Opheusden, v1 - Hendrica Maria Heijungs en haar vader Henrich ...

5 Jager in de Betuwe
Gebeurtenissen voor 1835
vanaf 1761 Gijsbert Jager woont in Opheusden
dec. 1770 Dijkdoorbraak tussen Opheusden en Lakemond
vanaf 1775 Anneke Dirks d. Hartog woont in Opheusden
vóór 1787 Klaas Jager, de vader van Gijsbert, overleden
1795 Einde Republiek der Zeven Verenigde
Nederlanden, instelling Bataafse Republiek
1796 Inkwartiering Engelse soldaten
1797 Gijsbert Jager koopt boerderij de Park
1798-1808 Gijsbert Jager commissaris voor huwelijkszaken
1801 Gezin Gijsbert Jager verhuist naar Kesteren
18 aug. 1801 Klaas Jager geboren, zoon van Gijsbert
Jager en Anneke Dirks den Hartog
16 okt. 1801 Einde Bataafse Republiek, instelling Bataafse
Gemenebest
1 aug. 1803 Dirk Jager geboren, zoon van Gijsbert Jager
en Anneke Dirks den Hartog
5 juni 1806 Einde Bataafse Gemenebest, instelling van
het Koninkrijk Holland
29 sep. 1808 Evertje Stoffelen van het Klooster, de moeder
van Gijsbert Jager, overleden
21 jan. 1809 Gijsbert Jager overleden
30 jan. 1809 Dijkdoorbraak bij Loenen en Oosterhout
17 juni 1810 Anneke den Hartog hertrouwt Cornelis Verwoert
9 juli 1810 Einde koninkrijk Holland, annexatie door
Frankrijk
21 nov. 1813 Einde Franse overheersing, installatie onafhankelijke
regering Vorstendom der Nederlanden
23 mei 1814 Laatste steunpunt Napoleon valt (Delfzijl),
troepen gaan via Nijmegen naar Frankrijk
29 mei 1814 Inkwartiering terugtrekkende Franse solda-
ten
16 maart Instelling Verenigd Koninkrijk der Nederlan-
1815
den
18 juni 1815 Viering Waterloodag
23 aug. 1828 Klaas Jager trouwt Elisabeth Hermina van
Dodeweerd
4 okt. 1830 België roept onafhankelijkheid uit, instelling
Koninkrijk der Nederlanden
29 juni 1833 Johanna Wevers geboren
1832-35 Gezin Klaas Jager verhuist van Kesteren
naar Lakemond
Opheusden in 1835
Oppervlakte 1.700 ha.
Bevolking Ca. 1.200 inwoners in ruim 200 huizen
Structuur Poldergebied
Gemeente Vanaf 1818 omvat de gemeente Kesteren de
dorpen en buurten Kesteren, Leede, Oudenwaard
en Opheusden
Economie Tuinbouw, boom- en fruitteelt, melkveehouderij
en landbouw
Gebeurtenissen 1835 - 1864
3 maart 1835 Marinus Jager geboren in Lakemond
ca. 1838 Gezin Klaas Jager verhuist van Lakemond
naar Opheusden
19 april 1839 Verdrag van Londen: België wordt erkend
door Nederland
1845 Runderpest in de Betuwe
1845-46 Aardappelziekte in de Betuwe
sep. 1854 Marinus Jager ingelijfd in Nationale Militie
19 feb. 1855 Cornelis Verwoert overleden
10 maart 1855 Anneke Dirks den Hartog overleden
29 juli 1855 ds. Adrianus van Herwaarden door bliksem
gedood op de kansel
... 1857 Marinus Jager komt uit Overasselt
eind maart 1859 Johanna Wevers beseft dat ze zwanger is
4 april 1859 Marinus Jager doet zijn geloofsbelijdenis
1 okt. 1859 Marinus Jager en Johanna Wevers in ondertrouw
12 okt. 1859 Ouderlijke toestemming tot het huwelijk
13 okt. 1859 Marinus en Johanna trouwen
25 nov. 1859 Jacomina Jager geboren
31 dec. 1859 Marinus Jager woont in bij zijn schoonouders
3 mei 1861 Jacomina Jager overleden
25 mei 1862 Johanna Wevers overleden
26 mei 1862 Marinus Jager komt uit Heteren
19 juni 1863 Marinus Jager vertrekt naar Hemmen
11 april 1864 Marinus Jager vertrekt met attestatie naar
Zetten
Het dorp Opheusden
Bestuurlijk is Opheusden sedert 1818 ingedeeld bij de
gemeente Kesteren. Daaronder vallen, naast Kesteren,
ook de buurtschappen Leede en Oudewaard.
In het derde decennium van de 19 de eeuw ligt Opheusden
er bij zoals het er het al eeuwen ligt: een agrarisch
dorp ten zuiden van de Nederrijn, lichtelijk geïsoleerd
van andere dorpen. Daarin vormt Opheusden overigens
geen uitzondering met andere dorpen in dit gebied want
de infrastructuur op kleigronden is altijd vol belemmeringen.
Hier heeft vruchtbare grond een prijs. Een regenbui
kan de doorgaande weg zomaar veranderen in een
onbegaanbare weg want er was niets bestraat.
Opheusden ligt op twee doorgaande postroutes. In de
zomer gaat de route Nijmegen Utrecht via Lent, Slijk-
Ewijk, over de Waalbandijk naar Dodewaard, Dalwagen,
Opheusden, Amerongen, Werkhoven en Utrecht. De
route Arnhem Utrecht neemt juist de Rijnbandijk en komt
via Elden, Heteren, Randwijk bij Opheusden, voor zover
deze route niet via het Lexkesveer, Wageningen en
Rhenen werd genomen. Dan gaat het verder zoals de
Nijmeegse postroute. De route over de dijk is vol gevaren.
De lastig wendbare postwagen volgt een enkelsporig
pad en heeft veel last van zijwind.
Herberg de Zwaan - Jan Stoffelen van Klooster is er in
1810 uitbater - ligt strategisch aan de route. In de Zwaan
worden verkopingen en veilingen gehouden 1 , en er vergadert
het gemeentebestuur. In de buurt zijn er nog
talloze andere logies en stallings mogelijkheden als de
oversteek even niet mogelijk is. Jan Stoffelen is oom van
de straks ten tonele te voeren Gijsbert Jager.
In december 1770 bezwijkt ’s nachts de dijk tussen Opheusden
en Heteren ter hoogte van een eerdere doorbraak.
2 In mei 1796 zijn Engelse soldaten korte tijd in
Opheusden waarbij veel schade wordt aangericht. Daar-

Jager in de Betuwe 5-2
bij gaat ondermeer het huis van Willem van Drumpt en
Yda Jager (Va,2) in de Capelstraat in vlammen op. 3 De
naastgelegen brouwerij blijft gespaard. Gelukkig maar!
In de Dalwagenseweg wordt tol geheven ten behoeve
van het wegonderhoud. In 1807 is de tol nog in bedrijf en
bij Claas Lagerwei te koop: “(...) den tol van de landweg
den Dalwagen, tusschen Opheusden en Dodewaard
(...)”. 4
Koning Lodewijk Napoleon brengt er in 1808 een bliksembezoek
en overnacht in Neerrijnen. 5
Op 30 januari 1809 raakt de Waal verstopt door enorme
massa’s kruiend ijs, de dijk breekt door bij Loenen en
Oosterhout en zet de Betuwe blank. In Opheusden verdrinken
er vee, een vrouw en twee kinderen aldus de
krant. Er is natuurlijk schade aan huis, land en gewas
ook al was het winter.
In 1814, toen het Franse keizerrijk instortte, kreeg men
een duizendtal Franse soldaten ingekwartierd die op
terugtocht waren naar hun vaderland. Een dergelijke
gebeurtenis gaat altijd gepaard met onkosten en verstoring
van het dagelijks leven.
In januari 1820 ontdooien ijsophopingen in de Waal. De
dijken bij Nijmegen overstromen met geweld waarna de
dijk bij Oosterhout het op drie plaatsen begeeft. Een
gebied zo groot als Overbetuwe, Nederbetuwe en Tielerwaard
staat blank. In Opheusden komt veel vee om. De
postwagen wordt tijdelijk vervangen door vervoer per
schuit. En zo kan de geschiedschrijving nog wel even
doorgaan met de ellende van water.
De inwoners zijn kerkelijk meelevend. Van buitenaf
beschouwd heeft de kerkelijke mores een stevige greep
op het dagelijkse leven. Men heeft - ook binnen rechtzinnigen
in het algemeen – een reputatie van strengheid
en godvruchtig vertoon.
Het kerkgebouw verkeert rond 1825 in een bouwvallige
staat; het dreigt zelfs in te storten. In 1826 komt een
gedeelte van een gewelf naar beneden. De gelovigen
zijn niet bij machte voldoende gelden te verzamelen om
het bedehuis te herstellen 6 door “den verachtelijke staat
van den landbouw, overstromingen, ongedierte, misgewas
en vermeerdering van lasten”, aldus een analist uit
die tijd.
In 1828 wordt de bouw van een nieuw schoolgebouw
publiek aanbesteed onder afbraak van het oude. 7
In de jaren dertig en veertig van de 19 de eeuw zijn er
veel spanningen tussen vrijzinnige en rechtzinnige kerkgangers.
Buitenkerkse samenkomsten met z.g.n. oefenaars
(lekenpredikers) en ultra rechtzinnige predikanten
trekken veel publieke belangstelling. Er ontstaan relletjes
tussen de groepen. Daarover straks meer. De classis
bemoeit zich er wel mee maar bereikt weinig. De burger-
1000 Franse soldaten ingekwartierd. Nederlandsche
Staatscourant 1 juni 1814.
lijke overheid wordt steeds weer verrast en kan zonder
politionele hulp van buitenaf de rust niet handhaven.
In de jaren 1845-46 zorgt een aardappelziekte voor een
omvangrijke ramp. Boeren hebben er onder te lijden,
hun oogsten gaan verloren. Arbeiders lijden nog meer.
Velen van hen bezitten kleine stukjes gepachte grond en
kunnen met behulp van zelfverbouwde aardappelen de
wintermaanden doorkomen. Men is gewend driemaal
daags aardappelen te eten. De Gelderse Maatschappij
van Landbouw rapporteert in 1845 dat op kleigronden de
opbrengst nihiel is en op zandgronden laag. Velen lijden
groot gebrek, “grote scharen behoeftigen trokken langs
de huizen en daaronder vele mannen en jongelingen die
nooit gebedeld hadden“. In het naburige Dodewaard laat
ds. Van Straaten in 1847 een maand lang dagelijks soep
bereiden en consumeren in de kerkenkamer. In 1845
heerst er nog een runderpest.
De afwijzing waarmee men maatschappelijke veranderingen
tegemoet treedt, geldt niet voor de middelen
van bestaan. Dan ziet men het belang van vernieuwing
als toegevoegde waarde. Er is kleinschalige tuinbouw
zoals tabaks-, hop- en bomenteelt. Landbouw en veeteelt
zijn er ook maar hebben geen dominerende omvang.
Natuurlijk, zoals iedere Betuwse plaats, heeft men
fruitbomen en fruit in overvloed.
In reclame over zichzelf profileert het dorp zich graag als
volkrijk en ijverig. De Opheusdense bakker Dirk Roelofse
biedt in 1814 zijn bakkerij te koop aan en schrijft:
“(...) een nieuw ruim en extra ter neering staande huis,
met agterhuis en stallingen, aangelegd tot een broodbakkerij,
(met twee bak-ovens,) waarin sedert zeven
jaren, die affaire en winkelneering, met veel succes is
uitgeoefend. Staande in het volkrijke dorp Opheusden
(...)”. 8 Inderdaad veel gezinnen hebben een talrijke
kinderschare.
De post van schoolmeester is vacant in 1807. De kerkenraad
roept helemaal tot in het stadse Haarlem kandidaten
op. 9 Er zijn over de honderd kinderen, zo jubelt de
advertentie, die bijzonder leergierig zijn vooral in de
winter. In de zomer moeten ze natuurlijk meehelpen op
het land. Een schoolmeester is tevens dorpsschrijver,
koster en voorzanger in de kerk. Een verantwoordelijke
post dus.
Kerk van Opheusden na restauratie oorlogsschade.

