Archeologische verwachtingskaart Gemeente Maasdonk

© 2010 Opdrachtgever en Past2Present. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door 

middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze ook, daaronder mede begrepen gehele of gedeeltelijke bewerking van het 

werk, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Opdrachtgever en Past2Present. 

Archeologische verwachtingskaart 

Gemeente Maasdonk 

Past2Present rapport 511

Archeologische verwachtingskaart Maasdonk 

i.o.v.: gemeente Maasdonk 

Past2Present-Rapport 511 

Past2Present-Project 1176 

Versie 0.3 

Datum 22-08-2010 

Contactpersoon Drs. S.M. van Roode 

Past2Present 

Pelmolenlaan 12-14 

3447 GW Woerden 

Telefoon + 31 (0)348 – 437787 

Fax + 31 (0)348 – 437789 

e-mail s.vanroode@past2present.nl 

Actie Versie Actor Datum 

Controle kwaliteit 

Paraaf senior 

archeoloog 

0.1 AVAJ Bosman 22-08-2010 

Archeologische verwachtingskaart gemeente Maasdonk 

2

1 Inleiding _______________________________________________________ 5 

1.1 Algemeen ___________________________________________________ 5 

1.2 Doelstelling__________________________________________________ 5 

1.3 Leeswijzer __________________________________________________ 5 

2 Bronnen en methodiek _____________________________________________ 7 

2.1 Inleiding ____________________________________________________ 7 

2.2 Nadere toelichting op bronmateriaal landschappelijke inventarisatie_____ 7 

2.3 Nadere toelichting op bronmateriaal archeologische inventarisatie ______ 8 

2.4 Nadere toelichting op bronmateriaal historische kernen_______________ 9 

2.5 Beperkingen van het gebruikte bronmateriaal ______________________ 9 

3 De gebiedsbeschrijving ___________________________________________ 10 

3.1 Inleiding ___________________________________________________ 10 

3.2 Geo(morfo)logie en bodem ____________________________________ 12 

3.2.1 Geologie______________________________________________ 12 

3.2.2 Geomorfologie _________________________________________ 14 

3.2.3 Bodem _______________________________________________ 15 

4 Archeologisch kader en de archeologische vindplaatsen ___________________ 19 

4.1 Inleiding ___________________________________________________ 19 

4.2 Bewoningsgeschiedenis _______________________________________ 19 

4.3 Bekende archeologische vindplaatsen____________________________ 20 

4.4 Conclusie __________________________________________________ 31 

5 Historische kernen _______________________________________________ 32 

5.1 Opzet van het deelonderzoek __________________________________ 32 

5.2 Geffen_____________________________________________________ 34 

5.2.1 Inleiding en geschiedenis ________________________________ 34 

5.2.2 dorpsonwikkeling_______________________________________ 35 

5.2.3 Opbouw van de verwachtingskaart met betrekking tot de kern van 

Geffen _______________________________________________ 38 

5.3 Nuland ____________________________________________________ 40 


5.3.2 dorpsontwikkeling ______________________________________ 42 

5.3.3 Opbouw van de verwachtingenkaart met betrekking tot de 

historische kern van Nuland ______________________________ 44 

5.4 Vinkel 46 


5.4.2 dorpsontwikkeling ______________________________________ 47 

5.4.3 Opbouw van de verwachtingenkaart met betrekking tot de 

historische kern van Vinkel _______________________________ 48 

6 Bepaling van de archeologische verwachting____________________________ 49 

6.1 Het principe van een verwachtingenkaart_________________________ 49 

6.2 Vestigingsfactoren en locatiekeuze ______________________________ 49 


3

6.2.1 Jagers, vissers en verzamelaars ___________________________ 50 

6.2.2 Landbouwers __________________________________________ 51 

6.3 Landschapstypes in de gemeente Maasdonk ______________________ 52 

6.3.1 Inleiding______________________________________________ 52 

6.3.2 Zone 1: De Dekzandruggen ______________________________ 52 

6.3.3 Zone 2: De Rivierkom ___________________________________ 53 

6.3.4 Zone 3: De Dekzandvlaktes_______________________________ 53 

6.3.5 Zone 4: Het Beekdal ____________________________________ 53 

6.3.6 Verwachtingsmodel _____________________________________ 53 

6.4 Opbouw van de kaart ________________________________________ 54 

6.4.1 Bodemverstoringen _____________________________________ 54 

6.4.2 Archeologische onderzoeken______________________________ 54 

6.5 Beperkingen van het verwachtingsmodel _________________________ 56 

7 Bronnen _______________________________________________________ 57 

8 Verklarende woordenlijst __________________________________________ 63 

9 Catalogus______________________________________________________ 64 

Dateringen archeologische perioden ____________________________________ 68 


4

1 Inleiding 

1.1 ALGEMEEN 

1.2 DOELSTELLING 

1.3 LEESWIJZER 

De gemeente Maasdonk heeft Past2Present gevraagd om voor het gemeentelijk 

grondgebied een archeologische verwachtingskaart te vervaardigen. Deze kaart zal 

in de toekomst als basis dienen voor het gemeentelijk archeologisch beleid. 

Voor de gemeente Maasdonk bestond tot op heden nog geen overzicht van de 

bekende archeologische gegevens en de archeologische verwachtingen met 

betrekking tot het bodemarchief. Wil de gemeente echter de archeologie inpassen 

in ruimtelijke planvorming of binnen het opstellen van gemeentelijk beleid, dan is 

inzicht in de te verwachten archeologische waarden essentieel. 

Aan de gebieden met bekende en verwachte archeologische waarden die op basis 

van de kaart gedefinieerd worden kunnen beleidsadviezen worden gekoppeld. Zo 

dient de kaart als handvat voor de inpassing van archeologie in de planvorming. 

De archeologie wordt zo al in een vroeg stadium meegewogen, waardoor de kans 

dat tijdens de uitvoering onverwacht archeologische resten gevonden worden veel 

kleiner wordt. 

Het doel van het onderzoek is om voor de gemeente Maasdonk een archeologische 

verwachtingskaart te vervaardigen. Deze kaart dient om bij toekomstige 

planvorming en planuitvoering inzicht te verschaffen in de aanwezigheid en het 

karakter van archeologische resten. 

De hier gepresenteerde kaart is opgebouwd uit drie delen: 

- toelichting bij de archeologische verwachtingskaart 

- de Archeologische verwachtingskaart 

- de vindplaatscatalogus 

In de toelichting wordt de opzet van het onderzoek en de opbouw van de 

verwachtingskaart besproken. Hoofdstuk 2 beschrijft de onderzoeksmethode en de 

gebruikte bronnen. In hoofdstuk 3 wordt het onderzoeksgebied beschreven waarbij 

wordt ingegaan op de geomorfologische, geologische en bodemkundige 

eigenschappen van het grondgebied. In hoofdstuk 4 worden de reeds bekende 

archeologische vindplaatsen besproken. Hoofdstuk 5 behandelt de theoretische 


5

onderbouwing voor het opstellen van het verwachtingsmodel. Op grond hiervan 

worden de verschillende archeologische verwachtingszones gedefinieerd en 

worden de verwachtingen toegelicht. 

De archeologische verwachtingskaart is als bijlage meegeleverd op een schaal 

1:10.000. De nu geleverde kaart is een concept die na bespreking met de 

gemeente nog verfijnd en aangepast zal worden. 

Ook als bijlage is een catalogus opgenomen met de binnen de gemeente bekende 

vindplaatsen. 

De datering van archeologische en geologische perioden zijn opgenomen in tabel 1 

en in een verklarende woordenlijst achterin dit rapport. 


6

2 Bronnen 

2.1 INLEIDING 

en methodiek 

Het onderzoek is uitgevoerd in een aantal fasen, die uiteindelijk hebben geleid tot 

een archeologische verwachtingskaart voor het grondgebied van de gemeente 

Maasdonk. Hieronder wordt de gevolgde procedure beschreven: 

1. Inventarisatie van bekende archeologische, historische, geologische en 

bodemkundige gegevens; 

2. Analyse van de gegevens en het maken van een concept archeologische 

verwachtingskaart; 

3. Bespreking van de conceptkaart met de gemeente, lokale amateur 

archeologen; 

4. Het vervaardigen van de definitieve archeologische verwachtingskaart. 

Voor het maken van een archeologische verwachtingskaart voor de gemeente 

Maasdonk is in eerste instantie begonnen met het samenstellen van een database 

met alle bekende archeologische vindplaatsen. Ook is tijdens deze fase informatie 

verzameld over het onderzoeksgebied door het bestuderen van archeologische 

literatuur, bodemkundige- en geomorfologische kaarten, hoogtemodellen etc. 

Op basis van het opgeschoonde gegevensbestand en de verzamelde informatie 

over het onderzoeksgebied is per landschappelijke eenheid de archeologische 

verwachting opgesteld. De kaart geeft een beeld van de huidige situatie ten 

aanzien van archeologie en geeft een vlakdekkend inzicht in de (verwachte) 

dichtheid van archeologische vindplaatsen binnen het grondgebied van de 

gemeente. 

De conceptkaart is voorgelegd aan en besproken met de gemeente en lokale 

amateur-archeologen. 

2.2 NADERE TOELICHTING OP BRONMATERIAAL LANDSCHAPPELIJKE 

INVENTARISATIE 

Ten behoeve van de analyse van het landschap zijn de volgende gegevens 

gebruikt: 

- de bodemkaart van Nederland 

- de geomorfologische kaart van Nederland 

- de geologische kaart van Nederland 

- het Actueel Hoogtebestand Nederland 


7

- historische kaarten 1 

- historische plattegronden 2 

- luchtfoto’s en satellietbeelden 3 

Voor dit onderzoek is in Maasdonk gebruik gemaakt van een aantal bodemkundige 

en geologische studies in de vorm van kaarten met hun bijlagen. Opgemerkt moet 

worden dat de verwachting is gebaseerd op kaarten met een schaal van 1:50.000, 

terwijl de verwachtingskaart een schaal van ca. 1:25.000 heeft. Dit betekent een 

zekere mate van vertekening in de archeologische verwachtingen. De kaart is 

daarom nog geherinterpreteerd en bijgesteld aan de hand van het gedetailleerde 

Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN). 

Bodemverstoringen zijn in kaart gebracht aan de hand van gegevens afkomstig 

van de provincie Noord-Brabant en een controle daarop door middel van het AHN. 

2.3 NADERE TOELICHTING OP BRONMATERIAAL ARCHEOLOGISCHE 

INVENTARISATIE 

Voor het maken van de archeologische verwachtingskaart zijn de reeds bekende 

gegevens uit de gemeente Maasdonk geïnventariseerd. De gegevens voor de 

conceptkaart zijn afkomstig uit het ARCHeologisch Informatie Systeem (ARCHIS II) 

van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Tevens is lokale 

gebiedskennis verworven. 

