Opheusden, v1 - Hendrica Maria Heijungs en haar vader Henrich ...

Jager in de Betuwe 5-2
bij gaat ondermeer het huis van Willem van Drumpt en
Yda Jager (Va,2) in de Capelstraat in vlammen op. 3 De
naastgelegen brouwerij blijft gespaard. Gelukkig maar!
In de Dalwagenseweg wordt tol geheven ten behoeve
van het wegonderhoud. In 1807 is de tol nog in bedrijf en
bij Claas Lagerwei te koop: “(...) den tol van de landweg
den Dalwagen, tusschen Opheusden en Dodewaard
(...)”. 4
Koning Lodewijk Napoleon brengt er in 1808 een bliksembezoek
en overnacht in Neerrijnen. 5
Op 30 januari 1809 raakt de Waal verstopt door enorme
massa’s kruiend ijs, de dijk breekt door bij Loenen en
Oosterhout en zet de Betuwe blank. In Opheusden verdrinken
er vee, een vrouw en twee kinderen aldus de
krant. Er is natuurlijk schade aan huis, land en gewas
ook al was het winter.
In 1814, toen het Franse keizerrijk instortte, kreeg men
een duizendtal Franse soldaten ingekwartierd die op
terugtocht waren naar hun vaderland. Een dergelijke
gebeurtenis gaat altijd gepaard met onkosten en verstoring
van het dagelijks leven.
In januari 1820 ontdooien ijsophopingen in de Waal. De
dijken bij Nijmegen overstromen met geweld waarna de
dijk bij Oosterhout het op drie plaatsen begeeft. Een
gebied zo groot als Overbetuwe, Nederbetuwe en Tielerwaard
staat blank. In Opheusden komt veel vee om. De
postwagen wordt tijdelijk vervangen door vervoer per
schuit. En zo kan de geschiedschrijving nog wel even
doorgaan met de ellende van water.
De inwoners zijn kerkelijk meelevend. Van buitenaf
beschouwd heeft de kerkelijke mores een stevige greep
op het dagelijkse leven. Men heeft - ook binnen rechtzinnigen
in het algemeen – een reputatie van strengheid
en godvruchtig vertoon.
Het kerkgebouw verkeert rond 1825 in een bouwvallige
staat; het dreigt zelfs in te storten. In 1826 komt een
gedeelte van een gewelf naar beneden. De gelovigen
zijn niet bij machte voldoende gelden te verzamelen om
het bedehuis te herstellen 6 door “den verachtelijke staat
van den landbouw, overstromingen, ongedierte, misgewas
en vermeerdering van lasten”, aldus een analist uit
die tijd.
In 1828 wordt de bouw van een nieuw schoolgebouw
publiek aanbesteed onder afbraak van het oude. 7
In de jaren dertig en veertig van de 19 de eeuw zijn er
veel spanningen tussen vrijzinnige en rechtzinnige kerkgangers.
Buitenkerkse samenkomsten met z.g.n. oefenaars
(lekenpredikers) en ultra rechtzinnige predikanten
trekken veel publieke belangstelling. Er ontstaan relletjes
tussen de groepen. Daarover straks meer. De classis
bemoeit zich er wel mee maar bereikt weinig. De burger-
1000 Franse soldaten ingekwartierd. Nederlandsche
Staatscourant 1 juni 1814.
lijke overheid wordt steeds weer verrast en kan zonder
politionele hulp van buitenaf de rust niet handhaven.
In de jaren 1845-46 zorgt een aardappelziekte voor een
omvangrijke ramp. Boeren hebben er onder te lijden,
hun oogsten gaan verloren. Arbeiders lijden nog meer.
Velen van hen bezitten kleine stukjes gepachte grond en
kunnen met behulp van zelfverbouwde aardappelen de
wintermaanden doorkomen. Men is gewend driemaal
daags aardappelen te eten. De Gelderse Maatschappij
van Landbouw rapporteert in 1845 dat op kleigronden de
opbrengst nihiel is en op zandgronden laag. Velen lijden
groot gebrek, “grote scharen behoeftigen trokken langs
de huizen en daaronder vele mannen en jongelingen die
nooit gebedeld hadden“. In het naburige Dodewaard laat
ds. Van Straaten in 1847 een maand lang dagelijks soep
bereiden en consumeren in de kerkenkamer. In 1845
heerst er nog een runderpest.
De afwijzing waarmee men maatschappelijke veranderingen
tegemoet treedt, geldt niet voor de middelen
van bestaan. Dan ziet men het belang van vernieuwing
als toegevoegde waarde. Er is kleinschalige tuinbouw
zoals tabaks-, hop- en bomenteelt. Landbouw en veeteelt
zijn er ook maar hebben geen dominerende omvang.
Natuurlijk, zoals iedere Betuwse plaats, heeft men
fruitbomen en fruit in overvloed.
In reclame over zichzelf profileert het dorp zich graag als
volkrijk en ijverig. De Opheusdense bakker Dirk Roelofse
biedt in 1814 zijn bakkerij te koop aan en schrijft:
“(...) een nieuw ruim en extra ter neering staande huis,
met agterhuis en stallingen, aangelegd tot een broodbakkerij,
(met twee bak-ovens,) waarin sedert zeven
jaren, die affaire en winkelneering, met veel succes is
uitgeoefend. Staande in het volkrijke dorp Opheusden
(...)”. 8 Inderdaad veel gezinnen hebben een talrijke
kinderschare.
De post van schoolmeester is vacant in 1807. De kerkenraad
roept helemaal tot in het stadse Haarlem kandidaten
op. 9 Er zijn over de honderd kinderen, zo jubelt de
advertentie, die bijzonder leergierig zijn vooral in de
winter. In de zomer moeten ze natuurlijk meehelpen op
het land. Een schoolmeester is tevens dorpsschrijver,
koster en voorzanger in de kerk. Een verantwoordelijke
post dus.
Kerk van Opheusden na restauratie oorlogsschade.