5-3 Jager in de Betuwe
Gijsbert Jager Kzn.
In deze omgeving komt Klaas Jager (VIIIa) in 1801 ter
wereld als zoon van Gijsbert Jager (Opheusden 1761 –
Kesteren 1809). Gijsbert is in 1793 getrouwd met Anneke
den Hartog (Opheusden 1765 – Kesteren 1855). 10
Anneke’s broer Michiel is getrouwd met Grietje Jager
(VIb,5), een zuster van Gijsbert. De families Jager en
Den Hartog zijn dus innig met elkaar verbonden.
De Den Hartog’s behoren tot de agrarische notabelen.
Door de omvang van hun bezit behoren zij tot de geërfden.
De geërfden zijn degenen die de dorpslasten
betalen en opkomen voor de instandhouding van kerk,
school en armenzorg. Zij zijn het die zich kunnen vrijmaken
voor functies in dorps- en kerkbestuur. In een klein
dorp zijn er gemakkelijk meer functies dan functionarissen.
Als gevolg daarvan komt het bestuur neer op een
beperkte groep en raken belangen verstrengeld. Alles
met het oog op het algemeen belang natuurlijk.
Gijsbert is welgesteld en mag zich scharen onder de
agrarische notabelen, al gebiedt de eerlijkheid te schrijven
dat de pecunia van de Den-Hartog-kant komt want
de Jager’s zijn van huis uit boerenarbeiders met weinig
eigen grond; hooguit met een keuterboerderij.
In de optiek van die tijd ligt het voor de hand dat iemand
als Gijsbert Jager (VIIa) commissaris voor huwelijkse
zaken wordt. 11 Mensen die willen trouwen moeten eerst
bij hem langs en dan pas naar de kerk. Hij kent de wettelijke
voorwaarden en de juiste formuleringen om de
verbintenis in een juridisch kader te plaatsen. Gijsbert
bekleedt de functie van 1798 tot 1808. Zijn commissariaat
gaat over de dorpen Kesteren, Opheusden, Leede &
Oudenwaard. Hij is de voorloper van de ambtenaar van
de burgerlijke stand. In die zin is Gijsbert een overgangsfiguur
tussen de nieuwe en de nieuwste tijd.
Er is twijfel of Gijsbert wel echt schrijfvaardig is. Hij heeft
schrijven geleerd, zoveel is wel duidelijk. Er zijn een
aantal ondertekeningen van akten bekend waarin hij niet
verder komt dan het zetten van de initialen GI of GJ. 12
Dat is wel meer dan het kruisje dat de ongeletterde
pleegt te zetten maar een handtekening is het evenmin.
Gijsbert en zijn gezin zijn ingebed in het maatschappelijk
leven van Opheusden. Men gaat naar de kerk, houdt
zich aan alle rituelen die er mee samenhangen, trouwt
er, laat er de kinderen dopen, enz. Gijsbert en Anneke
worden lidmaat van de kerk op 1 oktober 1801, in Kes-
Ca. 1930: kerk van Kesteren met links de pastorie.
teren. 13 Het huwelijk Jager - Den Hartog duurde 13 jaar
en wordt gezegend met vijf kinderen. Dat is maar weinig
als men bedenkt dat aan de verwekking van de eerste
ruim voor het huwelijk werd gewerkt. De eerste drie
overlijden jong of in hun tienerjaren.
De aangestipte ‘vroegtijdige bijslaap’ of ‘ontijdige bijslaap’
wordt in deze streek als een ernstige zonde opgevat.
Het kwam echter zo veel voor dat de kerkenraad het
er druk mee moeten hebben gehad. In deze familie Jager
kan men haast wel spreken van bijslaap-traditie
zoals verderop steeds zal blijken.
In 1797 kopen Gijsbert en Anneke de boerderij de Park
van de erfgenamen van generaal-majoor James Gordon
14 en zijn douairière Johanna Maria Heijdenrijk, een
aantal percelen boomgaard en een weiland in Kesteren.
Er worden verschillende hypotheken gevestigd. Nieuwe
percelen worden weer verkocht en leningen aangegaan.
Er ontstaat de indruk dat het bedrijf niet zo lekker loopt
of dat men bezig is percelen efficiënt bij elkaar te voegen.
In 1801 verhuist het gezin naar de Park, waarschijnlijk
omdat pas nu de laatste pachter aan het einde
van een lopend contract komt.
In deze boerderij worden de twee jongste kinderen Klaas
en Dirk geboren. Klaas is vernoemd naar de grootvader
van vaders kant Klaas Jager (VIb) 15 en Dirk naar de
andere grootvader Dirk den Hartog 16 , eigenaar van de
bouwhof de Ham.
Gijsbert overlijdt plotseling in 1809, volgens de auteur 47
jaar oud, volgens zijn doodakte 45 jaar. 17 Hij wordt begraven
in Opheusden en laat zijn vrouw met twee jonge
kinderen achter. De januaridagen zijn stervenskoud. De
vochtige klei is decimeters diep keihard bevroren en het
graf moet met houwelen uitgehakt worden. Eindelijk kan
op vrijdag 27 januari 1809 zijn kist worden neergelaten.
Drie dagen later loopt het dorp onder en kan het graf
lange tijd niet bezocht worden. Naar verwachting worden
de verse graven met ballast verzwaard om opdrijven van
kisten te vermijden.
De kinderen krijgen twee voogden uit de familie toegewezen
18 , de ooms Hendrik Jager (VIIb) 19 en Jan den
Hartog. 20 Anneke den Hartog wordt op veel te jonge
leeftijd weduwe en hertrouwt dan ook in 1810 met Cornelis
Verwoert. In 1829 wonen zij in Opheusden; de
kinderen zijn de deur uit. Ze houden er nog een dienstmeid
op na, Jacoba van den Berg 21 , waaruit af te leiden
valt dat men op stand woont. Uit dit huwelijk zijn geen
1832. Bouwhof de Park op de kadastrale kaart, op de grens
met Opheusden.

Jager in de Betuwe 5-4
kinderen bekend. Cornelis Verwoert overlijdt op 80 jarige
leeftijd. 22 Zijn overlijden wordt aangegeven door Klaas
en Dirk Jager. Zij noemen zich ‘zoon’ van hun stiefvader.
Daaruit kan men afleiden dat Cornelis goed voor hen
heeft gezorgd.
De beide broertjes groeien dus op met een goede stiefvader,
worden nauwlettend behoed door de voogden en
vormen een hecht span voor hun verdere leven. Klaas
(VIIIa) en Dirk (VIIIb) compenseren de dreigende uitdunning
van het geslacht met een ruime kinderschare. Klaas
Jager (Kesteren 1801 – Opheusden 1872) had acht
kinderen die allen volwassen werden. Broer Dirk (Kesteren
1803 – Kesteren 1863) had er liefst tien.
Klaas Jager Gzn.
Klaas (VIIIa) wordt geboren op dinsdag 18 augustus
1801 in Kesteren op boerderij de Park en gedoopt in de
kerk aldaar op zondag de 23 ste . Hij groeit op in Kesteren.
Hij wordt ingeschreven voor de Nationale Militie in het
lichtingsjaar 1820 en ingeloot met nr. 7.
Zo’n laag nummer biedt grote kans op werkelijke dienst
maar hij weet die te ruilen met iemand anders door nummerwisseling;
wie en tegen welke vergoeding is overigens
niet bekend. 23 Gewapende conflicten zijn er geregeld
in Europa; het conflict met België is net achter de
rug. 24 Dat maakt de dienstplicht tot een risicovolle periode,
zeker voor zo’n uitgedunde familie.
Klaas Jager heeft voldoende bezittingen geërfd om een
eigen bedrijf te beginnen. In diverse akten van de burgerlijke
stand laat hij talrijke beroepen noteren zoals
landbouwer (1828) en landman te Kesteren (1830-32),
koopman in Lakemond (1835), tabaksplanter te Opheusden
(1836-65).
Op 23 augustus 1828 trouwt hij in Kesteren de vier jaar
jongere Elisabeth Hermina van Dodeweerd. Zij is dochter
van Teunis Dodeweerd, landbouwer in Opheusden,
en Maria van Doorn. Het stel beschikt nog niet over een
eigen woning en vindt onderdak bij de ouders van Elisabeth
Hermina, in huis nr. 29 te Kesteren.
Daar wordt hun eerste kind op 8 december 1828 geboren;
inderdaad een gevolg van vroegtijdige bijslaap. Het
kind ontvangt de namen Gijsbert Cornelis. 25 De eerste
naam is een vernoeming naar de grootvader van vaders
kant. De tweede voornaam kwam drie generaties hiervoor
nog voor bij de Jagers. De Van Dodeweerds hebben
geen naamtraditie met Cornelis. De tweede voornaam
is dus fantasie. Er volgen nog zeven andere kinderen.
Sommigen passen in een mogelijke vernoemtraditie,
anderen juist niet. Het gaat misschien te ver om
nu te menen dat Klaas Jager een vertegenwoordiger is
van de nieuwste tijd waarin vele eeuwenoude tradities
op de schop gaan. Opvallend is het wel.
Handtekeningen van Klaas Jager uit 1826. BS Kesteren
1826.
Bij de volkstelling van 1829 wonen zij er nog steeds in. 26
Opmerkelijk is dat Klaas Jager pas in 1836 zijn geloofsbelijdens
doet. 27 Hij is dan al 35 jaar, normaal doet men
dat veel eerder. Blijkbaar zag hij ‘het licht’ pas op latere
leeftijd. Gaande ontpopt hij zich meer en meer als vertegenwoordiger
van de strenge moraal.
De namen van de kinderen na Gijsbert Cornelis worden
hier kortelings vermeld. Teunis en Derk worden geboren
in Kesteren. Tussen 1832 en 1835 verhuist Klaas naar
Lakemond. Daar wordt het vierde kind geboren: Marinus.
Klaas verhuist rond 1838 naar Opheusden en
betrekt meteen of na enige tijd huis nr. 2. Daar worden
geboren Arend, Maria en tenslotte Wilhelmina Mouritsia.
Verderop zal uitgezocht worden waar het huis ligt.
Deze gegevens tonen dat Klaas enkele jaren na zijn
huwelijk zijn geboortedorp heeft ingeruild voor Lakemond.
Daar woont hij slechts een paar jaar en verruilt
die plaats dan voor Opheusden. Redenen worden nooit
genoemd in de burgerlijke stand. Opvallend is de parallel
tussen woonplaats en beroep. In zijn Kesterense tijd is
hij landbouwer. Dit landwerk zegt hij vaarwel door zich te
richten op handel. Dat lijkt niet het succes gebracht te
hebben waarop wordt gehoopt. Waarin hij koopman is
valt zo niet te zeggen. Gebruikelijke handel kan varieëren
van fruit, bomen tot vee of landbouwproducten, of
zomaar wat scharrelen. Alles is in principe mogelijk.
De tabaksteelt is omvangrijk in bijvoorbeeld Heteren, wat
minder in Opheusden. Vanaf 1840 noemt Klaas zich
tabaksplanter. Dat is hij de rest van zijn leven gebleven.
Heel opmerkelijk: zoals diverse anderen heeft Klaas in
1839 een schaapsherder inwonen. Misschien moest die
voor zijn schapen zorgen waarvan de mest wordt benut
om de tabaksgroei te bevorderen. Een aanwijzing voor
de stand waarin men leeft is de inwonende dienstmeid.
de 18 jarige Megchel Roelofse. In 1849 werkt er een
andere dienstmeid, de 17 jarige Cornelia van de Vooren.
Zij aanvaardt in mei 1850 een andere dienst.
Ca. 1912. Plukken van tabak in de Betuwe. Op de achtergrond
een tabaksschuur voor het drogen van het blad.
Nationaal Archief, fotograaf onbekend.

5-5 Jager in de Betuwe
Tabaksteelt in de Betuwe
De commerciële tabaksteelt komt vanaf midden 17 de
eeuw voor in de Betuwe. Het telen van tabak was toen
iets nieuws in de landbouw. Het kon zich zo goed verbreiden
omdat de vraag naar tabak groot was. Men was
in Nederland echter sterk afhankelijk van de weersomstandigheden
tijdens de groei. Dit bepaalde mede de
hoeveelheid en de kwaliteit.
Tabak wordt in de koude grond gezaaid, meestal rond
half april. Kenmerkend voor de Nederlandse tabaksteelt
is de zware bemesting met verse paardenmest eventueel
gemengd met schapenmest en bebouwing op hetzelfde
stuk land, jaar in, jaar uit. De plant vergt veel verzorging:
bemesten, wieden, beschermen tegen uitdrogen,
aftoppen, uitlopers dieven en oogsten. Aanplant
vindt plaats op apart ingerichte velden, achter huizen en
als onderbegroeiing van boomgaarden.
Tabaksblad is rijp voor de oogst wanneer de plant bloeit.
In juni wordt de top uit de planten gebroken zodat ze niet
te hoog worden. De plant krijgt hierdoor zijscheuten die
ook worden verwijderd. Het uitbreken van zijscheuten –
ook zuigers of dieven genoemd – heet ‘dieven’. Dit werk
moet een tabaksboer de hele zomer herhalen om zo tot
de beste tabak te komen. Er groeien 12 tot 15 goede
bladeren aan de plant waarvan de onderste en de grootste
in juli en augustus worden geplukt. Het blad hogerop
aan de stengel wordt pas in september geplukt.
In de Franse tijd kent de tabaksteelt een opleving als gevolg
van stagnerende aanvoer van Amerikaanse tabak.
In het tweede en derde decennium wordt wel gemeld dat
tabaksteelt een kwijnend bestaan lijdt. Buitenlandse
tabak herovert zijn markten na het verdwijnen van het
Continentale Stelsel.
Van geplukte bladeren wordt de middennerf doorsneden
waarna de bladen te drogen worden gehangen aan spij-
huis nr. 7
Willem v. Dorland
huis nr. 6
Hendrik Weergang
len. Aanvankelijk gebeurt dat in de huizen van de tabakstelers,
in koestallen en zolders. Later worden er
speciale tabaksschuren gebouwd. Om het drogen te
versnellen stookt men een vuurtje in de schuur al is dat
wel gevaarlijk. Als de bladeren droog zijn zorgt fermentatie
ervoor dat het tabaksblad pas 'echt' tabak wordt;
het blad moet glanzend en elastisch zijn.
Al met al is de tabaksteelt arbeidsintensief. Omwille van
de mest gaat de teelt vaak samen met het houden van
schapen of ander vee. Telers kunnen er, ondanks de
risico's, goed aan verdienen. De provinciale overheid
pikt een graantje mee door het heffen van een kwartiersimpost
op de oogst, die men moet laten wegen in de publieke
tabakswaag. 28 Dat is meestal geen apart gebouwtje
maar een locale boer met een weegschaal die de
heffing van de impost heeft gepacht. Makelaars of commissionairs
kopen de oogsten. Het zijn meestal Amsterdamse
opkopers die voor eigen rekening en risico werken.
In Opheusden en omgeving zijn enkele fabrikanten
actief die ondermeer in loonwerk sigaren maken voor
landelijk bekende merken.
Waar ligt huis nr. 2?
De Lakemondsestraat is de verbindingsweg tussen Lakemond
en Opheusden. In 1832 liggen er 7 huizen langs
de straat, 6 ervan aan de noordzijde. Van ieder huis is
de eigenaar precies bekend.
De volkstellingen van 1829 en 1839 vermelden de huisnummers;
zij vertellen wie er achter de voordeur woont.
Dat hoeft niet persé de eigenaar van het huis te zijn. In
één huis kunnen zelfs meerdere gezinnen wonen, al of
niet met een eigen genummerde deur. Het kadaster van
1832 noteert de eigenaar. Dat is niet persé de bewoner.
Door de registers met elkaar te combineren blijkt dat de
nummering der huizen begint bij de grens met Lakemond
en vervolgt in de Koningsstraat. 29 Gedurende een
zekere periode kan men de huisnrs. verifiëren in akten
huis nr. 4
Blauwe Hekke
Evert Reijers
huis nr. 5
Geurt Fintelman
huis nr. 3
Willem v. Brink
huis nr. 2
Cornelis Jansen
huis nr. 1
Arend Florissen
1832. De Lakemondsestraat op de kadastrale kaart. De bouwhof het Blauwe Hekke is gearceerd. De huisnummering en de bewoners
zijn die van 1829. Na de sloop van huis nr. 2 is nr. 3 is hernummerd tot nr. 2.

