een verzameling
losse blaadjes papier, bijeengehouden door een eenvoudige
sluiting. Op sommige blaadjes zijn met onvoorstelbaar geduld
bloempatronen geborduurd, andere zijn met een priegelig
handschrift beschreven en op enkele staat een tekening.
Om een van die tekeningen gaat het: een gezicht op de
Vlaardingse haven met brug en Visbank uit 1853, met potlood
geschetst door toenmalig politiecommissaris Bruinink. Ook
deze prent verdient, alleen al vanwege de curiositeit, een
plek in het grote boek, verklaart Luth. Want een curieus geval
is 't: bij de tekening hoort ook nog een gedichtje waarin de
politieman op vertederende wijze zijn woonplaats aanprijst
aan een 'jongejuffrouw'.
Het poëziealbum kwam op charmante wijze in bezit van het
archief. Het was het afscheidscadeau dat – inmiddels wijlen –
archiefmedewerker Matthijs Struijs bij zijn vertrek aan zijn
werkgever schonk. En dat 't een kostbaar kleinood is, lijdt
geen twijfel. De prijs die Struijs er voor betaalde staat nog in
potlood op het schutblad. Bijna duizend gulden – een klein
vermogen, in zijn tijd.
Het Groot Vlaardings prentenboek verschijnt (vermoedelijk)
in november. Het gaat € 25,- kosten. Dat de prijs zo laag
uitvalt is wederom te danken aan de ruimhartigheid van
André Fontijne en familie.

Abraham de Haen (1707-1748), ter onderscheid van zijn
vader 'de jongere' of 'II' genoemd, woonde in Amsterdam
waar hij in een welvarend milieu opgroeide. Hij was een
goede leerling maar maakte zijn rechtenstudie niet af
en concentreerde zich op de topografische tekenkunst.
Cornelis Pronk (1691-1759), die de serie stadsgezichten
maakte die later voor de 'Hantvesten en Octroyen van
Vlaerdingen' gebruikt werden, was zijn leermeester.
Samen met de Amsterdamse kunstverzamelaar Andries
Schoemaker trokken zij door de Republiek, waar zij de
steden, dorpen, kastelen en buitenplaatsen tekenden.
Van Abraham de Haen is in het Rijksmuseum een aantal
schetsboekjes bewaard gebleven, die het mogelijk maken
de reizen te reconstrueren. Op één van de reizen, in 1731,
deden ze Vlaardingen aan. Opmerkelijk is de gelijkenis
tussen de tekening van De Haen en de aquarel die Pronk
van de westzijde van Vlaardingen maakte. Beiden kozen
vrijwel exact dezelfde standplaats, op de Maassluissedijk,
met een blik op de voorgevel van de kerk met links daarvan
het stadhuis en rechts de masttoppen van de schepen die in
de haven lagen. Dit is ook de reden waarom lange tijd werd
aangenomen dat de hier getoonde tekening van de hand
van Cornelis Pronk was.
Museumvondsten
tekst: Jeroen ter Brugge
De Haen kraait over Vlaardingen
Aan het eind van dit jaar zal 'Het Groot Vlaardings Prentenboek' verschijnen. Het belooft niet alleen een kloeke pil te worden
(450 bladzijden!), al op voorhand lijkt het ook een publicatie van belang. Naast meer dan honderd historisch-topografische
afbeeldingen van de stad, worden tachtig 'nieuwe' stadsgezichten geplaatst. Initiatiefnemer André Fontijne gaf aan hedendaagse
kunstenaars opdracht deze nieuwe locaties in Vlaardingen te vereeuwigen. Plekjes in de stad die niet eerder zijn
vastgelegd, of die door nieuwbouw of andere wijzigingen in de ruimtelijke ordening danig zijn veranderd. In het Stadsarchief
Vlaardingen krijgen deze stadsportretten overigens een goed en toegankelijk onderdak. Een lovenswaardige geste van Fontijne
en één die, laten we zeggen eens in de 25 jaar, navolging verdient. Door wie dan ook. Een tekening die daarin niet zou
misstaan, is een technisch bekwame maar vooral lekker vlotte gewassen pentekening uit 1731 door Abraham de Haen van
het westelijk deel van de stad.
Op de gewassen pentekening is goed te zien hoe de
westzijde van de Grote Kerk er voor de uitbreiding van 1743
uitzag. In dat jaar werd begonnen met het verlengen van
de kerkpanden en de bouw van een nieuwe toren. Wat aan
de tekening nog niet goed te zien is, was de reden voor
afbraak van de oude toren: deze begon in deze jaren steeds
vervaarlijker over te hellen. De aanzienlijke vergroting die
met de uitbreiding van de kerk bereikt werd, was niet alleen
hierom noodzakelijk, ook het steeds verder groeiende
aantal inwoners maakte deze wenselijk. Als kuikens om de
hen liggen de huizen om de kerk heen gegroepeerd. Alleen
het stadhuistorentje steekt eigenwijs zijn kop hierboven
uit, maar moet in de kerktoren zijn meerdere erkennen.
Het westelijk panorama dat De Haen creëerde, laat een
andere kant van de stad zien dan we meestal zien. De
visserij domineerde het economisch-maatschappelijk leven
en de haven vormde daarmee de blikvanger, ook omdat
aan de kade de fraaiere panden stonden. Nu verraadt de
haven zich slechts door een paar masten die boven de
daken uitsteken. Het is vooral het agrarische Vlaardingen
dat zich hier toont. Vlaardingen was immers omgeven door
het landelijke Vlaardinger-Ambacht, vooral uit sappige
weilanden bestaande, doorkliefd door sloten en raaien
geknotte wilgen, essen en elsen.
Musis 20
© Rijksmuseum Amsterdam

