Jaargang 15 bulletin no.1 (2005) Kunst verzamelen - Vereniging ...

BULLETIN VAN DE VERENIGING REMBRANDT JAARGANG 15 NO 1 VOORJAAR 2005
p Kunst verzamelen:
Museale aankopen met
een koninklijke allure
p Professor Henk van Os:
Geschiedenis van wie?
p De Vereniging Rembrandt
1913-1923
p Voorjaarsbijeenkomst
14 mei in Dordrecht

Beschermvrouwe H.M. de Koningin
BESTUUR
Mr J.M. Boll, voorzitter
Jhr Mr A.A. Loudon, vice-voorzitter
Mevrouw Mr A.A. van Berge,
secretaris
Drs H.B. van Wijk, penningmeester
Prof. Dr C.H. Blotkamp
Prof. Dr R.E.O. Ekkart
Prof. Dr P.A. Hecht
Prof. Drs R. de Leeuw
Dr J.R. ter Molen
Dr M. Sanders
Mevrouw L.C.E. van Tets-van
Tienhoven
Mr J.G. de Vries Robbé
Jhr M.A. van Weede
BUREAU (9 – 13 UUR)
Drs H.M. Blankenberg, directeur
Contacten Musea/PR
Mevrouw Drs F.M. Bijl de Vroe-
Verloop
Fondsenwerving
Mevrouw Drs C.S. de Witt Wijnen-
Jansen Schoonhoven
Lange Voorhout 15,
2514 EA Den Haag
T: 070-4271720
F: 070-4271940
E: bureau@verenigingrembrandt.nl
www.verenigingrembrandt.nl
RAAD VAN ADVISEURS
Prof. dr J. Th. M. Bank
Drs M.A. van den Bergh
Mr Drs L.C. Brinkman
Mevrouw Prof. Dr C.A. Chavannes-
Mazel
Drs H.L.M. Defoer
Prof. Mr E.J. Dommering
Drs F.J. Duparc
Mevrouw Prof. Dr C.W. Fock
R.H. Fuchs
J.A. de Gier
Mevrouw A. van Grevenstein-Kruse
Mr E. Groenewald
Mr R.W.J. Groenink
Drs J.H. van Heijningen Nanninga
Drs B.F. van Ittersum
Prof. Dr C.J.A. Jörg
Mevrouw M. Lambert
J.M.N. Leighton
Dr J.L. Locher
REKENINGEN
Bank Mees Pierson, Amsterdam
25 22 00 861 (voor betaling contributie)
Bank Mees Pierson, Amsterdam
21 33 99 385
Postbank 11 71 21
ten name van de Vereniging
Rembrandt, Den Haag
Colofon:
Samenstelling en redactie: Teio Meedendorp en
Kees Keijer, Amsterdam
Ontwerp: van Rosmalen & Schenk, Amsterdam
Druk en lithografie:
Drukkerij Onkenhout BV, Hilversum
Mevrouw Drs D.H.A.C. Lokin
Jhr G.E. Loudon
Drs Ing. C. Maas
Drs H.J.A.T. Meertens
Drs R.C.J. Meijer
Dr D. Overbosch
Mr L. R. J. ridder van Rappard
Mr S.A. Reinink
M.J.M. van Rooy
Prof. dr P. Schnabel
Drs J.J.Th. Sillevis
Mevrouw Dr M.F. Simon Thomas
Mevrouw Dr N.C. Sluijter-Seijffert
Drs C.B. Smithuijsen
A.L. Stal
Dr E.J. van Straaten
Drs C. baron van Tuyll van
Serooskerken
K. van Twist
E.W. Veen
Drs M.J.F. Weck
KLACHTENCOMMISSIE
FONDSENWERVING
Mr S. Royer, voorzitter
Mevrouw Mr A.M.C. Marius-van
Eeghen, secretaris
Mevrouw Mr M.C. Scholten
Dr J.M. de Groot
Mr H. baron van Imhoff
Leden van de Vereniging Rembrandt
kunnen bij het secretariaat extra
Bulletins bestellen voor € 7,- per stuk
(excl. portokosten).
illustratie omslag:
Bloempiramide
Toegeschreven aan plateelbakkerij
De Metale Pot, Delft
ca. 1695. Aardewerk, H 156 cm
Rijksmuseum Amsterdam

De Vereniging Rembrandt
is een particuliere organisatie,
opgericht in 1883. Zij heeft
als doel door het beschikbaar
stellen van geldelijke middelen
musea en andere openbare
verzamelingen effectieve hulp
te bieden bij het verwerven
van kunstvoorwerpen.
Prins Bernhard
Cultuurfonds 65 jaar
Het Prins Bernhard Cultuurfonds,
dat onze vereniging al
vele jaren trouw substantieel
ondersteunt, viert dit jaar zijn
65-jarig bestaan. De Vereniging
Rembrandt wenst het PBC van
harte geluk met dit jubileum
en hoopt de succesvolle en
vruchtbare samenwerking ten
behoeve van ons cultureel
erfgoed tot in lengte van jaren
te kunnen voortzetten.
4
5
9
29
32
34
INHOUD AANWINSTEN
Vivat Oraenge in spe
Mr Jan Maarten Boll
Museale aankopen met een koninklijke allure.
De Vereniging Rembrandt & Paleis Het Loo
Johan R. ter Molen
De actie Vivat Oraenge heeft als bedoeling
om De Heems stilleven met deze titel dit
jaar te verwerven voor Paleis Het Loo, ter
markering van het 25-jarig ambtsjubileum
van Koningin Beatrix. In zijn relatief korte
bestaan als museum heeft Paleis Het Loo al diverse bijzondere
kunstwerken kunnen verwerven met steun van de Vereniging
Rembrandt. De directeur van Paleis Het Loo Nationaal Museum
en bestuurslid van onze vereniging, Dr J.R. ter Molen, geeft
een overzicht.
Ogenblik: Geschiedenis van wie?
Prof. Dr H.W. van Os
Was onze grote kolonisator Jan Pietersz. Coen een held of een
schurk? En hoe kijkt een Indonesiër daar tegenaan? Op Bali
kwam professor Henk van Os tot een opmerkelijk inzicht,
waarbij een fietsende kunstenaar hem de weg wees.
Over aanwinsten 1913-1923
Fusien Bijl de Vroe
Het rommelde even in de gelederen van de
vereniging toen Den Haag en Amsterdam
in 1913 onenigheid kregen over de verdeling
van een aantal kunstwerken. Met de
oprichting in 1920 van het Rembrandt
Syndicaat kon er voor het eerst gericht buitenlandse kunst
worden verworven.
Nieuws van de Vereniging Rembrandt
Algemeen
Op 14 mei vindt de Voorjaarsbijeenkomst van de Vereniging
Rembrand plaats in het Dordrechts Museum, ter gelegenheid
van de tentoonstelling Dromen van Dordrecht buitenlandse kunstenaars
schilderen Dordrecht tussen 1850 -1920. Op de achterzijde van
dit Bulletin vindt u de benodigde informatie over het programma
en hoe u zich kunt opgeven.
10
12
16
19
22
26
ALLARD PIERSON MUSEUM, AMSTERDAM
Vier Tarentijnse applieken
RIJKSMUSEUM AMSTERDAM
Twee bloempiramides
Plateelbakkerij De Metale Pot, Delft (toegeschr.)
GELDERS ARCHIEF, ARNHEM
De ‘Salon’ bij de beek op het landgoed
Beekhuizen, Velp
Daniel Kerkhoff
HANNEMAHUIS, HARLINGEN
Verguld zilveren dekselbokaal
Willem Anskes Zeestra
TEYLERS MUSEUM, HAARLEM
Veerpont
Jacob Maris
MUSEUM BOIJMANS VAN BEUNINGEN, ROTTERDAM
Mae West Lips Sofa
Salvador Dalí

Vivat Oraenge in spe
MR JAN MAARTEN BOLL
In de aanloop naar 29 en 30 april
2005, de data waarop de viering van
het zilveren regeringsjubileum van
koningin Beatrix officieel van start
gaat, komt de actie voor de aankoop
van het schilderij Vivat Oraenge in
een nieuwe fase. Dat gebeurt in het
toenemend vertrouwen dat het ook
gaat lukken, mede dankzij de steun
van TPG en de Staatsloterij die onze
campagne met volle kracht steunen.
De leden van de Vereniging Rembrandt
hebben in de beginfase een
voortreffelijk voorbeeld gegeven door
massaal en ruimhartig de machtigingscoupons
in het vorige Bulletin
in te sturen. Zeer verheugd zijn we
dat de eigenaar er in heeft toegestemd
om het schilderij desgewenst
voor enige tijd in Nederland te exposeren.
Wij zijn geneigd om van dit
aanbod gebruik te maken omdat we
langzamerhand de hoop hebben dat
we Vivat Oraenge niet meer hoeven
te laten gaan. Natuurlijk hopen we
dat de aanwezigheid van het schilderij
velen zal inspireren om mee te doen
opdat we vanaf de zomer het schilderij
blijvend in Paleis Het Loo zullen
kunnen bewonderen.
4 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
Intussen gaat het andere werk van de Vereniging
Rembrandt gewoon door. Een belangrijke
uitdaging voor de komende tijd is om te helpen
de financiering rond te krijgen van de tekeningenserie
De twaalf maanden van Hans Bol voor
Museum Boijmans Van Beuningen. In 2003 werd
hiertoe al een poging ondernomen. Ondanks
een forse bijdrage van de Vereniging Rembrandt
lukte dat toen echter niet. Nu wordt in samenwerking
tussen Museum Boijmans, de Vereniging
Rembrandt, de Mondriaanstichting, en een aantal
Rotterdamse fondsen en particulieren – de namen
van Daan Dura en Jaques Schoufour mogen
daarbij niet onvermeld blijven, zij spannen zich
geweldig in voor het goede doel! – geprobeerd
het benodigde bedrag alsnog bij elkaar te krijgen.
We kunnen in dit kader inspiratie putten uit het
artikel van Fusien Bijl de Vroe over de geschiedenis
van onze vereniging in de periode 1913-1923.
Daaruit blijkt dat, wanneer het echt nodig was
om belangrijke kunstwerken voor ons openbaar
kunstbezit te behouden, er altijd particulieren bereid
waren om bij te springen. Dat was het geval
bij de oprichting van het Rembrandt Syndicaat in
1920. Hierdoor konden destijds enkele topstukken
voor het Rijksmuseum worden aangekocht.
In het geval van de Boltekeningen, die onlangs
nog in hun volle glorie in Museum Boijmans te
zien waren, gaat het om hoogtepunten uit de
tekenkunst. Als de geschiedenis zich herhaalt
hoeft de lijst van ‘gemiste kansen’ niet te worden
uitgebreid en beleeft dit zoveelste gevecht voor
ons openbaar kunstbezit een gelukkige afloop.
Maar terug naar ’t begin: het gaat erom dat
zoveel mogelijk mensen – jong en oud – meedoen
om Vivat Oraenge ter ere van Koningin Beatrix
aan ons openbaar kunstbezit toe te voegen.
We hopen op een lijst met heel veel namen als
blijk van hulde. Wat ons betreft: we hebben
onze hoop gevestigd op u, als pleitbezorger
voor zo’n passend geschenk van ons allemaal
aan ons allemaal.
Vivat!
Jan Maarten Boll is voorzitter van de Vereniging Rembrandt
De twaalf
maanden:
maart,
Hans Bol
1534-1593.
Pen en bruine
inkt, bruine
wassing,
diameter
ca. 140mm.

KUNST VERZAMELEN
Museale aanwinsten met een koninklijke allure
De Vereniging Rembrandt & Paleis Het Loo
JOHAN R. TER MOLEN
Nederland kan worden gerekend tot de landen met de grootste
‘museumdichtheid’. Allereerst zijn er de internationaal bekende grote
musea van kunst- en cultuur. Maar daarnaast beschikt vrijwel elke
stad en dorp over een openbare collectie, soms gewijd aan de lokale
historie maar niet zelden voortgekomen uit een particuliere verzameling
met een specifiek thema, door de oorspronkelijke eigenaar gedurende
zijn leven met veel zorg samengesteld en vervolgens aan de gemeenschap
ter beschikking gesteld.
Paleis Het Loo, gezien vanuit de gereconstrueerde formele tuin. Het geheel gerestaureerde paleis met zijn
vorstelijke woonvertrekken is sinds 1984 als nationaal museum opengesteld.
5 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
Het vroegste voorbeeld van een dergelijk
initiatief, dat dankzij een voortreffelijk beheer
en een actief beleid na meer dan twee
eeuwen nog steeds een prominente plaats
inneemt binnen het brede scala aan Nederlandse
musea en oudheidkamers, is Teylers
Museum in Haarlem. Toen de gefortuneerde
lakenhandelaar Pieter Teyler van der Hulst
in 1778 overleed, liet hij niet alleen een
omvangrijk kunstbezit na, maar stelde hij
ook zijn vermogen beschikbaar om zijn belangstellingsgebieden
op het gebied van
cultuur en wetenschap verder te stimuleren.
De verzamelingen, die door latere generaties
aanzienlijk werden en worden uitgebreid,
zijn ondergebracht in een speciaal daartoe
gebouwd museumcomplex, verbonden met
het voormalige woonhuis van de erflater.
ORANJE
Ook de leden van het Huis van Oranje hebben
gedurende verschillende generaties
een belangrijk kunstbezit bijeen gebracht,
dat niet alleen de basis vormt van het
Mauritshuis maar waarvan ook onderdelen
opgenomen zijn in de openbare collectie
waaruit het Rijksmuseum is voortgekomen.
Wanneer men echter overziet, hoe omvangrijk
de verzamelingen van de Oranjes op
bepaalde momenten geweest zijn, dan wordt
duidelijk dat slechts een fractie hiervan in
de zojuist genoemde Nederlandse musea
terechtgekomen is. Veruit het merendeel
van de schilderijen, sculpturen en kunstnijverheid
zijn veelal bij een eerstvolgende
generatie alweer in andere handen overgegaan.
Hieraan liggen dynastieke, politieke
en financiële redenen ten grondslag.
Anders dan in de meeste Europese landen
waren de Noordelijke Nederlanden in de
17de en 18de eeuw een vanuit de burgerij
bestuurde republiek en geen monarchie.
De prinsen van Oranje vervulden binnen
deze bestuursvorm weliswaar langdurig de
functie van stadhouder, de hoogste militaire
gezagsdrager, maar hielden hun bezittingen
niet bijeen voor degenen die na hen deze
positie zouden gaan bekleden. Zoals ge-

uikelijk bij het burgerlijk erfrecht kregen
ook bij hen alle kinderen hun erfdeel. Dit
heeft bijvoorbeeld tot gevolg gehad, dat
de met Duitse vorsten gehuwde dochters
van stadhouder Frederik Hendrik en Amalia
van Solms na het overlijden van hun ouders
ieder een omvangrijke collectie kunstvoorwerpen
en kostbaarheden ontvingen, waarvan
onder meer in de Berlijnse musea nog
belangrijke voorbeelden aanwezig zijn.
Nadat in 1795 de Fransen Nederland
waren binnengevallen, zag de stadhouderlijke
familie zich gedwongen om naar het
buitenland uit te wijken. Het belangrijkste
kunstbezit van de Oranjes dat was achtergebleven,
werd in beslag genomen en naar
Frankrijk overgebracht; een gedeelte hiervan
is nooit teruggekeerd. De verdere inventaris
van de paleizen is verkocht of anderszins
verdwenen. Datgene, wat de familie in
ballingschap had kunnen meenemen, is
nadien voor een belangrijk deel te gelde
6 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
gemaakt om in het levensonderhoud te
kunnen voorzien.
Zodra de Fransen in 1813 waren verdreven,
werd Nederland een koninkrijk met de uit
ballingschap teruggekeerde zoon van de
laatste Oranje-stadhouder als staatshoofd.
Zijn opvolger, koning Willem II, slaagde
erin om opnieuw een kunstverzameling
van internationale allure bijeen te brengen,
die een plaats kreeg in de daartoe gebouwde
‘gotische zaal’ in Den Haag. Helaas waren
financiële schulden er de oorzaak van dat
ook dit kunstbezit na de dood van de vorst
in 1849 uiteenviel. Een belangrijk deel werd
opgeëist door zijn Russische schoonfamilie
en bevindt zich sedertdien in de Hermitage.
PALEIS HET LOO
In de afgelopen 30 jaar is het – mede dankzij
genereuze steun vanuit de Vereniging
Rembrandt – mogelijk gebleken om een
aantal belangrijke kunstwerken, die ooit in
het bezit waren van de Oranjes en die om
een van de hierboven genoemde redenen
een andere eigenaar hadden gekregen, aan
te kopen en binnen de muren van Paleis
Het Loo een voor het publiek toegankelijke
museale bestemming te geven.
Deze residentie van de Oranjes was in 1686
gebouwd als jachthuis en zomerverblijf voor
stadhouder Willem III. Nadat hij en zijn
echtgenote Mary Stuart II in 1689 koning
en koningin van Engeland waren geworden,
werden het paleis en de daarachter gelegen
tuinen nog verder uitgebreid. De uit
Frankrijk afkomstige architect en ontwerper
Daniel Marot heeft bij de vormgeving en
versiering van dit omvangrijke complex een
belangrijke rol gespeeld. Door verschillende
kunstenaars werden series prenten
uitgegeven, die een indruk geven van dit
vorstelijke landgoed, waarvan de kostbare
inrichting en de volgens een strenge symmetrie
aangelegde tuinen met hun exotische
planten, sculpturen en imposante fonteinen
voor Nederland volstrekt uniek waren. Tot
in detail is de situatie ter plekke beschreven
door een ooggetuige, de Engelse lijfarts
van de koning-stadhouder Walter Harris,
wiens observaties in 1699 te Londen werden
gepubliceerd.
Ook in later eeuwen verbleven de Oranjes
gedurende de zomermaanden graag op Het
Loo. Als laatste heeft koningin Wilhelmina
deze favoriete residentie permanent bewoond
na haar abdicatie in 1948; zij is er in
1962 overleden. Nadien moest een besluit
genomen worden over de toekomstige
bestemming van dit bakstenen paleis, dat
sedert de 19de eeuw van een pleisterlaag
was voorzien en nadien nog allerlei verbouwingen
en uitbreidingen had ondergaan.
Ook was de Franse tuinaanleg verdwenen
Overdracht van de twee
wapentapijten naar ontwerp
van Marot door de
voorzitter van de
Vereniging Rembrandt,
H.J. de Koster, aan
H.K.H. Prinses Margriet,
lid van de Commissie van
Advies van Paleis Het
Loo, 26 augustus 1983
Wandtapijt met de
wapens van koningstadhouder
Willem III
en koningin Mary
Stuart II.
Vervaardigd te Brussel,
ca.1690, naar ontwerp
van Daniel Marot.
PALEIS HET LOO
NATIONAAL MUSEUM
Schenking Vereniging
Rembrandt, 1983