Jager in de Betuwe 5-6
der burgerlijk stand. Ook in de bevolkingsregisters vindt
men de nrs. terug. Het systeem is begin jaren 20 al in
gebruik en wordt gehandhaafd tot de jaren 80, met dien
verstande dat sloop en bouw van huizen tot hernummering
leidt vanaf hier. M.a.w. de nummers kunnen nogal
eens wijzigen zonder dat de bewoner verhuist.
Markant halfverwege de straat ligt de bouwhof het Blauwe
Hekke; een flink landbouwbedrijf met diverse bijgebouwen.
Het is eigendom van het echtpaar Evert Otten
Reijers en Judith van Kraaikamp. Zij wonen er ook. Evert
overlijdt in 1833 en volgens zijn doodakte is het sterfhuis
gemerkt met nr. 4. Dat klopt met de volkstelling van
1829. In 1839 woont Judith er nog. Het huisnr. is veranderd
in 3. Dat komt omdat huis nr. 2 in de jaren 1830-32
werd afgebroken. 30 Zij overlijdt in 1845 maar dan is het
al niet meer gebruikelijk het huisnr. in sterfakten te
noteren.
De westelijke buurman van het Blauwe Hekke is de arbeider
Geurt Fintelman. Hij is eigenaar van de kadastrale
percelen 12-14. Op perceel 14 bewoont hij een
huis, genummerd met 5. Zijn vrouw Christina Hendriks
overlijdt in 1830, de doodakte documenteert dat de gebeurtenis
in huis nr. 5 plaatsvindt. Daarmee is zichtbaar
hoe de de nummering verloopt en wordt het duidelijk dat
huis nr. 2 nog niet is gesloopt.
Nog verder naar het westen woont Hendrik Weergang,
arbeider en gehuwd met Alijda Herts. Hij is de enige die
aan de zuidkant woont. Hij bezit een eigen gebouw op
de grond van ene Hendrik Klerk uit Lakemond. In 1839
is zijn huisnr. gewijzigd van 6 in 8 wat er op duidt dat
aan zijn oostkant enkele nieuwe huisnrs. zijn ontstaan.
Dat moet dan tussen 1835 en 1839 zijn gebeurd.
Aan het eind van de Lakemondsestraat woont Willem
van Dorland. Hij bezit de kadastrale percelen 4 en 5. Op
perceel 5 ligt zijn huis, met huisnr. 7. Dat is in 1829 zo
en in 1835 ook nog wanneer zijn vrouw Geertruij Vermeer
overlijdt. Zoon Arnoldus van Dorland woont er in
1839; het huisnr. is dan 9.
kad. nr. eigenaren en bewoners huisnr.
33-36 Arend Florissen, landman, tabaksplanter
× Grietje Ariens
1
28-31 Eigenares de weduwe Mathijs v. Kraaikamp.
Huurder Cornelis Jansen, rietdekker
en weduwnaar van Helena Koningen.
Huis gesloopt in 1830-32
2
25-27 Eigenaar J. Timmermans. Huurders Willem
v. Brink × Grada Jansen
3
16-24 Evert Otten Reijers, landbouwer × Judith
v. Kraaikamp
4
12-14 Geurt Fintelman, boomkweker × Christina
Hendriks
5
71 bis Eigenaar Hendrik Klerk. Recht van opstal
31 Hendrik Weergang, arbeider ×
Alijda Herts
6
4-5 Willem v. Dorland, arbeider × Geertrui
Vermeer
7
Eigenaren en bewoners van huizen aan de Lakemondsestraat
in 1829
Aan oostzijde van het Blauwe Hekke liggen de percelen
25-27, eigendom van ene J. Timmermans, ook geen Opheusdenaar.
32 Op perceel 27 staat een huis. In 1829 wonen
daar Willem van Brink 33 en Grada Jansen. In 1839
woont Klaas Jager (VIIIa) er met zijn gezin. Net als Van
Brink is hij huurder, geen eigenaar. Het is onzeker of
Klaas Jager er al woonde bij de geboorte van Klaas
junior in 1838; er wordt dan geen huisnr. opgegeven. De
geboorteakte van zijn volgende kind in 1840 vermeldt
duidelijk huis nr. 2.
De boerderij omvat behalve een huis met schuur op
0.6.70 ha., een stuk bouwland van 0.40.80 ha. en een
boomgaard van 0.45.40 ha. Het bouwland zou in gebruik
kunnen zijn als tabaksland maar het is wel een klein
veldje. Vermoedelijk heeft Klaas Jager dus nog elders,
bijvoorbeeld aan de overkant van de Lakemondsestraat,
land in pacht.
In het gesloopte huis woont Cornelis Jansen, rietdekker.
Het staat op grond van Geertruij van de Westering, de
weduwe van Mathijs van Kraaikamp. Cornelis is weduwnaar
van Helena Koningen. Zij overlijdt in 1825. In haar
overlijdensakte staat dat dit plaats vindt in huis nr. 2. 34
In huis nr. 1 wonen Arend Florissen en Grietje Ariens.
Zowel bij de volkstellingen als in het bevolkingsregister
1850-80 zijn zij onder dit nummer te vinden.
In 1839 schuilen er achter de huisnrs. 1-9 de volgende
personen, zie tabel. De eigenaren uit de vorige tabel zijn
nu weggelaten.
huisnr. bewoners
1 Arend Florissen, landman, tabaksplanter × Grietje
Ariens
2 Klaas Jager × Elisabeth Hermina van Dodeweerd
3 Judith v. Kraaikamp, landbouwster. Evert Otten
Reijers overleden in 1833
4 Geurt Fintelman, arbeider. Christina Hendriks overleden
in 1830
5 Hendrik Fintelman
6 Geurt Jansen
7 nummer gereserveerd voor uitgifte
8 Hendrik Weergang, arbeider × Alijda Herts
9 Arnoldus v. Dorland, arbeider × Anna Maria Peters
Bewoners van huizen aan de Lakemondsestraat in 1839
Verslag van een blikseminslag 1855
Op zondag 29 juli 1855 vindt een noodlottige blikseminslag
plaats in de kerktoren van Opheusden, net als ds.
Van Herwaarden op de kansel staat. Hij wordt getroffen
en is op slag dood. Het ongeval krijgt landelijke bekendheid;
het bericht wordt in vele regionale kranten gepubliceerd.
Ongetwijfeld hebben Klaas Jager, zijn vrouw en
hun kinderen dit voorval van dichtbij meegemaakt. Of
zoon Marinus (IXb) op die dag met verlof aanwezig is, is
onzeker.
Hoofdonderwijzer en voorzanger Johannes de Vletter 35 ,
tot vervelens gevraagd naar de preciese toedracht,
schrijft er een boekje over met de titel: “Omstandig verhaal
van de ontzettende gebeurtenis te Opheusden” Hier
volgt een samenvatting. 36 En een ‘omstandig verhaal’
werd het boekje. Juist dat geeft een interessant inkijkje
op het kerkelijk leven in Opheusden en het midden 19 de
eeuwse taalgebruik. Het wordt hier goeddeels geciteerd.
In de namiddag van zondag 29 juli 1855 drijven uit het
zuiden en het noordwesten twee onweerswolken naar
elkaar toe. Precies boven de hervormde kerk van Opheusden
botsen zij op elkaar en veroorzaken een hevig

5-7 Jager in de Betuwe
onweer. In de kerk predikt ds. Adrianus van Herwaarden
juist over Mattheus 5 vers 27-32, maar wordt door het
donderend geraas ruw onderbroken. Verschillende
gemeenteleden worden bang en enkele vrouwen verlaten
de kerk. De achterblijvers fluisteren elkaar hun angsten
toe en al snel heerst er grote verwarring. De dominee
bespeurt de onrust en spreekt de gemeente troostend
toe: “Vrienden, beseft toch dat wij ons overal en
altijd in de hand Gods bevinden. Hij kan ons hier in Zijn
tempel ook behoeden, evenals elders. Hij is almachtig
en geducht, maar Hij is ook lankmoedig en groot van
goedertierenheid. Laten wij uit het voorbeeld van David
leren, God in al Zijn werken te bewonderen. O, in een
der psalmen herinnert hij ons zo treffend, dat ook dit
ontzaglijke natuurverschijnsel in 's Hoogsten macht
staat, als hij zegt, "de God der ere dondert." Mocht ook
deze stem van de Almacht in ons allen opwekken, de
begeerte om steeds zo te mogen leven, dat wij ieder
ogenblik gereed konden zijn om door de Heer van leven
en dood opgeroepen te worden."
Kort nadat hij deze woorden heeft uitgesproken, licht zijn
voorhoofd op en wordt de voet van de kansel uiteengespleten.
Iedereen vliegt op en vlucht met meer dan
doodsangst op het gelaat. Een sterke zwavelkruitdamp
stijgt op. De dominee blijft levenloos liggen en al snel
ontstaat er hevige paniek.
Johannes de Vletter heeft de helderheid van geest om
de dominee van de kansel te tillen. De kerkgangers die
inmiddels buiten bijeen staan zijn behoorlijk ontdaan en
zijn zich nog nauwelijks bewust van het gepasseerde.
De Vletter denkt nog hulp te kunnen bieden, snelt naar
zijn woning naast de kerk, in het voorbijgaand roepend:
"jongens! wie courage heeft, volgt mij met water; ik ga u
ds. Adrianus van Herwaarden (Gorinchem 1815 - Opheusden
1855)
voor". 37 Alleen zijn oudste zoon geeft gehoor. Wethouder
en steenfabrikant Jan Willem Arendts 38 , de jeugdige
timmerman Derk Wevers 39 , de arbeider Jacob Verwoert
en de aangesnelde geneesheer brengen het lichaam in
de kerkenkamer en leggen het op zitkussens. De
geneesheer stelt vast dat de dominee is overleden en
dat de bliksem de das aan de linkerzijde heeft verscheurd,
de gesp onder de linkerknie heeft afgeslagen,
en bovendien de linkerkous uiteengereten heeft.
De volgende dag kan de schade aan de kerk vastgesteld
worden. De bliksem is waarschijnlijk via het uurwerk op
de toren naar binnengedrongen. Honderden leien en
planken zijn van de torenspits afgerukt. “Inwendig werd
de makelaar omtrent 5 ellen opengereten en eene
verzameling van ribben, deels uiteengeslagen en neergesmeten.”
Het wijzerbord van de klok is beschadigd en
zwart geblakerd. Via de toren zal de bliksem zich een
weg door de kerk hebben gebaand richting de preekstoel.
Mejuffrouw IJ.W. Sipman, die ten oosten van de
binnendeur gezeten was, verklaarde “eene aandoening
op de linkerhand en arm bespeurd te hebben”. Op die
hoogte was een stuk kalk uit de muur geslagen en achter
haar zitplaats was de bliksem door een barst dwars
door naar buiten geslagen.
Klaas Jager en zijn gezin zijn getuige geweest van dit
bijzondere voorval. Ook kerkgangers van minder behoudende
signatuur zullen onder indruk geweest zijn van
het natuurgeweld.
Van Herwaarden wordt begraven op de begraafplaats
aan de Dalwagenseweg in Opheusden. Reveil-predikant
ds. Heldring – wij zullen hem nog vaak aangehaald zien
– spreekt aan zijn graf op de hem ‘eigene wijze, roerde
veler hart en sterkte veler geloofsmoed in dezen zwaren
druk’, aldus het boekje van De Vletter.
Kerk conflict
Er volgt nu een beschrijving van kerkelijke spanningen in
Opheusden. Deze trekken sporen door families, zo ook
door de familie Jager, al is dat alleen bij overlevering
bekend.
In de hervormde gemeente Opheusden worden, overeenkomstig
de gevoelens van het merendeel der leden
meestal predikanten van rechtzinnige snit beroepen. Dat
is midden 19 de eeuw niet anders. Desondanks leeft er
veel sympathie voor afgescheiden kringen die nóg rechtzinniger
zijn. Behalve naar de officiële hervormde dienst
gaat een aantal sympathisanten ook naar doordeweekse
schuurbijeenkomsten in Opheusden en omgeving.
Een klein deel van de kerkelijke gemeente, voornamelijk
vooraanstaande burgers met een liberale inslag, heeft
weinig op met dergelijke samenkomsten. Zij spreken er
minachtend over en leden die er heen gaan worden met
Noodlottige blikseminslag in Opheusden. Nieuwe Rotterdamsche
Courant 31 juli 1855.