De uit ARCHIS afkomstige dataset is bewerkt. Dit is om een aantal redenen 

noodzakelijk: 

- Het basiselement in ARCHIS is een zogenaamde waarneming. Het kan dus zijn 

dat van een vindplaats meerdere waarnemingen afkomstig zijn. De waarnemingen 

zijn, indien ze binnen een straal van 50m liggen samengevoegd tot vindplaatsen. 

- Daarnaast zijn losse vondsten, die niet aan een duidelijk vindplaatstype 

(nederzetting, kampement, grafveld, infrastructuur etc.) toe te wijzen zijn, eruit 

gefilterd. Een losse vondst zegt namelijk niets over locatiekeuze en levert dus voor 

de verwachtingskaart geen informatie op. 

- Het is zo dat op veel vindplaatsen resten uit meerdere perioden gevonden zijn. 

Een locatie is door de tijd dan meerdere malen in gebruik geweest. De betreffende 

locatie was dus heel aantrekkelijk. In een statistisch model telt de vindplaats net zo 

vaak mee als hij bewoond is geweest. 

- Waarnemingen met een precisie ‘0’, waarvan de locatie op 1 km nauwkeurig ia, 

zijn er uitgefilterd. 

Om een duidelijk overzicht te krijgen van de onderzoeksgeschiedenis van het 

gebied en de samenhang hiervan met de ruimtelijke spreiding van de vondsten is 

een kaart vervaardigd met de tot nu toe uitgevoerde archeologische onderzoeken. 

Aan deze kaart hangt een database waarin is opgenomen wie de uitvoerder was, 

de locatie, type onderzoek, een eventuele datering en korte beschrijving. 

1 

Bijvoorbeeld de kadastrale kaarten, de Bonnebladen, de Tranchotkaarten en de (militaire) 

topografische kaarten van na 1830. 

2 

Bijvoorbeeld kaarten van Van Deventer en Blaue. 

3 

Bijvoorbeeld RAF en USAAF foto’s uit 1940-1945, en Google Earth. 


8

2.4 NADERE TOELICHTING OP BRONMATERIAAL HISTORISCHE KERNEN 

Voor de historische kernen is allereerst de contour gehanteerd zoals die is 

opgenomen in Archis. Daarnaast zijn de kadasterkaarten van 1811-1832 gebruikt , 

de Bonnebladen en overige historische kaarten. 4 Vanaf de oudste kadasterkaarten 

worden wegpatronen, huizen en verkavelingen voor het eerst nauwkeurig 

ingemeten en op kaart aangegeven, waardoor deze kaarten met een grote mate 

van betrouwbaarheid zijn over te zetten naar huidige topografie. Oudere kaarten 

vertonen vaak grotere afwijkingen, zijn vertekend of geven alleen een globale 

situatie weer. Bij bestudering van deze kaarten is voornamelijk gekeken naar oude 

veldnamen, infrastructuur, de ligging van nu verdwenen kastelen en schansen, en 

de uitbreidingen van de verschillende kernen. Bij dit onderdeel is grote steun 

ontvangen van de lokale deskundigheid. 

2.5 BEPERKINGEN VAN HET GEBRUIKTE BRONMATERIAAL 

De verwachtingenkaart is voornamelijk gebaseerd op bureauonderzoek. Daarbij is 

uitgegaan van de meest gedetailleerde informatie. Een aantal kanttekeningen blijft 

echter op zijn plaats. 

In principe is het mogelijk om in zeer groot detail het landschap te reconstrueren 

en om uitputtend aanvullende archeologische en historische informatie te zoeken. 

De benodigde investering in tijd en geld is dan echter aanzienlijk, en het is de 

vraag of dit ook altijd noodzakelijk is. In het algemeen hechten professionele 

archeologen een groot belang aan een hoog detailniveau van een 

verwachtingskaart. Immers, door het vergroten van het detailniveau kan veel 

specifieker een strategie worden bepaald voor het doen van archeologisch 

onderzoek. Voor het vaststellen van een gemeentelijk archeologiebeleid is het 

echter niet direct noodzakelijk om tot een hoog detailniveau te gaan. Als de kaart 

in grote lijnen aangeeft wat de archeologische verwachting is, dan kan bij 

planvorming eventueel alsnog besloten worden om voor deelgebieden meer 

gedetailleerde verwachtingen op te stellen. 

Daarnaast blijft een marge van onzekerheid bestaan over de compleetheid van het 

archeologische gegevensbestand. In Maasdonk zijn er uitgebreide agrarische 

gebieden. Gebrek aan (recente bouw)activiteiten in dit landschap leidt er toe dat er 

niet of nauwelijks archeologische vondsten in enige context zijn gedaan. Het is 

daardoor moeilijker de bewoningsgeschiedenis van het oude landschap te 

reconstrueren aan de hand van daadwerkelijke archeologische gegevens. 

4 Zie de literatuurlijst voor een overzicht 


9

3.1 INLEIDING 

3 De gebiedsbeschrijving 

Het grondgebied van de gemeente Maasdonk bevindt zich in de rechterhelft in de 

provincie Noord-Brabant, tussen Oss en Den Bosch. De gemeente bestaat uit de 

dorpskernen Geffen, Nuland en Vinkel. Verder liggen er de buurtschappen: Elst, 

Heeseind, Lagekant, Kaathoven, Schotsheuvel en Zoggel. Tot 1993 waren Geffen 

en Nuland aparte gemeenten. 

Het onderzoeksgebied omvat het gehele grondgebied van de gemeente en heeft 

een oppervlak van circa 3723 ha, waarvan ongeveer 9 ha wateroppervlak 5 . 

Gemiddeld ligt de gemeente op 6 m + NAP. 


Het wapen van de gemeente Maasdonk 

Het wapen van de gemeente Maasdonk is een combinatie van de twee 

naamselementen: Maas en Donk. Maas houdt verband met de omgeving namelijk 

de regio Maasland. Er zijn drie Maaslandse rozen, wat als wapenkundig element 

zowel de ‘oude’ gemeenschappen Geffen en Nuland verbond, als ook de historische 

ligging van die gemeenschappen en die van Vinkel aangeeft. Het element ‘donk’ is 

een geologische term die staat voor een stompe natuurlijke zandhoogte van een 

willekeurige langgerekte vorm in een moerassig gebied. Het zijn typische 

stuifzandophopingen in een rivierengebied, waar al in de prehistorie mensen op 

woonden. De donk is onderaan in groen in het wapen opgenomen. 

De ondergrond van de gemeente maakt grotendeels deel uit van het Brabants 

dekzandgebied. Dekzandruggen, afgewisseld met vlakke dekzandgebieden, 

landduinen en beekdalen bepalen in geomorfologisch opzicht het landschappelijk 

5 www.maasdonk.nl; CBS gegevens zijn: 36,37 km 2 , waarvan 0,11 km 2 wateroppervlak. 

10

eeld. Het ligt in het noordelijk deel tevens op de overgang naar het rivierengebied 

van de Maas. 

De beken zijn: de Grote Wetering ten zuiden van Vinkel en de Kleine Wetering en 

Vinkelse Loop ten noorden er van. Dit laaggelegen gebied tussen Vinkel en Nuland 

is tegenwoordig een ontginningsgebied, Het Broek. Ten noorden van Nuland ligt 

de voormalige Maasdijk, waarboven ooit de Beerse Maas stroomde. Aan het daar 

aangelegde polderland dankt de plaats haar naam als verbastering van Nuwelant 

(Nieuw Land). Het poldergebied ten noorden van Geffen staat bekend als de 

Beerse Overlaat. 


Kaart van de polder Nuland uit 1793 

11

3.2 GEO(MORFO)LOGIE EN BODEM 

3.2.1 GEOLOGIE 

Om uitspraken te doen over de archeologische verwachting vormt een analyse van 

het landschap een belangrijk uitgangspunt. Belangrijke fysische variabelen van een 

landschap zijn: geologie, geomorfologie, bodem en waterhuishouding. Aan de 

basis van deze sterk aan elkaar gerelateerde variabelen liggen geologische 

processen waarin het landschap is ontstaan. Over langere perioden worden deze 

geologische processen gestuurd door het klimaat en de veranderingen hierbinnen. 

Voor de interpretatie van het huidige landschap zijn de klimaatsontwikkelingen en 

de hiermee verbonden geologische processen dan ook van groot belang 

(Berendsen, 1997 en 1998). 

Maasdonk maakt deel uit van het in het Laat Pleistoceen gevormde Brabants 

dekzandgebied. In het Holoceen is het gebied onder invloed van de zeespiegel 

stijging doorsneden door beekdalen, waaronder dat van de nog bestaande 

Esschestroom en de Dommel. In het noorden en oosten was er de invloed van de 

rivier de Maas. 

Belangrijk voor de interpretatie van het huidige landschap zijn met name de 

ontwikkelingen tijdens de jongste geologische periode het Kwartair (Pleistoceen en 

Holoceen). 


Geologische kaart van oostelijk Noord Brabant 

Het Pleistoceen 

Tijdens het Weichselien, de laatste ijstijd (116.000 tot 11.500 jaar geleden), 

zette de Maas grof, grindrijk zand af. Onder invloed van het smeltwater van het 

landijs werden grote hoeveelheden sediment door de rivier verplaatst. 

Rivierbeddingen raakten hierdoor snel opgevuld waardoor een vlechtend 

rivierensysteem ontstond, met verschillende, tijdelijke stroomgeulen met 

12

een hoge afvoer in specifieke jaargetijden. Gedurende droge perioden in het laat- 

Weichselien ontstonden door opwaaiing van het fijnere zand donken of 

rivierduinen tussen de vele rivierbeddingen. De rivierbeddingen uit het Weichselien 

liggen zelden nog aan het oppervlak aangezien ze worden bedekt door dikke 

pakketten veen en klei, alleen de toppen van verschillende donken steken daar nog 

bovenuit. Ze zijn als markante punten in het landschap soms zichtbaar als 

(geringe) verhogingen. De opwaartse beweging van delen van de aardkorst 

(tektoniek) en met name van de Peelhorst zorgde ervoor dat de Maas langzaam in 

noordelijke richting zijn huidige bedding ging verleggen. 

Tijdens de ijstijden heersten in Nederland periglaciale omstandigheden, 

vergelijkbaar met de toendra’s die tegenwoordig nog bestaan in Siberië. Door het 

ontbreken van vegetatie kon op grote schaal verstuiving plaatsvinden. Door de 

noordwestelijke winden werd in grote delen van Nederland vanuit het 

drooggevallen bekken van de Noordzee, de rivierdalen en het randgebied van het 

landijs een, soms metersdik, pakket zand afgezet. In het gebied direct ten zuiden 

van de huidige Maas werden die over grote oppervlakken door wind verplaatste 

(eolische) lagen afgezet. Dit zijn de zogenoemde dekzanden die kenmerkend zijn 

voor het gehele gebied ingesloten door de rivieren Maas, Demer en Schelde. De 

dikte varieert hier van enkele decimeters tot enkele meters, waarbij in vrijwel alle 

gevallen de Pleistocene rivierafzettingen worden afgedekt. Het laat-Pleistocene 

dekzand ligt tegenwoordig op veel plaatsen nog aan of direct onder het oppervlak. 