Zilveren kan en schotel
Vervaardigd door Adam
Loofs, hofzilversmid van
koning-stadhouder
Willem III. Den Haag
1693.
PALEIS HET LOO
NATIONAAL MUSEUM
Verworven met steun van de
Vereniging Rembrandt, 1990
Enkele onderdelen van het
in 1772 te Meissen ver-
vaardigde porseleinen eet-
servies met topografische
gezichten, dat door de
VOC aan prins Willem V
werd geschonken.
PALEIS HET LOO
NATIONAAL MUSEUM
Verworven met steun van de
Vereniging Rembrandt 1975
en was dit gebied achter het gebouwencomplex
onderdeel geworden van een
romantisch landschapspark. Gekozen werd
voor een zeer ingrijpende restauratie,
waarbij zowel het paleis als de tuin in hun
oorspronkelijke staat zouden worden teruggebracht.
Na de voltooiing hiervan werd
Paleis Het Loo in 1984 als nationaal museum
voor het publiek opengesteld.
In het centrale hoofdgebouw zijn vertrekken
ingericht, die de ontwikkeling laten zien
van vorstelijke wooncultuur in Nederland
gedurende drie eeuwen, terwijl in een
museale presentatie in de zijvleugels onder
meer een beeld wordt gegeven van de
geschiedenis van het Huis van Oranje.
Hoewel uit inventarissen en beschrijvingen
door tijdgenoten afgeleid kon worden
welke bestemming de verschillende ruimtes
7 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
in de loop der tijd hebben gehad en hoe
deze waren ingericht, kon slechts voor de
negentiende eeuw geput worden uit een
ruime selectie aan meubelen en ander
huisraad. Voor de vroegere tijd moest de
inrichting van de woonvertrekken voornamelijk
worden gereconstrueerd aan de
hand van vergelijkbare werken die daartoe
vanuit de kunsthandel moesten worden
aangekocht. Daarnaast kwamen en komen
regelmatig kunstwerken en bijzondere
kunstnijverheidsobjecten tevoorschijn, die
ooit aan de Oranjes hebben toebehoord of
die getuigen van de sympathie van landgenoten
voor het vorstenhuis.
Dat op grote schaal aankopen konden worden
gedaan is met name te danken aan de
mogelijkheden, die de Stichting ’t Konings
Loo daartoe biedt, de steunstichting van
het museum die onder meer met een
team van vrijwilligers de winkel exploiteert.
Voor zeer kostbare verwervingen heeft de
Vereniging Rembrandt steeds op genereuze
wijze steun verleend.
‘REMBRANDT’ EN HET LOO
Sinds haar oprichting in 1883 heeft de
Vereniging Rembrandt zich ervoor ingezet
om belangrijk kunstbezit voor Nederland te
behouden. In de loop der tijd is deze doelstelling
ruimer geïnterpreteerd en worden
musea financieel gesteund bij de aankoop
van kunstvoorwerpen, die een waardevolle
aanvulling vormen voor de reeds aanwezige
collectie. Het gaat hierbij om werken van
allerlei aard, daterend vanaf de klassieke
oudheid tot de dag van vandaag en niet
alleen vervaardigd door Europese kunstenaars
maar ook met een ontstaansgeschiedenis
in andere delen van de wereld.
Hoewel Paleis Het Loo, in vergelijking met
de meeste andere Nederlandse musea die
steun ontvangen van de Vereniging
Rembrandt, een relatief jonge instelling is,
konden sedert 1975 reeds 12 belangrijke
aanwinsten dankzij dit fonds verworven
worden. Tot de hoogtepunten behoren
twee wandtapijten met de wapens van de
bouwheer Willem III en zijn echtgenote
Mary Stuart II, die omstreeks 1690 naar
ontwerp van Daniel Marot in Brussel vervaardigd
zijn. Zittende figuren van Mars en
Minerva houden een koningskroon boven
het wapenschild, waaronder het devies JE
MAINTIENDRAY te lezen is; op een cartouche
langs de bovenrand staat ook het monogram
met de initialen van het vorstelijk paar.
Deze tapijten werden door de Vereniging
Rembrandt ter gelegenheid van haar eeuwfeest
in 1983 aan Paleis Het Loo geschonken.
Naast acht exemplaren met zittende
godenfiguren, is een soortgelijke reeks
tapijten vervaardigd waarop een staande
Hercules en Apollo het koninklijke wapen
flankeren. Inmiddels zijn respectievelijk vier
en twee van deze Brusselse tapijten in de
collectie van Paleis Het Loo opgenomen;
andere exemplaren bevinden zich onder
meer in het Rijksmuseum te Amsterdam,
het Metropolitan Museum in New York en
Windsor Castle.

In 1680 werd de Haagse meester Adam
Loofs, die voordien gedurende vrij lange tijd
in het toonaangevende Parijs werkzaam
was geweest en die daar in de omgeving
van het hof van Lodewijk XIV ongetwijfeld
met de nieuwste stilistische ontwikkelingen
op het gebied van de edelsmeedkunst in
aanraking zal zijn gekomen, aangesteld tot
hofzilversmid van Willem III. Tot zijn taken
behoorde het beheer over de zilverkamer
en verder werden het onderhoud en de
reparaties aan de gouden en zilveren voorwerpen
aan hem toevertrouwd. Uit een
door Loofs in 1697 opgestelde inventaris
blijkt, dat veel van de aanwezige objecten
door hemzelf vervaardigd waren. Om een
indruk te kunnen geven van de artistieke
kwaliteit van het zilver dat door Adam
Loofs aan de koning-stadhouder geleverd
werd, was het van groot belang dat een
door hem in 1693 vervaardigde zilveren kan
en schotel met steun van de Vereniging
Rembrandt kon worden verworven. Naast
deze imposante voorwerpen getuigen ook
enkele zilveren wandarmen in de door
Marot ontworpen bibliotheek van Paleis
Verguld-zilveren juwelenkist
Vervaardigd door Joseph Germain Dutalis, hofzilversmid
van koning Willem I. Brussel 1828-’30. Onderdeel van
een toiletset, bestemd als huwelijksgeschenk van de
koning aan zijn dochter, prinses Marianne.
PALEIS HET LOO NATIONAAL MUSEUM
Verworven met steun van de Vereniging Rembrandt, 2000
8 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
Het Loo van het vakmanschap van deze
zilversmid.
Een eeuw later, omstreeks 1772 werd in
Meissen een zeer uitzonderlijk porseleinen
servies vervaardigd, dat vermoedelijk uit
435 voorwerpen heeft bestaan en dat door
de Oostindische Compagnie aan stadhouder
Willem V werd geschonken. Alle onderdelen
van dit omvangrijke ensemble zijn binnen
een omlijsting van rocailles en guirlandes beschilderd
met topografische voorstellingen:
gezichten van talloze steden en dorpen in
Nederland en op het eiland Java, alsmede
belangrijke paleizen, landhuizen en andere
gebouwen. De stadhouder heeft dit kostbare
geschenk meegenomen bij zijn gedwongen
vertrek naar Engeland in 1795 en heeft het
daar vermoedelijk verkocht. In ieder geval
was het gehele servies in 1823 eigendom
van William Beckford, toen diens legendarische
collectie in Fonthill Abbey werd geveild;
via latere veilingen zijn de onderdelen over
de gehele wereld verspreid geraakt. In 1975
konden dankzij de Vereniging Rembrandt
in één keer 59 voorwerpen voor Paleis Het
Loo verworven worden, waar zij werden
toegevoegd aan een deel van dit bijzondere
‘stadhouder-servies’ dat de Koninklijke
Familie in de loop der tijd had teruggekocht.
Ook in later jaren konden incidenteel nog
enkele aankopen worden gerealiseerd,
zodat nu weer 167 stukken bijeen zijn.
Joseph Germain Dutalis, die kort na 1800
in Parijs was opgeleid als zilversmid en daar
beïnvloed is door het werk dat belangrijke
meesters als Odiot en Biennais aan het hof
van Napoleon leverden, heeft zich nadien
in Brussel gevestigd. Gedurende de korte
periode, waarin de Noordelijke en Zuidelijke
Nederlanden in één koninkrijk verenigd
waren, werden door hem belangrijke opdrachten
uitgevoerd voor koning Willem I
en diens hofhouding. In 1828 bestelde de
koning bij hem een omvangrijke toiletset,
die bestemd was als huwelijksgeschenk
voor zijn dochter prinses Marianne. Alvorens
deze aan het bruidspaar werd overgedragen,
was de kostbare set met een bijbehorende
tafel in 1830 te zien op een Nationale Nijverheidstentoonstelling
in Brussel. Nadat de door
gracieuze vrouwenfiguren vastgehouden
spiegel in 1995 met steun van de Vereniging
Rembrandt door het Rijksmuseum in
Amsterdam kon worden aangekocht, ontving
Paleis Het Loo in 2000 een financiële
bijdrage waarmee de verwerving van de
bijbehorende juwelenkist mogelijk werd
gemaakt. Deze imposante verguld-zilveren
doos is versierd met ornamenten die ook bij
Vivat Oraenge
Jan Davidsz. de Heem,
ca.1670, olieverf op
doek, 63 x 49 cm. Via
een door de Vereniging
Rembrandt georganiseerde
actie worden
middelen bijeengebracht
om dit belangrijke
schilderij ter ere
van het zilveren regeringsjubileum
van
koningin Beatrix aan
te kunnen kopen
voor Paleis Het Loo
Nationaal Museum.

de genoemde Parijse edelsmeden kunnen
worden aangetroffen. Op het deksel is een
kussen bevestigd met daarop een koningskroon,
terwijl het geheel gedragen wordt
door vier gevleugelde leeuwen. Opmerkelijk
is, dat twee schoonzusters van de prinses
– dochters van koning Friedrich Wilhelm III
van Pruisen – in de voorafgaande jaren eveneens
een dergelijke toiletset als huwelijksgeschenk
ontvangen hadden. Deze waren
ontworpen door de beroemde Duitse architect
Karl Friedrich Schinkel en maken ondanks
de opvallende gelijkvormigheid van
de diverse onderdelen een veel statischer
indruk dan dit op Franse inspiratiebronnen
gebaseerde toiletservies, dat behalve de
genoemde spiegel en juwelenkist nog uit
een tiental dozen heeft bestaan.
VIVAT ORAENGE
In het afgelopen jaar nam de Vereniging
Rembrandt het initiatief tot een breed opgezette
nationale actie met als doel om ter
gelegenheid van het 25-jarig regeringsjubileum
van koningin Beatrix in 2005 een belangrijk
kunstwerk aan het openbaar kunstbezit
toe te voegen. Het gaat om een
pronkstilleven van Jan Davidsz. de Heem
met de wel zeer toepasselijke titel Vivat
Oraenge, dat na de verwerving een plaats
zal krijgen in een van de statievertrekken
van Paleis Het Loo waar ook ten tijde van
de koning-stadhouder al werk van deze talentvolle
meester aanwezig was. Het doek
is waarschijnlijk tussen 1667 en 1672 – het
jaar waarin prins Willem III tot stadhouder
werd benoemd – door de toen in Utrecht
werkzame kunstenaar geschilderd in opdracht
van een fervente aanhanger van het
Huis van Oranje.
Weergegeven is een nis met daarin diverse
kostbare voorwerpen en lekkernijen, alsmede
een aan een strik opgehangen ‘oranje-appel’
onder een lauwerkrans. Samen met de
sinaasappel- en olijftakken aan weerszijden
van de zo symbolische vrucht worden
eeuwige roem, vrede en wijsheid onder het
Huis van Oranje tot uitdrukking gebracht.
Laten wij hopen dat dankzij de donaties van
vele duizenden kunstliefhebbers dit voor
Nederland zo belangrijke stilleven zal kunnen
worden verworven. Vivat Oraenge! s
9 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
• OGENBLIK •
Geschiedenis van wie?
PROF. DR H.W. VAN O S
2005 is uitgeroepen tot het jaar van de vaderlandse historie. Wat is dat eigenlijk
voor een soort geschiedenis? Kan je een gedeelte van de geschiedenis
claimen als alleen maar van jou en van jouw landgenoten?
Zo’n vijftien jaar geleden is er in het Westfries Museum in Hoorn een tentoonstelling
georganiseerd over Jan Pietersz. Coen, de heerser van het toenmalige
Nederlands-Indië. In mijn geschiedenisboek van de middelbare school
figureerde hij als een bekwaam en streng bestuurder. Aan scholieren van een
jongere generatie werd hij gepresenteerd als een hardvochtig kolonisator.
Geen wonder, dat er opwinding ontstond over het initiatief om zo’n man te
herdenken met een expositie. Dat er voor zo’n wreedaard destijds in Hoorn
een standbeeld was neergezet was al ergerlijk, maar ook nog een tentoonstelling
in het postkoloniale tijdperk, dat kon eenvoudig niet. Woedend demonstreerden
de antikolonialen voor het museum voor en tijdens de opening van de
tentoonstelling vanwege deze smet op hun vaderlandse geschiedenis.
Tot zover liep alles geheel naar verwachting. Maar er was iets wonderlijks.
Die opening werd verricht door niemand anders dan de ambassadeur van de
Republiek Indonesië in Nederland. Voor hem was Jan Pietersz. Coen allang
een integraal onderdeel van zijn vaderlandse geschiedenis geworden. Hij kon
dan ook de lawaaischoppers bij de voordeur van het museum niet anders zien
dan verlate kolonialen, die hem de geschiedenis van zijn land niet gunden.
Na zijn openingsspeech werd de ambassadeur stiekem door de achterdeur
het museum uitgeloodst, omdat de actievoerders uit naam van het antikolonialisme
de voordeur blokkeerden. Over wiens vaderlandse geschiedenis ging
het hier eigenlijk?
Onlangs werd ik mij opnieuw bewust van het relatieve van het vaderlandse
van vaderlandse geschiedenis. Samen met mijn vrouw verbleef ik op Bali.
Aan de noordkust van het eiland ligt het dorp Kubutambahan. Op één van de
reliëfs van een hindoetempel daar is de Nederlandse kunstenaar Wijnand
Nieuwenkamp voorgesteld. Ongeveer een eeuw geleden reed hij op een fiets
over het strand. Niemand in Kubutambahan had ooit zoiets gezien. Een blanke
man op wielen. Dat moest wel een god zijn. Daarom werd hij vereeuwigd op
de tempel. Wij waren hiernaartoe gereisd vanwege onze verbondenheid met
één van de dochters van de kunstenaar. Nieuwenkamp hoorde bij onze geschiedenis.
Maar in Kubutambahan ontdekten we, dat hij dankzij dat reliëf
de held van het dorp was geworden. Iedereen die ons aansprak noemde met
trots ‘W.O.J. Nieuwenkamp who visited us on his bike in 1909’. De fietsende
god was één van hen. Wij waren alleen maar op visite.
Ik reed terug naar het hotel op een gehuurde oude Fongers. Zou dit de fiets van
Nieuwenkamp zijn geweest? Onzin natuurlijk. Maar door dit bezoek wist ik
één ding zeker: jouw geschiedenis wordt veel spannender, wanneer anderen
zich die geschiedenis op hun manier eigen hebben gemaakt.
• OGENBLIK •

Allard Pierson Museum, Archeologisch
Museum van de Universiteit van Amsterdam
KLEI
In de klassieke oudheid vond klei overal op grote schaal toepassing.
Eenmaal gebakken is een voorwerp van klei vrijwel onvergankelijk
en draagt het voor altijd het stempel van de cultuur
waarin het ontstaan is. Het materiaal werd niet alleen gebruikt
om potten en pannen van te draaien, ook godenbeelden en
tempelversieringen in heiligdommen waren bij uitstek gemaakt
van klei. Dat geldt al helemaal voor de gaven die aan een god
gewijd werden. Votiefbeeldjes van klei - de archeoloog spreekt
van terracotta’s - werden massaal met behulp van vormen gemaakt.
Het kunstzinnig gewicht van zulke producten is meestal
gering, maar godsdiensthistorisch gezien zijn ze zeker van belang.
Toch ontstijgen terracotta’s soms dat bescheiden artistieke
niveau. We hebben dan te maken met kunstwerken waaruit de
cultuur, ontstaanstijd en soms zelfs de persoonlijkheid van de
maker spreekt. Dat geldt zeker voor terracotta’s uit Tarente,
het antieke Taras, gelegen in de hak van Italië.
Deze vier kleine opengewerkte reliëfs zijn er een bewijs van.
De twee leeuwen en twee fabeldieren, griffioenen, werden onlangs
door het Allard Pierson Museum verworven als gezamenlijke
schenking van de Vereniging Rembrandt en de Vereniging
van Vrienden van het Allard Pierson Museum. De reliëfs zijn
gemaakt van zorgvuldig gezuiverde helder bruin bakkende
klei. Nadat ze uit de mallen waren gehaald, maar voordat ze
10 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
Vier Tarentijnse applieken
Het Allard Pierson Museum heeft een grote en bloeiende vereniging
van vrienden. Het is goed dat het museum, naast individuele
schenkingen, ook van deze vereniging van tijd tot tijd de middelen
krijgt om de verzameling te verdiepen.
Dat dit nu samen met de Vereniging Rembrandt lukte, sluit aan bij
een mooie traditie. Het museum zelf is immers in 1934 ontstaan
dankzij de betrokkenheid van vrienden van de antieke beschaving
en de Vereniging Rembrandt.
Omstreeks 325 voor Christus. Terracotta, eens verguld, gemiddelde lengte 10,8 cm
Herkomst: veiling Christie’s Londen, 28 april 2004
werden gebakken, zijn in het nog vochtige materiaal met een
modelleerhoutje details verfijnd, zoals de manen van de leeuwen.
Ook de omtrek van de reliëfs en de ruimte bij de poten zijn
ajour bijgewerkt terwijl de achterkanten van de reliëfjes ruwweg
zijn afgeplat.
De dieren waren verguld met bladgoud en sierden grafkisten;
dat bewijzen dergelijke reliëfs die bij officiële archeologische
opgravingen te Tarente zijn teruggevonden en die daar nu in
het museum worden bewaard. De dieren waren op de wanden
van een doodskist vastgezet met een pennetje dwars door hun
lijf. Het gat daarvan is nog goed te zien. Het hout van die kisten
is vergaan en het bladgoud is op minuscule stukjes na helemaal
verdwenen, maar uit Zuid-Rusland zijn dergelijke kisten wel bewaard
gebleven. Daardoor is het mogelijk een indruk te krijgen
van het decoratiesysteem waartoe ze behoorden. De dieren
waren in rijen geplaatst en soms tegenover elkaar. Het hout was
beschilderd zodat een rijk contrast met de gouden, glanzende
reliëfs ontstond. Gelukkig hebben deze felle dieren de tijd redelijk
weten te trotseren. Alleen van de ons aankijkende leeuw
ontbreekt een voorpoot die geheven was. De reliëfs zullen stammen
uit werkplaatsen in Tarente die rond 325 voor Christus
actief waren. Daar werd overigens gewerkt in een stijl die over
de gehele Griekse wereld en zelfs daarbuiten in zwang was.
TARAS
Wij zijn het bijna vergeten, maar Tarente was een machtige en
politiek belangrijke stad. De naam betekent waarschijnlijk
‘nederzetting aan de Tara’, een rivier die in de legende wordt
verpersoonlijkt in de stroomgod Taras, een zoon van Poseidon
en een lokale nymf. Nieuwkomers uit het Griekse Sparta koloniseerden
Taras in 706 voor Christus. Maar de Spartaanse reputatie
van tucht en hardheid bereikte Tarente nooit, integendeel!
Wie Tarente noemde, riep beelden op van rijkdom en luxe.
De stad was gezegend met een beschutte haven en lag in een
vruchtbaar gebied. Het gevolg was een bloeiende handel, een