Jager in de Betuwe 5-8
argwaan bejegend. Deze minderheid heeft evenwel de
meeste invloed op het kerkelijk gebeuren én in de burgerlijke
gemeente. Zij vervullen daar de belangrijkste
functies.
Zo bestaan er al vele decennia spanningen tussen vrijzinnigen
en rechtzinnigen; niet alleen in Opheusden. In
het noorden van het land zijn die in 1834 tot uitbarsting
gekomen 40 en in de omgeving van Gorinchem hebben
groepen zich afgescheiden van de officiele hervormde
kerk. De Betuwe ontkomt niet aan deze beweging.
Op een gegeven moment sluit een kerkganger demonstratief
zijn zangboek omdat de liederen zijns inziens te
modern zijn. Een ander kan de vrijzinnige godsdienstoefening
niet langer aanzien en zegt zijn lidmaatschap
officieel op. Weer anderen houden eigen diensten in een
schuur met een prediker die de religieuze gevoelens van
de aanwezigen vertolkt. Dat gebeurt bijvoorbeeld in Kesteren.
Bekend raken de samenkomsten in het huis van
Arien van de Waard in 1837. 41 Dit veroorzaakte veel
vijandigheid tussen groepen. Er wordt gescholden,
gehoond en met modder en stenen gegooid. ’s Nachts
worden ruiten ingegooid en andere vernielingen aangericht.
Als zijn boerderij afbrandt is dat voer voor verdachtmakingen
over brandstichting, gevolgd door een
justitieel onderzoek. Gedocumenteerd is dat Klaas van
Dodeweerd, de broer van Elisabeth Hermina van Dodeweerd,
aanwezig is bij een van die bijeenkomsten.
In 1843 wordt in Opheusden proces verbaal opgemaakt
door burgemeester Willem Pieter van der Zande en
veldwachter Klaas Ramkema over een ongeoorloofde
bijeenkomst in het achterhuis van Anthonie Pendraat
aan de Tielsestraat. De bijeenkomst is ongeoorloofd
omdat er 4 à 500 mensen bijeen zijn, velen van buiten
Opheusden, terwijl samenkomsten van hooguit 20 personen
wettelijk zijn toegestaan.
De facties zijn grofweg te verdelen in vrijzinnigen en
rechtzinnigen. De rechtzinnigen zijn liberaal gezind op
zakelijk vlak en orthodox op geestelijk vlak, goed vertegenwoordigd
in kerkenraad en wat minder in de kerkvoogdij.
De rechtzinnige factie is orthodoxer op geestelijk
vlak en wil vooral autonomie op zakelijk vlak. Deze
rechtzinnigen zijn nauwelijks vertegenwoordigd in beide
college’s. Die autonomie meent men nodig te hebben
om bijvoorbeeld oefenaars te kunnen uitnodigen in het
kerkgebouw, iets wat gemakkelijk op tegenstand komt
van de vrijzinnig geörienteerde kerkenraad. Zie daar de
tegenstellingen in een notendop: verschillen in gevoelens
die gemakkelijk ontaarden in onmin wanneer men
zich te kort gedaan voelt.
De samenkomsten van de afgescheidenen sterven een
stille dood. Dat is te danken aan de beroeping van predikanten
met uitgesproken rechtzinnige signatuur in de
hervormde kerken: Heldring in Hemmen (1826), Felix in
Opheusden (1851), Van Lingen in Zetten (1862), Verhoeff
in Herveld (1867) Joustra en Magendans in Slijk-
Ewijk (resp. 1867 en 1871) en Slothouwer in Randwijk
(1870). Ook Kesteren en Lienden volgen dit spoor. 42
Onderhuids blijven de gevoelsverschillen tussen beide
facties natuurlijk wel voortwoekeren.
In Opheusden zijn er tijdens de jaren van ds. Felix en ds.
Van Herwaarden verschuiving opgetreden ten gunste
van de rechtzinnigen. Ten tijde van ds. Den Boer en ds.
Kraijenbelt wordt de invloed van de vrijzinnigen juist
weer groter. Deze ontwikkeling wordt door het behoudende
deel der gemeente met zorg gadegeslagen omdat
democratie ver te zoeken is. Het is voor de behoudende
onmogelijk invloed uit te oefenen op het gevoerde beleid,
omdat kerkenraad en kerkvoogdij hun eigen leden
kiezen.
In deze enigzins grimmige sfeer komen de laatste drie
kinderen van Klaas Jager ter wereld. De sfeer beperkt
zich niet tot alleen de geloofsbeleving binnen de muren
van het kerkgebouw. Het heeft invloed op de wijze hoe
men de enig juist geachte levenswandel wil laten domineren
in het dagelijks leven. Daarmee komt men op het
domein van anderen, wat dan weer tot onderlinge spanningen
leidt. De thema’s van toen hebben niets aan
actualiteit verloren.
Een vertelling
Dubbele moraal en premature conversatie
Wijdverbreid in de middeleeuwen is de gedachte dat
verloofden het bed mogen delen vanaf het moment dat
zij zich verloven. Verloven heeft een bindend karakter en
is niet eenzijdig opzegbaar. In heel de katholieke wereld
was dat het gebruik tot het Concilie van Trente (1563) de
huwelijkssluiting door een priester verplicht stelde.
Met de komst van de gereformeerde kerk wordt de
biecht afgeschaft. Zo had de kerk nog maar weinig zicht
op het passionele doen en laten. ‘De kerk oordeelt niet
over verborgen zaken’ stelde de 17 de eeuwse theoloog
Voetius. Maar bij openbare onzedelijkheid van lidmaten
grijpt zij in. Kerkenraden in de 16 de en 17 de eeuw hebben
er de handen vol aan.
In Holland is niet minder dan een kwart van de bruiden
in verwachting. Zij hebben eigenlijk nog geluk, want het
komt geregeld voor dat een man niet thuis geeft als de
vrouw zwanger blijkt te zijn. Vrouwen nemen dat risico,
in de hoop een man aan zich te binden, en een bestaan
op te bouwen. Als gevolg van oorlog en zeevaart is er
een tekort aan huwbaar mansvolk.
Naast drang om te experimenteren zijn er talloze gevallen
waar passie op gespannen voet staat met de roep
om deugzaamheid. Onvoldoende middelen om een
gezin te onderhouden en toch een sterke drang om de
geneugten te consumeren is een gegeven uit alle tijden.
Wel ‘vleselijk converseren’ maar niet de consequenties
van de daad nemen door te trouwen. De omgeving kan
nog wel druk uitoefenen om toch te trouwen.
In gesloten gemeenschappen kan de aanwas van kinderen
een bron van regelrechte zorg zijn. Daar is een van
de meest gehoorde argumenten dat een stelletje in spé
zeker wil zijn van nageslacht. Een kinderloos huwelijk
wordt als verspilde moeite gezien. Niet alleen is de
oudedagsverzorging in gevaar maar ook dreigt verschraling
van het familiekapitaal.
Het platteland kent nog andere gebruiken waar moralisten
schande van spreken: het kweesten, nachtravotten,
nachtvrijen of venstervrijen. Een jongen maakt ’s nachts
zijn opwachting bij het raam van een meisje. Of hij verschaft
zich ‘heimelijk’ via een raam of luik toegang tot de
woning of de slaapkamer van een kandidaat bruid.

5-9 Jager in de Betuwe
Eenmaal toegelaten, blijft hij tot de dageraad bij haar.
Haar en zijn ouders weten daar waarschijnlijk van, maar
knijpen een oogje dicht, erop vertrouwend dat de jongelui
niet te ver gaan. Jongens worden geacht hun kleren
aan te houden. Hij mag op de dekens zitten om zo tot
een uur voor zonsopkomst - het moment waarop het
melktijd wordt - met zijn geliefde te kunnen spreken. Het
fenomeen heet dan ook wel een ‘nachtje praten’.
De heimelijkheid bestaat eruit dat het moet plaatsvinden
tijdens de duisternis. Men is toch wat beschroomd om
hier openlijk over te spreken, maar wellicht ook omdat er
overdag in het boerenleven geen tijd voor is. Het was -
zeker bij de eerste afspraken - niet gewenst seksueel
verkeer te hebben. Hooguit werd er wat gevreeën.
Het kwam voor in de kop van Noord-Holland, Drente en
in Staphorst e.o. en is gaandeweg verworden tot een
curiosum.
Opvoeders kunnen nog wel eens dubbelzinnige boodschappen
meegeven aan hun huwbare kroost. Daarbij is
het meisje extra kwetsbaar. Wel aandringen op langdurige
verkering (je kunt maar vast onder de pannen
zijn) en toch je kuisheid moeten bewaren.
De dubbele moraal zit er al vroeg in. Het meisje dat haar
kuisheid te zeer verdedigt, loopt het risico dat de jongen
afhaakt. Of zij plaatst zichzelf in een verdachte hoek:
man-onvriendelijk, overdreven preuts en ongeschikt. Zo
kan zij ‘oude vrijster’ worden.
In gemeenschappen waar iedereen alles van elkaar
weet - ook wie ‘het’ met wie doet – kent ook de omgeving
van een stelletje een dubbele moraal, ook weer ten
nadele van meisjes. Raakt het meisje zwanger dan
wordt alleen zij er op aangekeken. De verantwoordelijkheid
wordt eenzijdig bij haar gelegd. Zij had hem niet
mogen verleiden of zij had hem moeten tegen houden.
Echte dubbele moraal dus.
Het pakt slecht uit voor een meisje dat niet zwanger
wordt terwijl ze wel wordt beslapen. Ook zij raakt te boek
als ongeschikt terwijl het medisch gezien ook aan de
jongeman kan liggen. Teveel proefritjes worden weer als
immoreel gezien en bezorgen het meisje een slechte
reputatie. Hoe dubbel kan het zijn.
Dan zijn er legio stelletjes die tegen de wil van ouders
willen trouwen. Om hun zin door te drijven verwekken zij
een kind.
Kerkverboden stellen de premature conversatie strafbaar
met een indringende sociale sanctie: openbaar
bekennen dat er is gezondigd. Dat helpt maar gedeeltelijk
want de geest is gewillig en het vlees is zwak. En of
er tradities zijn of niet opvoeders en kerkenraden zijn er
in de 19 de eeuw nog steeds druk mee; ook in Opheusden.
Zo zou het gebeurd kunnen zijn!

Jager in de Betuwe 5-10
Marinus Jager
Marinus Jager (VIIIa,4 = IXb), vierde zoon van Klaas
Jager en Elisabeth Hermina van Dodeweerd, is in Lakemond
geboren op 3 maart 1835. 43 Zijn naam valt niet te
herleiden uit welke naamtraditie dan ook. Lakemond is
een agrarische buurtschap ten oosten van Opheusden
en behoort dan tot de gemeente Heteren. De dichtstbijzijnde
voorzieningen zijn te vinden in Randwijk, Hemmen
en Opheusden.
Marinus heeft alleen als baby in Lakemond gewoond. In
1838 woont het gezin in Opheusden. Daar heeft hij verder
zijn jeugd doorgebracht. Over die jeugd is helemaal
niets bekend. Kleinkinderen hebben hem nooit ontmoet
en verhalen zijn niet overgeleverd.
Boerenknecht of dienstknecht Marinus wordt ingeloot
voor de Nationale Militie. Hij is van de lichting 1854, zijn
lot valt op nr. 16. Hij weet geen remplacant of nummerwisselaar
te vinden, of misschien zoekt hij die niet, en
wordt ingelijfd bij het 8 ste regiment infanterie. Zijn werkelijk
diensttijd zit er in 1856 op in afwachting van zijn
grootverlof dat gedurende het jaar 1859 wordt verleend.
44
Op 4 april 1859 doet hij zijn geloofsbelijdenis, aldus de
inschrijving van de ouderlingen Gerrit den Hartog, Arien
Diederik Sipman en Anthonie Pendraat. Ook zijn broer
Arend wordt nu lidmaat. 45 Literatuur van rechtzinnige
signatuur schaart de jaren 1856-1862 onder een tijd van
geestelijke ontwaking dank zij het evangelisatiewerk van
rechtzinnige predikanten, vrome oefenaars en evangelisten
46 maar of dat voor Marinus geldt is niet bekend.
De indruk bestaat dat Marinus in Opheusden geen vast
boerenwerk kan vinden en al vroeg zijn emplooi zoekt
buiten het dorp. In 1857 (datum onbekend) wordt hij
ingeschreven in het bevolkingsregister van Opheusden
als terugkerend in het ouderlijk huis in Opheusden. Hij
komt uit Overasselt, een dorp aan de Maas ten zuiden
van Nijmegen. 47
Er is niets bekend over de ontmoeting met zijn eerste
liefde: Johanna Wevers. Maar ja, hoe gaan die dingen in
een dorp. Je kent elkaar van het schoolplein, van de
kerkgang, van de toevallige ontmoeting bij de bakker.
Opheusden met zijn handvol straten biedt natuurlijk
talloze mogelijkheden elkaar zomaar te ontmoeten. Een
geüniformeerde soldaat op verlof is bovendien een opvallende
verschijning in een dorp en zijn stoere voorkomen
kan het vrouwenhart sneller doen slaan. Eén te
lange blik en de vlam slaat over! Mogelijkheden te over
om contact te leggen.
De ongeletterde Johanna Wevers, anderhalf jaar ouder
dan Marinus, is geboren in Opheusden op 29 juni 1833.
Handtekening van Marinus Jager uit 1859. BS Kesteren
1859.
Haar vader is de timmerman Johannis Wevers, haar
moeder heet Jacomina van der Linden.
Marinus en Johanna gaan in ondertrouw op zaterdag 1
oktober 1859 48 , de wettelijk verplichte afkondigingen
volgen meteen daarna en worden “voor de deur van het
huis der gemeente gedaan”. 49
Opheusden en Kesteren zijn vóór 1818 nog afzonderlijke
gemeenten met een eigen bestuur. In 1818 worden deze
dorpen en de buurtschappen Leede en Oudenwaard
samengevoegd tot de nieuwe gemeente Kesteren. Het
gemeentebestuur wordt geconcentreerd in Kesteren. De
praktijk is eenvoudig, daar de taken van het bestuur nog
gering zijn. Het aantal functionarissen is navenant: een
burgemeester, mogelijk een secretaris of een commies
en een veldwachter.
Het gemeentebestuur vindt onderdak in het huis van de
familie Van Doorn. Willem Pieter van der Zande 50 is hier
burgemeester van 1830 tot 1880. Het gemeentelijk kantoor
kan heel goed tijdelijk bij zijn schoonfamilie ondergebracht
zijn geweest. Meer dan twee kamers zal men
niet nodig hebben gehad. Eén kamer om kantoor te
houden en één kamer die eenvoudig omgetoverd kan
worden voor vergaderingen en officiele plechtigheden. 51
In het midden van de 19 de eeuw bestaat de dorpsbebouwing
van Kesteren nog uit verspreide boerderijen met
als globaal middelpunt het kerkgebouw. Om praktische
reden moet het ‘gemeentehuis’ dus enigzins centraal
gelegen zijn geweest. 52
Een vertelling
Van der Zande roept om
Burgemeester Willem van der Zande fungeert even als
dorpsomroeper. Na de kerkdienst van zondag 2 oktober
rept hij zich uit de kerk met een snelheid en waardigheid
die past bij het moment en zijn functie. Hij gaat rechtstreeks
naar het gebouw dat is ingericht als gemeentehuis
en zoekt zijn ambtsketen. Even later, het is dan
omstreeks 11 uur zo verhaalt de akte, opent hij de voordeur
en maakt zich klaar om een afkondiging te doen.
Veldwachter Klaas Ramkema staat hem bij, verdekt
opgesteld in de hal, helemaal paraat om in te grijpen
mocht dat nodig zijn.
Van der Zande schudt alle spanningen van zich af. Hij
schraapt zijn keel en begint aan de instructie betreffende
afkondigingen om deze “met luider stemme en verstaanbaar
gedaan, onverwijld aan de deur van het huis der
gemeente te doen aanplakken”. Enkele passanten stoppen
en luisteren. De meesten lopen door, nog helemaal
verdiept in de boodschap die de dominee heeft meegegeven
Het is tenslotte zondag.
Na dit wettelijke verplichte nummer kijkt hij nog even op
alsof hij verwacht dat er vragen zijn. Een enkeling tikt
aan zijn pet als afscheidsgroet. Dan opent hij het kastje
voor gemeentelijke mededelingen naast de voordeur en
prikt een kopie van de afkondiging vast. Kastje dicht. Hij
gaat naar binnen en bergt de afkondiging en de ambtsketen
op in de versterkte kast. Het ritueel herhaalt zich
op zondag 9 oktober. Hij is benieuwd of Klaas Jager in
Opheusden woord houdt.
Zo zou het gebeurd kunnen zijn!