21 Musis
Iedere Musis worden twee museale objecten uit niet-Schiedamse en niet-Vlaardingse collecties
gepresenteerd, soms onbekende stukken, soms in de vergetelheid geraakte.
De kaart toont de gehele stad Schiedam met delen van
de omliggende polder, deels behorende tot het ambacht
van Kethel. Het stratenpatroon is redelijk nauwkeurig
weergegeven, mogelijk gebruik makend van de kaart
van De Gheijn, maar met name de waterstaatkundige
situatie is goed weergegeven. Een aantal belangrijke of
opvallende panden is ingetekend, alsmede huizen die
langs sommige stukken water zijn gelegen. Daarnaast zijn
er specifieke percelen land 'uitgelicht', door inkleuring
en een schriftelijke aanduiding. Deze verbijzondering
van stukken land, die op zich niet meer of minder zijn
dan andere, duidt op de reden van vervaardiging van de
kaart. Wat opvalt is immers dat deze percelen alle aan het
water zijn gelegen. Was er dijk- of kadeonderhoud nodig
waarvoor de aanpalende grondeigenaren moesten worden
aangeslagen? Hoe het ook zij, de opdrachtgever van de
kaart zal iets met het waterbeheer te maken hebben gehad.
De meest voor de handliggende partij is dan natuurlijk
het Hoogheemraadschap van Schieland. Nader onderzoek
in de archieven van dit waterschap zal bewijzen of deze
suggestie opgeld doet. Een ondersteuning voor deze
hypothese is in ieder geval het feit dat de namen van de
vermoedelijke eigenaren van perceeltjes land langs de
Schie met naam genoemd worden, terwijl ook de grondeigenaren
van veel grotere lappen buitendijkse grond vermeld
staan ('Buitenland' en de 'Vettenoord van Mathenes').
De kaartmaker heeft zich gelukkig niet beperkt tot het
Schiedam in kaart
Historische kaarten zijn fascinerende kijkplaatjes. Ze verleiden je te vergelijken met het heden en met andere oude kaarten, te
gissen naar wat gebeurd kan zijn en dienen vooral als aanknopingspunt bij het vertellen van het verhaal van de stad. Schiedam
is begenadigd met een aantal juweeltjes van kaarten, zoals die van Jacob van Deventer van rond 1560, van Jacob de Gheijn
uit 1598 en die van Rutger van Bol'Es uit 1770. Hiermee is de kous echter niet af. In kaartboeken en als los exemplaar bevinden
zich verspreid over al dan niet openbare collecties nog verschillende kaarten die zeer tot de verbeelding kunnen spelen. Maar
ook kunnen deze als historische bron dienen. Wat te denken van deze kaart? Een handgetekende kaart op perkament van
Schiedam van rond 1635 uit de collectie van de Bibliotheek van de Universiteit Leiden.
© Bibliotheek Universiteit Leiden, inv. nr. Port 51 N 14
weergeven van de bewuste percelen alleen. De stad
zelf is secuur weergegeven en allerlei aardige details
staan vermeld, zoals de Ruïne van het Huis te Riviere,
de 'bleyckerije', de stadspoorten die met naam genoemd
worden, het Land van Belofte, de Steenplaats, scheepswerven,
de galg, de Doelen en (natuurlijk) de toen
aanwezige molens. Dat waren er toen nog 'slechts' vier,
gebruikt voor het malen van graan voor de bakkerijen.
Opmerkelijk genoeg wordt op de kaart de molen die bekend
staat als 'De Gapert' als 'Suijtmolen' aangeduid, terwijl
die laatste naam meestal gebruikt werd voor de eveneens
afgebeelde molen aan het einde van de Hoogstraat bij de
Rotterdamse Poort.
De bibliotheek van de Universiteit Leiden werd in 1872
eigenaar van de kaart. In dat jaar overleed de directeur van
de Leidse uitgeverij Luchtmans, mr. Johannes Tiberius Bodel
Nijenhuis (1797-1872), verwoed verzamelaar van kaarten,
atlassen, topografische prenten en tekeningen. Zijn collectie
omvatte circa 60.000 kaarten, waarvan ongeveer 3.000
handschriftkaarten. Het legaat was zo omvangrijk en van
een dermate hoge diversiteit en rijkheid, dat deze tot op de
dag van vandaag binnen de collectie van de Universiteit
aangeduid wordt als de 'Collectie Bodel Nijenhuis'. Hoe
Nijenhuis aan de kaart is gekomen, blijft onduidelijk. Hij
kocht ongetwijfeld van particulieren, handelaren en op
veilingen, waarmee alle mogelijkheden openstaan.

Open monumentendagen 2010?
De smaak van de 19de eeuw? Niets te
De smaak van de 19 de eeuw is het thema voor Open Monumentendagen 2010 op 11 en 12 september. Natuurlijk…, daar passen
Verkade-kaakjes in. En Bussink's Deventer koek, de kruidenelixer van apotheker Herman Beerenburg uit Amsterdam ('goed
voor verkoudheden en ziekten die van kolieken komen'), de Vlaardingse IJzerkoekjes of Rademakers Haagse hopjes (de tot
houtproduct geworden gebrande suiker van – ooit – Distilleerderij en Likeurstokerij Rademakers in Delfshaven.
Tot zover is veel duidelijk en worden in Nederland her en der lokale en regionale producten die de smaak van de negentiende
eeuw heten op te roepen uit de hooikist gevist. Ingevolge een thema als dit, verandert Nederland op Open Monumentendagen
in een natiebreed Openluchtmuseum. Met de nadruk dan op lucht, want niets zo vluchtig als de nostalgie van de Katwijkse
'broeder' met spek en krenten, de in slootwater gepekelde echte Lijkerpolder snijbonen, zoals door Koning Lodewijk Napoleon
nog met smaak gegeten, Texelse schapenkaas volgens aloud recept, Bergen op Zoomse ansjovis en Friese koal mit nageltsiis.
Maar gelukkig houdt Schiedam op Open Monumentendagen
het roer recht. Het programma voor die dagen in 2010 is tot
in detail hetzelfde als het jaar daarvoor, het jaar daarvoor
en het jaar daarvoor. Waar andere gemeenten zich telkens
opnieuw uitputten in het bedenken van een lokale uitwerking
van het landelijke thema, vestigt Schiedam – dwars door alle
bedenksels van Erfgoed Nederland heen – een spijkerharde
traditie van de jaarlijkse stadswandeling. En begrijpelijk. De
Open Monumentendagen – wat het thema ervan ook moge zijn –
zijn er toch vooral om het publiek kennis te laten maken met
de monumentale waarden en stedenschoon. Dit betekent
echter niet dat die dag elk jaar hetzelfde moet zijn, met hier
en daar een marginale wijziging. Juist als het thema – zoals
nu de 'Smaak van de negentiende eeuw' aanleiding geeft tot
een boeiend achtergrondverhaal over wat Schiedam nationaal
en internationaal heeft betekend voor de smaakontwikkeling
in die eeuw. Bij al het obligate gejammer over branders en
brandersknechts, over jenever en spoeling, wordt nog weleens
vergeten dat de Schiedamse distillateurs in de tweede helft van
de negentiende eeuw vooral producenten waren van talloze
elegante en spirituele genotsmiddelen. En daarin de smaak
van het publiek feilloos wisten te volgen.
Goede sier met de geschiedenis
Schiedam dat hier goede sier had kunnen maken met een
oorspronkelijke benadering van het thema onderscheidt zich
echter met een programma dat ontdaan is van elke originaliteit.
Precies zoals ook alle dertig edities van de Brandersfeesten
op elkaar lijken als de ene jonge borrel op de andere. Op
Open Monumentendagen 2010 vormt de openstelling van een
aantal panden, molens en woonhuizen de hoofdmoot. Er is
de jaarlijkse Open Ateliers in Pand Paulus. Daarvan weten
we dus dat er wat te verwachten valt. Wie in vorige jaren
er niet aan is toegekomen om de Korenbeurs van binnen te
bezichtigen en ook de meubelhal van Jan des Bouvrie heeft
gemist, kan dit gebouw dan nu betreden. Wederom ontbreken
de molens niet, evenmin als de toren van de Grote Kerk en het
Zakkendragershuisje. Dit laatste pand stelt zich twee dagen
per jaar open voor nieuwsgierigen naar Jan Schaper, dan wel
voor op leeftijd en in goeden doen geraakte actievoerders
van weleer die nog even willen wegdromen bij de herinnering
aan de einde- en oeverloze discussies uit het verleden, de
plannen om Schiedam tot culturele hoofdstad van Nederland
te maken en de eeuwige strijd tussen het creatieve individu en
vastgeroeste ambtenarij. Gratis mogen Schiedammers zoals
vanouds het Stedelijk Museum en het Jenevermuseum binnen,
valt er iets te doen in het Theater aan de Schie en stellen
particulieren hun woonhuis open voor passanten. Ook alweer
voor de derde keer vlecht het Cultureel Forum Schiedam door
deze Open Monumentenmanifestatie een operaprogramma
van zangers en koren op de haven. Dit koud een maand
na de spectaculaire Dag van de Romantische Muziek in
het Rotterdamse Park, als jaarlijkse, meer dan sfeervolle,
Napoleon Hart Saloon, Anaheim (Cal) 1900. Op de kasten links staan de kelderflessen van
Musis 22