Dionysos, fragment van
een Atheens mengvat
voor wijn uit Tarente,
circa 400 v. Chr.
MARTIN-VON-WAGNER-
MUSEUM, UNIVERSITEIT
WURZBURG
grote welvaart en indrukwekkende kunst, zeker in de tijd waaruit
de hier besproken reliëfs stammen. Het museum van Tarente
bezit daar verbluffende voorbeelden van die overigens, als onderdeel
van de tentoonstelling Gli ori di Taranto in età Ellenistica,
in 1984 en 1985 op veel plaatsen in Europa, van Milaan tot
Hamburg, te zien waren.
DRINKSCHAAL
Uit de heiligdommen en de graven van Tarente uit de 2de helft
van de 5de eeuw, uit de 4de en de 3de eeuw voor Christus stamt
een enorme hoeveelheid votiefbeeldjes van terracotta. Alleen
al bij de aanleg van een nieuwe wijk aan het eind van de 19de
eeuw zijn er tienduizenden fragmenten gevonden. Het merendeel
bestaat uit voorstellingen van een liggende mannelijke
figuur met een drinkschaal. Naast het museum van Tarente zelf
zijn ze over de hele wereld verspreid geraakt. Het Allard Pierson
Museum bewaard er bijna honderd. Het zijn steeds varianten
op hetzelfde thema. Figuren uit de 4de eeuw voor Christus
11 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
getuigen vaak van een grote religieuze diepgang die zeer knap
is verbeeld en indringend de vraag naar de betekenis van deze
figuren oproept.
Constant Willem Lunsingh Scheurleer (1881-1941) wiens
verzameling sinds 1934 de kern van het Allard Pierson Museum
vormt, begon in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw
deze Tarentijnse terracotta’s op grote schaal te verzamelen en te
onderzoeken. Ze maken deel uit van een veel grotere collectie
die de beschaving van Griekse nieuwkomers in Italië, in Magna
Graecia, documenteert.
DE DOOD
Lunsingh Scheurleer meende dat de liggende figuren doden
voorstellen die in het hiernamaals aanliggen aan een eeuwig
durend feestmaal bij de god Dionysos. De beker die de figuren
vaak vasthouden verwijst naar de specifieke gift van Dionysos
aan de beschaafde wereld: wijn. Die wijn moet in spirituele zin
opgevat worden als een metafoor voor het gelukzalige leven na
het sterven. De discussie over de betekenis van deze figuren is
nog niet geluwd, maar dat die met opvattingen over de dood te
maken heeft, staat vast.
De vier nieuwe aanwinsten hebben ook alles te maken met
Dionysos, Tarente en de dood. Zo vullen ze een lacune op in
de collectie. De reliëfs waren, zoals gezegd, deel van de ornamenten
van grafkisten. Leeuwen en de mythische griffioenen,
bewakers van even mythische hoeveelheden goud, komen volgens
Griekse opvattingen net als Dionysos uit het Oosten. Ze
horen bij de god en de hoop op geluk na de dood. Op
beschilderde vazen wordt hij weergegeven als een baardige,
eerbiedwaardige gestalte. Een fragment in Würzburg laat in detail
zijn somptueuze gewaad zien, dat rijk geplooid zijn heupen
en benen bedekt. We herkennen rijen figuren die herinneren
aan de reliëfs van terracotta. Op de sprei over zijn aanligbed
staan ze ook. Het ligt voor de hand aan te nemen dat rijkversierde
gewaden en kleden – luxeproducten die de roem van
het rijke Perzië waren en waarvan maar een heel enkel fragment
bewaard is – de inspiratie vormden voor de appliques.
Ornament dat door rijkdom imponeert is niet strijdig met
godsdienstige diepgang s
Robert Lunsingh Scheurleer

Rijksmuseum
Amsterdam
Twee bloempiramides
Toegeschreven aan plateelbakkerij
De Metale Pot, Delft
ca. 1695. Aardewerk, H 156 cm
Geen merken
Herkomst: kunsthandel Salomon Stodel
Antiquités, Amsterdam
Al meer dan vijftig jaar verlangde het Rijksmuseum een paar
bloempiramides om de verzameling Delfts aardewerk een vorstelijke
uitstraling te kunnen geven. Het was de grote verzamelaars
van Delfts aardewerk in de tweede helft van de 19de eeuw niet
gelukt om een mooi paar grote bloemvazen te verwerven:
noch John Loudon (wiens verzameling nu in het Rijksmuseum
is) of de Brusselse Baron Evenepoel, noch de volgende generatie
overwegend Nederlandse verzamelaars hadden kans gezien
een fraai exemplaar, laat staan een paar, te bemachtigen. De
oorspronkelijke eigenaren waren in die tijd nog niet aan verkopen
toe. Het valt bijzonder te waarderen dat, mede door
steun van de Vereniging Rembrandt, het nu wel gelukt is om
voor een Nederlandse openbare collectie twee bloempiramides
van de allergrootste maat te verwerven.
BINNENHUIS EN TUIN
In de 17de eeuw vond een cruciale verandering plaats
in het denken over de functie van het voorname huis,
het interieur dat daarbij hoorde en de tuinen waarmee
het was omringd. Het huis werd een woning waar men
kon ontvangen en het interieur werd verrijkt met nutteloze
voorwerpen die voor de vorstelijke families in
Europa maar één doel hadden: het tonen van macht en
rijkdom. Kostbaar uitgevoerde, vaak met zilver beklede,
meubelen en omvangrijke buffetten met gedreven zilver
beantwoordden aan het doel om hoveling, buitenlandse
gast en onderdaan te imponeren. Hetzelfde geldt voor,
toen kostbare, boeketten van kleurige en hevig geurende
bloemen in de openbare ruimten van een kasteel of paleis.
In de tuin werden gewassen geplant met kleurige en
welriekende bloemen die direct na de vorstperiode en tot
in de late herfst voor een weelde aan kleur en geur moesten
zorgen. Bloemen liet men in eigen tuin kweken en
verzorgen. Mary II Stuart, echtgenote van prins Willem III,
prins van Oranje, stadhouder in de Nederlanden en
vervolgens ook koning van Engeland, liet in 1678 speciaal
een contract opmaken met Charles du Buisson, de
beheerder van de tuinen van hun huis Honselaarsdijk:
Reglement voor den Thuynman tot Honsholredyck in date 5
november 1678, punt VII: Alle planten bollen ende saden van
Bloemen die hem ter hant gestelt syn ende noch sullen worden,
sal hy wel in acht nemen, deselve trachten niet alleen wel
ende trouwelyck te bewaren maer oock te vermeerderen ende
soo mogelyck in alle saysoenen bloeyende te hebben om van
dezelve alle weke twee a drye bouqetten ten dienste van hare
Hoocht te maken.
12 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005

SNIJBLOEMEN
Een vaas voor bloemen werd ooit ‘ontworpen’ om het leven
van de gesneden bloem te verlengen. Afgesneden bloemen
kregen na verloop van tijd een eigen term: snijbloemen.
En omdat naast de kleur ook de geur van de afgesneden
bloem belangrijk was, wordt een bos of een arrangement
van snijbloemen in Nederland sinds die tijd ook wel ‘ruiker’
genoemd. Al naar gelang het seizoen zal men die bloemen
hebben geplukt of afgesneden die op dat moment in
bloei en enige dagen als snijbloem houdbaar waren. De
bloemen van de kostbare bolgewassen als hyacinth en tulp
zullen in het voorjaar wel eens in een vaas zijn gezet, maar
men kan gevoeglijk aannemen dat vazen het hele jaar door
voor allerlei soorten bloemen in huis zullen zijn gebruikt.
Bollen werden nu eens als snijbloem, dan weer als plant
beschouwd. Speciaal ontworpen bollenpotjes kwamen
pas toen de bol goedkoper en algemener was geworden,
in de tweede helft van de 18de eeuw.
Dat men bloemen in zijn tuin kweekte, vervolgens
afsneed en de losse bloemen tot boeketten arrangeerde
was een nieuw fenomeen dat in de jaren dertig van de
17de eeuw in Italië zo populair was dat het door Giovanni
Battista Ferrari in een geïllustreerd boek werd beschreven.
Men zal aanvankelijk bestaande siervazen hebben gebruikt
om boeketten in te arrangeren, maar mogelijk ook wel
voorwerpen hebben aangepast aan een nieuw gebruik.
Er is een afbeelding bekend van een wijnkoeler die men
had overspannen met metalen gaas en zo geschikt had
gemaakt om er een boeket in te zetten, en Ferrari beeldde
in zijn boek al siervazen af die voor een deel waren geperforeerd
met gaatjes die in verbinding stonden met
een reservoir dat met water kon worden gevuld.
13 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
NIEUWE VORMEN
Na het midden van de 17de eeuw werden in Amsterdam
nieuwe en bijgewerkte edities van het boek van Ferrari
verzorgd en werd deze nieuwe vorm van decoreren
van het huis ook in Nederland bij de bovenlaag van de
bevolking geïntroduceerd. Er ontstonden speciaal
gemaakte houders van Delfts aardewerk met gesloten
reservoirs voor water waarin men snijbloemen enige
dagen vers en bloeiend kon houden. In eerste aanleg ging
het om vormen die waren afgeleid, verkleind of juist vergroot
van al bestaande voorwerpen. Zo is het model van
de bekendste 17de-eeuwse Delftse bloemvaas, een ovale
geplooide bak op een voet met twee oren in de vorm van
griffioenen, ontleend aan, veel grotere, koelvaten van
metaal. Maar tegelijkertijd werden er allerlei exotische
vormen, zoals de obelisk, geschikt gemaakt om snijbloemen
in te zetten. Toen hadden ontwerpers immers ook
al moeite om voor iets echt nieuws ook een echt nieuwe
vorm te bedenken. De eerste hoge bloemhouders
bestonden uit gestapelde bollen, daarna heeft men
vier- en zeskantige sokkels met gestapelde reservoirs
ontworpen die enige vormverwantschap hebben met
de obelisk, althans meer dan met een piramide of een
Chinese pagode waarnaar bloem- of tulpenpiramides/
pagodes in het verzamelaars- en antiquairsjargon wel
worden genoemd. Deze klassieke vorm was tevens een
teken van macht, wat in het geval van de twee recent
aangekochte piramides nog eens wordt versterkt door
de vier leeuwen, elk met een wereldbol, die de sokkel
dragen. Het geheel bestaat uit vier tot negen geledingen
op een basement. Elk niveau heeft een waterreservoir
met vier en soms zes tuitjes.

DELFT
Onder het hoofdje Delfs porceleyn hetgeen ten deele
beschadigt is staande op beyde galderijen werden bij de inventaris
van huis Honselaarsdijk, een van de huizen van
Willem en Mary, in 1755 de overblijfselen opgesomd van
wat ooit de mooiste en meest vorstelijke aankleding met
Delfts aardewerk in Nederland was geweest: 3 bloempotten,
2 piramides, 1 bloempot, 2 piramides, 1 koelvat, 1 groote
piramide, gebrooken, drie bakken met deksels en gaaten,
beschadigt, 2 dito geschulpte bloembakken, gebrooken, 2 kleyne
piramides, gebrooken, 2 dito kleynder, gebrooken, 1 geschilpte
bak, Een halve piramide, gebrooken, Twee kleyndere piramides,
4 dito pedestallen, gebrooken, Twee kleyne piramide vaasjes,
vier kindertjes, 2 groote piramides, ses groote ronde piramides,
4 dito nog grooter, en 2 pedestallen, defect.
Dat er bloemvazen waren van Delfts aardewerk in vele
verschillende maten en vormen, is gezien de belangstelling
voor (snij)bloemen van prinses Mary en de heersende
mode niet verwonderlijk. Voor de Delftse plateelbakkers
als toeleveranciers van ceramische sierstukken moeten
deze ontwikkelingen een commerciële, technische en
artistieke uitdaging zijn geweest. Dankzij de in de jaren
1620 tot 1645 opgebouwde technische kennis, het wegvallen
van de import van het Chinese porselein na omstreeks
1650 en het artistieke klimaat in de provincie
Holland, had de Delftse faience een grote technische en
artistieke voorsprong op alles wat er in Europa in deze
techniek werd gemaakt. Al heel snel na 1650 vormde
Delft op dit gebied de top van de Europese industrie.
De superieure Delftse producten werden in heel Europa
afgezet en men bewonderde de Delftse prestaties overal
zozeer, dat deze faience de standaard was waar iedereen
zich naar richtte. Dit zou tot omstreeks 1725 zo blijven.
In de Delftse faience-industrie lag de nadruk bij de ontwikkeling
van het product op de beschildering. Bijzondere
stukken werden haast altijd zeer zorgvuldig en door de
beste schilder in het bedrijf van een decoratie voorzien.
De beschildering is dan ook veelal bepalend voor de
waardering maar ook voor de toeschrijving en de datering
van een groot gedeelte van de nu nog overgebleven
Delftse faience. Van de bijna dertig plateelbakkerijen die
omstreeks 1700 in Delft in bedrijf waren, speelden maar
enkele bedrijven een belangrijke rol bij de vernieuwing
van het product. Van de vijf of zes belangrijkere bakkerijen
traden De Grieksche A en De Metale Pot in de jaren
negentig van de 17de eeuw het meeste op de voorgrond.
In 1685 overleed Samuel van Eenhoorn, eigenaar van
De Grieksche A. De plateelbakkerij werd door zijn weduwe
14 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005

Cecilia Houwaert in 1686 verkocht aan haar zwager
Adrianus Kocks, koopman te Rotterdam. Deze liet zich
in 1687 als winkelhouder bij het gilde aantekenen. Het
echtpaar Adrianus Kocks en Judith van Eenhoorn heeft
deze plateelbakkerij vervolgens tot grote bloei gebracht.
Hier werden de leveranties voor het Engelse hof, de
Nederlandse Willem III en zijn echtgenote Mary Stuart,
verzorgd. Ensembles van grote vazen, bloemhouders en
basementen voor kannen van een afmeting die paste bij
de vorstelijke ruimtes in het nieuwe paleis van Hampton
Court, maar ook voor het al bestaande huis Honselaarsdijk
werden in De Grieksche A vervaardigd. Er werd Delftse
faience besteld van een voor Nederland ongekende allure.
De faience-industrie in Delft was zo gericht op het
verfraaien van de voorwerpen door een goede beschildering,
dat de vormgeving niet in alle gevallen voldoende
aandacht kreeg. Met gedraaide schotels, vazen en potten
had men door de grote ervaring doorgaans geen enkel
probleem, maar als er ingewikkelder vormen moesten
worden gemaakt, werd het gemis van een modelleur soms
pijnlijk zichtbaar. Toen Lambertus van Eenhoorn, een
broer van Samuel en Judith, in 1691 plateelbakkerij De
Metale Pot uit de boedel van zijn kort tevoren overleden
neef Lambertus Cleffius kocht, moet hij deze lacune in
de bedrijfsvoering hebben gevoeld. Op 25 juli 1691 nam
Van Eenhoorn de Fransman Guillaume Nieullet als
modelleur in dienst. In 1693 werd het contract voor tien
jaar opnieuw vastgelegd. Daarin werd expliciet gesteld dat
in geval van overlijden van Nieullet alle door hem gebruikte
vormen eigendom van Van Eenhoorn zouden worden.
In enkele akten wordt hij ‘beeldsnijder’ genoemd. Aan
de producten die in die jaren in deze plateelbakkerij
15 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
werden gemaakt, is de aanwezigheid van een speciaal
aangestelde modelleur af te lezen. De bloempiramides
van De Metale Pot, zoals nu door het Rijksmuseum aangekocht,
hebben een geweldige uitstraling en zijn dan
ook krachtiger van vormgeving dan die van De Grieksche
A.
KWETSBAAR
Gecompliceerd gemaakte gebruiksvoorwerpen die uit vele
losse onderdelen bestaan zijn kwetsbaar in het gebruik
en bij het schoonmaken. Het overgrote deel van deze
voorwerpen zal verloren zijn gegaan en van de bewaard
gebleven exemplaren is maar een enkel, doorgaans wat
kleiner voorbeeld nog compleet bewaard gebleven. Van
geen enkel exemplaar zijn alle tuiten of alle segmenten
nog gaaf of origineel.
Als eerste werden er tuitjes afgestoten, vervolgens
brak men eens een segment en daarna zal het overgrote
deel van de ooit gemaakte exemplaren zijn weggegooid,
of, onbruikbaar maar te mooi om weg te gooien, in een
kelder of op een zolder bewaard zijn gebleven totdat verzamelaars
omstreeks 1860 belangstelling kregen voor de
Delftse faience als uiting van kunstnijverheid. Maar toen
was de mode om imposante, gestapelde vazen in vorstelijke
verblijven met bloemen te vullen al omstreeks 130
jaar voorbij, een tijdspanne waarin veel was veranderd
en de cultuur van de adel in bepaalde streken zelfs met
geweld was geëlimineerd. Het is dan ook een wonder dat
het Rijksmuseum een paar van het grootste soort voor
de verzameling heeft kunnen verwerven s
Jan Daniël van Dam