5-11 Jager in de Betuwe
Het stel trouwt donderdag 13 oktober 1859. Alle termijnen
worden met minimale marge afgewerkt; alle documenten
zijn er of komen net op tijd. Uit alles blijkt onrust
en haast. Inderdaad, hun eerste kind, Jacomina, wordt al
25 november 1859 geboren.
Dit roept vragen op.
Het vermoeden van een zwangerschap moet Johanna
eind maart 1859 allang duidelijk geworden zijn. Toch
heeft het stel er geruime tijd over gedaan om te trouwen.
De eerste van de vereiste documenten worden pas eind
september verkregen. Waarop werd gewacht? De legerdienst
kan geen beletsel zijn. Met zijn grootverlof in zicht
kan de bruidegom eenvoudig zijn commandant om toestemming
vragen. Wij gaan de procedures na, de wijze
waarop die zijn doorlopen en zoeken naar motieven over
de achtergrond van het gebeuren.
Johanna’s vader, Johannes Wevers, is aanwezig bij de
huwelijksvoltrekking, haar moeder niet want die is al
overleden. De ouders van Marinus zijn prominent afwezig!
Hij is hun eerste kind dat trouwt en toch zijn ze er
niet bij. Marinus is dan wel meerderjarig; hij heeft wel de
toestemming van zijn ouders nodig. Normaliter zijn de
ouders bij de ceremonie aanwezig en geven ter plekke
hun fiat. De ambtenaar schrijft het netjes op en de
ouders tekenen er voor. Kunnen de ouders niet komen
omdat ze bijvoorbeeld ver weg wonen of moeilijk ter
been zijn, dan voldoet een eenvoudige notariële
verklaring. De huwelijksbijlagen van Marinus en Johanna
Wij geven toestemming maar komen niet. BS Kesteren
1859, huwelijkse bijlage.
bevatten zo’n bijlage van zijn ouders. Daarin staat
eenvoudig geschreven: wij geven toestemming maar
komen niet. Een reden wordt niet gegeven.
Nog een frappant detail. De toestemming wordt op 12
oktober gedagtekend, één dag voor het geplande huwelijk
als de bruid al in haar achtste maand loopt.
De verklaring wordt opgemaakt bij de Wageningse notaris
Jan Kuijk. Inschakelen van een buitendorpse notaris
aan de andere kant van de Rijn brengt behalve extra
kosten ook risico’s in de tijdige bezorging. De notaris
moet zelfs een speciale bode hebben ingeschakeld om
de akte op tijd bij het gemeentehuis in Kesteren te bezorgen.
Waarom toch al die moeite?
De huwelijksplechtigheid staat of valt met deze verklaring.
Alles en iedereen staat paraat maar er wordt getraineerd
tot op het laatste moment. Dit geeft het aan zekerheid
grenzende vermoeden dat er serieus voorwerk
verricht is om de toestemming van de ouders op de tafel
van de secretarie te krijgen.
Mogelijkheden voor conflict
Er gingen emoties aan het huwelijk vooraf, zoveel is wel
duidelijk. Hoe gaat dat? De ouders van Marinus zijn
onaangenaam verrast over het aanstaande vaderschap
van Marinus, maar ze kunnen er niets van zeggen. Hún
eerste kind is ook buitenechtelijk verwekt. L’histoire se
repète en vroegtijdige bijslaap is haast traditie in deze
familie.
Maar waarom zijn de ouders zo aangedaan dat zij zich
tot op het allerlaatste moment verzetten tegen een verbintenis?
Zij zullen toch ook wel geweten hebben dat
een vrederechter niet alles zou accepteren als argument
Willem Pieter van der Zande, burgemeester en ambtenaar
van de burgerlijke stand in Kesteren, trouwt Marinus Jager
en Johanna Wevers. Herdenk blz. 30.

Jager in de Betuwe 5-12
om het huwelijk tegen te houden. Dan krijgt het bruidspaar
toestemming van de rechter en wordt tegenwerking
van de ouders opzij geschoven door een hogere macht.
Toen het verzet nutteloos bleek en er geen ontkomen
meer aan was, hebben zij tot het allerlaatst het huwelijk
getraineerd. Als klap op de vuurpijl zijn zij verongelijkt
weggebleven. De verhoudingen zijn zo erg verstoord dat
zij bij zo’n heugelijke dag niet in één ruimte met het
bruidspaar willen verkeren. Moeten wij het ons zo voorstellen?
Het valt nu niet goed na te gaan wat een rol speelde. Er
wordt een viertal mogelijkheden aangestipt.
De minst erge mogelijkheid: vrees voor dorpsroddel. De
gang naar een Wageningse notaris doet dat vermoeden
want bij de Opheusdense notaris binnenstappen ziet
iedereen. Maar Klaas Jager kan notaris Elias Dutry van
Haeften 53 vermeden hebben omdat deze nogal deftige
notaris uit Zaltbommel het dorp Opheusden wel als
standplaats heeft maar er geen permanent bemand kantoortje
bezit voor een haastklusje. Klaas moet noodgedwongen
naar een andere notaris.
Zou negeren van de gebeurtenis trouwens helpen tegen
roddelarij? Het tegendeel lijkt het geval want men wordt
door de natuur ingehaald. Hoe langer men wacht hoe
onthullender de zaak wordt. En de prangende vraag ‘wie
heeft het gedaan’ is meestal algemeen bekend. Als er
één goede manier bestaat om roddeltantes te voeren
dan is dat publiekelijk afwezig zijn bij het huwelijk van je
kind. Daarmee geef je aan het bruidspaar af te vallen en
dat is nieuw voer voor dorpspraat.
Een tweede mogelijkheid: standsverschillen? Johannes
Wevers is slechts timmerman, zijn overleden vrouw een
voormalige werkster en Johanna, ouder dan Marinus,
een ongeletterd wicht dat de zoon heeft verleid. Daar
tegenover staat een trotse Klaas Jager, een tabaksplanter
met de zelf toegedachte notabele achtergrond! Het is
misschien wat gezocht maar het is mogelijk.
De derde mogelijkheid: geloofsverschillen? In dít dorp
zou dat zomaar kunnen. Aangestipt zijn de hier al decennia
durende onderhuidse spanningen tussen vrijzinnigen
en rechtzinnigen. Het ontbreekt aan concrete
aanwijzingen om in 1859 een der partijen in een bepaald
kamp te plaatsen. De scheidslijn tussen vrijzinnigen en
rechtzinnigen loopt dwars door families heen.
Dat is bij de Jagers het geval. Vader Klaas Jager (VIIIa)
denken wij in een dualistische rol te kunnen plaatsen:
aan de rechtzinnige kant van het spectrum als het om
geloofszaken gaat 54 en een vrijzinnige als het om zijn
status gaat. De familie Wevers komen we in geen enkel
verband tegen.
De vierde mogelijkheid is wel de meest waarschijnlijke
omdat het past bij de familie mythen: Marinus kwam in
conflict met zijn vader.
Conflict over bijslaap
Kerkelijke authoriteiten waken over de goede zedelijke
levenswandel van haar kerkgangers. En zeker over die
van de lidmaten want die hebben een speciale verantwoordelijkheid
als zij aanschuiven bij het avondmaal.
Ouderlingen houden een wakend oog over hun dorpsgenoten.
Ontuchtig gedrag moeten zij rapporteren aan
de kerkenraad. Die houdt enkele malen per jaar een
censura morum waarbij de aangebrachte gevallen nader
worden onderzocht. Tenslotte kan men niet met ijzige of
boze koppen aan het avondmaal verschijnen.
Wordt wangedrag vastgesteld dan komt, afhankelijk van
de ernst, de betrokkene er met een vermaning van af.
Een lidmaat kan bovendien onder censuur geplaatst
worden en worden uitgesloten van het avondmaal
zolang de straf van kracht is.
In minder strenge gemeentes blijft de ‘vroegtijdige bijslaap’
of zonde tegen het 7 de gebod bij een vermaning.
In wat strengere wordt deze en de straf afgeroepen van
de kansel. In zeer strenge gemeenten, zoals Opheusden
er een is, is publieke schuldbelijdenis tijdens de kerkdienst
onderdeel van de bestraffing. Dan leest de dominee
tijdens een kerkdienst het formulier voor terwijl de
zondaren moeten opstaan. En aan het einde van de
kanseltirade moeten zij dan zeggen: ja wij hebben gezondigd;
natuurlijk buiten de kerk gevolgd door gegniffel
en dorpse achterklap.
Een aanstaand echtpaar ervaart het als een schande dat
zij op deze wijze schuld moeten bekennen, terwijl een
flink deel van de aanwezigen zelf ‘boter op het hoofd
heeft’. Soms houden de verloofden de kwestie uiterst
geheim. Om de belijdenis voor te zijn trouwen zij zo rap
mogelijk voordat de tekenen van zwangerschap zichtbaar
worden. Dit helpt maar zelden want ouderlingen
kunnen beter tellen dan wie ook. De onbevlekte ontvangenis
is voorbehouden aan slechts een enkeling!
De schuldbelijdenis kan een reden zijn om de kerk de
rug toe te keren door er van af zien in de kerk te trouwen.
Maar zo simpel ligt het niet. Als het stel tot deze
gemeenschap wil blijven behoren is er geen andere weg
dan de publieke zaak. Niet onderwerpen aan de mores
betekent uitgestoten worden. Dan wordt je niet alleen de
toegang tot de kerk verboden, je wordt genegeerd in de
winkel, verliest contacten, wordt bij verenigingen geroyeerd
en zelfs uitgesloten van werk.
Ons stel heeft de ‘rappe route’ niet genomen. Volgens
de familie overlevering omdat Marinus’ vader geen toestemming
zou geven als Marinus de openbare schuldbelijdenis
weigerde. Klaas is veel gelegen aan onderwerping
aan de kerkorde. Maar de vanzelfsprekendheid
waarmee de vader voor zijn zoon en aanstaande
schoondochter beslist wekt wrevel op.
Gaandeweg het conflict wordt steeds zichtbaarder dat
Johanna een met ‘bijslaper’ heeft verkeerd. Dat de
kerkenraad Marinus op zeker moment ter verantwoording
heeft geroepen, is wel zeker want in zo’n dorp blijft
niets geheim. Welke spanningen dit te weeg heeft
gebracht is alleen bij overlevering bekend.
De zaak zit muurvast. In dit stadium zijn er legio mogelijkheden.
Marinus en Johanna samen of ieder voor zich
kunnen de oproep van de kerkenraad genegeerd hebben
en zij kunnen bij absentie zijn bestraft. Daarmee
wordt een kerkelijk huwelijk en doop van kind onmogelijk.
Wellicht hebben zij de gang naar de kerkenraad wel
gemaakt en daar de publieke schuldbelijdenis geweigerd.
Voor Johanna is het relatief gemakkelijk; zij is