melden uit Schiedam!
presentatie van klassiek toptalent. Schiedam doet 't ook, maar
dan wat minder.
Echter…, één instelling gaat zowaar niet geheel voorbij aan
het landelijk thema 'De smaak van de 19 de eeuw' Maar geheel
passend in de gevestigde Schiedamse traditie van herhaling en
veronachtzaming van de plaatselijke geschiedenis, presenteren
de bibliotheken 'Stadserf' en 'Noord' een bescheiden expositie
van voorwerpen uit de historische collectie van het Stedelijk
Museum. Schiedam zal men er vergeefs zoeken. De relatie
tussen het thema van de Open Monumentendag en de keuze
van de conservator laat overigens ook aan duidelijkheid te
wensen over.
Niet door kennis gehinderd
Maar wat had Schiedam in de negentiende eeuw nu aan
'smaak' te bieden, buiten de aankleding van woonhuizen en
de smaak op het gebied van de architectuur, die in genen
Distilleerderij C. Meijer & Co. De Palmboom, rechts die van A. van Hoboken.
23 Musis
door: Hans van der Sloot
dele afwijkt van hetgeen elders werd neergezet? Want die
negentiende eeuw is ook de tijd dat de distillateurs zich wel
degelijk realiseerden dat zij tegemoet dienden te komen aan
de snel veranderende smaak van het publiek en mode van
dat moment. De tweede helft van negentiende eeuw is ook
de periode dat het distillateursvak tot volle wasdom komt.
Met een enorme diversiteit aan producten, recepten,
presentaties en reclame-uitingen van onder andere
Distilleerderij C. Meijer & Co, Hasekamp, J. Wittkampf,
Legner, J.J. Melchers, P. Melchers, Coebergh, Joh. Vrijmoed,
Joh's de Kuyper, J.A.J. Nolet, A. Nolet, de Schiedamsche
Alcoholfabriek, Piet van Gent, Daalmeijer, de Wed. Floryn,
Simon Rynbende, Jansen en Wouterlood, Duys & Co, Schade
en Buysing, Hoppe, Daniël Visser - de Graauwe Hengst, Visser
& Co - De Vink, Linnenbrink, Cohn & Zn, Herman Jansen met
zijn Louter kabouter, Houtman & Co, A. de Waard, Adrianus
van den Eelaart, S.A. Maas, Meder, Wenneker, Distilleerderij
en Limonadefabriek Voogd, Branderij-distilleerderij A. de
Koning, the Netherlands Distilleries, Vrijland van der Hoogen
Distilleerderderij en Gistfabriek en Hoboken & de Bie.
Het comité Open Monumentendagen gaat hieraan volledig
voorbij. Evenals aan de talloze recepten waarmee de
Schiedamse distillateurs nationaal en internationaal roem
vergaarden en bon ton waren in het gezelschap van Nederlands
goede smaak. Zoals de 'nieuwe oogst' bessenjenever
waarmee Coebergh en Rynbende, tot ver in de twintigste eeuw
het publiek verrasten. En niet te vergeten de vele verschillende
citroenjenevers, de vlierbessenjenevers, de talloze kruidenbitters
en de talloze, in Schiedam gestookte, likeuren als onder andere
Juffertje in het groen, Hempje licht op, Hansje in de Kelder,
Half om half, Curaçao blauw en wit, Hoe langer hoe liever,
Voorburg, Bruidstranen, Oranjebitter, Alsem, Kola- en Kinawijn,
Drie maal drie, Eau de ma tante, Kraamanijs, Pruimpje prik in,
Roosje zonder doornen, Kummel, Persico en Parfait d'amour om
maar een paar willekeurige negentiende-eeuwse likeuren te
noemen. Wie het heeft over smaak en goede smaak kan er niet
aan voorbij wat nationaal en internationaal aan Schiedamse
producten werd weggenipt. Behalve dan het – niet door kennis
daaromtrent gehinderde – comité Open Monumentendagen.
Toch verdient het werk van het comité enige waardering.
Men moet zich realiseren dat de organisatie van de Open
Monumentendagen een heidense klus is en dat vooral heel wat
stedelingen er de lange wandelingen voor over hebben om her
en der binnen te gluren. Maar jammer blijft het dat deze Open
Monumentendagen volstrekt voorbijgaan aan de betekenis
van Schiedam in relatie met de smaak van de negentiende
eeuw. En hoe de distillateurs met groot succes de smaak van
het moment wisten te treffen. Voor wat de beschrijving van
achtergronden betreft, komt het programma niet verder dan het
eeuwige historische prakje vol kommer en kwel en vol fouten
bovendien. Terwijl er zoveel te vertellen zou zijn. Met deze
keuze wordt maar al te duidelijk gemaakt waarheen het met de
discussies over lokale geschiedenis, de historische collectie en
het Jenevermuseum in de nabije toekomst zal gaan. Op deze
manier naar nergens.

Schiedam
Lange Haven 54-56
Tel. 010-4732751
Rotterdam-Centrum
Delftsevaart 26
Tel. 010-2132993
Rotterdam-H'berg
Bergse Dorpsstraat 25
Tel. 010-2180067
www.debontekoe.nl
Musis 24