Gelders Archief
Arnhem
Het Gelders Archief heeft met het oog op
de komst van de Topografische Historische
Atlas Gelderland (THA) zijn eerste belangrijke
aankoop kunnen doen: een prachtige
aquarel uit 1814 van een gezicht op de
Salon van het landgoed Beekhuizen bij
Velp door Daniël Kerkhoff. De tekening
is vrij uniek, omdat slechts weinig historische
illustraties van het landgoed Beekhuizen
bekend zijn. Het historisch-topografisch
belang voor de regio Veluwezoom en
de provincie Gelderland is daarom groot.
De aankoop werd gefinancierd door de
Vereniging Rembrandt – als grootste geldschieter
– en verder het Fonds A.H. Martens
van Sevenhoven en de gemeente Rheden.
Bij de verwerving was haast geboden,
want de eigenaar wilde de tekening, die
in consignatie was bij een Nederlandse
art consultant, voor verkoop terug naar
Engeland halen.
De ‘Salon’ bij de beek op het landgoed Beekhuizen, Velp
Daniël Johannes Torman Kerkhoff (Amsterdam 1766–1821 Amsterdam)
1814. Houtskool, pen in zwarte inkt, waterverf, gehoogd met wit en arabisch gom, 570 x 482 mm.
Gemerkt verso: Op de Celon te Zien op Beekhuizen in Gelderland, D Kerkhoff. 1814.
Herkomst: kunsthandelaar Crispian Riley-Smith, Londen, 2004
POETISCH PARK
Het landgoed Beekhuizen bij Velp
(gemeente Rheden) maakte rond
1800 deel uit van de bezittingen van
het huis Biljoen in Velp. Dit kasteel
was sinds 1661 in het bezit van het
geslacht Van Spaen. A.J van der Aa
omschreef Beekhuizen in het
Aardrijkskundig Woordenboek der
Nederlanden in 1839 als volgt: Het was
voor omtrent vijftig jaren een eenvormig
eiken akkermaalsbosch en heidegrond, dat
thans in de fraaiste wandelingen herschapen
is, die den wandelaar de schoonste
gezigten opleveren. J.F.W baron van
Spaen (1746-1827) maakte van de
omgeving van de beek op het landgoed
Beekhuizen een poëtisch park.
Het heuvelachtige Beekhuizen moest
een arcadisch landschap worden,
waarbij de mens als ronddwalende
16 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
herder zijn stemming liet bepalen
door het landschap. De aanleg van
het landschapspark op Beekhuizen
werd begonnen omstreeks 1777. Van
Spaen liet zich onder meer inspireren
door reizen die hij maakte naar Italië,
Frankrijk en Zwitserland. Het park
werd voor het publiek toegankelijk in
1790. In het park waren verschillende
gedichten en spreuken van de dichter
en landschapsfilosoof Jacques Delille
(1738-1813) terug te vinden, onder
meer in de Salon en op stenen. De
Salon deed dienst als theepaviljoen
en boswachterwoning. Beekhuizen
was één van de eerste plaatsen in
Nederland waar een verandering in
natuurbeleving zichtbaar werd.
Tegenwoordig maakt Beekhuizen
deel uit van het Nationaal Park Veluwezoom,
eigendom van de Vereniging
Natuurmonumenten. De plek van de
Salon en zijn arcadische omgeving
op het landgoed Beekhuizen ziet er
thans anders uit. De Salon is niet
meer. De zoon van J.F.W. van Spaen,
A.J. van Spaen, besteedde minder
aandacht aan landschapszorg dan
zijn vader. Hij liet in 1847 een hotel
bouwen aan de beek en brak de
Salon af.
KERKHOFF
Wat opvalt aan Kerkhoffs tekening
van de Salon op het landgoed Beekhuizen
is het oog voor detail. Vanuit
een laag standpunt kijken we op een
beek die zich door de zandheuvels
van de Veluwezoom slingert. In het
midden is een hoge houten brug
zichtbaar waarop een jager met zijn
hond loopt. Aan beide zijden van de
beek bevindt loopt een pad. Het
rechterpad loopt iets omhoog naar
een rustieke houten trap die naar de
witte Salon leidt. Deze weerspiegelt
fraai in het water van de beek, evenals
het meisje met haar stok en mand
op de voorgrond. Aldus weet Kerkhoff
een intiem tafereel op te roepen
waarbinnen je oog van het ene naar
het andere detail wordt getrokken.
Het van linksboven binnendringende
zonlicht wordt fraai gefilterd
door het blad van de forse berkenbomen
op de voorgrond. Verder
naar achteren zijn ook eiken zichtbaar
en geheel in de achtergrond is
zelfs een grote spar herkenbaar. In
al zijn precisie heeft de kunstenaar
de romantische, herderlijke sfeer
goed weten te vangen.
Daniël Kerkhoff werd geboren in
Amsterdam en kreeg les van Pieter
Barbiers II (1749-1842). Tot 1796
werkte hij als tekenaar en ontwerper
in de fabriek voor tapijten en
behangsels van zijn leermeester.
Kerkhoff staat bekend als aquarellist
en tekenaar van vooral landschappen
en stadsgezichten. Hij behoorde tot
een groep van Amsterdamse landschapstekenaars
die zich op een
meer romantische benadering van
het landschap en stadsgezicht toelegde,
zonder het typisch topografische
uit het oog te verliezen.
Behalve in Amsterdam werkte hij
ook in Gelderland en in het Duitse
Rijngebied. Kunstkenners beschouwen
1808-1814 als zijn beste periode.
In 1814 werd hij lid van de sociëteit
Felix Meritis (Gelukkig door Verdiensten)
in Amsterdam, opgericht door
de gegoede burgerij ter bevordering
van de kunsten en wetenschappen.
Verschillende musea, waaronder het
Haarlemse Teylers Museum, Museum
Boijmans Van Beuningen en het
Rijksprentenkabinet, hebben werk
van hem in hun collectie. Ook in de
THA Gelderland bevinden zich enkele
tekeningen van Kerkhoff, waaronder
gezichten van park Sonsbeek
in Arnhem.

De kerk van
Muiderberg
Daniel Kerkhoff
1817. Zwart krijt,
penseel in zwart en
grijs, 317 x 415 mm
TEYLERS MUSEUM,
HAARLEM
THA GELDERLAND
De THA Gelderland, een collectie
van circa 4500 tekeningen daterend
van de 16de tot in de 20ste eeuw,
bevindt zich thans in het Historisch
Museum ‘Het Burgerweeshuis’ in
Arnhem. De werken in deze collectie
hebben alle betrekking op de provincie
Gelderland of onderdelen daarvan
(steden en dorpen, kastelen en
huizen, molens, landschappen e.d.).
De gemeente Arnhem is in de collectie
ruim vertegenwoordigd met 857
werken (bijna 20%). Dat ligt ook wel
voor de hand omdat de basis van de
Atlas gevormd is door een omvangrijk
legaat van de Arnhemse tekenaar
en kunstverzamelaar Alexander Verhuell
(1822-1897) aan de gemeente
Arnhem in 1897. Sindsdien is de collectie
door de gemeente beheerd en
in fasen aanzienlijk uitgebreid tot de
huidige omvang. Deze aanwas vond
18 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
plaats door schenkingen, legaten,
maar ook in toenemende mate door
aankopen, zowel uit regulier budget
als uit extra middelen.
Eind 2003 heeft de directeur van de
gemeentemusea in Arnhem in zijn
notitie over de herpositionering van
het Historisch Museum aangegeven
in de presentaties minder nadruk te
willen leggen op het historische
element en meer aandacht te vragen
voor de Arnhemse sierkunstcollecties.
In dat kader is aangegeven dat de THA
Gelderland mogelijk als langdurig
bruikleen aan het Gelders Archief
zal worden overgedragen. De raadscommissie
voor cultuur heeft met
die beleidslijn ingestemd, zodat er
gesprekken gaande zijn over het
overbrengen van de Atlas naar het
Gelders Archief. Het Gelders Archief
heeft de intentie om de werken in de
THA Gelderland te digitaliseren en
via het internet ter beschikking te
stellen van een breed publiek. Ook
zullen er regelmatig tentoonstellingen
worden georganiseerd met werken
uit de THA Gelderlands
Marjolein Kaarsemaker
Elio Pelzers
Literatuur
M.J.C. Otten & C. Schepel,
Getekende stads- en dorpsgezichten
uit de Topografische
Atlas Gelderland.
Veluwezoom, Nijmegen en
omgeving, Rivierengebied,
Westervoort 2000
Jan Bervoets, Alexander Verhuell
1822-1897, een levensbeschrijving,
Zutphen 1992
U.M. Mehrtens & H.M.J. Tromp,
‘De aanleg vanBiljoen en
Beekhuizen in de tijd van
J.F.W. baron van Spaen van
Biljoen’, in: Bijdragen tot
het bronnenonderzoek naar
de ontwikkeling van Nederlandse
historische tuinen,
parken en buitenplaatsen,
jrg. 14, Zeist 1984
P.A. Scheen, Lexicon Nederlandse
beeldende kunstenaars
1750-1950, ’s Gravenhage
1969

Gemeentemuseum
Het Hannemahuis
Harlingen
Ottema-Kingma Stichting
Leeuwarden
FRIES ZILVER
In Friesland is in de 17de en 18de eeuw een belangrijke
zilverproductie geweest. Het onbetwiste hoogtepunt van
het bewaard gebleven zilver is de zogenoemde Poptaschat.
De naam van deze schat is ontleend aan de vroegere
eigenaar, dr Henricus Popta, bewoner van Heringa state
te Marssum, ook wel Popta slot genoemd. Zijn nalatenschap
wordt sinds 1712 beheerd door de Voogden van
het Popta Gasthuis. Het zilver is in 1881 in langdurig
bruikleen gegeven aan het Fries Museum te Leeuwarden,
waar het zich nog steeds bevindt. Deze collectie bestaat
uit een grote schotel met lampetkan, een kleine schotel,
twee kandelaars en een kaarsensnuiter. Ze werden rond
1670 vervaardigd door de Leeuwarder zilversmeden Rintje
19 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
Verguld zilveren dekselbokaal
Willem Anskes Zeestra (Harlingen 1661-1729 Harlingen)
Dankzij een royale bijdrage van de Vereniging Rembrandt kon de
Ottema-Kingma Stichting een laat 17de-eeuwse dekselbokaal verwerven
die geplaatst is in Gemeentemuseum Het Hannemahuis in
Harlingen. De verguld zilveren bokaal, gemaakt ter gelegenheid van
een huwelijk in 1691, is van een uitzonderlijke kwaliteit. Uit het drijfen
ciseleerwerk spreekt een uitstekende beheersing van de techniek
en het decoratieschema met de vier jaargetijden komt op vergelijkbare
bokalen niet voor. Het is, met andere woorden, een object van
groot belang dat aan het openbaar bezit kan worden toegevoegd.
Overzicht van de losse
onderdelen waaruit de
bokaal is opgebouwd.
1691. Zilver, gedreven, gegoten, geciseleerd en verguld, H 30,5 cm.
Merken: WAZ, onderrand voetstuk, letters ineen, meesterteken Willem Anskes Zeestra; Dirck Sickes & Pijttie
Jacobs Braam, inscriptie op de binnenbeker; tussen de namen een cartouche met twee ineengestrengelde
handen, daaronder 1691, daarboven een vlammend hart.
Herkomst: kunsthandel S.J. Phillips Ltd., Londen, 2004
Jans en Nicolaas Mensma, en laten zien waartoe de Friese
zilversmeden in staat waren. 1
Dat doet ook de Harlinger zilversmid Willem Anskes
Zeestra, de maker van de rijk gedecoreerde huwelijksbokaal.
Wanneer deze wordt vergeleken met het overige
Harlinger zilver, moet worden vastgesteld dat de bokaal
de kwaliteit van de andere nog bekende stukken verre
overstijgt. Een vergelijkbare bokaal uit een Friese stad is
ons niet overgeleverd. Ook in vergelijking met dergelijke
objecten uit andere Nederlandse steden valt zowel de
originele decoratie als het vakmanschap op. Het drijfwerk
en de manier waarop het stuk is geciseleerd zijn van een
bijzondere kwaliteit. Vooral de florale versieringen sluiten
goed aan op de mode in Friesland in de late 17de en
vroege 18de eeuw.
Willem Anskes Zeestra werd in 1661 te Harlingen
gedoopt en werkte als leerling bij de Harlinger meester
Pieter Jacobs Clinckhamer. Vermoedelijk heeft hij een
deel van zijn gezellentijd in Polen doorgebracht. In 1690
werd hij meester zilversmid in zijn geboortestad. Het
Harlinger zilver is goed gedocumenteerd en uit de grotendeels
bewaard gebleven keurloonboekjes van het lokale
goud- en zilversmedengilde tekent zich een betrouwbaar
beeld af van hetgeen in de late 17de eeuw bij het gilde ter
keur werd aangeboden. 2 Er bestaat derhalve een goed
overzicht van het oeuvre van Zeestra, hoewel van 1691
– het jaar waarin hij de huwelijksbokaal maakte – de
gegevens verloren zijn gegaan. Maar in 1692 kreeg hij
opnieuw opdrachten van formaat en maakte hij onder
meer twee kannen (127 lood = ongeveer 1,9 kilo), een
lampet en kan (116 lood = ongeveer 1,7 kilo) en een komfoor
en een koffieketel (140 lood = ruim 2 kilo). 3 In het
voetstuk van de bokaal staat het meesterteken WAZ van
Willem Anskes Zeestra.Van Zeestra was dit meesterteken
nog niet bekend, maar zijn latere meesterteken, dat alleen
uit een Z bestaat, vertoont in detail zoveel overeenkomst
met de Z in het WAZ teken, dat hij als enige in aanmerking
komt.
HUWELIJKSAANDENKEN
Op 21 november 1691 was het feest in Harlingen want
Dirck Sickes en Pijttie Jacobs Braam trouwden op het
stadhuis. Zowel de bruidegom als de bruid stamden uit
een gefortuneerde doopsgezinde familie. De koopman
Dirck Sickes werd in 1694 ook leraar der Doopsgezinden
te Harlingen. Pijttie Jacobs Braam was de dochter van
houtkoper Jacob Klaesen Braam en zijn vrouw. Haar

grootvader van vaders zijde, Claas Freerks Braam, was in
1672 met een vermogen van ƒ 200.000,- veruit de rijkste
Harlinger. Dirck en Pijttie stonden in 1697 met een vermogen
van ƒ 83.000,- op de derde plaats. Sickes overleed
in 1723, zijn vrouw twintig jaar later. Een pronkstuk als
deze verguld zilveren dekselbokaal paste in het milieu
waar het echtpaar deel van uitmaakte, al is het opmerkelijk
dat de doorgaans als sober bekend staande doopsgezinden
een zo rijk gedecoreerd stuk bij hun huwelijk
kregen, of hebben laten maken. Zilversmid Zeestra was
zelf overigens van gereformeerde huize.
DECORATIES
De bokaal kan in zes onderdelen uiteen genomen worden:
het deksel, een cuppa die uit vier elementen is opgebouwd,
en het voetstuk. Het deksel wordt bekroond
door Bacchus, god van de wijn en hier de personificatie
van de Herfst. De figuur is verwant aan een marmeren
beeld gemaakt tussen 1680 en 1690 door de beeldhouwer
Artus Quellinus de Jonge (1625-1700). 4 De ondergrond
waarop Bacchus staat is voorzien van wijnranken. De
decoratie van het deksel bestaat verder uit drie cartouches
waarin de overige jaargetijden zijn verbeeld. Een zaaier
op een geploegde akker staat voor het Voorjaar, een
schaapsscheerder verbeeldt de Zomer en een oude man
bij een open vuur de Winter. De laatste is ontleend aan
een prent die Johannes Sadeler I (1550-1600) in 1629
maakte. Tussen de drie cartouches bevinden zich sierlijke
acanthusbladen en drie festoenen met granaatappels,
peren, appels, artisjokken en kersen.
De kern van de cuppa is een gladde, conische binnenbeker
met een brede bovenrand. Deze rand heeft een
gegraveerde inscriptie: Dirck Sickes & Pijttie Jacobs Braam.
Tussen beide namen zijn twee ineengeslagen handen
gegraveerd met daarboven een vlammend hart. Het jaartal
1691 staat eronder. De buitenzijde van de bodem is rond
de schroef waarmee de voet en de cuppa aan elkaar gedraaid
kunnen worden, voorzien van drie grote harten en
enkele kleine. Deze harten refereren uiteraard aan het
huwelijk waarvoor deze dekselbokaal is gemaakt. De binnenzijde
van de beker is geheel verguld. De buitenzijde is
voorzien van twee vergulde banden, bij de drinkrand en ter
hoogte van de vertreding. Rond de binnenbeker worden
drie gedecoreerde delen geschoven. Aan de bovenzijde
een rijke gedreven sierrand bestaande uit bloemen en
papegaaien. Een smalle, staande rand is ajour gezaagd,
waardoor de binnenbeker enigszins zichtbaar wordt. Rond
het zaagwerk zijn bladranken gegraveerd.