5-13 Jager in de Betuwe
geen lidmaat. Marinus is juist kersvers lidmaat. Een
maand voor het lidmaatschap heeft hij Johanna nog
bezwangerd. Dat maakt zijn lidmaatschap uiterst discutabel.
Dat kan weer leiden tot spanningen tussen Marinus
en Johanna onderling of tussen Klaas Jager en de
verloofden. Want niet trouwen in de kerk is not-done.
Alleen al het idee om de kerkelijke inzegening te negeren
is voldoende om vader Klaas in woede te doen ontvlammen
en Marinus in de ban te doen door hem de
deur te wijzen.
Een conflict tussen Marinus en zijn verloofde of tussen
Marinus en zijn vader kan de complicerende factor zijn
waarom het burgerlijk huwelijk zo lang op zich laat wachten.
De opstelling van vader Klaas is niet alleen een gegeven
naar de tijdgeest maar heeft ook met het verleden van
Klaas te maken. Toen de vader van Klaas, de eerder
genoemde Gijsbert Jager, overleed kreeg Klaas twee
voogden: de eerder genoemde ooms Hendrik Jager
(VIIb) en Jan den Hartog. Hendrik Jager is nog ouderling
geweest in 1836. Jan den Hartog, aangetrouwd maar
niet minder gewichtig, is de eerste en tevens laatste
burgemeester van Opheusden geweest (1812-17).
Diens vrouw Hendrina van den Toorn 55 was doophefster
van Klaas. Die had aan het doopvont nog beloofd hem
te ondersteunen in zijn leven!
Een vertelling
Hoogmoed heeft een prijs
April 1859.
Marinus heeft de hele dag in de tabaksschuur gewerkt
en zich niet laten zien. Hij zal wel veel werk hebben, zal
moeder Hermina gedacht hebben. Hij was stil, met die
denkrimpel op zijn voorhoofd. Er is iets dacht Hermina.
Na het avondeten komt het hoge woord er uit. Bedremmeld
moet Rinus zijn vader bekennen wat de ouderling
is ontgaan: Hij heeft gezondigd en Johanna Wevers
bezwangerd. Het pleit voor hem dat hij met haar wil trouwen.
Vader Klaas durft niet te vragen waar deze zonde
bedreven is, misschien wel onder zijn dak, in de oude
bedstee van het werkvolk, in de schuur achter een pakket
tabaksblad of – nog erger – achter het griendhout in
de uiterwaard waar iedereen het had kunnen zien! Zijn
nijdigheid overwint het van de nieuwsgierigheid. Hij ziet
zijn zorgvuldig opgebouwd bastion van semi-dorpsnotabele
in één slag ondermijnd. Wat zal het dorp hier wel
van zeggen?
De status van oom Hendrik Jager de ouderling en oom
Jan den Hartog de burgemeester stellen in eens niets
meer voor. Het had Klaas en zijn familie het aureool van
rechtschapenheid en belangwekkendheid gegeven, zo
meende hij. Het geeft een heerlijk gevoel van macht en
de mogelijkheid om met het vingertje te wijzen. Met deze
status is men de schrik van minder rechtschapenen. Die
zijn er natuurlijk velen als de lat heel hoog ligt. Hoogmoed
ligt echter op de loer.
Burgemeester Willem Pieter van der Zande behoort tot
de vage entourage van Klaas Jager. Van der Zande is
namelijk getrouwd met Mechteld van Doorn. Haar ouders
heten Jan van Doorn en Anna Catharina van den
Brink. Laten dat nu net de schoonouders zijn van Dirk
Jager (VIIIb), de broer van onze Klaas Jager. Met ande-
re woorden de burgemeester en Klaas hebben familiaire
banden.
Genoemde Dirk Jager is bakker en kastelein in Kesteren,
zijn vrouw Jacoba Geurdina van Doorn is tapster.
Uit hoofde van deze bezigheden zijn zij natuurlijk goed
op de hoogte van elk sappig gerucht dat onder de mensen
circuleert.
Beide ooms leven niet meer maar Klaas was zijn voogden
nog altijd dankbaar dat ze zo goed op zijn erfdeel
hebben gepast. Marinus heeft er geen boodschap aan
en brengt zijn vader in verlegenheid. Vader Klaas Jager
trekt de kwestie op zijn fatsoen want hem komen dorpsroddels
ter oren, hij heeft te vrezen voor de toorn van de
kerkenraad, de grijns van de burgemeester en de hoon
van dorpelingen. ‘Zie je wel .....’!
Zo kan status zich tegen je keren en kan een conflict
met de veroorzaker geboren zijn.
Het ligt in de lijn der dingen dat een ouderling het conflict
bespreekbaar tracht te maken. Zo kunnen vader en zoon
straks niet naar het avondmaal. Hij benadert Klaas
uiterst omzichtig. Later in de week moet hij ds. Den Boer
bekennen dat ‘het zaad der verzoening op dees dorre
akker niet wil ontkiemen’. De beeldspraak verhult dat
Klaas de ouderling resoluut de deur heeft gewezen toen
hij het gevoel kreeg met een ‘vriendelijke vermaning’
terecht te worden gewezen. De ouderling moet Rinus
vermanen!
Den Boer overweegt of hijzelf een poging zal doen. Hij
kent Klaas niet en weet niet goed waar hij een gevoelige
snaar kan raken om de vrede tussen vader en zoon te
bewerkstellingen. De vader heeft ongetwijfeld gelijk dat
de zoon zich in de kerkorde moet schikken, maar op
deze wijze zal dat niet lukken.
De zaak krijgt een slepend karakter. Burgemeester Van
der Zande, voornamelijk in Kesteren aanwezig, krijgt in
het cafe van Jacoba van Doorn lucht van de zaak. Hij
besluit eind september tot een subtiel huisbezoekje aan
Klaas. Van der Zande kent zijn pappenheimer; de
gevoeligheden van Klaas zijn hem bekend. Hij laat een
sjees inspannen, de kap gaat omhoog want het is best
frisjes. Hij neemt de route over de dijk naar de bouwhof
de Keij, rijdt de Lakemondsestraat in en laat zich aandienen
bij Klaas. Onverwachts binnenvallen en weinig
ruimte geven lijken hem de beste strategie.
Het is Klaas onmiddelijk duidelijk dat Van der Zande
geen gezellig praatje komt maken. Hij ontvangt hem met
alle egards in de mooie kamer en laat een borreltje aanrukken.
Van der Zande is de beminnelijkheid zelve. ‘Wij
zijn nu als notabelen onder elkaar’, zo paait hij Klaas.
Subtiel brengt hij de kwestie Rinus ter tafel. Klaas brandt
los. Naarmate er meer borreltjes passeren worden de
argumenten wijdlopender. Van der Zande echter kruipt
steeds meer in de huid van ambtenaar van de burgerlijke
stand. Als ambtenaar is hij verplicht Marinus te
wijzen op de gang naar de vrederechter. ‘Daar staan wij
notabelen natuurlijk boven; maar het is wel de wet’. En
naar de ervaring van Van der Zande zullen de bezwaren
van Klaas ter zijde geschoven worden als niet relevant.
Na de laatste teug van het zoveelste borreltje klinkt het:
‘uiterlijk de 12 de moet de toestemming op mijn bureau
liggen; ik reken op uwe edelmoedigheid’. Misschien

Jager in de Betuwe 5-14
heeft hij nog een toepasselijke bijbeltekst over onwetende
zondaren gepreveld. Alhoewel, in deze bijbelvaste
kringen moet men daarmee oppassen. Voor men het
beseft wordt men bekogeld met een scherpere tekst die
precies het tegenovergestelde verdedigt.
Er valt een ijzige stilte. Van der Zandes gedachten dwalen
af. Nu pas vallen hem de buitengeluiden op. In de
verte hoort hij Klaas nog iets mompelen; zijn accoord
neemt hij aan. Goed hoorbaar zet hij het glaasje op de
tafel, draalt niet langer dan sociaal noodzakelijk en vertrekt.
Buiten complimenteert hij zichzelf: het hoge woord
is er uit!
Behendig ment Van der Zande de sjees naar Kesteren.
De volgende dag wordt Klaas Ramkema op pad gezonden
om Marinus op te sporen. 56 Eenmaal binnen de vier
muren van zijn bureel doet de burgemeester hem de
suggestie in ondertrouw te gaan. Dan komt alles in orde.
Over het huisbezoek zwijgt hij.
Ontnuchterd en verbouwereerd overziet Klaas Jager zijn
positie en stuurt de dienstmeid met een briefje naar
Wageningen om een afspraak te maken met de notaris.
De burgemeester krijgt gelijk, Klaas houdt woord, Marinus
trouwt.
Zo zou het gebeurd kunnen zijn!
Donkere wolken
Over de strijdmotieven hangt mist, zij een dunne. Boven
het gezin Jager × Wevers echter hangen donkere wolken.
Zoals vermeld komt hun dochter Jacomina op 25
november 1859 ter wereld, geboren in huis nr. 48 in
Opheusden. 57 Dat is een buitendijks huis aan de oostelijke
bandijk. 58 Marinus geeft het kind aan en neemt mee
als getuigen Johannis Gerritsen, 71 jaar, gewezen veldwachter
en Willem van de Kolk, 31 jaar, boerenknecht
Het kind wordt vernoemd naar de grootmoeder van moeders
zijde. Men kan het een aanwijzing vinden dat de
vrede tussen Marinus en zijn ouders nog niet is getekend.
Anderzijds is de grootmoeder langgeleden overleden
en wil men haar met de vernoeming in ere houden.
Op 31 december 1859 neemt de gemeente Kesteren
Ca. 1930. Buitendijkse huizen aan de oostelijke bandijk.
Geheel rechts een stukje van de Dorpsstraat. Het huis van
Wevers ligt net voorbij de bocht.
nieuwe registers voor de bevolkings administratie in
gebruik voor de periode 1860 t/m 1869. Huis nr. 2 moet
het zonder Marinus doen. 59 De knecht Marinus Jager
blijkt te zijn ingetrokken bij de familie Wevers, huis nr.
46, waar Johanna bevalt van hun enige kind. Het huis is
dan inmiddels hernummerd tot 48 en zal later nog eens
nr. 56 dragen. 60
Een familie overlevering:
‘Grootvader Marinus Jager is in Lakemond geboren. Om onduidelijke
redenen heeft hij de Opheusden de rug toegekeerd.’
Geloofsredenen kunnen het geweest zijn. Hier twijfelen de
kleinkinderen want oma Heijungs was zeer gelovig. Van opa
Jager weet men het niet.
De auteur:
1. Voor de geïnterviewden is het nieuw dat opa Jager ruim 25
jaar in Opheusden woonde, eerder getrouwd is geweest en
misschien een moeizame relatie met zijn vader had.
2. Van een eerder huwelijk is door oma Heijungs nooit iets
verteld.
Op 8 januari wordt 1860 wordt Jacomina gedoopt in de
Ned. Herv. kerk in Opheusden. 61 Daaruit valt af te leiden
dat de openbare schuldbelijdenis inderdaad heeft plaatsgevonden,
want anders had deze doop niet kunnen
gebeuren.
Eveneens in 1860 wordt Marinus uitgeschreven uit huis
nr. 3 in Opheusden voor vertrek naar Heteren. Dit is het
ouderlijk huis waarvan het huisnr. inmiddels weer is veranderd
door bouwactiviteiten aan hun oostzijde.
Jacomina overlijdt op 3 mei 1861, slechts 17 maanden
oud. 62 Hoewel kindersterfte in die tijd zeer veel voorkomt
valt niet in te voelen hoe de jonge ouders dit overlijden
hebben ervaren. Het kindje was hun symbool van wederzijdse
liefde, in weerwil van wat Marinus’ ouders er
van vonden, laat staan wat de goegemeente er van
vond.
Marinus vindt werk in Heteren, op 26 mei 1862 is hij
weer terug bij Wevers. Op 25 november 1862 overlijdt
Johanna Wevers. 63 Hij geeft het overlijden de volgende
Overlijdens akte van Johanna Wevers, overleden Opheusden
25 november 1862. BS Kesteren 1862.

5-15 Jager in de Betuwe
31 december 1859, Marinus Jager woont in bij zijn schoonfamilie Wevers, huis nr. 56 in Opheusden. RAR inv. 750, bl. 409.
dag aan samen met zijn schoonvader.
Marinus wordt nu op zichzelf teruggeworpen: dochtertje
overleden, vrouw overleden. Veel gelegenheid tot rouw
is de mensen in de 19 de eeuw niet gegeven. Noodgedwongen
moet men aan de slag om in het karige
levensonderhoud te voorzien. De gemeente ambtenaar
schrijft Marinus uit naar Hemmen op 19 juni 1863. Daar
woont zijn broer Klaas Jager. Opheusden achterlatend
laat hij zich kerkelijk uitschrijven op 11 april 1864 en
dient zijn attestatie briefje in bij de kerk in Zetten. 64
Soortgelijke verhuisbewegingen naar de gemeente
Heteren zijn te volgen voor zijn broers Teunis en Arend
Jager. Broer Klaas gaat naar Hemmen. Het vermoeden
bestaat dat Teunis zijn jongere broer aan werk geholpen
heeft en een beetje op hem is gaan passen.
Invloed op Marinus
Er volgt nu een beschrijving van de broers en zusters
van Marinus Jager die mogelijk invloed op hem hebben
gehad. De nummers achter de namen refereren aan de
genealogie Jager.
Gijsbert Cornelis Jager (VIIIa,1)
Handtekening van Teunis Jager uit 1859. BS Kesteren
1859.
Gijsbert is de oudste uit het gezin Klaas Jager x Dodeweerd,
hij wordt geboren in Kesteren op 8 december
1828. Als de ouders zijn overleden blijft hij in het ouderlijk
huis wonen, huis nr. 2. Dit huis blijft ook in Gijsbert’s
tijd het tijdelijke onderkomen voor iedere broer of zuster,
al of niet vergezeld van partner en kinderen, die tijdelijk
woonruimte nodig heeft. Hijzelf blijft ongehuwd en overlijdt
in 1876. Over zijn verhouding tot Marinus en de
commotie uit 1859 valt niets te zeggen.
Teunis Jager (VIIIa,2)
Teunis is de tweede oudere broer van Marinus (IXb) en
geboren in Kesteren 24 december 1830. 65 Oudere
broers zijn vaak hoeders van de jongere. Dat lijkt ook
hier het geval. Teunis is getuige bij het huwelijk van Marinus
als de ouders demonstratief absent zijn. Op deze
wijze weet Marinus zich toch gesteund door een deel
van zijn familie.
Teunis wordt ingeloot als nummer 108 voor de Nationale
Militie voor de Kesterense lichting van 1849. Ondanks
het hoge nummer komt hij op 14 mei van dat jaar onder
de wapenen. 66 Na een kleine vier jaar, op 10 maart
1853, wordt hij normaal ontslagen en gaat met grootverlof;
zijn tijd zit er op.
Uit gegevens van het Kesterense bevolkingsregister
komt naar voren dat Teunis tussen Opheusden en de
gemeente Heteren frequenteerde. Zo wordt hij in 1852
uitgeschreven naar Heteren, komt in mei 1854 weer
terug en gaat 26 november 1859 weer naar Heteren.
Uitschrijven gebeurt niet met het oog op een visite maar
op een veranderde woonplaats. Hij is vrijgezel en dan is
kost met inwoning te verkiezen boven een eigen woning.
Het is heel gebruikelijk dat ongehuwd of tijdelijk personeel
– denk aan dienstmeiden en boerenknechten –
inwonen bij de werkgever, zeker als ze ver van huis zijn.
Dit laatste is overigens met Teunis niet het geval maar
misschien heeft hij wel behoefte aan meer zelfstandigheid.
Bekend is dat Teunis, die als arbeider in Lakemond

