Opheusden, v1 - Hendrica Maria Heijungs en haar vader Henrich ...

Jager in de Betuwe 5-8
argwaan bejegend. Deze minderheid heeft evenwel de
meeste invloed op het kerkelijk gebeuren én in de burgerlijke
gemeente. Zij vervullen daar de belangrijkste
functies.
Zo bestaan er al vele decennia spanningen tussen vrijzinnigen
en rechtzinnigen; niet alleen in Opheusden. In
het noorden van het land zijn die in 1834 tot uitbarsting
gekomen 40 en in de omgeving van Gorinchem hebben
groepen zich afgescheiden van de officiele hervormde
kerk. De Betuwe ontkomt niet aan deze beweging.
Op een gegeven moment sluit een kerkganger demonstratief
zijn zangboek omdat de liederen zijns inziens te
modern zijn. Een ander kan de vrijzinnige godsdienstoefening
niet langer aanzien en zegt zijn lidmaatschap
officieel op. Weer anderen houden eigen diensten in een
schuur met een prediker die de religieuze gevoelens van
de aanwezigen vertolkt. Dat gebeurt bijvoorbeeld in Kesteren.
Bekend raken de samenkomsten in het huis van
Arien van de Waard in 1837. 41 Dit veroorzaakte veel
vijandigheid tussen groepen. Er wordt gescholden,
gehoond en met modder en stenen gegooid. ’s Nachts
worden ruiten ingegooid en andere vernielingen aangericht.
Als zijn boerderij afbrandt is dat voer voor verdachtmakingen
over brandstichting, gevolgd door een
justitieel onderzoek. Gedocumenteerd is dat Klaas van
Dodeweerd, de broer van Elisabeth Hermina van Dodeweerd,
aanwezig is bij een van die bijeenkomsten.
In 1843 wordt in Opheusden proces verbaal opgemaakt
door burgemeester Willem Pieter van der Zande en
veldwachter Klaas Ramkema over een ongeoorloofde
bijeenkomst in het achterhuis van Anthonie Pendraat
aan de Tielsestraat. De bijeenkomst is ongeoorloofd
omdat er 4 à 500 mensen bijeen zijn, velen van buiten
Opheusden, terwijl samenkomsten van hooguit 20 personen
wettelijk zijn toegestaan.
De facties zijn grofweg te verdelen in vrijzinnigen en
rechtzinnigen. De rechtzinnigen zijn liberaal gezind op
zakelijk vlak en orthodox op geestelijk vlak, goed vertegenwoordigd
in kerkenraad en wat minder in de kerkvoogdij.
De rechtzinnige factie is orthodoxer op geestelijk
vlak en wil vooral autonomie op zakelijk vlak. Deze
rechtzinnigen zijn nauwelijks vertegenwoordigd in beide
college’s. Die autonomie meent men nodig te hebben
om bijvoorbeeld oefenaars te kunnen uitnodigen in het
kerkgebouw, iets wat gemakkelijk op tegenstand komt
van de vrijzinnig geörienteerde kerkenraad. Zie daar de
tegenstellingen in een notendop: verschillen in gevoelens
die gemakkelijk ontaarden in onmin wanneer men
zich te kort gedaan voelt.
De samenkomsten van de afgescheidenen sterven een
stille dood. Dat is te danken aan de beroeping van predikanten
met uitgesproken rechtzinnige signatuur in de
hervormde kerken: Heldring in Hemmen (1826), Felix in
Opheusden (1851), Van Lingen in Zetten (1862), Verhoeff
in Herveld (1867) Joustra en Magendans in Slijk-
Ewijk (resp. 1867 en 1871) en Slothouwer in Randwijk
(1870). Ook Kesteren en Lienden volgen dit spoor. 42
Onderhuids blijven de gevoelsverschillen tussen beide
facties natuurlijk wel voortwoekeren.
In Opheusden zijn er tijdens de jaren van ds. Felix en ds.
Van Herwaarden verschuiving opgetreden ten gunste
van de rechtzinnigen. Ten tijde van ds. Den Boer en ds.
Kraijenbelt wordt de invloed van de vrijzinnigen juist
weer groter. Deze ontwikkeling wordt door het behoudende
deel der gemeente met zorg gadegeslagen omdat
democratie ver te zoeken is. Het is voor de behoudende
onmogelijk invloed uit te oefenen op het gevoerde beleid,
omdat kerkenraad en kerkvoogdij hun eigen leden
kiezen.
In deze enigzins grimmige sfeer komen de laatste drie
kinderen van Klaas Jager ter wereld. De sfeer beperkt
zich niet tot alleen de geloofsbeleving binnen de muren
van het kerkgebouw. Het heeft invloed op de wijze hoe
men de enig juist geachte levenswandel wil laten domineren
in het dagelijks leven. Daarmee komt men op het
domein van anderen, wat dan weer tot onderlinge spanningen
leidt. De thema’s van toen hebben niets aan
actualiteit verloren.
Een vertelling
Dubbele moraal en premature conversatie
Wijdverbreid in de middeleeuwen is de gedachte dat
verloofden het bed mogen delen vanaf het moment dat
zij zich verloven. Verloven heeft een bindend karakter en
is niet eenzijdig opzegbaar. In heel de katholieke wereld
was dat het gebruik tot het Concilie van Trente (1563) de
huwelijkssluiting door een priester verplicht stelde.
Met de komst van de gereformeerde kerk wordt de
biecht afgeschaft. Zo had de kerk nog maar weinig zicht
op het passionele doen en laten. ‘De kerk oordeelt niet
over verborgen zaken’ stelde de 17 de eeuwse theoloog
Voetius. Maar bij openbare onzedelijkheid van lidmaten
grijpt zij in. Kerkenraden in de 16 de en 17 de eeuw hebben
er de handen vol aan.
In Holland is niet minder dan een kwart van de bruiden
in verwachting. Zij hebben eigenlijk nog geluk, want het
komt geregeld voor dat een man niet thuis geeft als de
vrouw zwanger blijkt te zijn. Vrouwen nemen dat risico,
in de hoop een man aan zich te binden, en een bestaan
op te bouwen. Als gevolg van oorlog en zeevaart is er
een tekort aan huwbaar mansvolk.
Naast drang om te experimenteren zijn er talloze gevallen
waar passie op gespannen voet staat met de roep
om deugzaamheid. Onvoldoende middelen om een
gezin te onderhouden en toch een sterke drang om de
geneugten te consumeren is een gegeven uit alle tijden.
Wel ‘vleselijk converseren’ maar niet de consequenties
van de daad nemen door te trouwen. De omgeving kan
nog wel druk uitoefenen om toch te trouwen.
In gesloten gemeenschappen kan de aanwas van kinderen
een bron van regelrechte zorg zijn. Daar is een van
de meest gehoorde argumenten dat een stelletje in spé
zeker wil zijn van nageslacht. Een kinderloos huwelijk
wordt als verspilde moeite gezien. Niet alleen is de
oudedagsverzorging in gevaar maar ook dreigt verschraling
van het familiekapitaal.
Het platteland kent nog andere gebruiken waar moralisten
schande van spreken: het kweesten, nachtravotten,
nachtvrijen of venstervrijen. Een jongen maakt ’s nachts
zijn opwachting bij het raam van een meisje. Of hij verschaft
zich ‘heimelijk’ via een raam of luik toegang tot de
woning of de slaapkamer van een kandidaat bruid.