Opheusden, v1 - Hendrica Maria Heijungs en haar vader Henrich ...

Jager in de Betuwe 5-12
om het huwelijk tegen te houden. Dan krijgt het bruidspaar
toestemming van de rechter en wordt tegenwerking
van de ouders opzij geschoven door een hogere macht.
Toen het verzet nutteloos bleek en er geen ontkomen
meer aan was, hebben zij tot het allerlaatst het huwelijk
getraineerd. Als klap op de vuurpijl zijn zij verongelijkt
weggebleven. De verhoudingen zijn zo erg verstoord dat
zij bij zo’n heugelijke dag niet in één ruimte met het
bruidspaar willen verkeren. Moeten wij het ons zo voorstellen?
Het valt nu niet goed na te gaan wat een rol speelde. Er
wordt een viertal mogelijkheden aangestipt.
De minst erge mogelijkheid: vrees voor dorpsroddel. De
gang naar een Wageningse notaris doet dat vermoeden
want bij de Opheusdense notaris binnenstappen ziet
iedereen. Maar Klaas Jager kan notaris Elias Dutry van
Haeften 53 vermeden hebben omdat deze nogal deftige
notaris uit Zaltbommel het dorp Opheusden wel als
standplaats heeft maar er geen permanent bemand kantoortje
bezit voor een haastklusje. Klaas moet noodgedwongen
naar een andere notaris.
Zou negeren van de gebeurtenis trouwens helpen tegen
roddelarij? Het tegendeel lijkt het geval want men wordt
door de natuur ingehaald. Hoe langer men wacht hoe
onthullender de zaak wordt. En de prangende vraag ‘wie
heeft het gedaan’ is meestal algemeen bekend. Als er
één goede manier bestaat om roddeltantes te voeren
dan is dat publiekelijk afwezig zijn bij het huwelijk van je
kind. Daarmee geef je aan het bruidspaar af te vallen en
dat is nieuw voer voor dorpspraat.
Een tweede mogelijkheid: standsverschillen? Johannes
Wevers is slechts timmerman, zijn overleden vrouw een
voormalige werkster en Johanna, ouder dan Marinus,
een ongeletterd wicht dat de zoon heeft verleid. Daar
tegenover staat een trotse Klaas Jager, een tabaksplanter
met de zelf toegedachte notabele achtergrond! Het is
misschien wat gezocht maar het is mogelijk.
De derde mogelijkheid: geloofsverschillen? In dít dorp
zou dat zomaar kunnen. Aangestipt zijn de hier al decennia
durende onderhuidse spanningen tussen vrijzinnigen
en rechtzinnigen. Het ontbreekt aan concrete
aanwijzingen om in 1859 een der partijen in een bepaald
kamp te plaatsen. De scheidslijn tussen vrijzinnigen en
rechtzinnigen loopt dwars door families heen.
Dat is bij de Jagers het geval. Vader Klaas Jager (VIIIa)
denken wij in een dualistische rol te kunnen plaatsen:
aan de rechtzinnige kant van het spectrum als het om
geloofszaken gaat 54 en een vrijzinnige als het om zijn
status gaat. De familie Wevers komen we in geen enkel
verband tegen.
De vierde mogelijkheid is wel de meest waarschijnlijke
omdat het past bij de familie mythen: Marinus kwam in
conflict met zijn vader.
Conflict over bijslaap
Kerkelijke authoriteiten waken over de goede zedelijke
levenswandel van haar kerkgangers. En zeker over die
van de lidmaten want die hebben een speciale verantwoordelijkheid
als zij aanschuiven bij het avondmaal.
Ouderlingen houden een wakend oog over hun dorpsgenoten.
Ontuchtig gedrag moeten zij rapporteren aan
de kerkenraad. Die houdt enkele malen per jaar een
censura morum waarbij de aangebrachte gevallen nader
worden onderzocht. Tenslotte kan men niet met ijzige of
boze koppen aan het avondmaal verschijnen.
Wordt wangedrag vastgesteld dan komt, afhankelijk van
de ernst, de betrokkene er met een vermaning van af.
Een lidmaat kan bovendien onder censuur geplaatst
worden en worden uitgesloten van het avondmaal
zolang de straf van kracht is.
In minder strenge gemeentes blijft de ‘vroegtijdige bijslaap’
of zonde tegen het 7 de gebod bij een vermaning.
In wat strengere wordt deze en de straf afgeroepen van
de kansel. In zeer strenge gemeenten, zoals Opheusden
er een is, is publieke schuldbelijdenis tijdens de kerkdienst
onderdeel van de bestraffing. Dan leest de dominee
tijdens een kerkdienst het formulier voor terwijl de
zondaren moeten opstaan. En aan het einde van de
kanseltirade moeten zij dan zeggen: ja wij hebben gezondigd;
natuurlijk buiten de kerk gevolgd door gegniffel
en dorpse achterklap.
Een aanstaand echtpaar ervaart het als een schande dat
zij op deze wijze schuld moeten bekennen, terwijl een
flink deel van de aanwezigen zelf ‘boter op het hoofd
heeft’. Soms houden de verloofden de kwestie uiterst
geheim. Om de belijdenis voor te zijn trouwen zij zo rap
mogelijk voordat de tekenen van zwangerschap zichtbaar
worden. Dit helpt maar zelden want ouderlingen
kunnen beter tellen dan wie ook. De onbevlekte ontvangenis
is voorbehouden aan slechts een enkeling!
De schuldbelijdenis kan een reden zijn om de kerk de
rug toe te keren door er van af zien in de kerk te trouwen.
Maar zo simpel ligt het niet. Als het stel tot deze
gemeenschap wil blijven behoren is er geen andere weg
dan de publieke zaak. Niet onderwerpen aan de mores
betekent uitgestoten worden. Dan wordt je niet alleen de
toegang tot de kerk verboden, je wordt genegeerd in de
winkel, verliest contacten, wordt bij verenigingen geroyeerd
en zelfs uitgesloten van werk.
Ons stel heeft de ‘rappe route’ niet genomen. Volgens
de familie overlevering omdat Marinus’ vader geen toestemming
zou geven als Marinus de openbare schuldbelijdenis
weigerde. Klaas is veel gelegen aan onderwerping
aan de kerkorde. Maar de vanzelfsprekendheid
waarmee de vader voor zijn zoon en aanstaande
schoondochter beslist wekt wrevel op.
Gaandeweg het conflict wordt steeds zichtbaarder dat
Johanna een met ‘bijslaper’ heeft verkeerd. Dat de
kerkenraad Marinus op zeker moment ter verantwoording
heeft geroepen, is wel zeker want in zo’n dorp blijft
niets geheim. Welke spanningen dit te weeg heeft
gebracht is alleen bij overlevering bekend.
De zaak zit muurvast. In dit stadium zijn er legio mogelijkheden.
Marinus en Johanna samen of ieder voor zich
kunnen de oproep van de kerkenraad genegeerd hebben
en zij kunnen bij absentie zijn bestraft. Daarmee
wordt een kerkelijk huwelijk en doop van kind onmogelijk.
Wellicht hebben zij de gang naar de kerkenraad wel
gemaakt en daar de publieke schuldbelijdenis geweigerd.
Voor Johanna is het relatief gemakkelijk; zij is