Tijdens het laatste deel van het Weichselien steeg de temperatuur en nam de 

begroeiing toe. De verstuiving werd hierdoor meer lokaal, door de toegenomen 

begroeiing werd het opgewaaide (eolische) dekzand op een aantal plaatsen 

vastgehouden en ontstonden zogeheten dekzandruggen. Deze eolische afzettingen 

zijn grotendeels bepalend voor de vorm van het huidige landschap (Berendsen, 

1997). 

Het Holoceen 

Het Holoceen is de warmere periode die ongeveer 10.000 jaar geleden begonnen 

is en tot op de dag van vandaag voortduurt. Er vonden geen grote natuurlijke 

wijzigingen van het reliëf meer plaats. Wel veranderde het karakter van de 

rivieren. Het aanbod aan sediment nam sterk af en de rivieren kregen een meer 

regelmatigere afvoer, die zich bovendien beperkte tot een enkele geul. Een grotere 

stroomsnelheid van het rivierwater schuurt de buitenbochten van de stroomgeul 

uit, waardoor een meanderende of kronkelende rivier ontstaat. Door de beperking 

van de bedding treedt de rivier sneller buiten zijn oevers. De stroomsnelheid 

neemt af en het door de rivier meegevoerde grovere materiaal (zand en silt) wordt 

afgezet. Hierdoor ontstaan oeverwallen. Verder van de rivier af in de komgronden 

stroomt het water nog langzamer en kan het fijnste materiaal zoals zware klei 

bezinken. Wanneer het waterpeil sterk toeneemt of de hoofdstroom wordt 

geblokkeerd bijvoorbeeld door een ijsdam, kan een rivier door zijn eigen oeverwal 

breken en ontstaat in de naastliggende kom een tijdelijke nieuwe rivierloop. Vlak 

achter een doorbraak wordt grofzandig sediment afgezet. Zo’n doorbraak wordt 

een crevasse genoemd. Het kunnen markante hooggelegen gordels in het 

landschap worden doordat het zand in de bedding minder inklinkt dan de 

zwaardere kleien in de omgeving. Ze vormen daarmee in het voornamelijk 


13

3.2.2 GEOMORFOLOGIE 

laaggelegen kleilandschap, net als de donken en oeverwallen, gunstige locaties 

voor gebruik en bewoning. Het proces van inklinking en reliëfinversie 

kan er ook voor zorgen dat oudere, niet meer actieve stroomgordels, waarin grof 

materiaal is afgezet, hoger komen te liggen. Deze staan bekend als 

stroomruggronden. In een volledig verland rivierenlandschap liggen deze 

rivierbeddingen dan ook als lichte ophogingen aan het oppervlak. Gedurende 

het Holoceen verlegde de huidige Maas vele malen zijn bedding 

waardoor een uitgebreid geulenpatroon is ontstaan in de oudere Pleistocene 

afzettingen. Het huidige landschap in de Maaskant wordt dan ook gekenmerkt 

door een uitgebreid systeem van komen stroomruggronden aan het 

oppervlak. 

Onder invloed van de temperatuurstijging veranderde de vegetatie van 

koudeminnende naar een overheersing met warmteminnende soorten. Door de 

gesloten vegetatie bleven buiten het rivierlandschap de erosie en sedimentatie 

processen voornamelijk beperkt tot de actieve beekdalen (Berendsen, 1997/Van 

den Broek 1966). Het betreft hier vooral veen en kleiafzettingen in de laaggelegen 

beekdalen. 

Esdek 

Ook de mens heeft zijn sporen achtergelaten en voor afzettingen in het gebied 

gezorgd. Vanaf de late Middeleeuwen werden de leemarme zandgronden ieder jaar 

vruchtbaar gemaakt door de inhoud van de grub- of potstal, bestaande uit een 

mengsel van stalmest, huisafval en bosstrooisel of heideplaggen, over de akkers 

uit te spreiden. Het resultaat van deze eeuwenlange, soms tot 1000 jaar, 

(plaggen)bemesting en ploegen van de gronden is een kunstmatige ophoging: een 

bolle akker of es. De opgebrachte lagen of esdekken kunnen pakketten vormen 

van enkele decimeters tot ruim een meter dikte. In Maasdonk ligt een brede baan 

van esgronden van oost naar west. Hierop liggen de dorpen Geffen en Nuland. 

Vinkel ligt op een smallere zone met een esdek. Ten zuiden van Vinkel ligt nog een 

es. 

Het landschap in de gemeente Maasdonk heeft door geologische processen, 

klimaatsveranderingen en menselijke activiteiten een wisselend karakter. Op de 

geomorfologische kaart zijn duidelijk de verschillende eenheden te zien (Staring 

Centrum/RGD, 1989). Kenmerkend voor het gebied zijn de volgende 

geomorfologische eenheden (kaartbijlage 1): 

- Dekzandruggen, al dan niet met landduinen 

- Dekzand vlaktes 

- Vlaktes met verspoelde dekzanden 

- Beekdalen 

- Rivierkom 

- Terrasvlakte 

Bepalend voor het huidig landschap zijn met name de rivier de Maas in het 

noorden en de beken die de oudere dekzanden hebben verspoeld. De meeste zijn 

tegenwoordig droog en deels opgevuld, bijvoorbeeld met veen. 


14

3.2.3 BODEM 

Om het ontstaan van de bodem in kaart te brengen is gebruik gemaakt van de 

geomorfologische kaart van Nederland, blad 45 ’s Hertogenbosch (Stiboka/RGD, 

1983). 


Geomorfologische kaart van Maasdonk (bron Archis II) 

De bodemopbouw van het grondgebied wordt in grote lijnen bepaald door de 

geologische opbouw. Na de laatste ijstijd (vanaf circa 10.000 jaar geleden) steeg 

de gemiddelde jaartemperatuur en veranderde de vegetatie van een boomloos 

toendralandschap naar een dichte loofbosbegroeiing. Hierdoor werd verdergaande 

verplaatsing van zand tegengegaan en kon bodemvorming optreden. Tenzij in later 

periode natuurlijke of antropogene verstoring heeft plaatsgevonden zijn deze 

bodems, of een deel ervan, nog in de ondergrond te herkennen. 

Om de bodemgesteldheid in kaart te brengen is gebruik gemaakt van de 

bodemkaart van Nederland, blad 45 west en oost ’s Hertogenbosch (Stiboka, 

1984). 

15


Bodemkaart van Maasdonk (bron Archis II) 

Het grondgebied van de gemeente Maasdonk bestaat voor het grootste deel 

uit podzolgronden. Deze gronden ontstaan van nature in goed ontwaterde 

zandgronden. In een deel van de gevallen is hierop door eeuwenlange bemesting 

een dik humeus dek ontstaan (esdek). Deze gronden worden enkeerdgronden 

genoemd. Er wordt een onderscheid gemaakt in hoge enkeerdgronden, ontstaan 

op de hogere delen van het landschap, en lage enkeerdgronden, waar het esdek 

tot in de lagere delen van het landschap is uitgebreid, meestal in jongere perioden. 

Tussen de bovengenoemde hogere gronden komen laagtes voor waarin leemarme 

beekeerdgronden en vlakvaaggronden voorkomen. Deze lager gelegen delen van 

het landschap waren in het verleden minder aantrekkelijk voor bewoning en 

gebruik als akkerland. Seizoenmatig kan er wel vee hebben gegraasd en de woeste 

gronden kunnen zijn gebruikt voor het verzamelen van bijvoorbeeld hout. 

16


Kaart met verspreiding van esdekken in Maasdonk (bron Archis II) 

Verder komen in de gemeente moerige gronden voor die als veengronden zijn 

ontstaan in de nattere lager gelegen delen. Tot slot worden nog riviervaaggronden 

aangetroffen. Dit zijn kleibodems, die in het noordelijk deel van Maasdonk 

voorkomen als afzettingen van de Maas. 

Het resterend deel van het gemeentelijk grondgebied bestaat uit ontgrondingen, 

dorpskernen en infrastructuur. 

Binnen het gemeentelijk grondgebied zijn verschillende bodemtypes 

vertegenwoordigd. In relatie tot de voorkomende geomorfologische eenheden is 

het grondgebied globaal verdeeld in 4 zones (kaartbijlage 1): 

- Dekzandruggen (al dan niet bedekt met esdek) 

- Rivierkom 

- Beekdal 

- Dekzandvlaktes (al dan niet bedekt met lage landduinen) 

Dekzandruggen 

Hieronder vallen alle hooggelegen dekzandruggen. De ruggen worden van elkaar 

gescheiden door de dekzandvlaktes. De noordelijke scheiding met de komgronden 

wordt gevormd door de terrasvlakte. De bodem bestaat op de dekzandruggen 

17

oorspronkelijk uit podzolgronden. In veel gevallen is in de Middeleeuwen op de 

podzolbodem een esdek ontstaan. Hier komen hoge zwarte- en bruine 

enkeerdgronden voor. Doordat de es de oorspronkelijke bodem heeft afgedekt 

is hier veelal sprake van een intact bodemprofiel. Echter op veel plaatsen hebben 

in deze zone ontgrondingen plaatsgevonden. 

Een deel van de dekzandruggen zijn verstoven tot lage landduinen in de 

nabijgelegen dekzandvlaktes. 

Rivierkom 

Het grootste deel van dit gebied bestaat uit laaggelegen kleigronden. In de zone is 

echter ook een dekzandrug aanwezig waarvan de flanken door de komklei kunnen 

zijn afgedekt. Hiermee is ter plaatse mogelijk een conserverende factor geschapen 

voor de sporen en vondsten die de mensen in deze gunstige zone hebben 

achtergelaten. 

Beekdal 

Ten noorden ligt een noord-zuid georiënteerd beekdal. Dit is een laaggelegen nat 

gebied waarin veengroei heeft plaatsgevonden. Gebruik als vestigingsplaats in het 

verleden is niet te aan te nemen. Beekdalen zijn vanwege het water in het 

verleden gebruikt als rituele plaatsen. Vondsten op puntlocaties zijn daarmee niet 

uit te sluiten. 

Dekzandvlaktes 

Het betreft hier de soms uitgestrekte vlaktes, die tussen de dekzandruggen 

gelegen zijn. De meest karakteristieke kenmerken van dit gebied zijn de lemige 

zandbodems en de vlakke ligging van het terrein. De gronden die hier aangetroffen 

worden zijn veldpodzolgronden en laarpodzolgronden. Hoewel deze gronden 

ontstaan zijn in natte omstandigheden, bezitten ze toch een diepe ontwatering. 

Omdat de gronden niet, zoals op hoger gelegen delen, afgedekt zijn door esdekken 

is de conservering van deze bodems vaak minder. Ook de afdekking met lage 

landduinen is hiervoor niet van noemenswaardig belang. 