Jager in de Betuwe 5-16
werkt, in het logement van het echtpaar Franken x Schut
woont.
Na het overlijden van Franken is Teunis met zijn weduwe
getrouwd. Teunis, inmiddels 33 jaar oud, heeft er wel
de leeftijd voor en Aaltjen kan wel wat steun gebruiken
ook al is ze dan 16 jaar ouder. Ze trouwen 17 december
1863 in Heteren. 67 Vier jaar geleden had Marinus toestemming
van zijn ouders nodig (wegens minderjarigheid)
maar Teunis met zijn 33 jaar niet. De ouders staan
niet vermeld in zijn huwelijksakte. Dat hoefde ook niet en
zij kunnen heel goed bij de ceremonie aanwezig zijn
geweest.
Aaltjen laat opschrijven dat ze tapster is. De getuigen bij
het huwelijk: Klaas Jager, 25 jaar, tabaksplanter te Opheusden,
broer van de bruidegom, Hendrik Jansen, 25
jaar, schoenmaker te Heteren, Derk Vermeer, 59 jaar,
tapper te Heteren en Jan Sanders, 39 jaar, veerman te
Heteren. De naam van zowel Derk Vermeer als Jan
Sanders vindt men veelvuldig onder akten; het zijn gelegenheidsgetuigen
die men vaak aantreft bij akten van de
burgerlijke stand; het zijn geen speciale vrienden van het
bruidspaar.
Derk Jager (VIIIa,3 = IXa)
Derk is geboren in Kesteren op 4 oktober 1832. 68 Hij is
de derde oudere broer van Marinus. Hij hoeft geen
dienst te nemen in de Nationale Militie; hij wordt vrijgeloot
(1851). Derk raakt op vrijersvoeten met de dienstmeid
Johanna van den Born afkomstig uit Doorwerth die
inwoont.
Het gaat er iets te innig aan toe en Johanna raakt zwanger.
Het stel trouwt op 20 oktober 1860, niet in Opheusden
maar in Doorwerth. 69 Dit kan op alle mogelijke manieren
worden uitgelegd. Het is een beetje traditie om in
de geboorteplaats van de bruid te trouwen. Tenslotte is
zij vaak degene die de vertrouwde omgeving verlaat om
zich bij haar man te voegen.
Maar ja, we hebben hier opnieuw te maken met vroegtijdige
bijslaap. Derk kan een confrontatie met de Opheusdense
kerk uit de weg zijn gegaan om een herhaald
dedain van zijn vader te voorkomen. De commotie rond
de zondebelijdenis van Marinus van een jaar geleden ligt
iedereen nog vers in het geheugen.
Derk’s ouders geven in de trouwzaal hun toestemming
voor het huwelijk. Op dat punt zijn zij gelukkig bijgedraaid
en dit feit doet vermoeden dat het vermijden van
de confrontatie wel eens maatgevend is. Derk lijkt dus
eerder geïnspireerd door Marinus Jager dan andersom.
Vader Klaas Jager moet toch af en toe eens zorgelijk
hemelwaarts gekeken hebben om te begrijpen welke
hogere bedoeling er was met al die hartstocht onder zijn
dak. Johanna van den Born, is inmiddels in haar zesde
maand – het moet zichtbaar geweest zijn – , trekt in bij
Handtekening van Klaas Jager uit 1865. BS Hemmen 1865.
Handtekening van Derk Jager uit 1860. BS Doorwerth
1860.
haar moeder en bevalt na krap drie maanden van een
dochter, terwijl Derk gewoon boerenknecht blijft in Opheusden.
Derk en Johanna krijgen vijf kinderen. Hij vestigt zich als
tabaksplanter in Elst. Na de dood van Johanna in 1870
keert Derk terug naar Kesteren en hertrouwt Gerritje van
Lent bij wie hij nog eens zes kinderen verwekt. Hij overlijdt
in 1903.
Klaas Jager (VIIa,5 = IXc)
Klaas is de eerste na Marinus, geboren in Opheusden
op 23 april 1838. 70 Hij is net alle zonen van Klaas Jager
tabaksplanter. Hij leert de fijne kneepjes van vak bij zijn
vader op het land. Klaas wordt opgeroepen voor de
Nationale Militie voor de lichting van 1857 en dient zijn
vijf jaar uit tot 27 april 1862. Tijdens zijn dienstplicht vertrekt
Klaas junior in 1860 van Opheusden naar de gemeente
Valburg. 71 Op 10 november 1865 trouwt hij in
Hemmen met de zes oudere weduwe Janna Janse.
Tabaksplanter Marinus Jager uit Zetten (‘onze Marinus’)
is aanwezig als getuige bij zijn huwelijk. Ook de ouders
zijn aanwezig en geven formeel toestemming. Hun verhouding
met Marinus lijkt nu definitief genormaliseerd.
Janna Janse is weduwe van Rijndert van Welij uit Hemmen
die daar 16 oktober 1863 overleed. 72 Janna brengt
een kind mee Cornelis Marinus van Welij. Klaas wordt
uiteindelijk broodbakker in Zetten.
Maria Barta Jager, het enige kind van Klaas Jager x
Janna Janse dat volwassen wordt, trouwt met molenaar
Marinus Arnoldus Vink, die later op de standertmolen
Vink 73 in Herveld (gem. Valburg) zijn ambacht beoefent.
Uit waarneming van de auteur is bekend dat de kinderen
van Jager x Vink contact onderhouden met enkele
kleinkinderen van Marinus die later in Nijmegen wonen.
Waarom deze constatering van belang is wordt verhaald
in hoofdstuk 7 als over Marinus’ tijd in Zetten wordt
geschreven.
Arend Jager (VIIIa,6 = IXd)
Arend is de zesde zoon van Klaas Jager en geboren in
Opheusden 2 december 1840. 74 Zijn naam past niet in
Handtekening van Arend Jager uit 1872. BS Kesteren
1872.

5-17 Jager in de Betuwe
Handtekening van Wilhelmina Mouritsia Jager in 1872. BS
Kesteren.
een bekende naamtraditie van deze familie. Arend wordt
opgeroepen voor de lichting 1859 van de Nationale
Militie, trekt lot nr. 27 en wordt vrijgesteld. Arend trouwt
in Kesteren met Johanna Smaling op 11 juli 1872 een
week of acht na het overlijden van vader Klaas Jager
(VIIIa). Johanna trekt in bij Arend.
Vader Klaas kan nu nog slechts afkeurend naar beneden
gekeken hebben, vanwege al die hartstocht. Ja,
opnieuw een onverwachte blije gebeurtenis. Johanna
bevalt van een kind in huis nr. 2; helaas overlijdt het bij
de geboorte.
Het moet een levendige bedoening zijn geworden. In dit
huis worden nog eens drie kinderen geboren, waarvan
er nog één overlijdt bij de geboorte. In 1880 vertrekken
zij naar Heteren.
Over de relatie met Marinus is niets bekend. Marinus is
al overleden als Arend trouwt. Nee, Arend had meer op
met zijn jongere zusjes. Bij zijn huwelijk is zwager Jan
Willem Franken getuige, de kersverse echtgenoot van
Maria Jager. En op dezelfde dag trouwt zijn andere zus
Wilhemina Mouritsia.
Maria Jager (VIIIa,7)
Wat hebben de Jagers toch met het logement in Lakemond?
Neem nu Maria Jager. Zonder twijfel heeft Maria met het
logement te maken; vermoedelijk heeft ze er zelfs
gewerkt als dienstmeid. Zij is geboren in Opheusden op
16 januari 1844 75 en zij trouwt 14 november 1871 met
Jan Willem Franken 76 , zoon van Simon Andries Franken
en Aaltjen Schut, de weduwe van het amoureus contact
met Teunis Jager. Jan Willem is van Marinus Jager dus
zowel aangetrouwde neef als zwager! Zie het schema in
het volgende hoofdstuk.
Wij kijken op van haar ongeletterheid want al haar
broers en zuster kunnen schrijven. Haar huwelijks akte
kan ze niet ondertekenen, zelfs niet met een kruisje.
Het kind dat Jan Willem in Lakemond verwekt bij Maria,
met de namen Simon Andries Franken (junior dus) en
dat is geboren in Opheusden 26 april 1872 77 , komt ter
wereld in huis nr. 2 onder het dak van wijlen Klaas
Jager. Weer een vroegtijdige bijslaap. Het jonge stel
heeft geen eigen woonruimte; Franken zit namelijk nog
in het leger bij een regiment veldartillerie in Utrecht.
Naar de invloed van Maria op Marnius is het gissen.
Maria was 9 jaar jonger dan hij. Teunis of Marinus hebben
Maria misschien een dienstje bezorgd op het logement.
Dus waarschijnlijk heeft Marinus juist Maria beïnvloed
en niet andersom.
Wilhelmina Mouritsia Jager (VIIIa,8)
Wilhelmina is geboren in Opheusden op 10 februari
1847 78 ; zij is dus 12 jaar jonger dan Marinus. Wij stellen
ons daarom van haar invloed op hem niet al te veel voor.
Mogelijk heeft zij meer op met haar broer Arend net als
haar zus.

Eindnoten H. 6 5-18
Eindnoten H. 5 (Jager in de Betuwe)
1 Ondermeer: Oprechte Haarlemse Courant 1 september 1803, Staatkundig dagblad van het departement van den
Boven-IJssel, 31 maart 1812.
2 Middelburgsche Courant 11 december 1770.
3 GAA, toegang 0186, protocollen op de akten van bezwaar, RNB inv. 252, folio 457v.
4 Oprechte Haarlemsche Courant 1 augustus 1807.
5 Koninklijke Courant 28 juli 1808.
6 Herdenk, blz. 21.
7 Nederlandsche Staatscourant 8 juli 1828.
8 Arnhemsche Courant 12 november 1814.
9 Oprechte Haarlemse Courant 3 februari 1807. Het komt merkwaardig over om helemaal in het verre Haarlem een
schoolmeester te zoeken. Echter deze kende een landelijke verspreiding.
10 Genealogie Jager uit Opheusden, 1988. Overzicht van het in oorsprong Betuwse geslacht Jeger, later Jager en de tak
Den Hartog Jager.
11 Sedert 1580 moest een huwelijk gesloten worden door de magistraat. In de stad liet het bestuur zich vertegenwoordigen
door de huwelijkscommissaris. In de praktijk werd hierna nog een kerkelijk huwelijk gesloten. Op het platteland
was de dominee van de Nederduits Gereformeerde kerk daartoe gerechtigd door de ambtman. Hier viel in feite het
burgerlijk en kerkelijk huwelijk probleemloos samen. Het leidde overigens wel eens tot aparte taferelen wanneer een
dissidente predikant, die door de Classis was ontheven van zijn rechten, onder steun van de dorpsbevolking en de
kerkenraad, nog meende in zijn recht te staan. Geboorte, doop en dood werden opgetekend door de kerk. Dat ging
tot 1811 buiten de overheid om. Na 1811 nam de overheid het monopolie op de registratie van geboorte, huwelijk en
overlijden op zich. Ten tijde van de Bataafse republiek en het Koninkrijk Holland (1796-1811) gold op het platteland
het regime van de huwelijkscommissaris, een soort voorloper van de ambtenaar van de burgerlijke stand.
12 GAA toegang 0186, RNB inv. 253, folio 184v.; idem inv. 253, folio 228v.; idem inv. 254, folio 118; idem 254, folio
136v.; idem inv. 247, folio 463v., idem inv. 247, folio 474; idem inv. 247, folio 538; idem inv. 248, folio 61.
13 GAA, toegang 0176, RBS Kesteren, inv. 1014.2, blz. 11.
14 James Gordon was generaal-majoor van een regiment Schotten, in dienst van de Republiek.
15 Klaas Jager, geb. vóór 1729, overl. vóór 1787, tr. 28 oktober 1759 Evertje Stoffelen van het Klooster, geb. ca 1733,
overl. 29 september 1808. Alle data in Opheusden.
16 Dirk den Hartog, geb. ca 1725, tr. 30 juli 1752 Maria Pendraat.
17 GAA, RBS inv. 1020, aangegeven lijken te Opheusden, Kesteren, Meerten, Aalst en Ommeren, overleden op 21
januari 1809 Gijsbert Jager, 45 jaar, laat twee kinderen achter. Idem inv. 1019, Nederduits Gerformeerde kerk te
Opheusden, overlijden en begraven 1802-1811, Gijsbert Jager begraven op 27 januari 1809, 45 jaar, woonplaats
Kesteren, gehuwd, laat kinderen achter.
18 GAA, toegang 0186, protocollen op de akten van bezwaar, RNB inv. 254, folio 208; RNB inv. 264, folio 76; RNB inv.
248, folio 91.
19 Hendrik Jager, geb. 22 februari 1774, overl. Kesteren 12 juli 1844, tr. 7 mei 1807 Adriana van Scharenburg (Scharrenburg),
geb. 22 april 1774, overl. Kesteren 26 maart 1853. Overige plaatsen Opheusden.
20 Johannes (Jan) den Hartog, geb. 17 december 1759, overl. 7 mei 1839, tr. Oosterhout 28 juni 1799 Hendrina van den
Toorn, geb. 31 augustus 1776, overl. 5 november 1851. Overige plaatsen Opheusden.
21 RAR, toegang 0926 gemeentebestuur Kesteren, inv. 740 bevolkingsregister, wijk Opheusden, nr. 136.
22 BS Kesteren 1855, overlijdens, akte 14.
23 De dienstplicht was niet persoonlijk. De mogelijkheid bestond zich bij de inloting door een remplaçant (plaatsvervanger
die niet dienstplichtig was) te laten vervangen, waarvoor bedragen van enkele honderden guldens aan de vervanger
moest worden betaald. Remplacering geschiedde op basis van een bij notariële akte gesloten contract. Een
tweede mogelijkheid was de dienst te laten waarnemen door een nummerwisselaar, een vrijgelote dienstplichtige met
een lotingsnummer hoger dan het getal dat aan het district opgelegde contingent groot was, nam dan de plaats in van
een ingelote dienstplichtige met een lager lotingsnummer, uit dezelfde lichting en gemeente.
24 Bijvoorbeeld: BS Kesteren 1838, overlijdens, akte 1. BS Breda 1837, overlijdens, akte 379. De Kesterense Jan van de
Perk stierf in Breda in een militaire ziekenzaal op 2 december 1837. Hij was kanonnier bij de 3 de compagnie bij het
bataillon vrijwillige artilleristen. Of Jacob Jager, eveneens overleden in Breda op 16 december 1837 (BS Breda 1837,
overlijdens, akte 388).
25 BS Kesteren 1828, geboorten, akte 62.
26 RAR, toegang 0926 gemeentebestuur Kesteren, inv. 784 bevolkingsregister, volkstelling 1829, wijk Kesteren, huizen
28-31.
Idem, inv. 742, bevolkingsregister 1849-59, in huis nr. 29 wonen dan bakker Cornelis van Doorn x winkelierster Clara
Pendraat en een hele stoet aan inwonende bakkers die blijkbaar in de zaak werken.
27 Kerkarchief Ned. Herv. kerk Opheusden. ‘Lidmatenboek aanvangend anno 1835’, blz. 4.
28 De Opheusdenaar Jacob Pendraat, pachter van de tabakswaag, wordt in 1765 veroordeeld wegens het gebruik van
ondeugdelijke gewichten. GAA toegangsnummer 0186, RNB, inv. 252, folio 257v.
29 Let op de nuancering eigenaar / bewoner. De volkstellingen van 1829 en 1839 vermelden wie er achter een deur
woont. Dat hoeft niet persé de eigenaar van het huis te zijn. In één huis kunnen meerdere gezinnen wonen, al of niet
met een eigen genummerde deur. Het kadaster van 1832 werkt anders. Dat noteert de eigenaar. Die is niet persé de
bewoner.
30 In 1829 woont hier de rietdekker Cornelis Jansen. Het kadaster van 1832 vermeldt dat het huis is ‘geroyeerd’ uit de
lijst, m.a.w. het is afgebroken.
31 Met het recht van opstal heeft iemand het recht om op een onroerend goed van een andere persoon gebouwen of
beplantingen in bezit te hebben. Doorgaans wordt dit recht gevestigd wanneer de huurder van grond daarop een
gebouw plaatst. Zonder dit recht zou de opstal eigendom worden van de eigenaar van de grond.
32 Eigenaar J. Timmermans uit Zevenaar is de vernederlandsing van Joannes Zimmermans, geb. en ged. (RK) Kevelaar
28 juni 1782, schoenmaker, handelaar, tapper, winkelier, overl. Zevenaar 14 september 1857, z.v. Joannes Josephus
Zimmermans en Maria Helena Nielen. Timmermans is weduwnaar van Maria Geertruida Noldus, woont in Zevenaar