Detail van de cuppa
met de verbeelding
van de Zomer
Zomer
Jacob Matham naar
Hendrick Goltzius, 1589.
Gravure, diameter 23,6 cm
AMSTERDAM RIJKSMUSEUM,
RIJKSPRENTENKABINET
Noten
1. M. Stoter, De zilveren
eeuw. Fries pronkzilver in
de 17de eeuw, Franeker
2000
2. H.P. ter Avest, Harlinger
zilver, Harlingen 1996.
3. Archief Goud- en zilversmedengilde,
nr. 2, Gemeentearchief
Harlingen.
4. Y. Bruijnen, P. Huys Jansen,
e.a., De Vier Jaargetijden
in de kunst van de Nederlanden
1500-1750,
Zwolle/’s-Hertogenbosch
2002, p. 194.
Het conische middenstuk van de cuppa is voorzien van
gedreven en geciseleerde decoraties. Voorgesteld zijn de
vier jaargetijden, ontleend aan prenten die Jacob Matham
(1571-1631) in 1589 maakte naar voorbeelden van zijn
stiefvader Hendrick Goltzius (1558-1617). Het Voorjaar
wordt gepersonifieerd door Flora, afgebeeld als een halfnaakte
jonge vrouw met een bloemenkrans in het haar
en een boeket bloemen in haar hand. De Zomer wordt
verbeeld door een vrijwel naakte man met korenaren in
zijn hand. Eveneens bijna naakt is Bacchus die met zijn
druiventros de Herfst uitdrukt. De Winter wijkt in stijl
weliswaar enigszins af van de drie andere jaargetijden,
maar hoort wel bij de serie prenten van Matham. Een oude
man met baard, gekleed in een lange jas met capuchon,
houdt een vuurpot met hengsel in zijn handen. Achter
de vier figuren zijn taferelen te zien die de jaargetijden
verder benadrukken. Dit bijwerk zal ontleend zijn aan
andere prenten.
De jaargetijden kunnen de verschillende levensfasen
van de mens – zoals geboorte, huwelijk, ouderschap en
ouderdom – symboliseren en zijn derhalve uiterst geschikt
als decoratie op een huwelijksbeker. Het decoratieschema
komt ook op enkele zilveren knottekistjes voor. Deze
werden in Friesland en West-Friesland in de 17de eeuw
door een man aangeboden aan zijn geliefde. Accepteerde
zij dit kistje met kostbare inhoud, dan gaf zij te kennen
met hem in het huwelijk te willen treden. Uit Groningen
zijn nog twee conische bekers bekend waarvan de decoratie
is gebaseerd op dezelfde prenten van Matham. In zijn
Houwelick dat is Het gansche Beleyt des Echten-staets uit 1655
onderscheidt Jacob Cats evenwel in een ander schema de
bruydt als Lente, de vrouwe als Zomer, moeder als Herfst en
weduwe als Winter.
Het onderste deel van de cuppa gaat over in een nodus
(verdikking, knobbel) die met acanthusbladen is gedecoreerd.
Tussen de bladeren is een jachtscène afgebeeld,
bestaande uit een ruiter met speer, een jachthond met
halsband, een springende vos en een hert. De ‘afdrukken’
21 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
van de handen van Hercules, die deel uitmaakt van het
voetstuk, zijn in de nodus terug te vinden. Hierdoor passen
de onderdelen slechts op één manier in elkaar. De sierlijk
gemodelleerde Hercules, getooid met de huid van de
leeuw van Nemea, draagt de cuppa. Op de grond, tussen
zijn benen, ligt de knots waarmee hij doorgaans wordt afgebeeld.
De Herculesfiguur rust op een nodus die alleen
aan de bovenzijde bewerkt is. De welving eronder is glad
en mondt uit in een ring van gestileerde florale motieven
die herinneren aan de cut card techniek. Het decoratieschema
van het gewelfde voetstuk is vergelijkbaar met dat
van het deksel. Hierin zijn drie cartouches aangebracht
met Italianiserende landschappen. Deze bevatten vooral
architectonische elementen. Net als bij het deksel worden
de cartouches van elkaar gescheiden door festoenen met
fruit, omgeven door acanthusbladeren.
TERUG IN HARLINGEN
De huwelijksbeker is geplaatst in Gemeentemuseum Het
Hannemahuis in Harlingen, waarmee de bokaal is teruggekeerd
naar de stad waar hij werd gemaakt. De komst
van dit topstuk betekent een enorme kwaliteitsimpuls
voor de verzameling van het museum. De gevarieerde
zilvercollectie is gericht op Harlinger zilversmeden en
bevat twee knottekistjes, enkele bekers, brandewijnkommen,
komforen, theebussen, mosterdpotten, gelegenheidslepels
en andere gebruiksvoorwerpen uit de 17de
tot en met de 19de eeuw. Dankzij de Ottema-Kingma
Stichting kunnen naast een aantal andere objecten, een
fraai gegraveerde brandewijnkom uit 1685, een trekpot
uit 1722 en twee zilveren kandelaars uit 1723 worden
getoond. De Ottema-Kingma Stichting bewijst al vijftig
jaar buitengewoon actief te zijn voor het behoud van het
Friese cultureel erfgoed en de bruikleengave ervan in
Friese musea. De aankoop van de bokaal is een uitstekend
voorbeeld van het beleid van de stichting s
Hugo P. ter Avest

Teylers Museum
Haarlem
Veerpont
Jacob Maris (Den Haag 1837–Karlsbad 1899)
1870. Olieverf op doek, 38 x 66 cm
Gesigneerd: J. Maris ft. 70
Herkomst: Kunsthandel R. Polak, Den Haag
Sinds Teylers Museum in 1824 zijn eerste schilderijen verwierf, werd met
regelmaat werk aangekocht van levende kunstenaars. In de loop van de
tijd werd zo een verzameling ‘eigentijdse kunst’ gevormd die uniek is in
Nederland. De Haagse School is goed vertegenwoordigd, met landschappen
van onder anderen P. Gabriël, W. Roelofs, W. Mesdag, A. Mauve,
J. Israëls en J.H. Weissenbruch. Het is echter opvallend dat een werk van
Jacob Maris (1837-1899), een van de belangrijkste vertegenwoordigers
van die stroming, tot voor kort ontbrak. Uit archiefonderzoek is gebleken
dat het museum tegen het einde van Maris’ leven heeft geprobeerd
een schilderij van zijn hand te kopen. Zijn werk werd toen echter te
kostbaar gevonden. Naar aanleiding van het afscheid van Hoofdconservator
Kunstverzamelingen Carel van Tuyll van Serooskerken, in december
2004, is met steun van de Vereniging Rembrandt, Mr. M. de Clercq,
het Teylers Museumfonds en het Van Regteren Altena-Loman Fonds,
alsnog een Maris verworven: de Veerpont. Het schilderij is gedateerd
1870 en mag worden beschouwd als een sleutelstuk in zijn oeuvre.
BETOVERENDE STEMMING
In Maris’ rivierlandschap is de weersgesteldheid bijna tastbaar.
Het water heeft de kleur van de wolken aangenomen
en beide elementen suggereren tezamen een onmetelijke
ruimte. Vochtige lucht hangt boven de rivier, een helle
zon prikt achter een wolkensluier. De heiige oevers aan de
horizon zijn verbeeld als banen grijzig groen en blauw,
waarvan de tonen onderling minimaal variëren. De beschouwer
krijgt het gevoel van een zomerochtend. Maris
brengt alle vormen terug tot eenvoudige kleurvlakken.
De techniek waarmee de verf met een paletmes in brede,
platte vlakken is uitgesmeerd, benadrukt de gelijkmatige
atmosfeer. In dit bijna tastbaar dampige licht drijft in
het midden van het beeld een donkere veerpont. Kleur,
tonaliteit en de heldere ordening in horizontale banen,
verlenen deze voorstelling een stemming van kalmte en
broeierige warmte.
Met het onderwerp van de veerpont hield Maris zich
rond 1870 intensief bezig. Hij schilderde toen vijf varianten
die, op een na, vrij donker van toon zijn. 1 Het door
Teylers verworven doek valt binnen deze groep op door
de on-Hollandse losse toets en stralende lichtwerking.
Het is hoogstwaarschijnlijk dit werk dat de kunstenaar
inzond voor de Parijse Salon van 1870. De invloedrijke
recensent Lemonnier beoordeelde Maris’ Veerpont daar
namelijk als volgt: Op de rand van een lichtende horizon
verenigen zich lucht en water als twee verliefde monden. (…)
Een betoverend doek, smaakvol en kleurrijk. 2
22 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
SLEUTELSTUK
Maris werd door tijdgenoten beschouwd als een van de
voornaamste schilders van de Haagse School. Zijn leermeesters,
onder wie Huib van Hove (1814-1864), stonden
nog volledig in de traditie van de romantische school. De
interieurstukken van Van Hove, en ook de vergelijkbare
stukken die de jonge Maris schilderde, zijn geïnspireerd
op werk van onder anderen Pieter de Hooch (1629-ca.
1684) en Nicolaes Maes (1634-1693). De Veerpont uit 1870
is een werk uit Maris’ Parijse tijd en is geheel anders van
karakter. Zijn verblijf in Frankrijk, van 1865 tot 1871,
heeft een doorslaggevende invloed gehad op zijn stijlontwikkeling.
Hij kwam er in aanraking met het werk

van de schilders van Barbizon. In Parijs koos Maris steeds
vaker onderwerpen in de buitenlucht, waarbij bestudering
van de effecten van de natuur een belangrijk uitgangspunt
was. Een voorbeeld van de Franse invloed op zijn
werk is zijn Gezicht op Montigny-sur-Loing, eveneens uit
1870. 3 In dat werk is het kleurgebruik nog opvallend afhankelijk
van de landschappen van Jean-Baptiste Camille
Corot (1796-1875) of Charles-Francois Daubigny (1817-
1878). In de Veerpont wist Maris daarentegen voor het
eerst evenwicht te bereiken tussen zijn twee belangrijkste
invloeden: de Hollandse erfenis van de Gouden Eeuw
en de nieuwe schilderkunst die hij in Parijs om zich
heen zag.
23 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
Vanaf circa 1850 waren Nederlandse kunstliefhebbers
in toenemende mate belang gaan hechten aan natuurgetrouwe
uitstraling en directheid in geschilderde landschappen.
Dat ging ten koste van de waardering voor de
schilders van de Hollandse romantiek. Van de nieuwe
generatie werd Jacob Maris door tijdgenoten beschouwd
als een van de kunstenaars die er het beste in slaagden
geloofwaardige natuurimpressies te schilderden. In 1898
verwoordde mejuffrouw Marius Maris’ talent als volgt:
Het heerlijke diepe gevoel, dat ons, bij het genieten van zijn
werken, doet trillen van sympathie en bewondering, komt nooit
van het onderwerp zelf, want nooit offerde hij sentimenteele of
romantische onderwerpen aan het daarvoor zoo ontvankelijke

Veerpont
Jacob Maris (1837-1899)
1870. Olieverf op doek,
46 x 80,5 cm
STEDELIJK MUSEUM,
AMSTERDAM
publiek (…); maar van het schilderen zelf, van de grootschheid
van opvatting, van de volkomen harmonie van gedachte en uitvoering.
4 Het ging vooral om de poëzie van het alledaagse,
een dichterlijk gevoel dat volgens Maris niet om zeep
moest worden gebracht door het uitwerken van details.
Hij zei daarover eens: Een schilderij is af als men zien kan
wat het voorstelt. 5 Carel Vosmaer (1826-1888), tijdgenoot
en bewonderaar van Maris’ werk, observeerde dat de
kunstenaar niet gewoon de vormen en kleuren schildert
die je ziet, maar getransfigureerde kleuren en tonen (…) door
de terugwerking van des schilders eigen gevoel. 6 Maris eerde
met deze houding vooral de traditie van de Hollandse
schilders van de Gouden Eeuw, met name die van Rembrandt
(1606-1669). Diens kleurgevoel en het vermogen
om in de schilderkunst aan een eenvoudig onderwerp
onsterfelijke schoonheid te verlenen, werden door Maris
en zijn tijdgenoten als een typisch Hollandse gave beschouwd.
Hij zag zichzelf dan ook beslist niet als impressionist:
Bijna alle nieuwe Fransche kunst heeft voor mij een plat,
leeg karakter zonder afstand en diepte in kleur. De schilderijen
lijken witte velletjes papier met kleurtjes erop. 7
De Hollandse erfenis strekt zich ook uit tot het onderwerp
van het onderhavige schilderij. Bij beschouwing
van de Veerpont in het Stedelijk Museum Amsterdam ligt
een associatie met Jan van Goyen (1596-1656) voor de
hand, niet alleen wat betreft de stemming en het bruine
kleurgebruik, maar ook vanwege het onderwerp. Salomon
van Ruisdael (1600-1670) is een andere schilder van wie
veel veerponten bekend zijn, maar het onderwerp was voor
het eerst te zien bij Esaias van de Velde (ca. 1591-1630).
24 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
Sindsdien is de veerpont steeds weer opgedoken in de
Nederlandse schilderkunst, met name bij 19de-eeuwse
schilders als Andreas Schelfhout (1787-1870), Barend
Cornelis Koekkoek (1803-1862) of Paul Gabriël (1828-
1903). 8 Met zijn vijf varianten uit 1870 behoorde Jacob
Maris tot een van de laatsten die het onderwerp aangrepen.
Dat hij daartoe kwam in Parijs, komt wellicht doordat
juist daar een aantal schilders, onder wie Jules Jacques
Veyrassat (1828-1893), toen hernieuwde belangstelling
aan de dag legde voor het thema van de veerpont. 9
Dergelijke rivierlandschappen bleken in Parijs goed
verkoopbaar te zijn.
JACOB MARIS IN TEYLERS MUSEUM
Teylers Museum begon in 1824 met het verzamelen van
eigentijdse schilderijen, ruim voor welke andere openbare
collectie in Nederland dan ook. De verzameling
weerspiegelt daarom ‘de smaak van de tijd’ en wordt
gepresenteerd in haar nog grotendeels oorspronkelijke
19de-eeuwse context. Dat is uniek voor Nederland; de
opstelling is dan ook van nationale betekenis. Zoals hierboven
is opgemerkt, zijn vrijwel alle grote namen van de
Haagse School vertegenwoordigd. Het museum heeft
voor die schilderijen in veel gevallen forse bedragen betaald.
Zo werd in 1890 van Jozef Israëls (1824-1911) het
kapitale schilderij De verkwikking aangekocht voor 8.000
gulden. Israëls en Maris waren de bekendste en duurste
schilders van de Haagse School. Maar ook bijvoorbeeld
Hendrik Willem Mesdag (1831-1915) (Avondstond op zee,
aankoop in 1876, 2.500 gulden) en Anton Mauve (1838-

1888) (Schapen op de heide, aankoop in 1888, 2.400 gulden)
leverden monumentale en kostbare doeken.
Het is niet bekend waarom in Teylers Museum een
landschap van Jacob Maris ontbrak. Als museale collectie
stond Teylers daarin echter lange tijd niet alleen, want
pas aan het einde van Maris’ leven vonden schilderijen
van zijn hand mondjesmaat hun weg naar museale collecties.
10 Maris genoot aanvankelijk vooral populariteit
in het buitenland. Veel van zijn werk werd verkocht door
onder andere de Parijse en Londense filialen van kunsthandel
Goupil. Aan het einde van zijn loopbaan verkocht
Maris ook meer en meer schilderijen aan Nederlandse,
meest particuliere, verzamelingen. Vooral aan het begin
van de 20ste eeuw, toen vanuit particuliere collecties
stukken aan diverse Nederlandse musea werden gelegateerd,
werden Nederlandse openbare collecties beter
voorzien van Maris’ werk. De nu verworven Veerpont vult,
alhoewel rijkelijk laat, een in het oog springende lacune
op in Teylers overzicht van de Nederlandse schilderkunst
van de 19de eeuw. Het rivierlandschap illustreert binnen
de collectie 19de-eeuwse schilderkunst in Teylers Museum
op voortreffelijke wijze de omslag naar de natuurlijke
observatie in de buitenlucht. De evidente invloed van
Maris’ Franse collega’s op dit werk is daar debet aan.
Tijdens de overzichtstentoonstelling van Jacob Maris in
Teylers Museum, in 2003-2004, is het schilderij tijdelijk
te gast geweest in Haarlem. Het is een geluk dat het nu
een permanente plaats krijgt in de vaste presentatie s
Frank van der Velden
25 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
Het pontveer
Esaias van de Velde (ca. 1591-1630)
1622. Olieverf op paneel, 75,5 x 113 cm
RIJKSMUSEUM, AMSTERDAM
Noten
1. Volgens de verkoopboeken van
Goupil werden twee versies verkocht
in de maand van ontstaan,
waaronder een Veerpont, ochtend
(Goupil 4840). Boussod Valadon et
Cie., Lijst van werken van Maris
die tussen 1863 en 1874 door het
Parijse filiaal van Goupil et Cie.
verhandeld werden, Parijs 1900.
Rijksbureau voor Kunsthistorische
Documentatie, Den Haag, afdeling
Archivalia, collectie Maris. Naast de
twee in dit artikel afgebeelde veerponten
zijn er nog een variant in
het Stedelijk Museum Amsterdam
en een in het Haags Gemeentemuseum.
Zie ook: tent. cat. Jacob
Maris (1837-1899), Ik denk in
mijn materie, Teylers Museum,
Haarlem/Museum Jan Cunen,
Oss, 2003, cat. nr 14, noot 2; tent.
cat. Langs velden en wegen, Rijksmuseum,
Amsterdam, 1997-1998,
cat. nr 77, noot 4.
2. Le bac de M. Maris mêle dans le
matin, sur le bord d’un horizon
lumineux, le ciel et l’eau comme
des bouches amoureuses. Des bœufs
glacés de clartés traversent le lac
qui scintille, et dans leur nids
de brumes, les villages au loin
s’éveillent au sein d’une ombre
claire. Toile ravissante et sans
fadeur: C. Lemonnier, Salon de
Paris, Paris 1870.
3. Museum Boijmans Van Beuningen,
Rotterdam. Afgebeeld in tent. cat.
Haarlem 2003 (zie noot 1), cat. nr 15.
4. G.H. Marius, ‘Jacob Maris’, Het
Schildersboek. Nederlandsche
Schilders der Negentiende eeuw,
Amsterdam 1898, p. 4.
5. Ibid., p. 11.
6. C. Vosmaer, ‘Jacob Hendrik Maris’,
Onze Hedendaagsche Schilders,
Den Haag 1883, p. 3.
7. Tent. cat. Haarlem 2003 (zie noot 1),
p. 77, noot 78.
8. H.C. de Bruijn, ‘Per veerpont van
Romantiek naar Haagse School’,
Antiek 27 (1992), pp. 168-177.
9. J. Knoef, ‘Fransche invloeden op
Jacob Maris,’ Oud Holland LXII
(1946), pp. 204-212.
10. Tent. cat. Haarlem 2003 (zie noot 1),
pp. 66-67.