Heide met beek, een kenmerkend laag landschap 

18

4.1 INLEIDING 

4 Archeologisch kader en de 

archeologische vindplaatsen 

Voor de verwachtingskaart is gebruik gemaakt van de al bekende archeologische 

vindplaatsen om de op landschappelijke variabelen gebaseerde kaart te checken 

en te nuanceren. 

Voor een aantal complextypen uit met name de Middeleeuwen en Nieuwe tijd 

(zoals kerken, woonplaatsen, molens, dijken etc.) is de locatiekeuze minder 

afhankelijk van landschappelijke variabelen dan voor nederzettingen uit de 

prehistorie t/m de vroege Middeleeuwen. Er is hier dus geen duidelijke relatie 

tussen landschap en vindplaats. Deze vindplaatsen zijn niet meegenomen bij het 

bepalen van de archeologische verwachting maar staan wel op de kaart. 

4.2 BEWONINGSGESCHIEDENIS 

Het grondgebied van de gemeente Maasdonk herbergt alle elementen die een 

aantrekkelijke leef- en werkomgeving bieden, nu en ook in het verleden. Er was 

zowel water aanwezig in de rivier en de beken die het landschap doorsnijden als 

voldoende hoge grond om de voeten droog te houden. Deze locaties met 

verschillende hoogtes waren ideale zones om vanuit te jagen. Duidelijk is dan ook 

het voorkomen van met name vuursteen vondsten van deze jagers/verzamelaars 

in deze zones zo te verklaren. De oudste vondsten dateren uit het (Late) 

Paleolithicum, het laatste deel van de oude steentijd. De hogere, maar niet te 

droge delen waren ideale zones om landbouw te plegen. In veel gevallen gebeurt 

dat daar nog steeds, tenzij de huidige bebouwing dat onmogelijk heeft gemaakt. 

Die bebouwing is niet iets van het recente verleden, maar kan al teruggaan op 

bewoning uit de Brons- of IJzertijd. Opvallend is dat de Romeinse bewoning veel 

minder grijpbaar lijkt. In de Middeleeuwen ontstaan rond de kerken de huidige 

dorpen. In alle periodes zullen de beken als economische, ideologische en 

landschapsfactor van belang zijn geweest. Zeker in de meer recente periodes is 

men in staat het water in te dammen en de laagste gronden ook voor gebruik 

geschikt te maken. 

De oorspronkelijke Holocene begroeiing van de in het algemeen relatief 

arme dekzanden in noordoostelijk Noord-Brabant bestond uit eikenberkenbossen. 

In de vochtige dalen kwamen elzenbossen voor. De vegetatieveranderingen 

ontstonden vooral als gevolg van menselijk ingrijpen. Bossen verdwenen 


19

omdat de vraag rees naar brandstof, bouwmateriaal en ruimte voor akkers als 

gevolg van een toenemende bevolking. Daarvoor in de plaats kwamen uitgebreide 

heidevelden waarin een enkele berk stond. Dit patroon bleef tot in de 18e - 19e 

eeuw bestaan. Hier en daar leidde een intensief landgebruik tot verstuivingen 

waardoor stuifzandgebieden ontstonden. De zandgronden bieden goede 

mogelijkheden voor bewoning en (beperkte) akkerbouw. Het gebied vereist wel 

een gemengd landbouwbedrijf met een nadruk op extensieve veeteelt. Beakkering 

van de leemarme zandgronden is zonder bemesting slechts beperkt en kortdurend 

mogelijk. Een specifiek agrarisch systeem als de zogenoemde celtic fields of 

raatakkers moest dat ondervangen. Een beperkt deel van de akkers was hierbij in 

gebruik terwijl tegelijkertijd grote delen braak lagen 6 . Het belang van bemesting 

lijkt pas vanaf de periode Late ijzertijd / Romeinse tijd toe te nemen. Het in deze 

periode langer worden van de staldelen van woonstalhuizen kan daarmee in 

verband worden gebracht, evenals het voorkomen van potstallen in met name de 

Romeinse boerderijen. In de Middeleeuwen wordt het systeem van de 

plaggenbemesting uitgevonden waarna op de hogere delen in het landschap bolle 

akkers ontstaan in de nabijheid van de nog bestaande bewoningskernen. 

4.3 BEKENDE ARCHEOLOGISCHE VINDPLAATSEN 

Archeologie in het landschap van Maasdonk 

De gemeente Maasdonk kan op basis van de bovengenoemde landschappelijke 

opbouw grofweg 

in drie archeologisch relevante zones opgedeeld worden: 

A noordelijk deel: een sterk door de invloed van de Maas gevormd landschap 

met kreekruggen en zandkopjes in een grotendeels laag en relatief nat 

landschap. 

De drogere delen van het landschap, zoals de oeverwallen langs de rivierlopen en 

de zandopduikens in het komkleigebied waren aantrekkelijke 

vestigingslocaties. Ten noorden van Den Bosch zijn verschillende van dergelijke 

locaties opgegraven 7 . De vondsten uit het poldergebied ten noorden van Nuland 

en Geffen zijn hiermee direct vergelijkbaar. Bij de Hoefgraaf werd in een venige 

zone langs een zandkop aardewerk en bot uit de IJzertijd gevonden. Ook is een 

mogelijk Laat-Neolithische scherf geborgen 8 . Op het Zevenvierendeel is versierd 

aardewerk uit de Midden-Bronstijd gevonden 9 . Bij Heeseind ligt een belangrijke 

vindplaats waar bij ontgronding van een akker veel archeologische 

resten door lokale archeologen geborgen konden worden. De vondsten 

zijn vuursteenbewerkingsmateriaal uit het Late Mesolithicum, een 

zogenaamd dennenboompje , een specifiek type vuurstenen pijlspits en verder 

Bronstijdaardewerk. Mogelijk is er een koppeling met de eveneens aangetroffen 

huisplattegrond, een drietal waterputten uit de Late Bronstijd en Vroege IJzertijd, 

6 Roymans en Gerritsen 2002. 

7 Maaspoort: Arts 1987, De Lange 1998 (Mesolithicum); Haverleij, Rosmalen-Groote Wielen: Janssen 

2000 en 2001 (Brons- en IJzertijd); Empel: Roymans & Derks 1994 (Romeins). 

8 Verwers 1983, 25-26; De Jong 1998. 

9 Smits 1997. 


20

een drietal crematiegraven en een grote hoeveelheid paalsporen 10 .Op de 

Kepkensdonk is door de ROB een deel van een Romeinse huisplattegrond 

opgegraven 11 . Op het Heeseinds Veld is onder andere een waterput onderzocht die 

behoort bij een erf dat hier zeker van de Karolingische tijd tot ca. 1400 ingericht is 

geweest 12 . 

B centrale deel: een brede, relatief hoge en droge, zandrug waarop essen en de 

dorpen Geffen en Nuland liggen. 

Op de langgerekte zandrug tussen Den Bosch en Oss met daarop de dorpen 

Nuland en Geffen zijn vooral vondsten uit de (Late) Middeleeuwen 

gedaan. Dit beeld is slechts een fractie van wat er ooit geweest is, aangezien bij 

bouwwerkzaamheden nauwelijks archeologisch onderzoek 

plaatsgevonden. Dit heeft tot gevolg dat we voor de vroegere periodes nauwelijks 

geïnformeerd zijn. Indien hier een vergelijkbaar gebruik van het landschap is 

geweest als in o.a. Oss en Den Bosch dan is met name langs de randen van de 

dekzandrug prehistorische bewoning te verwachten. Rond de oude dorpskernen 

zijn logischerwijze veel Middeleeuwse vondsten gedaan. Hiervan zijn twee locaties 

opmerkelijk: het in 1795 door de Fransen gesloopte kasteel Valderacken en de 

archeologisch onderzochte locatie van de, door overstromingen opgegeven, oude 

polderkerk van Nuland. De kerk was al in de periode 1150-1250 in gebruik 13 . Beide 

complexen zijn belangrijk voor het beeld van het feodale en kerkelijke systeem 

binnen de opbouw en het ontstaan van Middeleeuws 

Nuland. In deze periode vormde het deels met Geffen en Vinkel een 

samengevoegde heerlijkheid. Alle drie komen vanaf de tweede helft van de 13e 

eeuw in geschreven bronnen voor 14 . 

C zuidelijke deel: een relatief laag en nat landschap rond het hoger liggende 

Vinkel, waar de waterafvoer deels stagneerde tegen de hoge zandrug die van Den 

Bosch naar Oss loopt en waarin kleinere zandruggen en zandkopjes in 

een moerasrijk landschap liggen. 

Het landschap zoals ten zuiden van de centrale dekzandrug lijkt op het landschap 

in het noorden van de gemeente, al is de ontstaanswijze compleet verschillend. 

Ook hier ligt een divers landschap alwaar in grote, laaggelegen en derhalve natte 

gebieden kleinere dekzandruggen en zandkopjes opduiken. Die hogere delen van 

het landschap zijn die locaties die door de mensen in het verleden gekozen werden 

om op te wonen. Zo zijn op de smalle dekzandrug waarop Vinkel ligt bij de aanleg 

van het sportpark Heesch vondsten uit de IJzertijd en de Romeinse tijd gedaan 15 . 

De aanleg van een gasleiding en ontgrondingen te Munnekensvinkel leverden 

eveneens vondsten uit de IJzertijd en Romeinse tijd op. Naast vondsten zijn er 

tevens paalsporen en kuilen geregistreerd, waar blijkt dat hier een nederzetting 

10 Den Brok 1992. 

11 Van Zoggel 1988. 

12 Archis 36885 

13 Van den Bosch 1999. 

14 Buijks 1992. 

15 Archis waarnemingen: 14277, 14283 en 14306. 


21

heeft gelegen heeft 16 . Op een zandkopje te Kaathoven zijn bewoningssporen uit de 

Vroege Bronstijd en IJzertijd gevonden bij een grafheuvel uit de Midden- 

Bronstijd 17 . 

Kaart met verspreiding van gedateerde vindplaatsen in Maasdonk (bron: Van Wijk & Van Hoof 2004) 

16 Archis waarnemingen: 14315, 36056, 36057 en 37828. 

17 Fokkens 1993, 114-116. 


22

Archeologie per periode in Maasdonk 

Maasdonk kenmerkt zich door een gevarieerd landschap, een streek die voor 

jagers-vissers-verzamelaars en vroege landbouwers gunstige verblijfsvoorwaarden 

bood. Uit de gemeente Maasdonk zijn bewoningssporen bekend vanaf het 

Paleolithicum tot in de Nieuwe tijd. Al moet wel gesteld worden dat de vroegste 

datering gebaseerd is op een enkele niet nader gedetermineerde vuursteenvondst 

met datering Paleolithicum en verder twee vuursteenvondsten die niet nader 

gedateerd kunnen worden dan in vrijwel de gehele periode waarin de mens van 

dat materiaal gebruik heeft gemaakt. 18 

Op basis van de gegevens uit ARCHIS zijn uit het onderzoeksgebied 106 

waarnemingen, 7 vondstmeldingen en 7 terreinen met een archeologische status, 

vastgelegd op de Archeologische Monumenten Kaart, bekend 19 . Overigens betreft 

geen van deze zogenaamde AMK-terreinen een wettelijk beschermd monument. 