Opnieuw De Washington
In Musis van juli-augustus 2010 pleit Han van der Horst voor
de herbouw van de molen De Washington. Hij beseft dat dat
niet op de oude plaats op de Broersvest kan en waarschijnlijk
ook niet helemaal zoals het molentechnisch zou moeten,
maar het verhaal dat aan de molen is verbonden geeft hem
genoeg argumenten om toch te pleiten voor het begaan van
deze 'doodzonde'. Henk Slechte is het daarmee niet eens.
Op de historische relevantie van het verhaal van Han van
der Horst over de spannende relatie tussen de patriotse
branders en de opstandige Amerikanen in 1780 gaat Hans
van der Sloot nader in. Henk Slechte stoort zich aan de
vergelijking die Han van der Horst trekt tussen het
autonome kunstwerk waarmee Sjef Henderickx inderdaad
een belangrijke toevoeging aan het interieur van de Grote
Kerk heeft gedaan en Van der Horsts pleidooi voor de
herbouw van een ooit afgebroken brandersmolen.
Om te beginnen Het Lam van Sjef Henderickx. Dat is een
autonoom en schitterend kunstwerk. De maker heeft nagedacht
over de betekenis van de bewaarde restanten van beelden die
tijdens de Beeldenstorm vernield zijn, voor de geschiedenis van
de kerk en de beleving van die geschiedenis door de
kerkgangers en de bezoekers van de kerk. Hij heeft van die
eeuwenoude brokstukken een nieuw en qua vorm eigentijds
beeld gemaakt en dat een naam gegeven die duidelijk maakt
wat de rol van die brokstokken in deze vorm voor de kerk is.
Hij betoont daarmee zijn respect voor de geschiedenis en de
functie van de kerk. Het Lam is een zelfstandig kunstwerk dat
voortkomt uit het creatieve brein van een kunstenaar en dat een
grote toegevoegde waarde heeft voor een kerk die zo'n 450 jaar
geleden als gevolg van een sociale en religieuze opstand van
het deel van zijn interieur is beroofd, dat toen wezenlijk was
voor het godshuis en voor de manier waarop de gelovigen dat
gebruikten. Dat is heel iets anders dan dat deel van het interieur
namaken en weer terugzetten alsof er niets gebeurd is.
Sjef Henderickx heeft de kerk voorzien van een toepasselijk
kunstwerk. Dat is dus ook iets anders dan het terugplaatsen van
een afgebroken molen, omdat er een voor de geschiedenis van
Schiedam spannend historisch verhaal aan vastzit.
Tot zover de foute vergelijking tussen de betekenis van Het Lam
in de Grote Kerk en die van de toekomstige neo-achttiendeeeuwse
molen De Washington aan de Buitenhavenweg. Erger is
de rage om ooit afgebroken monumenten weer op te bouwen,
onverschillig of het nu om een fontein gaat waarvan het
onderhoud een gemeentebestuur te duur werd, een molen die
moest wijken voor het verkeer of een jugendstil herenhuis op de
mooie hoek van twee straten dat ten offer viel aan de geldzucht
van een projectontwikkelaar. In veel steden zijn honderden
monumentale bouwwerken gesloopt en willen mensen die
terugplaatsen uit een goedbedoeld maar misplaatst historisch
gevoel. In Deventer proberen zulke mensen al bijna een eeuw
om de Bergpoort terug te laten komen die nu in de tuin van het
Rijksmuseum in Amsterdam staat en in Schiedam nadert de
herbouw van de molen De Kameel zijn voltooiing.
Dat zijn misplaatste acties. Een stad is organisch. Dat betekent
dat een stad geen museum is en als gevolg van de ontwikkeling
die de maatschappij onvermijdelijk doormaakt voortdurend van
uiterlijk verandert. Kijk naar Schiedam, waar de Broersvest ooit
een gracht was, waaraan het Huis te Riviere stond, en waar een
krans van molens vanaf het eind van de 18de eeuw de bloei van
de brandersindustrie markeerde. En kijk naar diezelfde Broersvest
25 Musis
door: Henk Slechte
en naar datzelfde Huis te Riviere in 2010, en naar het zielige
restant van de brandersmolens. Omdat het verkeer veranderde
is de Broersvest in fasen gedempt en omdat de brandersindustrie
geen behoefte meer had aan de molens zijn de meeste
afgebroken. Het is vanuit een nostalgische kijk op de wereld
natuurlijk 'eeuwig zonde' en veel afbraak is ook (architectuur)
historisch een gemis, zoals alle molens met namen die
herinneren aan de voorliefde voor de Amerikaanse opstand
onder de patriotse branders in Schiedam. Maar het is niet
anders, de maatschappij verandert en dus veranderen de mens
en de stad mee, met als gevolg dat ze er beide steeds anders uit
zien, al naar gelang de eisen van de tijd! Je moet de stad zien
tegen de achtergrond van de tijd en ook tegen die achtergrond
begrijpen. Dan verdwijnen soms gebouwen waaraan een
bijzondere historie is verbonden, zoals de molen De Washington
en dan staat het restant van het Huis te Riviere er zo ongelukkig
bij dat wie geen doctoraal examen geschiedenis van Schiedam
heeft gedaan, niet snapt wat dat voor een steenklomp is.
Afgebroken is echter wel afgebroken. Dat is onderdeel van
dezelfde geschiedenis die Han van der Horst zo'n warm hart
toedraagt en die hij op papier en in lezingen warm en overtuigend
uitdraagt. Hetzelfde geldt voor de soms mooie maar vaker
afschuwelijke nieuwbouw, of het soms functionele en soms
slordige hergebruik van de door afbraak vrijgekomen ruimte.
Schiedam heeft ook in dat opzicht een geschiedenis die niet
fraai is. Kijk alleen maar naar de sloop van de Brandersbuurt en
naar wat er voor is teruggekomen. Natuurlijk is met de kennis
van nu en de moderne opvattingen over de 'stadsmarketing'
vrijwel ieder afgebroken monumentaal gebouw een kostbaar en
vaak onnodig verlies en natuurlijk vervloeken de stedelingen van
nu, ook de Schiedammers, de barbaren die het wilden afbreken
en de visieloze bestuurders die dat goed vonden. Geef zulke
plekken daarom vooral overal in de stad goed aan en vermeld
op leesbare borden ter plekke wat daar is afgebroken, en
wanneer dat is gebeurd en geef er ook maar meteen de namen
van de beslissers en hun argumenten bij, en liefst ook een
eigentijdse afbeelding. Dat maakt van de organische stad een
spannend driedimensionaal prentenboek, al kan het voorkomen
dat op dezelfde plek wel twee keer of nog vaker een belangrijk
bouwwerk plaats heeft moeten maken voor een ander bouwsel
dat op dat moment functioneler werd geacht en nu alweer tot
droefenis van bijvoorbeeld Han van der Horst verdwenen is. Dat
maakt ook het grote belang van weloverwogen en consequente
bescherming van monumenten duidelijk!
Een ding mag echter niet: het onnatuurlijke herstel door middel
van herbouw van wat de geschiedenis ooit terecht of onterecht
naar de mestvaalt heeft verwezen. De herbouw van molens,
waar Schiedam tegenwoordig zo druk mee is, is een vorm van
bouwhistorische geschiedvervalsing. Als het de herbouwers te
doen is om het bewaren van een bijzonder bouwwerk vanwege
zijn monumentale kwaliteit of, zoals in het geval van De
Washington, om een historische gebeurtenis waaraan het
gebouw zijn naam dankt, dan is het Openluchtmuseum in
Arnhem de plaats waar zo'n bouwwerk thuis hoort. Daarom een
advies aan Han van der Horst: zorg dat op de oorspronkelijke
plek van De Washington of zo dicht mogelijk daarbij een bord
komt te staan met een afbeelding van de molen en het verhaal
dat hij in Musis zo hartstochtelijk heeft verteld, en begin een
actie om de molen in het Openluchtmuseum te laten herbouwen.
Het honorarium voor dit artikel is beschikbaar voor het fonds dat
hij daarvoor in het leven moet roepen!

Ger Lagendijk:
spelersmakelaar
Geheel onverwacht is op 11 augustus 2010
de bekende voetbalmakelaar Ger Lagendijk
(68) overleden. De (vroegere) zaakwaarnemer
van onder meer Erwin en Ronald Koeman,
stierf aan een hartstilstand tijdens een
maaltijd waarmee hij zojuist een succesvolle
contractverlenging van de Braziliaanse
aanvaller Everton bij Heracles had afgerond.
De naam van Ger Lagendijk is aan Schiedam
verbonden door zijn jarenlange spelen
voor Hermes DVS. Eerst als profvoetballer,
later als amateur. Voetbal domineerde het
leven van Ger Lagendijk. Behalve als speler
onderscheidde hij zich als scheidsrechter,
bestuurder, spelersdirecteur en zaakwaarnemer
voor vele spelers en trainers in
binnen- en buitenland.
Tijdens de viering van het 125-jarig bestaan
van Hermes DVS leidde hij als presentator
de grote gala-avond. Jack Kerklaan portretteerde
hem in de jubileumuitgave 'de
Hermeskist' als één van de Hermes DVSleden
die een stempel op de vereniging
hebben gedrukt. Zijn verhaal, in de typische
stijl van de 'razende Radio-Rijnmondreporter,
Schiedamkenner van binnenuit,
gepassioneerd voetballer en zelfs door het
klokken van de Grote Kerk niet tot zwijgen
te brengen Jack', gaat hierbij.
tekst: Jack Kerklaan
foto: Ton den Haan
en gangmaker
Wild geraas en gedaas, turbulent tumult en boude boutades
en van tijd tot tijd in opspraak geraken, maken van de
flamboyante Ridderkerkse verzekeraar, adviseur in het
betaalde voetbal en spelersmakelaar Ger Lagendijk een in
de regel incidentrijke verschijning. De - in de nacht van
donderdag de dertiende op vrijdag de veertiende - geboren
Ridderkerker Ger Lagendijk kwam pas na omzwervingen via
GOAL, Feyenoord, VVV, ADO, de Volewijckers en een kort
Amerikaans avontuur bij de San Francisco Golden Gate Gales
(het latere gefuseerde Vancouver White Caps van de Holiday
on Ice-directeur George Flaherty) met de legendarische
Hongaarse international Ferenc Puskas, in 1970 op 28-jarige
leeftijd voor de transfersom van 2.500 gulden naar Hermes
DVS over van tweede divisionist Zwolsche Boys. Toen nog
onwetend dat hij bij Hermes DVS zijn actieve voetbalcarrière
uiteindelijk als amateur zou eindigen.
Na de euforische jaren die aanvingen met de strijd om het
landskampioenschap in 1952, wist Hermes DVS zich in de loop
van de jaren 1960 met een gemiddeld bezoekersaantal van
tegen de tweeduizend toeschouwers alsmede een bescheiden
KNVB-budget, met wisselend succes te handhaven in de
laagste divisie van het betaalde voetbal. Daarvoor moesten
de magere inkomsten dan wel steevast worden aangevuld
door noest fondsenwervingswerk, onbezoldigde bardiensten,
supportersbusreis-verkoop bij sigarenwinkelier Pauw van Eijk
en het leuren met totoformulieren. Uit dit houtje-touwtjesvernuft
van de club, het in noodgevallen mondjesmaat
bijspringende stadsbestuur plus de binnendruppelende
bijdragen vanuit een klein bedrijvennetwerk, was het mogelijk
de toentertijd geldende premies van 75 gulden per gewonnen
wedstrijd, 37 gulden 50 bij een gelijkspel en niets bij verlies
voor de contractspelers bijeen te schrapen.
Onderhandelingssluwe Ger Lagendijk wist, volgens eigen
zeggen, tijdens de contractbesprekingen ook nog eens 50
consumptiebonnen per week voor zichzelf los te weken.
Deze ongeacht de uitslag.
"Van nature driftig ben ik geheel buiten mezelf getreden en heb de scheidsrechterlijke dwaler een en
vragen wie hem had durven schoppen draaide De Bruin zich om, waarna ik me in een flits, gespeeld
Piet van der Tuijn die het veld was opgelopen. Met de woorden 'Piet wat doe jij nou, dat kost de vere
Nederlandse hooligan geboren. Alleen door een interne bekentenis voor het bestuur van Hermes DVS
voorkomen. Aan arbiter Cees de Bruin heb ik mijn schanddaad echter pas opgebiecht toen ik op mijn
enkele incidenten het boetekleed heb aangetrokken."
Musis 26