Museum Boijmans
Van Beuningen
Rotterdam
Mae West Lips Sofa
Ontwerp: Salvador Dalí (Salvador Felipe Jacinto Dalí Y Domenech, Figueras 1904–1989 Barcelona)
Uitvoering: John Hill voor Green and Abbot, 123 Wigmore Street, Londen 1937-1938. Gestoffeerd houten frame,
bekleed met zalmroze en rode wollen flanel, afgezet met messing klinknagels, 92 x 213 x 84 cm.
Herkomst: Veiling Christie’s, Londen, ‘Designed by Architects, Including Important 20th Century Design’, 8 oktober 2003, nr. 64.
Museum Boijmans Van Beuningen bezit een omvangrijke collectie surrealistische
werken van wereldfaam. Met de aankopen in 1977 en 1979
van 12 werken uit de collectie van de excentrieke mecenas Edward James
(1907-1984), waaronder zes sleutelstukken van Salvador Dalí en het
enigmatische La reproduction interdite van René Margritte, werd het surrealisme
een van de belangrijkste pijlers van het museum. Eind 2003 werd
een ander hoogtepunt uit de collectie van Edward James te koop aangeboden:
de Mae West Lips Sofa, een van de banken die Salvador Dalí
omstreeks 1938 ontwierp. Het was een unieke kans want dit exemplaar
bleek het enige vroeg geproduceerde stuk dat ooit nog in de handel
zou komen. De Vereniging Rembrandt leverde een belangrijke bijdrage
aan de financiering van de aankoop.
White Aphrodisiac
Telephone
Salvador Dalí 1936.
MUSEUM BOIJMANS VAN
BEUNINGEN, ROTTERDAM
(ex coll. Edward James)
SURREALISME
Salvador Dalí is een van de meest veelzijdige en excentrieke
kunstenaars uit de 20ste eeuw. Zijn oeuvre bestaat niet
alleen uit schilderijen, prenten, tekeningen en sculpturen
maar omvat ook uitingen op het terrein van reclame tot
speelfilm en van mode tot interieur. Bovendien was zijn
bizarre levensstijl een kunstwerk op zich. Tot voor kort
richtte het verzamelbeleid van Museum Boijmans Van
Beuningen zich vooral op de vroege schilderijen en sculpturen
van het surrealisme. Dalí was daarbij een sleutelfiguur.
De afgelopen jaren is deze collectie breder geworden.
Er werden objecten van Man Ray, schilderijen van Francis
Picabia en foto’s van Hans Bellmer verworven. Daarnaast
werd de conceptuele kant van het surrealisme versterkt
met edities van Marcel Duchamp. De bibliotheek richtte
zich op de aankoop van surrealistische boeken en manifesten.
Zo kon de luxueuze Albert Skira uitgave van Les
chants de Maldoror, verluchtigd met 42 etsen door Dalí, uit
1934 worden aangekocht. 1 De verbrede aandacht maakte
ook de weg vrij voor ‘designobjecten’. In 1995 kon uit de
collectie van Edward James de White Aphrodisiac Telephone
van Dalí uit 1936 worden aangekocht, een telefoontoestel
met een hoorn in de vorm van een kreeft. Inmiddels zijn
ook enkele parfumflessen van Elsa Schiaparelli aangekocht
waaronder de mannengeur Snuff (ca 1945), een flacon in
de vorm van een pijp met een sigarenkist als verpakking.
Eveneens van Schiaparelli, naar ontwerp van Dalí, is Le
Roi Soleil (1946), een flacon in de vorm van een golfende
zee waarop een stralende zon als stop, met ogen, neus en
mond opgebouwd uit opvliegende vogels. De aankoop
van de Mae West Lips Sofa is een absoluut hoogtepunt in
de verzamelactiviteiten. Dat de bank de publiciteitscampagne
van de aanstaande Dalí tentoonstelling siert, geeft
26 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
aan hoe belangrijk en emblematisch het stuk wordt geacht
voor de collectie van het museum. 2
EDWARD JAMES
Edward James, de erfgenaam van een indrukwekkend
familiekapitaal, wijdde zijn leven aan lezen en schrijven.
Tevens toverde hij het familiehuis Monkton House in West
Dean, Sussex – een statig buiten naar ontwerp van Sir
Edwin Lutyens uit 1902 – om tot een ontmoetingsplaats
voor de avant-garde van internationale kunststromingen.
Zijn marriage de raison met de prima ballerina Tilly Losch
(James was homoseksueel), leidde tot Gesamtkunstwerken
waarbij muziek, kostuums en dans tot een nieuwe synthese
kwamen. Al snel raakte James in de ban van het surrealisme.
Hij maakte in 1935 kennis met Dalí en kocht van
1936 tot 1938 bijna al zijn werken. Ook René Margritte
kon op zijn onvoorwaardelijke steun regelen. Tegen het
eind van de jaren ’30 werd Monkton House een flamboyante
plek waar het surrealisme tot grote bloei kwam.
Hoewel de exacte ontstaansgeschiedenis en daarmee de
exacte datering van de verschillende Mae West Lips Sofa’s
niet helemaal eenduidig is, lijken de eerste exemplaren
omstreeks 1937-38 te zijn ontstaan uit een samenwerking
tussen Dalí en James. Er zijn zes vroege exemplaren bekend.
Dit zijn drie paren, in een onderling verschillende
uitvoering, alle mogelijk uitgevoerd door het Londense
decorateurbedrijf Green & Abbot. In zijn autobiografie
meldt Dalí dat het eerste paar werd gemaakt door Jean
Michel Franck. 3 Dit was bestemd voor de Parijse boetiek
van Elsa Schiaparelli en gestoffeerd in ‘Shocking Pink’
satijn, de kleur van Schiaparelli’s lippenstift. Deze banken
zijn hoogstwaarschijnlijk nooit in de salon aan de Place
Vendôme geplaatst en mogelijk is dit de set die Dalí zelf
had. Een exemplaar hiervan is in het bezit gekomen van
Edward James en is vandaag de dag door de Edward James
Foundation in bruikleen gegeven aan het Victoria & Albert
Museum in Londen. De andere bank, waarvan bekend is
dat hij in het huis stond van Baron Roland de l’Esprée,
is zoek geraakt. Daarnaast is een paar bekend, een langgerekte
versie met zwarte franjes langs de onderkant, dat
nog steeds in het bezit is van de Edward James Foundation.
Een exemplaar van dit stel is in bruikleen gegeven aan
het Museum of Moving Image in Londen.
Tenslotte is er een paar dat gestoffeerd is in twee
kleuren flanel. De rug en zitting zijn knalrood. De plint,
die afgezet is met geelkoperen klinknagels en die de
contouren van de mond volgt, en de rechte rug zijn zalmroze.
Langs de bovenrand loopt een identiek gekleurde

oze bies. Dit paar, eveneens afkomstig van Edward James,
is in 1983 gesplitst. Een bank is aangekocht door de
Brighton Art Gallery and Museum. De andere is via de
Londense Mayor Gallery terechtgekomen bij een particuliere
collectioneur. Dit exemplaar is vorig jaar ter veiling
aangeboden bij Christie’s in Londen en kon door de
Stichting Museum Boijmans Van Beuningen worden aangekocht,
royaal gesteund door de Vereniging Rembrandt.
INSPIRATIE
In zijn autobiografie uit 1940 beeldt Dalí zes foto’s af die
de mond als esthetisch motief laten zien. Bij een foto van
puntige rotsen aan de kust vermeldt het bijschrift: The
exact spot at Cadaques where the jagged Rocks made it uncomfortable
to sit, which inspired the famous Divan in the Shape of
a Mouth. 4 Bij een foto met een satijnen bank: My idea as
realized by the decorateur, Jean-Michel Frank, one of my great
friends during the Paris period, who was to commit suicide
almost immediately after his arrival in America. Als bijschrift
bij welvende balkons van Casa Milá van Antoni Gaudì in
Barcelona uit 1906-1910: The mouth, the sea, and its foam
treated as aesthetic forms in wrought iron by the architect Gaudi
of Barcelona. Bij twee van zijn schilderijen uit het midden
van de jaren ’30 waarin monden dubbelzinnig aanwezig
zijn: Mysterious Mouth appearing in the back of my nurse en
Four Mouths or “Age, Adolescence, and Youth”. En tenslotte
bij een schilderij uit 1934-35 waarin tegelijkertijd Mae
27 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
West als een ingerichte kamer te zien is: The Face of Mae
West, which might be used as an apartment. Een andere duidelijke
inspiratiebron voor de sofa is de tekening The Birth
of Paranoic Furniture eveneens uit 1934-1935 waarbij een
bank, die de vorm heeft van een paar lippen, in een interieur
staat. 5 Verder is er nog een aantal schetsen bekend
van decorontwerpen uit 1938 met lippenbanken voor een
film met de Marx Brothers, die niet werd opgenomen. 6
PIKANTE DUBBELZINNIGHEDEN
De Mae West Lips Sofa moet op het moment van ontstaan
als uiterst pikant zijn ervaren. Het is vandaag nauwelijks
voor te stellen, maar het plaatsnemen op een mond
moet gelijk gestaan hebben aan een obscene daad die
zeker voor veel hilarische momenten zal hebben gezorgd.
Met recht waren het conversation pieces. Bovendien waren
de lippen van Mae West – voluit Mary Jane West (1893-
1980) – zeker een hot item in die tijd. En niet alleen haar
lippen want haar maten – 36-26-36 inch – waren zo
mogelijk nog veelzeggender. Eind jaren ’20 kreeg zij
bekendheid als vaudeville artieste en in 1926 was zij voorpaginanieuws
in Amerika vanwege eigenhandige obscene
teksten in het toneelstuk Sex. Zij verwierf onsterfelijkheid
nadat zij naar Hollywood ging en in 1932 haar eerste
hoofdrol speelde in Night after Night. Niet zozeer haar
acteerkwaliteiten als wel haar zwaar seksueel getinte
teksten leidden tot censuur, opgelegd door de Motion
De mond als esthetisch motief.
Salvador Dalí, The Secret Life
Salvador Dalí, Dial Press 1940.

Noten
1. Comte de Lautréamont [pseudoniem
van Isidore Ducasse
(1846-1870)], Les chants de
Maldoror, Parijs (ed. Skira)
1934, met 30 originele losse
en 12 in de tekst opgenomen
etsen van Dalí.
2. Tentoonstelling: Alles Dalí,
Museum Boijmans Van Beuningen,
Rotterdam, 5 maart
- 12 juni 2005.
3. Salvador Dalí, The Secret Life
of Salvador Dalí, Dial Press
1940, afb. XII, t.o. p. 279.
4. De familie van Dalí had een
buitenhuis in Cadaqués.
5. Tent. cat. Dalí, Rotterdam
(Museum Boymans-van
Beuningen) 1970, cat. nr.
118.
6. Ibidem, cat. nrs. 119 a en b.
Picture Production Code. Om toch aan de strenge regels
te ontsnappen sprak zij vanaf dat moment nog uitsluitend
in dubbelzinnige oneliners als: Is that a gun in your pocket
or are you just glad to see me? en A hard man is good to find.
In 1936 is Mae West wereldwijd de best betaalde actrice,
om kort daarna uit het zicht te verdwijnen. Zij verscheen
tegen het eind van haar leven nog twee keer op het witte
doek, maar haar roem was vervaagd en haar verschijning
over the top.
De reden dat Dalí zich aangetrokken voelde tot Mae
West kan gelegen hebben in hun gedeelde liefde voor
dubbelzinnigheden. West door haar dubbelzinnige
taalgebruik, Dalí vanwege zijn interesse in zogenaamde
dubbelbeelden, beelden die voortkwamen uit zijn dromen
en paranoïde visioenen.
RESTAURATIE EN CONSERVERING
Net als het exemplaar in Brighton heeft de Rotterdamse
bank in het verleden enigszins geleden onder inadequate
opslag. Het stof van jaren had zich vastgezet in de bekleding
en motten hebben ook her en der hun sporen
achtergelaten in het flanel. Het Rotterdamse exemplaar
had bovendien twee winkelhaken in de zitting, die gelukkig
wel professioneel waren geconsolideerd. Toch was
de algehele staat allerminst verontrustend; de stof was
nauwelijks verkleurd en 100% origineel. Bovendien was
het duidelijk dat de bank middels een adequate reiniging
en subtiele restauratie weer in haar volle glorie zou
kunnen worden gepresenteerd.
De textielrestauratrice Saskia Rijsdijk heeft de bank
de afgelopen maanden onder handen genomen. Allereerst
is de sofa met een stofzuiger voorzichtig schoongemaakt.
De rug en de plint zijn tevens gereinigd met een
licht vochtig microvezel doekje waardoor vastgezet vuil
bijna geheel kon worden verwijderd. De meest ingrijpende
operatie betrof de rug. Deze is gedemonteerd en waar
nodig plaatselijk gedoubleerd met flanel in dezelfde kleur.
De oude bespanning van springveren en singels is intact
gelaten maar wel opnieuw aangespannen door nieuwe
singels over de oude te zetten. De oorspronkelijke wattenlaag
is verwijderd en vervangen door een polyester vlies.
Alle oude restauraties die waren uitgevoerd met een
afwijkend gekleurde zijden draad zijn verwijderd en vervangen
door een polyester filamentgaren met spansteken.
Ter camouflage van storende mottengaatjes zijn alleen
de allergrootste met steunweefsel in de exacte kleur gedoubleerd.
Door deze terughoudende restauratie heeft
de bank haar authenticiteit behouden. De bank zal een
centrale plaats krijgen in de opstelling van surrealistische
meesterwerken. Gezien de kwetsbaarheid en gevoeligheid
voor licht zal de bank met een vast ritme van drie
jaar afwisselend op zaal worden getoond en worden opgeslagen
in het donker. Alleen zo is de bank voor latere
generaties zo origineel mogelijk te bewonderens
Thimo te Duits
28 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
De restauratie van de bank

OVER AANWINSTEN
1883–1893–1903– 1913 – 1923 –1933–1943–1953–1963–1973–1983–1993–2003–2008
Haagse en Amsterdamse belangen
en aandacht voor buitenlandse kunst
FUSIEN BIJL DE VROE
In 1913 ontstond er enig rumoer toen Den
Haag en Amsterdam ‘streden’ om de verdeling
van een aantal schilderijen, waarbij de voorzitter
van de Vereniging Rembrandt uiteindelijk
met een opmerkelijke gift de gemoederen
suste. Kort na de Eerste Wereldoorlog werd
het zaak om de financieel verzwakte positie
van de vereniging te verbeteren, hetgeen
onder andere leidde tot de oprichting van het
Rembrandt Syndicaat dat zich richtte op de
verwerving van buitenlandse kunstwerken.
VEILING STEENGRACHT
In het jaar 1913 had, zo valt te lezen in het jaarverslag
over dat jaar, een van de belangrijkste gebeurtenissen
uit het gehele bestaan der vereniging
plaats. Vijf van de meest waardevolle schilderijen
uit de beroemde Haagse verzameling Steengracht
werden te Parijs aangekocht voor een
bedrag ƒ 550.000,- om deze vervolgens voor
ƒ 400.000,- aan het Rijk af te staan. Het ging
om vijf schilderijen, te weten Hollands Grachtje
door Job Berckheyde (1630-1693), Moederlijke
zorgen door Gerard Terborgh (1617-1681),
Twee watermolens door Meindert Hobbema
(1638-1709), De Varkensdrijver door Isaack van
Ostade (1621-1649) en Soo voer gesongen, so
na gepepen door Jan Steen (1626-1679). Door
belangstellenden uit alle delen van het land werd
ƒ 81.649,- geschonken in het speciaal daartoe
opgerichte Fonds tot aankoop van schilderijen
uit de collectie Steengracht. Het voorbeeld tot
schenken werd gegeven door H.M. de Koningin
en H.M. de Koningin Moeder. De Vereniging
Rembrandt vulde dit fonds uit eigen kapitaal aan
tot ƒ 150.000,-, waardoor het verschil tussen
koop- en verkoopprijs gedekt werd.
Bij deze veiling werd duidelijk hoezeer de Vereniging
Rembrandt op Amsterdam georiënteerd
was. Uit het jaarverslag: [...] gelet op de oorsprong
der schilderijen en onder eerbiediging van de
traditie, die hun in dit opzicht aankleeft, achtte
29 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
het bestuur het gewenst, dat een voornaam deel
van de aankoop aan het Mauritshuis ten goede
zou komen. Voorts dient als onontbeerlijke factor
voor het welslagen der pogingen tot behoud dezer
vijf stukken te worden genoemd het Amsterdamse
mecenaat, waaraan de vereniging niet alleen
haar ontstaan, maar grotendeels haar bloei te
danken heeft, en dat ook ditmaal weer op onbekrompen
wijze voorging. Gezien het feit dat ruim
de helft van het vergaarde geld bijeengebracht
was door Amsterdammers, werd binnen het bestuur
geopperd een of twee schilderijen uit deze
uit Den Haag afkomstige collectie, onder te
brengen in het Rijksmuseum. Den Haag heeft
weliswaar meer gesteund dan anders, maar toch
niet bewezen zeer veel prijs op het bezit der werken
te stellen. Het is niet alleen billijk, maar ook nodig,
dat Amsterdam belangrijk van de aankoop profiteert,
wil men ook in de toekomst op steun kunnen
rekenen. Ter ondersteuning hiervan gaf de secretaris
zelfs een staatje van de bijdragen per locatie
(zie pagina 30).
Soo voer gesongen, soo na gepepen
Jan Steen (1626-1679)
Olieverf op doek, 134 x 163 cm
MAURITSHUIS, DEN HAAG
Hoewel het Dagelijks Bestuur, met de (Haagse)
stemmen van Hofstede de Groot en Bredius tegen,
de minister adviseerde dat de Jan Steen in het
Rijksmuseum behoorde te komen, zijn uiteindelijk
toch alle vijf de werken in het Mauritshuis
geplaatst. Ook al zal het besluit van den Minister,
voor zoover dit afwijkt van het advies der vereniging,
bij sommigen enige teleurstelling hebben
gewekt, toch vertrouwt het bestuur erop, dat de
steun, dien het van alle landgenoten vraagt, bij
een volgende gelegenheid zoowel te Amsterdam
als elders niet minder krachtig zal zijn, en even
gaarne gegeven zal worden.
Om de teleurstelling van de Amsterdammers
enigszins te verzachten en ook om de
Amsterdamse steun aan ‘Rembrandt’ te behouden,
schonk de toenmalige voorzitter van het