Bij nadere bestudering blijkt dat een aantal meldingen van dezelfde of 

nabijgelegen locatie afkomstig zijn. 

Uit de ARCHIS-meldingen van waarnemingen, vondstmeldingen en monumenten 

zijn op deze wijze 86 vindplaatsen samengesteld. Alle vindplaatsen worden 

behandeld in de achter in dit rapport opgenomen catalogus. De hier besproken 

database bevat alleen archeologische vindplaatsen. De historisch-geografische 

elementen (landscheidingen, wegen, sloten etc.) worden hier niet behandeld. De 

belangrijkste elementen zullen wel op de kaart worden aangegeven. 

De 83 verschillende vindplaatsen zoals geregistreerd in Archis in de gemeente 

Maasdonk stammen uit de periode Paleolithicum tot de Nieuwe tijd (figuur 1). 

Sommige daarvan zijn in verschillende perioden bewoond, zodat ook van 96 

vindplaatsen gesproken zou kunnen worden. Echter het belang ligt hier vooral bij 

de plaats waar iets is aangetroffen. Tenzij zoals in Engelenstede er sprake is van 

een grafcontext en een nederzetting, waarbij het duidelijk twee verschillende 

complextypen betreft die bovendien niet gelijk gedateerd zijn. Gevolg hiervan is 

dat uiteindelijk 82 unieke locaties overblijven die als unieke vindplaatsen in de 

catalogus van Maasdonk kunnen worden opgenomen. 

18 

105577: vuursteen (Paleolithicum); 37828: vuursteenkern (Paleolithicum-Bronstijd); 409202: 

vuursteen kling (Paleolithicum-IJzertijd). 

19 

Voor een overzicht hiervan zie de catalogus in de bijlage van dit rapport. 


23

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

Archeologische perioden in Maasdonk 

Nieuwe Tijd 

Late Middeleeuwen 

Vroege Middeleeuwen 

Romeinse Tijd 

IJzertijd 

Bronstijd 

Neolithicum 

Mesolithicum 

Paleolithicum 

Figuur 1: Aantallen vindplaatsen per periode in de gemeente Maasdonk 

De vindplaatsen zijn weergegeven op de verwachtingskaart (bijlage 2). Er is zoveel 

mogelijk geprobeerd om aan de vindplaatsen een complextype toe te wijzen. Dit 

betreft de archeologische interpretatie van de context waarin vondsten of sporen 

hebben gefunctioneerd. Binnen Maasdonk zijn de volgende categorieën bekend 

(figuur 2): 

- Nederzetting 

- Huisplaats, onverhoogd 

- Kasteel of Versterkt Huis 

- Grafheuvel/grafveld 

- Kerk 

- Veekraal 

- Onbekend 

Binnen de categorie onbekend bevindt zich minstens één infrastructureel element, 

een karrenspoor uit de IJzertijd. 


24

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

Nederzetting 


Maasdonk - Complexen 

Huisplaats 

Kasteel 

Kerk 

Grafheuvel 

Veekraal 

Figuur 2: verschillende complextypen binnen de gemeente Maasdonk 

Onbekend 

De Prehistorie in de regio rond Maasdonk 

Het landschap in deze regio is grotendeels in en na de laatste ijstijd 

gevormd, waardoor aanwijzingen voor oudere menselijke bewoning alleen bij 

diepe bodemingrepen aangetroffen kunnen worden, zoals in de zandwinningsgaten 

te Empel en Maren-Kessel 20 . 

20 Stapert 1981. 

Midden Paleolithische vuursteen racloir uit Empel (NB) 

25

De oudste bewoningssporen die bij bouwwerkzaamheden en veldkarteringen 

verwacht kunnen worden zijn derhalve de resten van de kampjes van de jagersverzamelaarsgemeenschappen 

uit 

het Laat-Pleistoceen en het Vroeg-Holoceen. Belangrijke vindplaatsen uit deze 

periode zijn onderzocht in de Maaspoort, ten noorden van Den Bosch 21 . Ook 

bij grootschalig onderzoek op de dekzandplateaus worden incidenteel resten 

uit deze periode aangetroffen. Evenals de bewoning van de vroegste landbouwers 

uit het Neolithicum (of Late Steentijd, ca. 4500-4000 v.Chr.) concentreren de 

vindplaatsen van de late jagers-verzamelaars zich op de hogere zandkoppen en op 

de oeverwallen in het Maasdal, en op de rand van de hoge zandgronden. Eén van 

de meest aansprekende vondsten uit het neolithicum is een complete 

Vlaardingenpot, aangetroffen ten noorden van Herpen 22 . In de komkleigebieden 

zijn geen vindplaatsen bekend maar deze kunnen door afdeking met klei 

onzichtbaar zijn geworden. 

Doorboorde Midden-Bronstijd randscherf van een Hilversum-pot uit Nuland 

Grootschalige opgravingen op de hogere zandgronden hebben alleen 

‘losse vondsten’ uit deze periode opgeleverd. Van de Bronstijd (2100 – 800 

voor Chr.) kan in het algemeen worden gesteld dat men een voorkeur had 

voor vestiging op en gebruik van dezelfde locaties als in voorgaande perioden. Uit 

de Vroege Bronstijd kennen we een vindplaats in de overgangszone tussen het 

dekzandplateau en het rivierengebied, direct ten noorden van Oss. De vondst 

van zogenaamd Wikkeldraadaardewerk aan het oppervlak en een booronderzoek 

hebben aangetoond dat kleine zandkoppen langs een krekensysteem bewoond 

waren 23 . Eenzelfde situatie met bewoning uit het Late Neolithicum en de Bronstijd 

op kleine zandkoppen kennen we van de nieuwbouwlocatie Haverleij bij Den Bosch 

op 24 . In de Midden-Bronstijd lijkt er sprake te zijn van een toename van het aantal 

vindplaatsen. Juist uit deze periode dateren de eerste boerderijplattegronden op de 

noordelijke rand van de zandgronden 25 .10 De overige vindplaatsen bevinden zich 

voornamelijk in de overgangszone van deze gronden naar het oeverwallengebied, 

langs oude Maaslopen en -kreken. De schijnbare toename kan het gevolg zijn van 

21 

Arts 1987, De Lange 1998. 

22 

Verwers & Beex 1978, 5-7; Verwers 1981, errata. 

23 

Jansen, Van der Linde & Fokkens 1999. 

24 

Janssen 2001. 

25 

Fokkens 1989; Jansen & Van Hoof 2003. 


26

een vertekenend beeld. De herkenbaarheid van het Midden-Bronstijdaardewerk 

speelt hierbij zeker een rol, maar vermoedelijk ook het karakter van de 

nederzettingen in die periode. Deze lieten waarschijnlijk meer sporen en 

afvalaccumulatie na dan nederzettingen uit het Late Neolithicum en de Vroege 

Bronstijd. Daar staat tegenover dat de dekzandplateaus maar geleidelijk aan in 

gebruik werden genomen. In de Midden-Bronstijd leidde dit tot de inrichting van 

de eerste erven. Met name in de IJzertijd en Romeinse tijd zou het pas tot een 

intensieve bewoning gaan leiden. Uit de tussenliggende Late Bronstijd zijn 

opvallend genoeg relatief weinig vindplaatsen bekend. Ook hier is sprake 

van een onderzoekslacune. Het aardewerk uit de Late Bronstijd is nog slecht 

bekend, en kan daarmee niet als gidsfossiel dienen. Ook huisplattegronden zijn 

nog vrijwel onbekend 26 . 


Midden- of Late-IJzertijd pot met kamversiering uit Nuland 

Uit de IJzertijd zijn in verhouding veel vindplaatsen bekend. Een groot deel 

van deze vindplaatsen bevindt zich op de zandgronden, ten noorden en ten 

westen van Oss, een intensief onderzocht gebied. Tientallen huisplattegronden 

uit deze periode zijn daarbij opgegraven. In Herpen, Empel en de kern 

van Den Bosch is gebleken dat de akkers zich vlakbij de huisplaatsen bevonden 27 . 

12 De zone direct ten noorden van het zandplateau wordt gekenmerkt 

door een afname van het aantal ijzertijdvindplaatsen. In het meer noordelijke 

oeverwallengebied blijven de locaties die al bewoond waren in de 

Bronstijd in trek, maar ook nieuwe locaties worden in gebruik genomen. 

De meest noordelijke vindplaatsen hebben hun oorsprong in de ijzertijd en 

liggen onder dorpen in het huidige overslaggrondengebied. De natte zones 

tussen de zandkopjes zijn over het algemeen niet bewoond in de prehistorie, 

maar kunnen toch interessante gegevens opleveren. Veel riviertjes zijn 

namelijk gebruikt voor de depositie van speciale voorwerpen zoals stenen en 

26 

Van den Broeke 1991; Van den Broeke 2002. 

27 

Ball & Jansen 2002 (Herpen); Jungerius e.a. 1990 (Empel); Janssen 1983 (Den Bosch). 

27

onzen bijlen. In Den Bosch zijn een bronzen speerpunt en een vuurstenen bijl 

aangetroffen ten noorden van de rug waarop in de Brons- en IJzertijd gewoond en 

geakkerd is in een oude, verveende loop van de Aa. Ten noorden van Oss zijn ook 

enkele locale cultusplaatsen in natte context aangetroffen 28 . 

Maasdonk 

In de Vroege Steentijd (Paleolithicum) zijn vier vindplaatsen in Maasdonk 

gedateerd. Het gaat in alle gevallen om een onbekend complex, en tevens vaak 

om een enkel stuk van niet nader dateerbaar vuursteen (3x) en om een onbekend 

spoor met zeer brede datering. De vondsten van vuursteenbewerking of 

werktuigen zijn over een langere periode in de Steentijd in gebruik geweest. Er zijn 

geen typische artefacten uit de periode aangetroffen. 

Over de Midden Steentijd (Mesolithicum) is net zo min iets duidelijk. Hier betreft 

het eveneens 4 vindplaatsen. In hoeverre het hierbij ook om sporen van 

basiskampen gaat, een zeer specifieke nederzetting, is op basis van de vondsten 

alleen niet met zekerheid te stellen. Het zijn vindplaatsen die in 3 gevallen net als 

bij de Vroege Steentijd locaties betreffen waar vuursteen is aangetroffen. Er is één 

uitzondering waar wel voor de periode typische artefacten zijn aangetroffen. 29 

Het aantal vondsten uit de Late Steentijd (Neolithicum) is verdriedubbeld. Hierbij is 

slechts in 3 gevallen de datering duidelijk. In hoeverre het hier om een 

nederzetting gaat is dat echter niet. Deze vondsten betreffen een slijpsteen, een 

vuurstenen mes en aardewerk van de Vlaardingencultuur 30 . Hierbij kan het in 

sommige gevallen gaan om ritueel gedeponeerde offergaven, bijvoorbeeld in 

woeste gronden of beekdalen. De andere gevallen betreffen vondsten van 

handgevormd aardewerk of zogenaamde huttenleem. Wanneer dit kleine 

fragmenten betreft is een nadere datering dan Neolithicum-IJzertijd niet mogelijk, 

in sommige gevallen is een datering tot in de Middeleeuwen mogelijk. Hiermee kan 

er dus een overtrokken positief beeld zijn over het totaal aantal vindplaatsen dat 

daadwerkelijk in deze periode hoort. 