Elftalfoto 1971/1972 Hermes DVS, het eerste amateurjaar. Staand van links naar rechts: Bep Weeda (grensrechter), Hans Leijen (reservekeeper), Huub de Raay,
Piet van den Burg, Bob Weeda, Ger Lagendijk, Theo de Raay, Harry Spermon, Hans Dorjée (trainer). Zittend: Jaap de Bruin, Rinus Commijs, Karel Doesburg,
Aad van der Voort, Wim Klein, Jan Bruinsel en Harry Wigmans.
Begin jaren 1970 leek alles crescendo te verlopen, dankzij
het onder trainer Joop Castenmiller boven verwachting
presterende vriendenteam, met daarin Piet van der Burg, Sije
Visser, Ton Ruts, Wim Klein, Gerard Flaes, Dick van Nierop,
het voormalig Oranjebreekijzer Kees van Kooten, Mede
Ruys, technicus Ger Bakkes, Ger Lagendijk en de rappe Ties
'hekopen' van Duppen.
Totdat Starliftfabrikant en voormalig bondsbestuurder Dé
Stoop samen met de toenmalige KNVB-voorzitter Jacques
Hoogewoning het voor Hermes DVS onzalige plan opvatte,
om midden in het seizoen 1970-1971 de vermeend armlastige
clubs uit de sectie betaald voetbal te verwijderen. Van de
toen eenenvijftig clubs in de sector betaald voetbal kregen er
dertien door de KNVB de verplichte amateurstatus opgelegd.
Een harde klap in het gezicht van lokale liefhebbers van het
betaalde voetbal, de Hermes-minnende Schiedammers in het
bijzonder. Niet in de laatste plaats natuurlijk omdat Hermes
DVS de boekjaren schuldenvrij was doorgelaveerd en het elftal
van Castenmiller op het punt stond het kampioenschap en dus
promotie naar de eerste divisie veilig te stellen.
De sanering door de KNVB is een gitzwarte bladzijde in de
rme hollepieper gegeven. Onder het verbolgen
verbaasd richtte tot Hermes' oersupporter
niging dadelijk een enorme boete', was de eerste
heb ik een complexverbod voor Piet weten te
vijfenzestigste schoon schip heb gemaakt en voor
27 Musis
Hermeshistorie, maar was meteen ook een streep door de
betaald voetbalambities van Ger Lagendijk. Nagenoeg de
helft van de Hermes-succes-selectie, maakte de overstap
naar andere clubs binnen de - toen bestaande - Federatie van
Organisaties in het Betaald Voetbal.
Grootste aderlating was de kern die werd gevormd door
illustere namen als Ton Thie (naar Ado Den Haag), tweede
divisie topscorer Kees van Kooten (naar Pec Zwolle/Go Ahead
Eagles) en Sije Visser (naar NEC). Zij besloten elk voor zich
voor eigen gewin te gaan en de Hargaploeg te laten voor wat
het nog waard was.
Bij Lagendijk ketsten transfers naar RBC en Dordrecht op
het allerlaatste moment af, waardoor hij noodgedwongen
met de overgebleven 'te ouwe' getrouwe Hermeskisten een
plan diende te trekken om te stoppen of eieren voor de
geminimaliseerde gage te kiezen.
Onder aanvoering van 'good old' Piet van der Burg werd
daadkrachtig besloten dan maar de schandvlek van het
spelen in de tweede klasse bij de amateurs te wissen en alles
op alles te zetten om in de hoofdklasse terecht te komen.
Hiervoor moesten de naaste concurrenten Zwijndrecht en
Roodenburg worden afgeschud hetgeen in de seizoenen direct
na de sanering ook inderdaad onder het gedreven trainersduo
Dorjee/Nebbeling lukte.
De in veler ogen oneerlijke en onterechte terugverwijzing van
Hermes DVS naar de amateurstatus deed Lagendijk besluiten
bestuurslid te worden van de door de KNVB verafschuwde
Vereniging van Contractspelers. "Dit om", zoals hijzelf zegt:
"uit frustratie het arrogante bondsbestuur flink dwars te
zitten."
Humor hield het geplaagde Hermesteam toen in het
gemeen op de been, stelt Lagendijk: "Ondanks de enorme
deceptiedomper was het op Harga in die typische oude

DE UITGAVE VAN MUSIS WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR:
BASTIAANS & VAN RIET ACCOUNTANTS, SCHIEDAM
BOKX VASTGOED ONTWIKKELING B.V., ROTTERDAM
FACILICOM BEDRIJFSDIENSTEN, SCHIEDAM
FONTIJNE BEHEER B.V., VLAARDINGEN
HATENBOER WATER - DRINKWATERBEHANDELING, SCHIEDAM
LINDE GAS BENELUX, SCHIEDAM
IRADO, AFVAL, REINIGING EN DIENSTVERLENING, SCHIEDAM
NICOVERKEN HOLLAND B.V., SCHIEDAM
WOONPLUS, SCHIEDAM
Musis 28