Dagelijks Bestuur van de Vereniging Rembrandt,
de heer M.P. Voûte, als pleister op de wonde
de Koning David van Aert de Gelder (1645-
1727), een schilderij dat hij zelf op de veiling
Steengracht had gekocht, aan het Rijksmuseum.
Eveneens uit de collectie Steengracht werd
Jongensportret door Jacob Backer (1608-1651)
verworven. Dit portret is door tussenkomst van
de Vereniging Rembrandt in opdracht van
mevrouw Rose-Molewater op de Parijse veiling
gekocht en vervolgens geschonken aan het
Mauritshuis. In ditzelfde jaar werd ook een
tekening aangekocht uit de veiling Heseltine.
Gezien de uitgaven aan de Steengracht veiling
werd slechts een deel van de koopsom door
Rembrandt voorgeschoten, voor het overige
werd weer een beroep gedaan op een aantal
particulieren dat met een totaal van ƒ4.890,aan
schenkingen en dankzij een voorschot van
anderen deze aankoop mogelijk maakte. Al met
al kon het jaarverslag over 1913 – ondanks de
onenigheden – op een positieve toon besloten
worden: De vereniging kan met voldoening op
het afgelopen jaar terugzien. Niet alleen heeft zij
een aantal werken van buitengewone waarde
voor ons land kunnen behouden, maar tevens
lukte het haar de belangstelling van zeer vele
landgenoten te wekken. De vele en soms zeer belangrijke
giften, die werden ontvangen, en niet
Contribuerende leden:
30 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
minder de grote vermeerdering van het ledental,
maken de toekomst hoopvol. Men vergete echter
niet, dat de vereniging een buitengewoon groot
offer bracht en dat alleen bijzonder krachtige en
nooit verslappende steun haar in staat kan
stellen, met blijvend, zo mogelijk met klimmend
succes haar doel na te streven.
En toch, ondanks een aantal renteloze voorschotten
verleend aan musea buiten Amsterdam, blijft
de Vereniging Rembrandt het bovengenoemde
staatje van bijdragen per locatie in het achterhoofd
houden. Zo schrijft F. Schmidt Degener
bij de aanwinst van een schilderij van Adriaen
Brouwer, Boerenbinnenhuis, voor het Museum
Boijmans Van Beuningen in 1919: Moge deze
gift der Vereniging Rembrandt, die slechts zeer
geringe steun uit Rotterdam ontvangt, door een
ruimere belangstelling in haar streven worden
beloond.
1 JUNI 1913 1 JUNI 1913 TOENAME 1 JUNI 1914 1 JUNI 1914 1 JUNI 2004
aantal bedrag (ƒ) aantal aantal bedrag (ƒ) aantal
Amsterdam 139 1688,- 21 160 1998,- 1372
’s-Gravenhage, 78 850,- 9 87 940,- 914
Scheveningen
en Wassenaar
Rotterdam en 79 565,- — 79 565,- 303
Kinderdijk
Elders in 137 1102,50 30 167 1432,50 5520
Nederland
Buitenland 23 628,50 – 4 19 568,50 181
Totaal 456 4834,- 56 512 5504,- 8290
Portret van Don Ramón Satué
Francisco José de Goya y Lucientes (1746-1828)
1823. Olieverf op doek, 107 x 83,5 cm
RIJKSMUSEUM AMSTERDAM
HET REMBRANDT SYNDICAAT
In 1919 merkte het bestuurslid Prof. dr W. Martin
op dat alles wijst op een verruiming der esthetische
behoeften en men mag deze kunstemoties ook
aan het grote publiek niet onthouden. Hij doelde
hier op de tendens van het, in eerste instantie
particulier, verzamelen van buitenlandse en in het
bijzonder van Italiaanse kunst. Nu is te verwachten,
aldus Martin, dat tengevolge van het debacle
in Midden-Europa, waar zich veel Italiaans werk
bevindt, veel kunst aan de markt zal komen; reeds
worden sommige collecties verkocht en wordt de
verkoop van anderen verwacht. Wanneer ons land
over enige miljoenen beschikt, kan het zeker menig
belangrijk werk machtig worden. De periode van
de Eerste Wereldoorlog en ook de jaren daarna
werden gekenmerkt door financiële problemen.
En daarmee werd het ook steeds moeilijker extra
steun te vinden bij particulieren voor een belangrijke
en zich vaak plotseling voordoende aankoop.
Wat de vereniging nodig had was een financiële
basis, een meer constante financiële structuur.
Inspelend op deze noodzaak en op de gevoelde
behoefte ook buitenlandse kunst te verzamelen,
werden onder aanvoering van de voorzitter van
de Vereniging Rembrandt, de heer Voûte, besprekingen
gevoerd met een aantal Amsterdamse
en Rotterdamse kunstminnaars. Het resultaat
hiervan was de oprichting van het zogenaamde
Rembrandt Syndicaat in 1920, waar een groep
van zestien zakenmensen aan deelnam. Dit
syndicaat had als doelstelling gelden bijeen te
brengen om, mocht de gelegenheid zich plots
voordoen, kunstwerken van buitenlandse meesters
aan te kunnen kopen en zo de gelegenheid
te openen tot het vormen ener kern dezer kunst in
onze openbare verzamelingen. Van het beoogde
bedrag van 1,5 miljoen werd als startkapitaal
15% volgestort.
Als eerste werden met hulp van het Rembrandt
Syndicaat het Portret van Don Ramón Satué
door Goya (1746-1828), Telemachus en Mentor
door Tiepolo (1696-1770) en het Portret van
een geestelijke door Tintoretto (1518-1594),
verworven voor het Rijksmuseum. Bij de afwikkeling
van deze eerste aankopen door het
Syndicaat kreeg de Vereniging Rembrandt ook

de beschikking over ƒ 75.691,98 om daarmee
de vereniging in staat te stellen snel te reageren
op mogelijke nieuwe kansen het openbaar kunstbezit
met schilderijen van buitenlandse meesters
te verrijken. Dit bedrag werd uit eigen kapitaal
vermeerderd met ƒ 75.000,-. En zo verscheen op
de creditzijde van de balans over het jaar 1922
het nieuwe Fonds tot aankoop van schilderijen.
JUBILEUM
In 1923 bestond de Vereniging Rembrandt
veertig jaar, een lustrum dat samenviel met het
25-jarig ambtsjubileum van Koningin Wilhelmina.
Als onderdeel van het officiële programma van
de jubileumfeesten organiseerde ‘Rembrandt’
een tentoonstelling in het Rijksmuseum, waar
– naast een representatief beeld van de gesteunde
aankopen uit de eerste veertig jaar – ook een
verzameling oude schilderijen van voornamelijk
Italiaanse meesters getoond werd, die de vereniging
voor Nederland probeerde te behouden. Het
woord behouden is hier op zijn plaats: Zoals in
ons vorig verslag vermeld, waren wij in 1922 er
reeds in geslaagd het Rijksmuseum van Schilderijen
met enige buitenlandse meesters te verrijken.
Voortbouwende op de gedachte, die aan deze
aanwinst ten grondslag lag, legden een tweetal
leden van ons bestuur de hand op een gedeelte
van de beroemde schilderijen verzameling van de
31 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
Portret van een vrouw
Jacopo Pontormo (1494-1557)
Olieverf op paneel, 114 x 78 cm (ovaal)
RIJKSMUSEUM AMSTERDAM
Groothertog van Oldenburg, met name
de Italianen en de Nederlanders van de
XVIIde eeuw. Zij stelden de stukken,
aan welker behoud de Directeur dezer
verzameling de meeste waarde hechtte,
gedurende enige tijd in handen onzer
vereniging met het doel ze definitief voor
het land te verwerven en aldus een voor
ons land ongekend ensemble van oude,
buitenlandse schilderkunst te vormen.
De tentoonstelling werd bezocht door
11.290 betalende bezoekers, van de catalogus
werden 1200 exemplaren verkocht, en, nog belangrijker,
ondanks de ongunstige economische
omstandigheden werd het Fonds tot aankoop
van schilderijen vermeerderd met ƒ 54.000,-.
Onder de ingekomen giften vermelden wij in het
Ministerie van Onderwijs, No. 131 Afd. K. W.
Kunsten en Wetenschappen
Betr. Oldenburg Collectie
Bericht op schrijven van 5 januari 1924
No. 3 V.
bijzonder een aanzienlijke bijdrage van H.M. de
Koningin Moeder, die bovendien door een bezoek
aan de tentoonstelling van Hare onverflauwde
belangstelling blijk gaf.
Met dit Fonds werden acht schilderijen aangekocht,
waaronder een Madonna van Fra
Angelico (?-1455), Portret van een vrouw door
Jacopo Pontormo (1494-1557) en een portret
van Morosina Morosini door Leandro Bassano
(1557-1622), en vervolgens geschonken aan
het Rijksmuseum. De overige zeven schilderijen
werden, in afwachting van ‘nieuwe’ fondsen
door de eigenaar in bruikleen aan het Rijksmuseum
afgestaan. Tot slot van het overzicht van
de jaren 1913-1923 een bedankbrief van de
Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen,
naar aanleiding van deze schenking:
’s-Gravenhage, 10 januari 1924
Verrast en getroffen door den inhoud van Uw schrijven is het mij een behoefte, U mijn
oprechte dank te betuigen voor dit hernieuwde blijk van voortdurende toewijding en
offervaardigheid Uwer vereniging. Volgaarne aanvaard ik Uw schenking, die op zoo
gelukkigen grootsche wijze uitbreiding geeft aan de – eveneens op Uw initiatief – in het
Rijksmuseum sinds eenigen tijd aangelegde verzameling van Buitenlandsche Meesters.
Juist onder de tegenwoordige tijdsomstandigheden, nu het Rijk zich genoodzaakt ziet tot
de uiterste beperking zijner uitgaven – ook op het gebied der Kunst – stemt Uw nobele
daad tot groote dankbaarheid. Ik blijf de belangen der Kunstverzamelingen in Uwe zorg
aanbevelen en zie Uw nader bericht omtrent de bruikleengeving van de overige schilderijen
der collectie gaarne tegemoet. Nu ik – tot mijn leedwezen – niet in staat ben, den mij
onbekenden aanbieder van dit kostbare bruikleen rechtstreeks mijn dank te betuigen,
noodig ik U uit, dit wel uit mijn naam te willen doen. Ik waardeer het in hooge mate, dat
op deze wijze althans voorlopig de gehele collectie voor ons land bewaard blijft en geef de
verzekering, dat ik binnen de grenzen van hetgeen het Rijk financieel mogelijk is, zal
blijven medewerken in het belang van de definitieve verwerving dezer stukken voor onze
Vaderlandsche Verzamelingen.
De Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen
Get[ekend] J. Th. Visser

N I E U W S V A N
Bestuur
Tijdens de Algemene Ledenvergadering in Rotterdam
op 30 oktober 2004 werden de volgende leden van
het bestuur herbenoemd: Mevrouw Mr A.A. van Berge, Dr J.R. ter Molen,
Dr M. Sanders en Drs C. baron van Tuyll van Serooskerken.
Per 1 januari 2005 heeft Drs C. baron van Tuyll van Serooskerken afscheid
genomen van het bestuur van de Vereniging Rembrandt vanwege zijn
benoeming tot hoofdconservator prenten en tekeningen van het Musée
du Louvre. De heer Van Tuyll was van 1992 tot 2000 lid van de Raad van
Adviseurs en van 2000 tot 2005 lid van het bestuur. Hij blijft als lid van de
Raad van Adviseurs aan onze vereniging verbonden. De Vereniging Rembrandt
is de heer Van Tuyll zeer erkentelijk voor zijn inzet en zijn deskundige
inbreng en wenst hem veel succes in zijn nieuwe, eervolle functie.
Raad van Adviseurs
Op de algemene ledenvergadering van 30 oktober jl. trad mevrouw drs
M.H. Breitbarth-van der Stok wegens het vervullen van haar laatste termijn
terug als lid van de Raad van Adviseurs. Mevrouw Breitbart was van
1986-1990 en van 2000-2004 lid van de Raad van Adviseurs en van
1990-1999 lid van het Bestuur. Voor haar lange staat van dienst en de
wijze waarop zij deze heeft ingevuld is de Vereniging Rembrandt haar
zeer erkentelijk.
Op dezelfde vergadering werden in de Raad van Adviseurs benoemd:
Mevrouw M. Lambert en de heren K. van Twist en E.W. Veen. Herbenoemd
werden: Drs M.A. van den Bergh, J.M.N. Leighton, Mevrouw Drs D.H.A.C.
Lokin, Drs R.C.J. Meijer, Dr D. Overbosch, Mevrouw Dr M.F. Simon
Thomas en Dr C.B. Smithuijsen
In dank aanvaard
Kort voor zijn dood, eind 2001, gaf de heer J.J.M. (Jan) Damen te kennen
dat hij een deel van zijn nalatenschap zou willen bestemmen voor het werk
van de Vereniging Rembrandt. Onlangs hebben zijn nabestaanden aan
deze wens uitvoering gegeven door een substantieel bedrag door middel
van periodieke schenkingen aan onze vereniging ter beschikking te stellen.
Dit gebaar ter nagedachtenis van Jan Damen wordt door de Vereniging
Rembrandt op hoge prijs gesteld.
De bekende glasverzamelaar Hugo van Win overleed in 2004. Hij bedacht
de Vereniging Rembrandt met een aanzienlijk legaat, dat zal worden aangewend
voor nieuwe aanwinsten voor ons openbaar kunstbezit.
Gratis met de Rembrandtkaart
Aan de lijst van musea die houders
van de Rembrandtkaart gratis toegang
bieden kon worden toegevoegd
Kasteel Duivenvoorde. Dat is het
resultaat van de steun die onze vereniging
verleende aan de verwerving
van het portret van Jacob baron van
Wassenaer van Duivenvoorde door Willem van Mieris. In ons volgende
Bulletin wordt nader op deze aanwinst ingegaan.
32 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
Verguld zilveren bokaal
in het Hannemahuis
Naar aanleiding van de verwerving
van de verguld
zilveren dekselbokaal voor
het Hannemahuis in Harlingen
– die elders in dit Bulletin
wordt beschreven – organiseerde
de Ottema Kingma
Stichting op 26 november jl.
een bijzonder geanimeerde
bijeenkomst waarop de nieuwe
aanwinst werd toegelicht en
bewonderd. Daarbij waren
ook onze leden uit de drie
Noordelijke provincies uitgenodigd.
De Museumcollecties: Van Lust tot Last?
Symposium 17 juni 2005
Het collectiebeleid van musea is al enige tijd aan verandering onderhevig. Het
lijkt erop alsof een aantal musea zoekt naar een nieuwe verhouding tussen
het beleid ten aanzien van de eigen collecties en dat van tentoonstellingen.
Moeten tentoonstellingen over onderwerpen die weinig raakvlak hebben
met de eigen collecties, veel meer dan voorheen een speerpunt worden?
Op deze wijze trekken musea immers veel meer publiek.
Fascinerend is dat het verschil tussen het tentoonstellingsbeleid van musea
met een collectie en instellingen zonder een eigen collectie hierdoor steeds
kleiner wordt. Vandaar dat voor een aantal van deze musea de vraag gerechtvaardigd
lijkt of de collecties van lust tot last zijn verworden.
Deze vraag is het onderwerp van een symposium dat deze zomer zal worden
gehouden. Hoe komt het dat het museale collectie- en tentoonstellingsbeleid
is veranderd? Wat zijn de gevolgen op lange termijn voor de collecties?
Moet er nog wel worden verzameld? Gaat op deze wijze kennis verloren?
Wordt er voorbij gegaan aan de interesse van een deel van het publiek ?
Dit zijn enkele van de thema’s die de revue zullen passeren.
Het symposium De Museumcollecties: Van Lust tot Last? wordt aangeboden
door de Ottema-Kingma Stichting (OKS) in het kader van haar vijftigjarig
jubileum. De OKS houdt zich bezig met het bevorderen van de kunst- en
cultuurhistorie in Friesland. Zij doet dit ondermeer door objecten en verzamelingen
te verwerven die van belang zijn voor de openbare collecties in
Friesland.
De dag staat onder voorzitterschap van Mr J.M. Boll, terwijl ondermeer
E.W. Veen (directeur van de Nieuwe Kerk in Amsterdam) en Prof. Dr. P.A.
Hecht (hoogleraar kunstgeschiedenis universiteit van Utrecht) als spreker
staan geprogrammeerd.
U bent van harte uitgenodigd om aanwezig te zijn bij dit symposium, dat
plaatsvindt in de Grote Kerk in Harlingen op 17 juni 2005. U kunt zich
voorlopig aanmelden bij de organisatie (tel. 058-21378 88), waarna U de
uitgebreide informatie ontvangt.