Het hierboven geschetste beeld van het Neolithicum geldt ook grotendeels voor de 

Bronstijd. Bij de enkele grafheuvel is het zeker dat de vondsten uit de genoemde 

periode dateren, meer specifiek uit de Midden-Bronstijd (Hilversum-cultuur) . 

Opvallend is dat het hierbij dan om een zeer specifieke rituele vindplaats gaat: een 

graf 31 . Er is iets minder duidelijkheid over de (bijbehorende) nederzettingen, al 

wordt in dezelfde vindplaats zogenaamd Wikkeldraad aardewerk wel aan een 

onbepaalde nederzetting toegeschreven. Dit aardewerk is typisch voor de Vroege 

Bronstijd. 

Het aantal vindplaatsen uit de IJzertijd verdubbelt ten aanzien van dat uit de 

voorgaande periode. Hierbij zijn zeker boerderijen of huisplaatsen met 

bijbehorende schuurtjes (spieker) en waterput. Echter ook hier zijn een groot 

28 

Janssen 1983; Jansen, Van der Linde & Fokkens 2001. 

29 

14633: vuursteen schrabber en onbekend vuursteen (Mesolithicum). 

30 14453: Vlaardingen aardewerk (Midden-Neolithicum B-Laat Neolithicum A); 14532: slijpsteen 

(Neolithicum); 40019 vuurstenen mes (Midden-Neolithicum A). 

31 21599: grafheuvel met crematie (Bronstijd), idem nederzetting (Bronstijd-IJzertijd). 


28

aantal vondsten van niet nader te dateren handgevormd aardewerk. Ten slotte is 

er een als onbekend complex geregistreerd karrenspoor. 

In de Romeinse tijd neemt de bewoning in Noord-Brabant toe. Dit past in het 

landelijke beeld dat we hebben van deze periode. Voor het eerst ontstaan er 

steden, al liggen die voor Maasdonk wel op enige afstand. De afstand wordt wel 

korter doordat er wegen worden aangelegd, waarbij ook de rurale gebieden 

bewust worden ontsloten, om in het landelijk geproduceerde goederen naar de 

steden te kunnen afvoeren. Uit Maasdonk zijn echter maar 12 vindplaatsen uit de 

Romeinse tijd bekend. De dateringen zijn op basis van specifiek voor de Romeinse 

tijd kenmerkend (import) aardewerk, waaronder zelfs een niet nader 

gedetermineerde amfoor, dé transportcontainer van de Klassieke wereld, en een 

dolium of voorraadvat 32 . De context hiervan is echter niet specifieker dan 

nederzetting onbepaald. De inheemse nederzettingen in de regio zijn een 

voortzetting van het patroon zoals dat in de IJzertijd al ontstond van gegroepeerde 

boerderijen met schuurtjes of spiekers, soms omgeven door een omheining. Vaak 

is er een continuïteit vanuit de IJzertijd naar de Romeinse tijd op deze 

nederzettingen, zowel de zandgronden als in het rivierengebied. Er is ook mee te 

rekenen dat in de Romeinse tijd het landschap net als in de voorgaande perioden 

nog voor rituele deposities werd gebruikt. 

Opvallend is tevens dat veel vondsten in de gehele Romeinse periode gedateerd 

worden. Hiermee is het aantal vondsten uit de Laat-Romeinse periode wellicht wat 

geflatteerd. Het landelijk beeld geeft immers ook aan dat juist in de roerige 

periode aan het eind van de Midden-Romeinse tijd en in de Laat-Romeinse periode 

het bevolkingsaantal sterk terugloopt. Aan het eind van de 3e eeuw na Chr. 

verdwijnt de bewoning zelfs geheel op de zandgronden, terwijl het aantal 

vindplaatsen in het rivierengebied juist sterk toeneemt. De bewoning blijft hier wel 

aanwezig en zet zich op beperkte schaal door in de Vroege en Volle Middeleeuwen. 

Uit de Merovingische en Karolingische perioden zijn in de regio slechts enkele 

vindplaatsen bekend, waarbij oppervlaktevondsten domineren. De vondst van 

een Merovingisch krijgergraf uit Macharen, gemeente Oss springt daarbij in 

het oog. Uit het vermoedelijke graf werden een ijzeren zwaard 

met gedamasceerde knop, een Breitsax, een ijzeren gordelgarnituur, twee 

bronzen gespjes, een bronzen riemtong, een ijzeren mesje en een ijzeren 

lanspunt opgeploegd. 

32 14306: 1 scherf dolium (Romeins); 37828: onbekend aantal amfoorscherven (Romeins) 


29

Merovingische zwaardknop en riembeslag, alle van ijzer met zilverinleg uit Macharen (NB) 

Ook kon hier een ijzeren paardenbit aan toegevoegd worden. De vondst van een 

bronzen vogelfibula lijkt tevens te duiden op bewoning van het rivierengebied in de 

Merovingische periode 33 . Het zijn zeldzame vondsten wat past in het beeld van 

afname in bewoningsintensiteit, een 

proces dat zoals boven vermeldt al vanaf de 3e eeuw n. Chr. inzet, zowel op de 

zandgronden als in het rivierengebied. Vanaf de (vroege) Middeleeuwen zijn 

bewoningssporen bekend uit de huidige woonkernen Oijen, Macharen, Teeffelen, 

Megen, Haren en Oss. Uit Oss-Arendsvlucht zijn enkele waterputten uit de 9e en 

10e eeuw opgegraven 34 . Bij Escharen is een Merovingisch en 

Karolingisch nederzettingsterrein opgegraven 35 . De opgravingen 

ten noorden van Oss, hebben in ca. 70 ha (vrijwel) geen (vroeg-) middeleeuwse 

sporen opgeleverd. Uit deze gegevens ontstaat het beeld dat het gebrek aan 

gegevens uit de Merovingische en Karolingische perioden in het Maasland niet 

alleen te verklaren is door de relatieve schaarste van nederzettingen. Zij zijn wel 

aanwezig, maar liggen waarschijnlijk vooral onder nog immer bebouwde gebieden. 

Ook voor het eerste deel van de late Middeleeuwen zijn we slecht geïnformeerd. 

11e- tot 13e- eeuwse nederzettingsterreinen, zoals bekend uit de Brabantse 

Kempen, zijn in het Maasland pas onlangs opgegraven 36 . Voor deze periode geldt 

waarschijnlijk hetzelfde. Uit het centrum van Oss, namelijk de Eikenboomgaard, de 

Lievekamp en de Arendsvlucht en uit de Horzak, ten noorden daarvan, kennen we 

wel bewoningssporen uit de volle en late Middeleeuwen. Het betreffen hier echter 

33 

Verwers 1991, 147 (graf); Verwers & Kleij 1998, 47 (fibula). 

34 

Van Genabeek 2001. 

35 

Verwers 1998-1999, 284. 

36 

Herpes: Ball en Jansen 2002; Uden: Van Hoof en Jansen 2002; Escharen: Verwers 1998-9. 


30

4.4 CONCLUSIE 

voornamelijk losse vondsten en sporen in bouwputten. Meer gegevens uit deze 

periode zijn bekend uit de stadskern van Den Bosch 37 .21 

Uit de Middeleeuwen is het hoogste aantal vindplaatsen bekend. De relatief 

zeldzame periode van de Vroege Middeleeuwen is met 18 vindplaatsen 

vertegenwoordigd en de Late Middeleeuwen met 55. Bij de laatste periode gaat 

het deels om nog steeds bestaande locaties, zoals de dorpskernen met kerk en om 

kasteelterreinen. In ieder geval gaat het in vrijwel alle gevallen om 

nederzettingssporen. In sommige gevallen schemeren hier de beheersgebieden 

van de lokale feodale heren door. 

De 39 vindplaatsen uit de Nieuwe tijd zijn in de meeste gevallen voortzettingen 

van de nederzettingen uit de Late Middeleeuwen. De toename van het aantal 

vindplaatsen in de jongste twee perioden (Late Middeleeuwen en Nieuwe Tijd) is te 

verklaren doordat de mens steeds beter in staat is het landschap naar zijn hand te 

zetten. Voorheen onbruikbare locaties blijken met aanpassingen wel geschikt te 

maken te zijn. Bovendien is de toename van de gemiddelde bevolking er ook debet 

aan dat steeds meer grond in gebruik wordt genomen voor wonen en werken. 

Hoewel uit de gemeente een gemiddeld aantal vindplaatsen bekend is kan slechts 

van weinig het complextype met enige zekerheid bepaald worden. Ongetwijfeld zal 

een groot deel van de nu als onbekend geregistreerde vindplaatsen 

nederzettingscontexten betreffen. Opvallend is het geringe aantal grafcontexten. 

In veel gevallen betreft het vindplaatsen die samenhangen met een rurale functie. 

Vindplaatsen met uitsluitend slecht dateerbare vuursteenvondsten zijn niet 

bruikbaar voor het verwachtingsmodel. 

De archeologische verwachting is bepaald door gebruik te maken van vindplaatsen 

in referentiegebieden. Het vindplaatsenbestand van de gemeente en de kennis van 

lokale deskundigen dient ter controle van de archeologische verwachtingskaart. 

37 Janssen 1983. 


31

5 Historische kernen 

5.1 OPZET VAN HET DEELONDERZOEK 

Het deelonderzoek historische kernen is uitgevoerd in twee fasen, die uiteindelijk 

hebben geleid tot een detail indicatie op de archeologische verwachtingskaart voor 

de drie belangrijkste kernen 38 van de gemeente Maasdonk. Hieronder wordt de 

gevolgde procedure beschreven: 

1. Inventarisatie van bebouwingsgeschiedenis; 

2. Opstellen detail verwachtingenkaarten. 

Voor de eerste fase is gebruik gemaakt van historisch kaartmateriaal 39 om de 

aanwezigheid van historische bebouwing en stratenpatronen te kunnen 

achterhalen. Hierbij is gebruikgemaakt van de kadastrale minuut van 1811 – 

1832. 40 Dit is de vroegste kaart die gegeorefereerd kan worden; oudere kaarten 

geven vaak een vertekend beeld of een inconsistente schaal waardoor deze 

moeilijk aan de huidige topografie te relateren zijn. Deze oudere kaarten zijn 

gebruikt om kenmerkende locaties, die ook op de kadastrale minuut terug te 

vinden zijn, terug te vinden. Ook kan een algemeen beeld verkregen worden door 

deze oudere kaarten te bestuderen. 