houtbouwkantine altijd oergezellig. Naast de onvermijdelijke
'voetbalhumor' die maakte dat je zonder onderbroek
naar huis moest of na de training je overhemden dan wel
schoenveters aan elkaar geknoopt terugvond, stond met
name de kameraadschappelijke samenhang hoog in het
Hermesbanier. De wedstrijdbesprekingen op de donderdag
waren bijvoorbeeld een stuk dragelijker door het feit dat ik
een passend lopersleuteltje op het drankkabinetje van het
bestuur op de kop had weten te tikken. Hoofdverdachte van
platte voetbalgeintjes Ton Thie, die als keeper altijd een uur
eerder klaar was met trainen dan wij, hebben we een gepast
afscheid naar ADO bezorgd met een heuse dampende bolus in
z'n tas. Vanwege de sloop van de Hermesplek bij uitstek, het
illustere Hotel-café Beijersbergen moesten de latere selecties
voor de voorbesprekingen, bruiloften, feesten en partijen de
wijk nemen naar hotel-restaurant Rijnmond. Geen C ging
ons te hoog toentertijd. Vrouwen mochten gewoon mee in
de spelersbus. Geen probleem. En mede dankzij de compleet
grijsgedraaide Gilbert O'Sullivan-hit Matrimony wisten we
het gestelde kampioensdoel liefst tweemaal achter elkaar te
halen! Een hectische, maar onvergetelijke tijd!"
"Maar", vervolgt Lagendijk: "zoals gezegd, ging die promotiestrijd
niet altijd over rozen. Hermes DVS-voorzitter Aad
Stouthandel had er als lid van de KNVB-scheidsrechterscommissie
een handje van om debuterende arbiters de eerste
wedstrijd op het Hargacomplex te laten fluiten. Dit tot grote
ergernis van alle Hermesadepten."
Lagendijk: "Deze beginnende arbiters blonken in de regel
niet uit door inzicht, standvastigheid en controle over hun
nervositeit. Om verwijten van partijdigheid te voorkomen
floten zij in plaats van neutraal, veelal in ons nadeel. Vaak tot
grote consternatie van spelers en toeschouwers en niet zelden
eindigend in onnodige gelijke spelen of zelfs onverdiende
verliespartijen. Belachelijk. Het arbiter De Bruinincident
tijdens Hermes-RBC staat me wat dat betreft nog levendig
bij. Samen met de helaas veel te vroeg overleden spelbepaler
Ger Bakkes, hadden we een effectieve vrije trap ingestudeerd.
29 Musis
Onderhandelingssluwe Ger Lagendijk wist, volgens eigen zeggen,
tijdens de contractbesprekingen ook nog eens 50 consumptiebonnen
per week voor zichzelf los te weken. Deze ongeacht de uitslag.
In de buurt van de zestien 'chipte' of 'lobde' Bakkes de bal
over het muurtje van de tegenstander, waarna de op scherp
staande voorhoede met onder andere Van Kooten en Van
Duppen uit buitenspelpositie terugsnelden, en ik om de
verdediging heengeslopen meestal 'n vrije scoringskans kreeg.
Tegen RBC scoorde ik vlak voor de rust op die manier de
gelijkmaker, maar de zogenaamd gedecideerde Cees de Bruin
keurde het doelpunt resoluut af wegens vermeend buitenspel.
Ondanks de luidkeelse protesten in het veld en vanaf de
tribunes bleek de scherprechter onvermurwbaar. Tot in het
scheidsrechtershokje bij de kleedkamers woedde de commotie
voort. Van nature driftig ben ik geheel buiten mezelf getreden
en heb de scheidsrechterlijke dwaler een enorme hollepieper
gegeven. Onder het verbolgen vragen wie hem had durven
schoppen draaide De Bruin zich om, waarna ik me in een flits,
gespeeld verbaasd richtte tot Hermes' oersupporter Piet van
der Tuijn die het veld was opgelopen. Met de woorden 'Piet
wat doe jij nou, dat kost de vereniging dadelijk een enorme
boete', was de eerste Nederlandse hooligan geboren. Alleen
door een interne bekentenis voor het bestuur van Hermes DVS
heb ik een complexverbod voor Piet weten te voorkomen.
Aan arbiter Cees de Bruin heb ik mijn schanddaad echter
pas opgebiecht toen ik op mijn vijfenzestigste schoon schip
heb gemaakt en voor enkele incidenten het boetekleed heb
aangetrokken."
Ondanks de drukke makelaars- en adviesbeslommeringen
blijft Lagendijks hart - naar eigen zeggen - ontegenzeglijk
verpand aan het aanzienlijk uitgedunde, helios blauwwitte
Hermes DVS. Samen met de onbaatzuchtige Wijnand
Wijnties, de gebroeders Prins en Edward Smith vormt hij de
feest- en donateurscommissie binnen de uiterst actieve club
van honderd. Gebroken is er met 't binnenhalen van spelers
zonder overtuigd kloppend clubhart. Met spanning wordt
gekeken naar de toekomst van de oudste sportclub van
Schiedam als pure amateurvereniging. Zoals Hermes indertijd
natuurlijk ook begonnen is.
Handling | Drukwerk | Mailing | Postbezorging | Houtindustrie
Groen- en Milieuservices | Uitzendkrachten | Detachering | Enquêtes
Bedrijfsinformatie | Arbeidsintegratie
Tel. (010) 204 10 00

Opnieuw De Washington.
Een ooggetuigenverslag
In Musis juli/augustus pleitte Han van der Horst ervoor om de in 1903 afgebroken
brandersmolen De Washington als achtste in de rij van gerestaureerde of herbouwde
molens opnieuw op te trekken. Desnoods aan de Buitenhaven, aangezien herbouw
op de oorspronkelijke plaats; midden op de Broersvest het tramverkeer ernstig in
verlegenheid zou brengen. Op zichzelf is de Buitenhavenweg niet eens zo'n vreemde
plek met de vestigingen van de Koninklijke De Kuyper en Distilleerderij Nolet als decor.
Met Kettle One wodka behoort Nolet tot de bekendste namen op de Amerikaanse markt
van dit moment, terwijl De Kuyper reeds in de achttiende eeuw actief was in de Britse
koloniën aan de overzijde van de Atlantische oceaan. Niet onwaarschijnlijk zelfs dat
George Washington heel goed wist waar Abraham de klare haalde. In Schiedam waar
zijn gevolmachtigd minister John Adams in 1782 z'n opwachting maakte.
Van der Horst beschrijft hoe ambassadeur John Adams
vanaf 1778 (en vanaf 1782 als officieel erkend ambassadeur)
contacten aanknoopte met de regeringen van Europese
landen, steden en bedrijven die de jonge Amerikaanse staat bij
konden staan in de onafhankelijkheidsstrijd tegen Engeland.
In Schiedam vonden ze een gewillig oor. En meer dan dat.
Niet alleen kenden de Schiedammers de afzetmogelijkheden
aan de andere zijde van de oceaan, de stad was ook sterk
patriottisch en behoorde tot de eerste steden in Nederland die
de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring onderschreven
waar deze stelt dat iedereen gelijk is voor de wet. Ook de
Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger, werd
in 1789 volledig door Schiedam overgenomen.
Een ambassadeur als commensaal
Toch verliep de missie van John Adams niet zo gladjes als uit
het artikel van Van der Horst zou kunnen worden afgeleid.
Nadat Adams in 1778 naar Europa werd gezonden om hier
steun te werven voor de 'Amerikaasche' zaak, vestigde hij
zich allereerst in Parijs. Dit leidde niet tot succes. Daarom
verplaatste hij zijn domicilie in 1780 van Frankrijk naar
Amsterdam, waar hij met zijn twee zoons als commensaal
introk bij een weduwe van aanzien. Maar ook in Amsterdam
kreeg Adams aanvankelijk geen poot aan der grond.
Omgekeerd had de toekomstige (tweede) president van de
Verenigde Staten ook geen hoge dunk van de Hollanders.
Met name het eindeloze gedelibereer van bestuurders en
politici stond hem tegen. 'The councils of this people are
the most inscrutable I ever saw', schreef hij in 1782 aan de
Amerikaanse minster van Buitenlandse Zaken John Jay. Dat
nam niet weg dat Nederland uiteindelijk de eerste Europese
natie zou zijn die Amerika financiële en materiële steun
verleende.
Titelblad van de Lanterne magique, collectie Gemeentearchief Schiedam
Musis 30