5-19 Eindnoten H. 5
en trouwt in Arnhem (akte 3) 10 februari 1814 met Joanna Martina van Brienen, dienstmeid in Arnhem, geb. Lakemond,
ged. Indoornik (RK) 27 maart 1791 (haar doopinschrijving noemt als geboorteplaats Lakemond en geen
Opheusden zoals haar trouwakte beweert!), overl. na 1850, d.v. Marten van Brienen en Joanna Ortsen. Het laat zich
denken dat de grond oorspronkelijk in bezit was van de familie Van Brienen.
33 Willem van Brink is zoon van Arien van Brink x Yda Jager (VI,c).
34 BS Kesteren 1825, overlijdens, akte 12.
35 BS Rotterdam, geboorten 1815, akte 29, Johannes de Vletter, geb. Rotterdam 6 januari 1815, z.v. Willem de Vletter,
zeilenmakersknecht en Geertrui Forree.
36 Met dank aan het transcript van Gihonbron, blz. 4 e.v.
37 Men kan zich werkelijk afvragen of deze plechtstatige woorden wel uitgesproken zijn op het moment van de grote
paniek die op dat moment ontstond.
38 Jan Willem Arendts, wethouder en steenfabrikant, geb. Utrecht 1 october 1814, overl 1902, tr. Kesteren 17 december
1840 met Gerrigje Pallada, geb. Vreeswijk 9 augustus 1808 (weduwe van Hendrik Breunis van Gendt de Leeuw,
overl. Kesteren 25 augustus 1834, een der oprichter van de steenfabriek). Wonen in 1829 in Opheusden. Zie RAR,
toegang 0926 gemeentebestuur Kesteren, inv. 740 bevolkingsregister, wijk Opheusden, nr. 194.
39 Derk Wevers, geb. Opheusden 5 maart 1827, de toekomstige zwager van Marinus Jager.
40 Herdenk, blz. 27 e.v.
41 BS Kesteren 1838, overlijdens, akte 4. Overleden Arien van de Waard in huis nr. 47 te Kesteren.
42 Kuiper, blz. 683 e.v.
43 BS Heteren 1835, geboorten, akte 15.
44 In 1811 werd in Nederland onder Franse overheersing de nationale dienstplicht ingevoerd: de conscriptie. Nadat in
1813 de onafhankelijkheid uitgeroepen was, werd het Reglement van Algemene Volkswapening, Landstorm en
Landmilitie vastgesteld. De Nederlandse strijdmacht werd samengesteld uit een Landstorm (verdediging van de eigen
omgeving) en een Landmilitie (verdediging van het vaderland). Voor buitenlandse acties kon de "armee" ingezet
worden. Hierin konden ook buitenlanders dienst nemen. Op lokaal niveau opereerde tot 1901 de schutterij, na die
datum werd deze vervangen door de landweer.
De grondwet van 1814 bracht een reorganisatie binnen de strijdkrachten. Op elke 100 inwoners zou voortaan één
militielid worden aangewezen. Nederland werd daarvoor verdeeld in militiedistricten. Ieder militiedistrict was
opgedeeld in tien kantons. Het lukte vaak niet binnen één kanton genoeg vrijwilligers te vinden voor de militie. Het
aantal recruten werd in dat geval aangevuld met lotelingen. Op 27 februari 1815 verscheen de eerste militiewet. De
landmilitie heette nu Nationale Militie en bestond uit ongehuwde mannen tussen de 18 en 22 jaar die vrijwillig in dienst
gingen. Ook de Nationale Militie moest door loting op volle sterkte gebracht worden.
De dienstplicht bedroeg in de jaren tachtig van de 19 de eeuw vijf jaar. De lichtingen van 1882 en 1883 waren zes jaar
dienstplichtig. Vanaf de lichting van 1884 was die tijd zeven jaar. Deze diensttijd hield in dat de mannen zo’n één tot
anderhalf jaar werkelijk in dienst waren, na die tijd gingen zij met groot verlof en moesten daarna nog zo’n twee keer
een week of vijf tot zes op herhaling.
Of je in dienst moest, werd beslist door het lot. De loting vond per gemeente plaats in de hoofdplaats van het kanton.
Dit lotingssysteem bleef bestaan tot 1938. Een klein deel van de militieplichtigen nam vrijwillig dienst, een ander deel
kreeg vrijstelling en de overgebleven mannen werden door het lot aangewezen. Een laatste mogelijkheid om niet
daadwerkelijk in dienst te moeten, was iemand anders in plaats te laten gaan. Dit kon tot 1898. Na die datum werd de
dienstplicht persoonlijk.
Vervanging kon op twee manieren. Ten eerste door een nummerverwisselaar. Dit was een uitgelotene uit dezelfde
lichting. Daarnaast kon je een plaatsvervanger ofwel remplaçant aanwijzen. Deze man had niet aan de loting
deelgenomen en nam vrijwillig dienst. Van de plaatsvervanging moest een notariële akte opgesteld worden. Een
plaatsvervanger of een nummerverwisselaar kreeg je niet voor niets. Er moest een flink bedrag neergeteld worden.
Het stellen van een plaatsvervanger leverde een vrijstelling op "wegens broederdienst" voor de opvolgende broer. Dit
gold niet voor een nummerverwisselaar. Maar voor de plaatsvervanger zélf gold níet dat zijn broer vrijgesteld werd,
maar voor de broer van de nummerverwisselaar weer wel. Daarom vroeg een plaatsvervanger veel meer geld voor
zijn diensten.
45 Kerkarchief Ned. Herv. kerk Opheusden. Lidmatenboek aanvangend anno 1835, blz. 69.
46 Men leidt dat af aan het aantal belijdenissen: 1840-50 De Jongh van Arkel 83 belijdenissen, 1850-60 Felix, Van Herwaarden,
Knap en Den Boer 200 belijdenissen.
47 RAR, toegang 0926 gemeentebestuur Kesteren, inv. 743 bevolkingsregister 1849-59, wijk Opheusden, huis nr. 2. In
Overasselt wordt Marinus Jager overigens niet gevonden.
48 BS Kesteren 1859, huwelijks aankondigingen en afkondigingen, akte 40.
49 BS Kesteren 1859, huwelijks aankondigingen en afkondigingen, akte 42 en 44.
50 Willem Pieter van der Zande, geb. Kesteren 13 juni 1800, overl. Kesteren 11 maart 1882, z.v. Gerrit van der Zande en
Johanna Maria Compagne. Hij was getrouwd met Mechteld van Doorn en burgemeester van oktober 1830 tot februari
1880. Gerrit van der Zande was hiervoor burgemeester. Mechteld, geb. Kesteren 24 januari 1807, is d.v. Jan van
Doorn en Anna Catharina van den Brink.
51 Misschien gebruikte het gemeentebestuur het ambtshuis te Kesteren, destijds een bekende herberg waar voorheen
het ommegaande gericht logeerde, voor vergaderingen en trouwerijen.
52 Omstreeks 1883 is de bestuurszetel van de gemeente Kesteren verplaatst naar Opheusden. Dit gebeurde op verzoek
van de toenmalige burgemeester Willem Carel Tack. Dit had te maken met de onrust in Opheusden door de kerkelijke
afscheidingen die in die periode veel aandacht vergden.
53 Notaris mr. Elias Dutry van Haeften (geb. Haeften 14 mei 1831, overl. Haeften 17 juli 1877). Mogelijk is deze notaris
voor Klaas Jager te jong, van te chique komaf en te ontoegankelijk. Elias is getrouwd met de al even chique jonkvrouwe
Charlotte Françoise Philippine Frederique de Mey van Streefkerk, geb. te Lienden (huis Kermestein) 8 juli
1831.
54 De onenigheden krijgen ruim 20 jaar later een vervolg. De kwestie begint met zeggenschap over het kerkgebouw,
vervolgens over de kerkgoederen en eindigt met kerkscheuring in 1888. Zie Herdenk, blz. 63 met eindnoten. In de
aanloop naar de kerkscheuring zijn twee kinderen van Klaas Jager (VIIIa) betrokken. Zij zitten in het kamp van de
rechtzinnige Wouter Geurts Azn. Wouter Geurts is sigarenfabrikant die boerderij de Tol aan de Dalwagenseweg

Eindnoten H. 6 6-20
bewoont. Dit is niet de Wouter Geurts Jzn. die getrouwd is met Anna Catharina Jager, dochter van Dirk Jager Gzn
(VIIIb). Klaas’ zonen Arend (IXd) en Derk (IXa) moesten zich verantwoorden voor oogstvernieling. Ook achterneef Jan
Jager (VIIc, 4a) en de Bennekomse Teunis Stunnenberg (getrouwd met achternicht Johanna Jager, VIIc,4b) zijn
betrokken. Alle vier worden veroordeeld tot twee maanden gevangenis. In hoger beroep wordt de straf teruggebracht
tot 14 dagen. Op advies van burgemeester Willem Pieter van der Zande wordt geen gratie verleend. De vier hebben
naast 31 anderen hun straf uitgezeten in de gevangenis te Tiel. Wanneer de afgescheiden kerk enige vorm krijgt treft
men onder de lidmaten o.a. Klaartje Jager (IXa,4) aan en haar man Johannes Eerbeek, alsmede Johannes en Derkje
Wevers, neef en nicht van de overleden Johanna Wevers. De scheidslijn tussen vrijzinnigen en rechtzinnigen loopt
dus dwars door families heen. Er zijn de auteur kleinkinderen van Marinus Jager Kzn. (IXb) bekend die het etiket
rechtzinnig verdienen terwijl zij hun hele leven al in de stad Nijmegen wonen. Mogelijk kwam dat uit de hoek van Hendrica
Maria Heijungs die als kind uit een ‘hersteld gezin’ kwam en daar bovenop nog eens een stichtelijke heropvoeding
in de Heldringstichting kreeg.
55 Erens, blz 28. Hendriena van de Toorn, geb. 31 augustus 1776, overl. Opheusden 5 november 1851.
56 Klaas Ramkema (geb. Lemmer 12 januari 1806, overl. Kesteren 14 september 1872, BS Kesteren 1880, overlijdens,
akte 63, met pensioen ca. 1876) was dorpsveldwachter in Opheusden. Hij is de opvolger van Johannis Gerritsen
(geb. Rozendaal ca. 9 juli 1787, overl. Kesteren 18 januari 1872, BS Kesteren 1872, overlijdens, akte 3). Ramkema
wordt opgevolgd door Derk Jan Gerhardus Mechtelinus Coops (geb. Millingen 3 mei 1851 Millingen, overl. Culemborg
29 juni 1906, per 1 juni 1876 ingekomen in Opheusden vanuit Nijmegen, vertrokken 23 mei 1878 naar Wageningen.
57 BS Kesteren 1859, geboorten, akte 74.
58 Kadastraal perceel 327. In 1829 is het huisnr. 40, in 1839 nr. 41.
59 RAR, toegang 0926 gemeentebestuur Kesteren, inv. 749 bevolkingsregister 1859-79, wijk Kesteren, blz. 109, letters
A-R.
60 RAR, toegang 0926 gemeentebestuur Kesteren, inv. 750 bevolkingsregister 1859-79, wijk Opheusden, blz. 409,
letters S-Z.
61 Kerkarchief Ned. Herv. kerk Opheusden. Dopen 1835-1888, blz. 69.
62 BS Kesteren 1861, overlijdens, akte 32.
63 BS Kesteren 1862, overlijdens, akte 70.
64 Kerkarchief Ned. Herv. kerk Opheusden. Lidmatenboek aanvangend anno 1835, blz 76.
65 BS Kesteren 1830, geboorten, akte 59.
66 Om onduidelijke redenen is in 1849 de behoefte aan soldaten erg groot. Vergelijk: Broer Derk Jager opgeroepen voor
de Kesterense lichting van 1851. Hij wordt ingeloot op nr. 90 en niet opgeroepen. Broer Marinus Jager, lichting 1854,
ingeloot op nr. 16, dient bij het 8 ste regiment infanterie. Broer Klaas, opgeroepen voor de lichting van 1857, loot in met
nr. 10 en gaat pas na vijf jaar met grootverlof. Broer Arend Jager krijgt in 1859 de oproep en wordt ingeloot op nr. 27
maar bleef buiten oproeping.
67 BS Heteren 1863, huwelijken, akte 23.
68 BS Kesteren 1832, geboorten, akte 31.
69 BS Doorwerth 1860, huwelijken, akte 3.
70 BS Kesteren 1838, geboorten, akte 23.
71 De plaats Hemmen, waar van zijn toekomstige echtgenote woont, kan niet bedoeld zijn. De mairie Hemmen in de
jaren 1811-1813 groeide uit tot de gemeente Hemmen in de jaren 1814-1817. De gemeente omvat naast Hemmen
ook de dorpen Andelst, Indoornik, Lakemond en Randwijk en Zetten. De heer van Hemmen verzet zich met succes
tegen inlijving bij het nieuw in te stellen schoutambt Valburg en biedt aan voor de kosten te betalen. Vanaf 1 januari
1818 wordt het schoutambt Hemmen ingesteld, dat slechts uit het dorp Hemmen bestaat. In 1825 wordt het schoutambt
opgeheven en gaat verder als gemeente Hemmen tot 1955. De gemeente Hemmen wordt 1 juli 1955 opgeheven.
Het grootste gedeelte wordt bij de gemeente Valburg gevoegd, een klein gedeelte bij Dodewaard.
72 BS Hemmen 1863, overlijdens, akte 7.
73 Een 18 de eeuwse gesloten standertmolen aan de Stenenkamerstraat 33 te Herveld, gerestaureerd in 1969.
74 BS Kesteren 1840, geboorten, akte 62.
75 BS Kesteren 1844, geboorten, akte 2.
76 BS Kesteren 1871, huwelijken, akte 12.
77 BS Kesteren 1872, geboorten, akte 28.
78 BS Kesteren 1847, geboorten, akte 3.