Specifieke elementen waar de analyse zich op richt zijn ten eerste die onder de 

noemer historische bouwkunst vallen, zoals boerderijen, woonhuizen, molens, 

kerken, kastelen, bruggen, grenspalen, standbeelden, etc. In de Cultuurhistorische 

Waardenkaart van Noord-Brabant (CHW) is hiertoe een aparte laag aangebracht. 

In vrijwel alle gevallen staan de bouwsels nog en horen ze in feite niet tot de 

archeologie. Echter het gebruik van de grond rondom, bijvoorbeeld een verlande 

gracht rond een kasteel, water- en afvalputten op het achtererf van een boerderij, 

alsmede de fundaties van voorgangers onder de bewuste panden zijn dat alle wel. 

Hiermee is met deze informatie ook een extra archeologische verwachting te 

duiden, daar waar die door het gebrek aan specifiek archeologisch onderzoek in de 

buurt van de bestaande bouw tot op heden afwezig is geweest. 

De criteria die voor opname op de CHW van bouwwerken zijn gebruikt zijn identiek 

aan die voor archeologische waarden zijn gebruikt en vastgelegd in de 

38 

De overige kern en buurtschappen zijn vooral gekenmerkt door verspreide bewoning en zijn derhalve 

hier niet opgenomen 

39 

Zie de bronnen in de literatuurlijst voor een overzicht van geraadpleegd kaartmateriaal 

40 www.watwaswaar.nl 


32

Monumentenwet 1988. Net als bij archeologische monumenten bestaan er 

Rijksbeschermde gebouwde monumenten. Hiervan zijn er in tegenstelling tot 

archeologische wel een aantal in het grondgebied van Maasdonk aanwezig. 

Daarnaast zijn er de resultaten van het Monumenten Inventarisatie Project (MIP), 

dat door de provincie Noord-Brabant werd uitgevoerd van 1979 tot 1991. Met het 

Jaar van de Boerderij in 2003 zijn enige honderden boerderijen toegevoegd. 

Tenslotte zijn enkele kerken uit de periode van de wederopbouw (1945-1955) 

opgenomen. 

Het ensemble van historische bouwwerken, aangevuld met andere ruimtelijke 

structuren vallen onder de noemer van de historische stedenbouw. De stad in dit 

woord is wellicht een misleidend begrip aangezien het kan gaan om een gehucht, 

dorp, stad, woonwijk of industrieel complex. Het belangrijkste criterium is 

onderlinge samenhang van herkenbare elementen in een historischlandschappelijke 

omgeving. 

Ook van belang zijn de historisch geografische elementen die zich kunnen 

manifesteren in vlakken (bolle akkers of essen; landgoederen, enz.) of 

lijnelementen (dijken, wegen, enz.). Beide categorieën kunnen versterkt zijn met 

elementen van historisch groen, zoals houtwallen, bomenrijen enz. 

Nuland en Geffen in de Atlas van Blaeu uit 1657. 


33

5.2 GEFFEN 

5.2.1 INLEIDING EN GESCHIEDENIS 

De naam van het dorp Geffen zou een referentie zijn aan de nabijheid van water. 

Op de scheiding van het rivierengebied en het dekzandgebied is een dergelijke 

verwantschap geen verrassing. 

Geffen komt als plaatsnaam het eerst voor in een oorkonde uit het jaar 1246. Dit 

handelt over de inwoner van ’s Hertogenbosch met de naam Gozewijn Kok. Hij 

geeft enkele landgoederen in leen in een plaats genaamd Geffene. Blijkbaar groeit 

de bevolking aldaar gestaag aangezien Hertog Jan II van Brabant op 1 oktober 

1298 een complex gemeenschappelijke gronden ter beschikking stelt aan de goede 

lieden van Geffen. Dat het een aanzienlijk stuk betrof blijkt wel uit de prijs die als 

erfpacht moet worden voldaan: ‘drie pond Leuvens’. 

Leuvense penning uit 1248-1261, 240 van deze zilveren munten vormen samen één Leuvens pond 

De bewuste gement lag ter hoogte van de rijksweg en het dorp Vinkel. 5 jaar 

besluit de hertog zelfs tot verkoop. Voor het bedrag van 150 ponden zijn de 

Geffenaren zelf eigenaar. Ze nemen beslissingen over het terrein in een lokale 

volksvergadering, een eerste vorm van historisch bekend dorpsbestuur. Toch 

kwam in een oorkonde van 24 februari 1356 de hertog van Brabant nog in beeld 

om toestemming te geven voor een onderlinge verdeling van de gement. Hij stelt 

daarbij de richtlijnen vast. Het lokale bestuur wordt in dit document ook met name 

genoemd: de schout, de schepenen en de vorster. 

De hoogste gezagsdragers ter plaatse komen vanaf de 15 e eeuw vooral uit enkele 

lokale families, die zich als ‘Heer van Geffen’ manifesteren. De belangrijkste waren 

de Van Vladerackens (1479-1628). Zij waren tevens heer van Nuland, waar ze op 

hun kasteel woonden. Vanaf 1445 had het dorp Geffen officieel een schepenbank. 

Uit dezelfde periode, tweede helft van de vijftiende eeuw, dateert het grootste deel 

van de parochiekerk, gewijd aan Maria Magdalena. De kerkklok van de kerk in 

Geffen uit 1645 draagt in het opschrift ook een verwijzing naar de familie Van 

Vladeracken. Er staat letterlijk: Sancta Maria vocor. Philippus de Cock van Oppijnen 

dicto Vladeracken, Here tot Geffen ende des leenhijs van Nulant ende Gertrut van 

Rijsenborch sijnde huisvrouwe. Josephus Michelis fecit anno 1645. 

Het dorp Geffen zelf blijft tot in recente tijden een kleine agrarische gemeenschap. 

Dit karakter straalt het dorp nog steeds in de kern uit. 


34

5.2.2 DORPSONWIKKELING 

De historische kern van Geffen is een AMK-terrein van hoge archeologische 

waarde. 41 De grenzen van het AMK-terrein lopen parallel aan de contouren van de 

kadastrale minuut van 1832. Daarnaast is het ook een zone die als hoog staat 

aangemerkt in het kader van historische stedenbouw. 

Geffen op de CHW: oranje contour heeft een hoge waarde t.a.v. historische stedenbouw; rode punten zijn Rijksbeschermde 

gebouwen; blauwe punten zijn gebouwen in het MIP-bestand 

De huidige kern van Geffen is gesitueerd als een coherent geheel rond de 

driesprong van de Dorpsstraat, Kerkstraat en Kloosterstraat met een overwegend 

niet-agrarische bebouwing min of meer geconcentreerd rond en vooral vlak ten 

zuiden van de kerk. De bebouwing is afwisselend vrijstaand of aaneengesloten, 

grenst met een licht verspringende rooilijn direct aan de straten en bestaat 

overwegend uit eenlaags bebouwing met de nok parallel aan de straat. Geffen 

werd voor 1400 gesticht op een donk ten zuiden van de Maas en vormde al snel 

het centrum van een tiendakkernederzetting met de gehuchten Bergstraat, 

41 AMK-nr 16836 


35

Broekstraat, Elst, Lage Kant, Papendijk en Schotsheuvel. Na 1850 groeiden de 

verschillende kernen langzaam aaneen. Het bebouwingsbeeld is functioneel 

gemengd en dateert overwegend van na 1850. Op verscheidene plaatsen, vooral in 

de Kloosterstraat, is na 1960 nieuwbouw gerealiseerd waardoor het 

bebouwingsbeeld plaatselijk is gewijzigd. De kern van Geffen is door uitbreidingen 

na 1970 losgemaakt van het omringende open akkerland, dat op haar beurt werd 

ingevuld met uitbreidingswijken en een geheel nieuwe infrastructuur. Alleen in het 

noorden is de relatie met de landbouwgronden nog enigszins aanwezig. 

Op de oudste kadastrale kaart, die van 1832, staat de bebouwing van Geffen 

aangegeven zoals die tegenwoordig wordt begrensd door de Broekstraat in het 

noorden, de Dorpstraat in het zuiden, de Kerkstraat in het westen en de 

Kloosterstraat in het oosten. Ten noorden van de kern staat er lintvormige 

bebouwing langs de dijk. Waar in 1950 delen bebouwd zijn, worden deze percelen 

op de minuut van 1832 vaak nog als bouwland aangegeven. Buiten deze 

begrenzing is geen verdere bebouwing aangegeven. De percelen die daar nog zijn 

te identificeren, geven alle een bestemming als weiland of bouwland aan. 

Als omschrijving van de gebouwen is doorgaans een huis, schuur en erf 

aangegeven. De objecten uit het huidige MIP-bestand betreffen in de kern van 

Geffen voornamelijk recentere gebouwen, zoals de kerk (laatste aanpassing uit 

1892), de pastorie uit 1860, twee woonhuizen uit respectievelijk 1870 en 1900 en 

een bedrijfswoning uit 1910. Langs de Elst liggen wat oudere boerderijen zoals 

nummer 8 uit 1600. Ten oosten van kern liggen de locaties van windmolens aan 

de Leiweg, zoals nummer 4. De molen is in ieder geval in 1870 verplaatst vanwege 

de aanleg van de spoorlijn. De molen ten zuiden van Geffen aan de Groenstraat is 

ook verplaatst geweest. Het was geen oorspronkelijk Geffens gebouw, maar 

bedoeld voor Boxtel. Het werd daar in 1681 gebouwd en in de periode 1870-1880 

naar Geffen te worden verplaatst. In 1976 is het op hetzelfde terrein nogmaals 

verplaatst. 

Standerdmolen De Vlijt uit 1681, oorspronkelijk in Boxtel later naar Geffen verplaatst in 1870-1880 


36

De kerk van Geffen is een Gotische kerk met een 15e eeuwse toren en een vroeg 

16e eeuws schip met basilica vorm. In de jaren 1892-1893 is hier aan een 

dwarspand en een driezijdig gesloten koor toegevoegd ontworpen door architect C. 

Franssen uit Roermond. Ook de netgewelven in het oude schip zijn in die tijd 

aangepast. De zijbeukvensters zijn in 1893 vergroot. 

Op de Bonnebladen van 1868-1870 is er nog geen spoorlijn aangegeven. Deze 

verschijnt pas op de kaarten van 1899. De spoorlijn loopt direct ten noorden van 

de oude kern. De percelen buiten de historische kern blijven echter lang 

onbebouwd ondanks de aanwezigheid van het spoor. 

Uitsnede van Geffen op de kadastrale minuut van 1832. Te zien is hoe de bebouwing zich concentreert 

rond de kerk en langs de centrale wegen. 


37


Boerderij uit 1825 aan de Kloosterstraat 38 te Geffen 

5.2.3 OPBOUW VAN DE VERWACHTINGSKAART MET BETREKKING TOT DE KERN VAN 

GEFFEN 

Op basis van de analyse van historisch kaartmateriaal en oude luchtfoto’s is een 

aantal zones onderscheiden binnen de bebouwde kom van Geffen. 