D E V E R E N I G I N G
Voorjaarsvergadering in Dordrecht
De voorjaarsvergadering van onze vereniging zal dit jaar plaatsvinden op
zaterdag 14 mei in Dordrecht. Over het programma en de aanmeldingsmogelijkheden
leest u op de achterzijde van dit Bulletin.
Jaarvergadering in Apeldoorn
Voor uw agenda: de jaarvergadering zal plaatsvinden in de Grote Kerk en
Paleis Het Loo in Apeldoorn op zaterdag 24 september. Nadere gegevens
volgen in ons volgende Bulletin.
Mae West Lips Sofa in Museum
Boijmans
In 2003 steunde de Vereniging Rembrandt
de aankoop van de Mae West Lips Sofa
van Salvador Dalí. Deze spectaculaire
bank (zie ook elders in dit Bulletin) zal het
beeldmerk zijn van de tentoonstelling
Alles Dalí die van 5 maart tot 12 juni in Museum Boijmans Van Beuningen
wordt gehouden.
Vivat Oraenge
Op onze oproep in het vorige Bulletin om
mee te doen aan de verwerving van Jan
Davidsz. de Heems stilleven Vivat Oraenge
is door de leden van de Vereniging Rembrandt
zeer goed gereageerd. Ook door
de pers is het project positief ontvangen,
zodat er een vruchtbare bodem ligt voor
de tweede en beslissende fase van de
actie. Nu het jaar van het zilveren ambtsjubileum
van Koningin Beatrix is aangebroken
is Vivat ook werkelijk een onderdeel
van de jubileumactiviteiten en genereert het de bijbehorende publiciteit.
Met de niet aflatende steun van TPG, die het project steunt met communicatieadviezen,
administratieve verwerking, drukwerk en website, en de
Staatsloterij, die ter gelegenheid van de Koninginnedagloterij een paar miljoen
machtigingscoupons verspreidt, zien wij het resultaat met vertrouwen tegemoet.
Tal van organisaties, waaronder de Stichting ‘t Konings Loo, diverse
Nederlandse verenigingen in binnen- en buitenland, en bedrijven hebben
inmiddels hun medewerking toegezegd om informatie met aanbevelingen
voor het insturen van coupons, te verspreiden.
Maar… we zijn er nog niet. Degene die alsnog wil bijdragen kan dat doen
door via de website www.verenigingrembrandt.nl een machtigingscoupon in
te vullen. Ook kan een bijdrage worden overgemaakt op bankrekeningnr.
24 76 05 956 ten name van de Stichting Vivat Oraenge te Den Haag.
De CollectorsGroup, producent van o.a. kunstkaarten, heeft van het stilleven
wenskaarten, reproducties (op ware grootte) en andere Vivat-artikelen
vervaardigd. Een deel van de opbrengst komt ten goede aan de Stichting
Vivat Oraenge. Zie voor verdere informatie: www.collectorsgroup.nl
33 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
Ons lid van de Raad van Adviseurs Prof. Dr C.J.A. Jörg schreef over de
porseleinen schotel op het schilderij Vivat Oraenge het volgende:
Onlangs ontving ik de fraai uitgegeven Rembrandtlezing 2004
met “Vivat Oraenge” op de omslag. Als porseleinman kijk ik
natuurlijk met extra aandacht naar de prominent door De
Heem afgebeelde schotel van Chinees kraak porselein, en
daarbij viel mij iets op, waar ik je graag deelgenoot van wil
maken – ik ben tenslotte adviseur van de VR.
Kraak porselein wordt veel afgebeeld op stillevens uit de 17e
eeuw en zeker op de wat latere schilderijen zijn die stukken
min of meer natuurgetrouw weergegeven. De vorm, de
contrastrijke versiering in blauw op een witte ondergrond,
de Chinese motieven zijn meestal heel herkenbaar.
Wat nu bij De Heem opvalt is dat hij een kraak schotel heeft
geschilderd met een versiering die ik “in het echt” niet ken.
Hij heeft namelijk niet alleen de vlakke, iets opstaande gestulpte
rand voorzien van een versiering in brede en smalle
vlakken met vruchttakken en symbolen, maar hij heeft óók de
opstaande wand van een dergelijk patroon voorzien. En dat
komt op schotels en borden van kraak porselein niet voor:
daar loopt de versiering van rand en wand in elkaar over met
één laag smalle en brede vlakken Een dubbele laag, zoals
door De Heem geschilderd, komt wél voor op de veel diepere
klapmutsen van kraak porselein, hoewel dan de randversiering
anders is. Maar van een klapmuts is hier geen sprake:
hier is duidelijk een schotel afgebeeld.
Wellicht wilde De Heem het exotische karakter van de schotel
extra benadrukken met een dergelijke repetitie van Chinese
motieven: een Chinese schotel om een sinas/china appel op
te leggen ís tenslotte heel passend.
Ik hoop van harte dat verwerving van dit schilderij slaagt en
breed gedragen wordt! Met hartelijke groet,
C.J.A. Jörg

ALGEMEEN
De Vereniging Rembrandt werd
onder de naam Vereeniging
Rembrandt tot behoud in
Nederland van kunstschatten
opgericht op 24 september
1883. Het doel van de vereniging is het behouden
en uitbreiden van kunstschatten voor Nederland,
en het verrijken van het openbare bezit aan kunstschatten
in Nederland.
De vereniging is ingeschreven bij de Kamer van
Koophandel te Amsterdam, no V40531186.
LIDMAATSCHAP
De leden hebben op vertoon van hun lidmaatschapskaart
gratis toegang tot de permanente collecties
van de ruim honderd musea waaraan de Vereniging
Op welke wijze levert uw schenking meer op?
p Een gift is een schenking uit vrijgevigheid zonder
dat daar op geld waardeerbare aanspraken tegenover
staan. De Vereniging Rembrandt is gebaat
bij elke gift. De gift kan in geld of natura (w.o.
kunstvoorwerpen) geschieden en als eenmalige of
periodieke schenking gedaan worden. Fiscaal is
het het aantrekkelijkst voor u om de schenking in
vijf of meer vaste termijnen te voldoen. Voor een
dergelijke gift is, evenals bij erfstellingen of legaten,
het inschakelen van een notaris nodig. De
Vereniging Rembrandt is bereid de notariële kosten
voor haar rekening te nemen bij periodieke giften
vanaf € 200 per termijn.
p Door erfstelling of legaat kunt u uw vermogen,
een bedrag en/of kunstvoorwerpen nalaten aan
de Vereniging Rembrandt. De bestemming van de
kunstvoorwerpen kan worden bepaald in overleg
met de Vereniging Rembrandt. Hiervoor geldt
onder bepaalde voorwaarden de genoemde vrijstelling
van successierechten.
34 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
Rembrandt steun heeft verleend, alsmede tot de
ledenvergaderingen en de bijzondere ledenbijeenkomsten.
Voorts ontvangen de leden het Bulletin
met actuele informatie en beschouwingen door
experts en fraaie afbeeldingen van de kunstwerken
die met steun van de Vereniging Rembrandt zijn
verworven (echtpaar/partners leden ontvangen
één Bulletin).
Ingevolge besluit van de Algemene Ledenvergadering
2000 zijn de contributies met ingang van
2002 als volgt vastgesteld:
p gewoon lidmaatschap:
ten minste 50 euro per jaar
p echtpaar/partners lidmaatschap (twee personen):
ten minste 75 euro per jaar
p jongerenlidmaatschap (t/m 25 jaar):
ten minste 20 euro per jaar
p U kunt door tussenkomst van de Vereniging
Rembrandt een aanzienlijk bedrag aan successierechten
besparen bij een zogeheten schenking of
legaat aan derden vrij van rechten en kosten. Wij
geven u hierover graag een nadere toelichting.
p Ten slotte noemen wij de bijzondere mogelijkheid
dat erfgenamen het successierecht gedeeltelijk
voldoen door overdracht van kunstvoorwerpen
aan de Staat. U kunt ons hierover raadplegen.
Waaraan draagt u bij?
U draagt bij aan de realisatie van de algemene
doelstelling van de Vereniging Rembrandt:
verrijking van ons openbaar kunstbezit in algemene
zin, of aan de verwerving van kunstwerken op
een bepaald verzamelgebied. Nieuwe mogelijkheden
zijn: een Rembrandtfonds op Naam of een
Themafonds.
Wat is een Rembrandtfonds op Naam?
Een persoonlijke manier van schenken of nalaten.
p lid voor het leven:
vanaf 1000 euro
Leden die in een jaar in aanvulling op de contributie
een gift van (ten minste) 250 euro doen, kunnen
voor dat jaar de status van Donateur verkrijgen.
Voor nadere informatie kunt u contact opnemen
met het bureau van de Vereniging Rembrandt.
GEVEN OM KUNST? DE KUNST VAN HET GEVEN!
De Vereniging Rembrandt steunt kunstaankopen van musea ten behoeve van ons
openbaar kunstbezit. Van overheidswege wordt dit particulier initiatief fiscaal
ondersteund. Voor giften van particulieren gelden onder bepaalde voorwaarden
aftrekmogelijkheden voor de inkomsten- en successiebelasting. De Vereniging
Rembrandt is geheel vrijgesteld van schenkings- en successierechten. Zo kan zij
optimaal profiteren van uw gift tijdens uw leven of bij erfstelling.
Het is een apart fonds, waarvan de oprichter in
samenspraak met de Vereniging Rembrandt de
naam bepaalt (bijvoorbeeld de naam van de
stichter[s]), de doelstelling en de wijze van besteding.
Voor een Rembrandtfonds op Naam geldt
een minimum bedrag van € 75.000.
Wat is een Themafonds?
Deze fondsen worden in het leven geroepen voor
degenen, die geïnteresseerd zijn in een bepaald
verzamelgebied. U kunt bijdragen aan een afzonderlijk
Themafonds, bedoeld om bepaalde onderdelen
van de openbare collecties te steunen, bijvoorbeeld
17de-eeuwse schilderkunst, religieuze
kunst, prenten en tekeningen, beeldhouwkunst,
kunstnijverheid of moderne kunst. Op deze wijze
kunt u daadwerkelijk bijdragen aan kunstaankopen
in bepaalde richtingen. In een Themafonds kunt
u participeren vanaf € 5.000.
Nadere informatie
Wij geven u graag nadere informatie over de vermelde
mogelijkheden. Hiervoor is een speciale
brochure Geven om kunst? De kunst van het
Geven samengesteld, die wij u desgevraagd
toezenden. Wij nodigen u uit om hierover
contact op te nemen met het Bureau (Drs H.M.
Blankenberg, telefoon 070-427 17 20,
e-mail: blankenberg@verenigingrembrandt.nl).

De leden van de Vereniging Rembrandt hebben op vertoon van het bewijs van lidmaatschap vrije toegang tot de musea, die sinds de
oprichting van de vereniging in 1883 zijn gesteund bij de aankoop van kunstwerken. Dit zijn:
ALKMAAR • Stedelijk Museum
• Museum Meermanno
AMERONGEN • Kasteel Amerongen
• Museum Mesdag
AMERSFOORT • Museum Flehite
GRONINGEN • Groninger Museum
AMSTELVEEN • Cobra Museum
HAARLEM • Frans Halsmuseum
AMSTERDAM • Allard Pierson Museum
• Teylers Museum
• Amsterdams Historisch Museum
HATTEM • Voerman Museum
• Bijbels Museum
’S-HEERENBERG • Kasteel Huis Bergh
• Joods Historisch Museum
HELMOND • Gemeentemuseum Helmond
• Museum Amstelkring
’S-HERTOGENBOSCH • Museum het Kruithuis
• Museum het Rembrandthuis
• Noordbrabants Museum
• Museum Willet-Holthuysen HEUSDEN A/D MAAS • Het Gouverneurshuis
• Nederlands Scheepvaartmuseum
HILVERSUM • Goois Museum
• Pijpenkabinet & Smokania
HOORN • Westfries Museum
• Rijksmuseum
KATWIJK • Katwijks Museum
• Stedelijk Museum
LAREN • Singer Museum
• Stedelijk Museum Bureau
LEEK • Nationaal Rijtuigenmuseum
Amsterdam
LEENS • Borg Verhildersum
• Tropenmuseum
LEERDAM • Nationaal Glasmuseum
• Van Gogh Museum
LEEUWARDEN • Fries Museum
APELDOORN • Paleis Het Loo-Nationaal Museum
• Museum Het Princessehof/
APPINGEDAM • Museum Stad Appingedam
Nederlands keramiekmuseum
ARNHEM • Gemeentemusea
LEIDEN • Museum Boerhaave
ASSEN • Drents Museum
• Prentenkabinet der Rijks-
ASTEN • Beiaard- en Natuurmuseum Asten
universiteit
BERG EN DAL • Afrika Museum
• Rijksmuseum Het Koninklijk
BERGEN OP ZOOM • Het Markiezenhof
Penningkabinet
BEVERWIJK • Museum Kennemerland
• Rijksmuseum van Oudheden
BREDA • Breda’s Museum
• Rijksmuseum voor Volkenkunde
BRIELLE • Historisch Museum Den Briel
• Stedelijk Museum De Lakenhal
DELFT • Museum Lambert van Meerten
LOOSDRECHT • Kasteel-Museum Sypestyn
• Stedelijk Museum Het Prinsenhof
MAARSSEN • Slot Zuylen
• Volkenkundig Museum Nusantara MAASTRICHT • Bonnefantenmuseum
DEVENTER • Gemeentemusea
MARKEN • Marker Museum
DORDRECHT • Dordrechts Museum
MIDDELBURG • Zeeuws Museum
• Museum Mr. Simon van Gijn
NIJMEGEN • Museum Het Valkhof
EINDHOVEN • Museum Kempenland
OTTERLO • Kröller-Müller Museum
• Stedelijk Van Abbemuseum
• Nederlands Tegelmuseum
ENKHUIZEN • Stg Rijksmuseum Zuiderzeemuseum PURMEREND • Purmerends Museum
ENSCHEDE • Rijksmuseum Twenthe
RIDDERKERK • Huys ten Donck (alleen de tuinen)
GORINCHEM • Gorcums Museum
ROERMOND • Stedelijk Museum Roermond
GOUDA • Stedelijke Musea
ROTTERDAM • Atlas van Stolk/Het Schielandhuis
’S-GRAVENHAGE • Gemeentemuseum Den Haag
(Historisch Museum Rotterdam)
• Haags Historisch Museum
• Maritiem Museum Rotterdam
• Koninklijk Kabinet van
• Museum Boijmans Van Beuningen
Schilderijen Mauritshuis
• Wereldmuseum Rotterdam/
35 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2005
Museum voor Volkenkunde
• NAi Nederlands Architectuurinstituut
ROZENDAAL • Kasteel Rosendael
DE RIJP • Rijper Museum In ‘t Houten Huis
RIJSWIJK (ZH) • Museum Het Tollenshuis
SCHIEDAM • Stedelijk Museum
SCHOONHOVEN • Goud-, Zilver-, en Klokkenmuseum
SLUIS • Oudheidkundige Verzameling
Belfort Sluis
SNEEK • Fries Scheepvaart Museum
TIEL • Streekmuseum De Groote
Sociëteit
TILBURG • De Pont, Stichting voor
hedendaagse kunst
UDEN • Museum voor Religieuze Kunst
UITHUIZEN • Menkemaborg
UTRECHT • Centraal Museum
• Nationaal Museum van
Speelklok tot Pierement
• Museum Catharijneconvent
VAASSEN • Kasteel de Cannenburch
VELSEN-ZUID • Museum Beeckestijn
VLISSINGEN • Zeeuws maritiem muZEEum
VOORBURG • Museum Swaensteyn
VOORSCHOTEN • Kasteel Duivenvoorde
WEESP • Gemeentemuseum
WIJHE • Kasteel het Nijenhuis
WOERDEN • Stadsmuseum Woerden.
ZAANDAM • Museum van het Nederlandse
Uurwerk
ZALTBOMMEL • Maarten van Rossummuseum
ZIERIKZEE • Maritiem Museum Zierikzee
• Stadhuismuseum
ZUTPHEN • Museum Henriëtte Polak in
De Wildeman
• Stedelijk Museum
ZWOLLE • Stedelijk Museum

Voorjaarsbijeenkomst Vereniging Rembrandt ter gelegenheid van
de tentoonstelling:
Dromen van Dordrecht
Buitenlandse kunstenaars schilderen Dordrecht tussen 1850-1920
ZATERDAG 14 MEI 2005, AUGUSTIJNEN KERK/DORDRECHTS MUSEUM
Programma Augustijnenkerk
16.30 uur deuren open van de Augustijnen Kerk, Voorstraat 216, Dordrecht
2 minuten loopafstand van het museum.
16.45 uur inleiding op de tentoonstelling door Drs P.J. Schoon, directeur
Dordrechts Museum
Vanaf 17.15 uur bent U welkom in het Dordrechts Museum om Dromen van Dordrecht
te bekijken en natuurlijk ook de tentoonstelling De 19de eeuw op haar mooist,
Rijksmuseum aan de Merwede. Vanaf 18.00 uur wordt u een glas wijn aangeboden.
Het museum sluit zijn deuren om 19.00 uur.
DORDRECHT: ‘EEN WARE KUNSTENAARSKOLONIE’
Meer nog dan Amsterdam en Rotterdam groeide de stad Dordrecht in de loop van de
19de eeuw uit tot een echte lievelingsplek voor internationale kunstenaars. Meer dan
250 kunstenaars bezochten tussen 1850 en 1920 de stad. In eerste instantie waren
het vooral Engelse kunstenaars die in het voetspoor van William Turner – die hier in
de eerste helft van de 19de eeuw meer dan viermaal kwam – op zoek gingen naar de
17de-eeuwse stad van Aelbert Cuyp.
De kunstenaars kwamen vooral af op het pittoreske karakter van Dordrecht. Een stad
die aan alle kanten door water is omgeven en waar de huizen, net als in Venetië en
Amsterdam, letterlijk in het water staan. Een nog ongerepte stad ook, waarvan de
‘skyline’ nog niet vervuild was door zware industrie.
Vele Engelse, Franse, Duitse, Oostenrijkse, Scandinavische en Amerikaanse kunstenaars
brachten in deze periode een al dan niet langdurig bezoek aan Dordrecht. De kunstenaars
Daubigny, Boudin, Corot, Hermanns, Jongkind, Liebermann, Luce, Stengelin en
Whistler vonden hun weg naar het verstilde 19de eeuwse Dordrecht. Eugene Boudin,
die in 1884 een maand in Dordrecht verblijft, beschrijft de stad dan ook als ‘une vraie
colonie artistique.’
Vergeet niet uw Rembrandtkaart mee te nemen!
Dordrecht, La Ville
Eugène Boudin, 1884, doek, 50 x 61 cm
THE REGIONAL GALLERY
AANMELDEN VOOR 6 MEI 2005
Wij verzoeken u zich in verband met de
beperkte capaciteit aan te melden voor
6 mei a.s. Dit kan per e-mail of door de
bijgevoegde antwoordkaart in te vullen
en terug te sturen naar het Bureau van
de Vereniging Rembrandt.
Voor leden van de Vereniging Rembrandt
is deze bijzondere tentoonstelling gratis
toegankelijk. Gelieve uw lidmaatschapskaart
mee te nemen als bewijs van toegang.
Introducés kunnen zich ter plaatse
inschrijven als lid van de Vereniging
Rembrandt en hebben daarmee eveneens
gratis toegang.
E-mail: bureau@verenigingrembrandt.nl
Dordrechts Museum
Museumstraat 40, Dordrecht
Trein: vanaf het station, bus 20 (halte
Scheffersplein), of 10 à 15 minuten lopen.
Auto: parkeergarage Drievriendenhof.