uit 1782
Het optreden van John Adams trok zeker de publieke
aandacht. In de 'Lanterne magique', een oranjegezind
schotschrift dat tussen september 1782 en juni 1783 wekelijks
verscheen, wordt meermalen de draak gestoken met de
Amerikaanse ambassadeur en de Nederlandse patriotten
die met hem sympathiseerden. Het verpakken van een
politieke satire in een zogenaamde voorstelling is door de
geschiedenis heen populair geweest. In de achttiende eeuw
was de toverlantaarn een modern medium dat op geen
kermis of jaarmarkt mocht ontbreken. Tot zover bekend trok
een aanzienlijk aantal Walen publiek met de vertoning van
hun handgeschilderde toverlantaarnplaatjes. De schrijvers
of schrijver van de Lanterne magique speelde daarop in
met teksten die in een Frans-Nederlands koeterwaals zijn
geschreven. Dit vormde de garantie voor een lach en juist
begrip van de satire, inclusief dubbele bodem en eventuele
platte roddel. In de 'achttiende vertoning van de Lanterne
magique' die in het Gemeentearchief Schiedam wordt
bewaard, wordt het bezoek van John Adams aan Schiedam
beschreven. Adams had – blijkens de tekst – eenmaal verstek
laten gaan, maar accepteerde een tweede uitnodiging om in
Schiedam te komen praten over de levering van jenever aan
het Amerikaanse leger.
De Lanterne magique werd verkocht in Rotterdam, Den
Haag, Amsterdam en Utrecht en om de niet-Schiedammers
enigszins een beeld te geven van de plaats van handeling,
doet de schrijver er een beschrijving van Schiedam bij uit de
Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart van Betje Wolf en
Aagje Deken die op dat moment juist op punt van verschijnen
stond. De Lanterne magique: o zo mooi! fraai curieus!
begint daarom met: 'Ik kan niet zeggen, dat ik ooit een
ongevalliger plaats gezien heb, dan het berookte Schiedam;
een nare droevige rook, en een nog veel lelyker syn swart
stof benemen het volstrekt al dat aangename, dat het, ook
door zyne ligging, plantage, en fraaije gebouwen, moest ten
toon spreiden. Zo rasch overdrevene zindelykheid, voor eene
krankzinningheid verklaart wordt, dan zou ik er zeer voor zyn,
om de Lyderessen, daar door geplaagt, in Schiedam als in een
verbeterhuis te brengen; daar zouden zy, zo ergens, hersteld
worden'.
31 Musis
tekst: Hans van der Sloot
foto's: Gemeentearchief Schiedam
en Het geheugen van Nederland
Frontespice van de boekuitgave van de Lanterne magique 1783, Geheugen van
Nederland / Koninklijke Bibliotheek Den Haag. Afgebeeld zijn stadhouder Willem V
vol liefde voor zijn Pruisische gemalin en ongevoelig voor de moeilijkheden rondom.
De namen van de molens De Vrijheid, De Meyboom, De Palmboom,
De Batavier, De Eendracht en De Washington zijn even zovele
verwijzingen naar de patriottische zaak. In het Gemeentearchief
Schiedam berust bovendien een loyaliteitsverklaring van de Schiedamse
kooplieden die aan duidelijkheid niets te wensen overlaat.

Opticaprent van de Dam en Oude sluis. Opticaprenten werden in een houder bekeken waardoor in de prent de suggestie van diepte ontstond.
Ter verfraaiing kon er ook een lichtje achter worden geplaatst waardoor de vensters als bij avond oplichten. Circa 1800, collectie Gemeentearchief Schiedam.
Foei! foei! foei!
Daarmee is de toon gezet voor de beschrijving van het bezoek
van Adams aan Schiedam, waarbij zowel de ambassadeur
van de Verenigde Staten als zijn gastheren hem stevig hebben
geraakt; 'De kanse Statte is swarte, um is so swarte as de
scoorsteenvegere, van de Jenever te brand, en te voed op de
vark op de Academie de Sciedamme, de student soo delicaat
pour de Sciedammere, & pour tout de Chretiens, maar niete
pour les Juifs, pour de Smous. Um oor niet te doen spreek van
Sciedam of sy doen foei! foei! o foei! foei! ou en France foutir
Sciedammere! Foutir de beeste! Foutir de vark!
Ik benne pour moi un Savoiaarte (de schrijver van de Lanterne
magique nam de persoon aan van een rondreizend inwoner
van Savoye), se sekke ook as de Smous, se benne benaauwd
pour de spekke van Sciedam. Se moet walg! Se moet braak!
Ah! foei! foei!
A tsa Liefhebbere! Se ebbe nou kemaakt de likte (het licht
aangestoken), keef nou maar akte, se sien daar op de
voorgrondte de Burkere van Sciedamme, met de deege, met
de piek, met de snapaane, de trommele en de vendele, o tso
mooi! Fraai curieus! Se syn allemale tout à fait en ordere
om in te aal son Excellence d'Amerique Monsieur Adams:
n'est pas le premier homme du monde, o non! kans niete!
– De Eere van Sciedam syn kekleed curieuse, met de beste
rokke, met de pontificale, met de swarte perruque, die um a
present eb kemaakt witte met de poeijere, met de kwaste om
te brilleer op de kroote Feeste, op de Feeste pour le Ministre
Plenipotentiair Adams' (plenipotentiair = gevolmachtigd).
Maar dan gaat er iets mis. Terwijl de Schiedamse notabelen
opgedoft en hoopvol wachten op hun hoge gast, verschijnt
er niemand. 'Ah quel Fete!' smaalt de Lanterne magique: 'dat
is de jour om te plaats in de kronyke van Sciedamme, met
de lettre rouge. Maar akter anne komme de inkende paarde.
Monsieur Adams blyve wegge en foppe de Eere van Sciedame;
hum worde boos, um begin grom, grom grom, as de vark,
knor, knor, knor, oort se reis grom, oort se reis knor, o knor!
knor! knor! se eb dat keleert uit de eerste ante, um oore dat
toujours van de premier maitre, van de vark. Um loope naar
de Logemente, kyk se reis loop!. Sy laat keef de burkere de
Genevre, en se wens Adams, de Amassadeur, pour de swarte
Saint Jaques (de duivel – redactie) De burkere neemt de
keweere, en loope dooreen as de vark, aussi knor, knor, knor,
grom, grom, grom, hum knorre al den duvele te Sciedamme
en se lope na eur uise (huis). O Kyk se reis loop liefebbere! dat
is frappante!'
Een tweede uitnodiging had daarentegen wel succes. Althans
volgens het satirisch weekblad dat vervolgt met; 'Voila,
Musis 32

Messieurs et Dames! Un autre piece van dat kostelyke
Sciedamme. Monsieur Adams, son Excellence, ebbe geöoret
dat de Sciedammere is in de mauvais humeure om dat y un eb
keoude pour de kek, pour de sot, o pour de sot! Y vertrekke
na Sciedamme en wort kerecipieert door de Patriotte, door de
Secretaire monsieur Pilate; o ys is de brave jonge, de jonge
van verstante! y eb van buiten keleeret de les de ansprake an
son Exellence, en make dat son Exellence begin te uil as de
kind, oui te uil: kyk y reis uil! de traan loop op de scoon linge
van son Exellence, de traan met de tuit: o um is bedroefde, um
eb de bakkese as de brandersknekte. Y verstaat niet de Frans,
nie de Ollands, y spreke um tog an as de Ollander, y verstaat
niet un woordte, y spreeke met syn tolke en begin daar op te
uil. Keef wel akte Liefebbere! op de Eeeren van Sciedamme, se
eb kemaakt de kring om Monsieur Adams, se buike pour em,
en keeve um de borrele, de borrele de Genevre. O kyk Adams
reis drink, se smaak um delicte, y doet klok, klok, o klok!
Klok!, um sel koop de nectarre, om te maak de present pour
les pauvres Americain'.
Um suip as de Tempelier
Dit is koren op de molen van de schrijver van het stuk in diens
persoon van een Savoyaardse kermisklant. Hij vlecht door
zijn verhaal ook meteen een roddel van jewelste, die doet
vermoeden dat mogelijk een Schiedammer zo niet de schrijver
dan toch zegsman kan zijn geweest: 'A de Sciedammere syn
wel in un scikke, sy doen ook klokl, klok, partout klok, klok.
Acter de secretaire, keeve wel akte, sie je de kleine vente, um
Opticaprent van de Plantage. Mooi maar troosteloos volgens Betje Wolf en Aagje Deken in 1782. Collectie S. Dongelmans.
33 Musis
is de Fère, de Broedere van Monsieur le Secretair, um is de
Commise de Vlaardinge, u is de Kris, il est marié, ketrouwt,
avec Mademoiselle Ruisch, une Dame de premier gout, sy
was de mooije meite, sy kan praat comme un Advocat. Se syn
de lui pour te verteer en te maak de scult en betaale jamais,
nooite. Ah! sy ebbe kereist en kerost comme de Postilion,
so curieus, dat se eb kespendeert de onderduisent kulde en
trois an, en kemaak de sculd pour bien un demie ton, een
ton d'Hollande op de koope toe. Y ebbe kebrook de nekke,
kyke wel Liefebbere, syn koppe is nok verkeerte, en um is
ketroubleert in de panne pour de arsene. Se syn a present
les pauvre Diable, y is de Kinte van de Stad en se moet leef
van de tractemente van vierondert kuld. Dat is de Frère van
monsieur de Secretaire: y kryge ook de klas Genevre, de
Oeconomische koste, en keeve ook syn Vrouw, sy buike en
neike, en doen aussi comme les autre, klok, klok, klok! Oh!
klok, klok, klok!'
Alweer volgens de Laterne magique was het met enkele
glazen niet gedaan; 'Keeve nou wel akte op de blydscappe
van de Sciedammere. Kyk daar komt de Brandre, met de vat
Genevre: o se syn so bly! Um suip as de Tempelier. Monsieur
Adams worde kerecipieer in de Logemente, op de Staduize,
l'Hotel de Ville, um is een Kebouw pour un Roi, maar se is
swarte. De Burkere dans en spring pour de Staduis, o so
curieus! Sy sciete de vuuwerke, de zwerme, de voetzoekere,
de klakkebos: oor oe dat sy 't maak, bons, bons, bons, o
bons! bons! Um sciete de salvos, so kelyk, so precise met de
keweere, dat se denk de urt (erwt) rol van de trap. Oor de vark

Het optreden van John Adams trok zeker de publieke aandacht. In de 'Lanterne
magique', een oranjegezind schotschrift dat tussen september 1782 en juni 1783
wekelijks verscheen, wordt meermalen de draak gestoken met de Amerikaanse
ambassadeur en de Nederlandse patriotten die met hem sympathiseerden.
er reis knor, al weer knor, knor, sy word wakker van al de
kesciet – O ecoutez! Knor, knor. Monsieur Adams sekke, dat is
de rare concerte.
Daar komt Monsieur de Ministre Plenipotentiair, y buike en
screeuw met alle makte met de Burker, um verstaan ensembel
rien du tout, niementalle. De Burkere make de feux, met de
pikton. O kyk um reis brand! De burkere van Sciedam sitte
om de vure as de Wildeman; um dans, um spring: Monsieur
Adams wou wel mee spring, mais il nose pas pour de
Sciedammere. Phoe! Pha! Y is de Ambassadeur en niet meer
de Notair. Que pensez vous bien? (Na jaren van wachten
en pleiten voor de Amerikaanse zaak werd de advocaat en
notaris John Adams in 1782 – vier jaar na zij aankomst in
Europa – officieel erkend als ambassadeur van de Verenigde
Staten, - redactie)'.
'Keef wel akte', besluit de Lanterne magique het Schiedamse
verhaal: 'Monsieur Adams stappe in de Karosse, y eeft kekeet
de Am en kedronke de Genevre, y likkebaarde: o kyk um
reis lik!. Y vertrekket; de Burkere skreeuw hoezee! Vive
d'Ambassadeur, vive l'Americain! Vive l'Americain! Vivat
toujours! Vive la Liberté. Adams steeke de koppe uit de koetse
en roepe aussi Vivat! Maar niet harte, y es besconk van de
Sciedamse nectarre Il est partir; de Sciedammere is wel in syn
scikke'.
Dat de overeenkomst met de Amerikanen profijtelijk was
voor de Schiedamse branders en distillateurs wordt - behalve
uit de bedrijfsregisters waarin de gigantische hoeveelheden
naar Amerika verscheepte jenever zijn bijgehouden -
mede aannemelijk gemaakt door de naamgeving van
verschillende molens. De namen van de Vrijheid, Meyboom,
Palmboom, Batavier, Eendracht en de Washington zijn
even zovele verwijzingen naar de patriottische zaak. In het
gemeentearchief berust bovendien een loyaliteitsverklaring
van de Schiedamse kooplieden die aan duidelijkheid niets te
wensen overlaat en aanvangt met de woorden: 'Address of
the merchants of the town of Schiedam, in Holland, to his
excellency John Adams, after their high mightinesses the lords
the states-general of the united provinces of the Netherlands
had acknowledged the freedom and independency of the
United States of North America, and admitted the said John
Adams as minister plenipotentiary and envoy of the Congress
of the said United States.
If ever any circumstances were capable of recalling to the
minds of the people of these provinces the most lively
remembrance of the cruel situation to which their forefathers
found themselves once reduced, under the oppressive yoke
of Spanish tyranny, it was, no doubt, that terrible and critical
moment when the Colonies of North America, groaning under
the intolerable weight of the chains with which the boundless
ambition of Great Britain had loaded them, were forced into
a just and lawful war to recover the use and enjoyment of
that liberty to which they were entitled by the sacred and
unalienable laws of nature'.
Rechtvaardigt dit de herbouw van een hele molen, zoals Han
van der Horst voorstelt? Waarschijnlijk niet. Maar het kan
zeker geen kwaad om op enigerlei wijze zichtbaar te maken
dat de Schiedamse stadsregering als eerste in Nederland
de Déclaration des Droits de l'Homme et du Citoyen van
1789 als beginsel omarmde en eerder al de Amerikaanse
Onafhankelijkheidsverklaring onderschreef. Er zullen heel
wat Amerikaanse toeristen zijn die daar een ommetje voor
over hebben.
Bij ons kunt u terecht voor persoonlijke en professionele rechtsbijstand
op het gebied van:
personen- en familierecht, waaronder echtscheiding / scheidingsmediation /
sociale zekerheid / arbeidsrecht / immigratierecht / letselschade
Aan de hand van uw inkomen bekijken wij, met u samen, de mogelijkheden
om in aanmerking te komen voor door de overheid gefinancierde rechtshulp.
Op 15 september aanstaande vindt de eerste Dag van de Scheiding
plaats. Deze dag is een initiatief van de Vereniging Familierecht Advocaten
en Scheidingsmediators. Twee van onze advocaten zijn bij deze vereniging
aangesloten.
Op de Dag van de Scheiding kunt u tot 20.00 uur terecht op ons kantoor.
U kunt dan vrijblijvend uw (eerste) vragen meenemen. Het advies geeft u
een eerste inzicht in de gevolgen en keuzes voor uw situatie.
U kunt hierover meer lezen op: www.dagvandescheiding.nl
Oranjestraat 2, Postbus 448, 3100 AK Schiedam - tel. 010 473 89 88 - fax 010 473 32 32 - www.habetsenvanleeuwen.nl
Musis 34

Schiedam
heeft het
in huis

Schiedam
heeft het
in huis