Zone 1: Oudste bebouwing 

De oudste bebouwing is te vinden direct aan de Dorpsstraat, Kerkstraat en 

Kloosterstraat. In principe kunnen hier resten aangetroffen worden daterend uit de 

Late Middeleeuwen (vanaf 1400) en Nieuwe Tijd (vanaf 1500). Rond de kerk 

kunnen eventueel nog resten van het kerkhof uit de Middeleeuwen worden 

aangetroffen. Deze zone heeft een hoge verwachting verkregen. 

Zone 2: Bebouwing buiten de kern 

Buiten de oudste bebouwing om is een aantal plaatsen aan te wijzen die mogelijk 

in de Middeleeuwen al bewoond zijn geweest. Het gaat om de gebieden direct aan 

de oudste wegen of langs de dijken. 

Zone 3: Bebouwing na 1945 

De delen van de bebouwde kom ten zuiden van zone 1 zijn grotendeels pas na de 

Tweede Wereldoorlog bebouwd geraakt. Ook de overige gebieden buiten zones 1 

en 2 zijn pas later bebouwd geraakt. Deze zone heeft dan ook een lage 

verwachting gekregen. 

38


Geffen in 1865, lintbebouwing langs de doorgaande wegen. 

39

5.3 NULAND 


Wanneer Nuland precies is ontstaan, is niet duidelijk. De naam verwijst naar de 

landschappelijke ligging van het dorp: in Het Broek. Ten noorden van Nuland ligt 

de voormalige tussen 1275 en 1300 aangelegde Maasdijk, ten noorden waarvan 

ooit de Beerse Maas stroomde. Aan het daar aangelegde polderland dankt de 

plaats haar naam als verbastering van Nuwelant (Nieuw Land). De Beerse Maas is 

tot 1942 actief geweest met het regelmatig onder water zetten van het landschap. 

In ieder geval is dat duidelijk te merken bij de ‘Polderkerk’. Deze was juist 

gebouwd op de overgang van het hoge naar het lage landschap. Het bleek 

noodzakelijk regelmatig de vloer te verhogen. 

Gedurende de Middeleeuwen maakte Nuland deel uit van het Kwartier van 

Maasland van de Meierij van 's-Hertogenbosch. Nuland wordt als plaats voor het 

eerst vermeld in een akte uit 11 november 1299. Bij die gelegenheid werd door 

hertog Jan II van Brabant aan de inwoners van Nuland het gebruiksrecht gegund 

van een complex gemeenschappelijke gronden die grensde aan de Geffense 

gement ‘in de buurt van Vinckel’. In een latere periode ging Nuland samen met 

Geffen een heerlijkheid vormen, die in ieder geval gedurende 1505-1638 in het 

bezit was van de familie Van Vladeracken. Hun nabij gelegen kasteel werd 

omstreeks 1500 gebouwd door Jan van Vladeracken. Bij het kasteel kan ook een 

voorburcht aanwezig zijn geweest. Als bouwplaats koos hij een plek direct ten 

noorden van de kom van het dorp, aan de Singel. Het was een rond kasteel, wat 

het vermoeden heeft doen rijzen dat het wellicht voorafgegaan zou zijn door een 

zogenaamde motte. Dit is een op een hoge ronde heuvel geplaatste woontoren. 

Het kasteel is in ieder geval in de Franse tijd verwoest. Ondanks dat is het nog 

steeds in het stratenpatroon verankerd. Een ronding in de weg, direct ten zuiden 

van de spoorbaan herinnert hier nog aan. De naastgelegen hoeve draagt nog 

immer de naam Vladeracken. Het kasteelterrein zelf is bovendien als een 

verhoging in het landschap herkenbaar. Overigens is het na de Franse afbraak 

mogelijk ook nog aan schade onderhevig geweest door diepploegen. 

Locatie van het kasteel Vladeracken aangeduid door de bocht in de weg op een kaart uit 1867 


40

De aan St. Jan’s Onthoofding gewijde kerk wordt voor het eerst vermeldt in 1377. 

Het was o.a. de laatste rustplaats van Gerard van Vladeracken. De overstromingen 

hadden hun tol geëist. In 1857 is de oude polderkerk gesloopt en vervangen door 

een neogotische bouw, die op haar beurt door het oorlogsgeweld in oktober 1944 

aan haar einde kwam. 

In de gevel van de boerderij Duijn en Dael aan de Elzenstraat 8 is een steen 

ingemetseld met het wapen van de familie Tromp. Tussen 1666 en 1672 woonde 

Cornelis Tromp in Nuland. Dit was de broer van de iets bekendere Maarten 

Harpertsz. Tromp, de zeeheld die in 1653 sneuvelde. 


Nuland en Heeseind in 1910, diagonaal de loop van het spoor 

41

Nuland op de CHW: oranje contour betreft hoge waarde historische stedenbouw; blauwe punten zijn gebouwen in het MIP-bestand 

5.3.2 DORPSONTWIKKELING 

De historische kern van Nuland is geen AMK-terrein, maar er direct naast liggen 

wel de locaties van de voormalige Polderkerk en het kasteel van Vladeracken. Wel 

is er een zone langs de Heeseind dat als hoogwaardig staat aangemerkt ten 

aanzien van historische stedenbouw. Het betreft de zone aan weerszijden van de 

as Heeseind, Kruisstraat en Bruggen. Het bestaat overwegend uit agrarische 

lintbebouwing, iets ten noorden van en parallel aan de spoorlijn 's-Hertogenbosch- 

Oss. De zone loopt van Nuland over in het grondgebied van Rosmalen (gemeente 

’s Hertogenbosch). De lintbebouwing bezit twee kernen waar de bebouwing zich 

enigszins concentreert. Het bebouwingsbeeld is eenlaags en vrijstaand, met de nok 

parallel aan de straat. De rooilijn is ongelijkmatig doordat de bebouwing doorgaans 

verspreid van de straat ligt, alleen in de beide kernen grenst de bebouwing deels 

aan de straat. De beide straten liggen in de laaggelegen gedeelten op een dijk en 

zijn voorzien van restanten van een laanbeplanting met onder meer linden. De 

Heeseindse Dijk heeft een klinkerbestrating. Delen van de bebouwing en soms ook 

de erven liggen op lage huisterpen in verband met de regelmatig terugkerende 

wateroverlast van de Maas en de Beerse overlaat, in wiens stroomgebied 

Heeseind/Kruisstraat/Bruggen voor een deel was gelegen. Vlak achter de 

bebouwing aan de noordzijde van de dijk liggen ter hoogte van Heeseind en bij 


42

Bruggen de summiere restanten van een lage dijk die voor 1870 de aanpalende 

erven en gronden beschermde. Heeseind, Kruisstraat en Bruggen dateren van voor 

1400. De kernen ontstonden op een lage zandrug. Kruisstraat concentreerde zich 

rond een inmiddels verdwenen kapel. Na 1850 groeiden de kernen langzaam naar 

elkaar toe. Bruggen werd in het westen omsloten door de uitbreidingen van 

Rosmalen. Het huidige bebouwingsbeeld dateert grotendeels uit de periode 1875- 

1945, al zullen onder deze gebouwen Laat-Middeleeuwse voorgangers schuil 

kunnen gaan. Na 1945 is de lintbebouwing in de kernen verdicht. De relaties 

tussen de lintbebouwing en de omringende, open landbouwgronden zijn 

grotendeels intact en leveren vooral aan de noordzijde van de bebouwing sterke 

zichtrelaties over een open en nagenoeg leeg land op. 


Nuland boerderij Heeseind 22 uit de periode 1700-1800 

Op historische kaarten is te zien dat de oudste bebouwing van de kern van Nuland 

zich langs de Kerkstraat bevindt. Duidelijk zichtbaar is de contour van het kasteel 

met direct daaromheen de gracht en een aanpalende hof. Verder liggen er enkele 

tuinen. Niet alle gebouwen zullen boerderijen geweest zijn. Er zijn ook schuren of 

erven aangegeven. Verder van het centrum van Nuland strekt de bebouwing zich 

uit langs de belangrijkste wegen, met nog grotere intervallen tussen de 

afzonderlijke gebouwen. 

Ook Nuland wordt pal ten noorden van het kasteelterrein van Vladeracken 

doorsneden door het spoor. De in het MIP-bestand opgenomen panden zijn 

voornamelijk uit recente tijd, zoals de pastorie (1881), het klooster (1918), een 

boerderij (1948), vier huizen (1905, 1930) en de kerk (1951). 

43

Uitsnede van Nuland op de kadastrale kaart van 1811-1832 met het gebied rond het kasteel en langs 

de kerkstraat 

Net als Geffen blijft ook Nuland lang als een agrarisch dorp te kenschetsen. De 

bebouwingsgraad is laag, de gebouwen zijn voornamelijk eenlaags en ook binnen 

de grenzen van de kern van het dorp komen boerderijen voor. 

5.3.3 OPBOUW VAN DE VERWACHTINGENKAART MET BETREKKING TOT DE 

HISTORISCHE KERN VAN NULAND 

Op basis van de analyse van historisch kaartmateriaal is voor de kern van Nuland 

een verdeling in twee zones opgesteld. 


De oudste bebouwing is te vinden in het gebied dat als historische kern is 

aangeduid, en wel langs de Kerkstraat, Kerkdijk en Singel. In principe kunnen hier 

resten aangetroffen worden daterend uit de Late Middeleeuwen (vanaf 1275) en 

Nieuwe Tijd (vanaf 1500). Rond de kerk kunnen eventueel nog resten van het 

kerkhof uit de Middeleeuwen worden aangetroffen. Deze zone heeft een hoge 

verwachting verkregen. Dezelfde waarde kan worden toegekend aan de zone langs 

de dijk aan Heeseind. 

Zone 2: Overige bebouwing 

Deze zone is pas recenter bebouwd geraakt. Dit gebied heeft dan ook een lagere 



44

Nuland in kaart uit 1867, losse bewoning langs de doorgaande wegen. 


45

5.4 VINKEL 


De naam van het dorp Vinkel bestaat als geografisch aanduiding al veel en veel 

langer dan de parochie uit 1884. Hij komt namelijk al voor in de bovengenoemde 

oorkondes uit 1298 en 1299 waarin hertog Jan II van Brabant verklaart dat hij aan 

de inwoners van Geffen en Nuland gemeenschappelijke gronden in gebruik gaf. In 

de aanduiding van de locatie van de gronden komt Vinkel voor: tussen het 

Rosmalense Maliskamp en het Heessche Zoggel. In die naam is de aard van de 

bodem opgenomen. Vinke of fangja zou een slechte, lichte turf betekenen, maar 

kan ook staan voor modder. In ieder geval duidt het dus op een vochtige bodem. 

Het gebruik zal dus vooral zijn als heide waar schapen konden weiden. Ook kon er 

brandstof worden gewonnen. De natte omgeving is een belangrijke reden waarom 

hier geen intensieve bewoning is ontstaan in de Middeleeuwen. 

De geestelijkheid strijkt neer in de directe omgeving. Rond het jaar 1200 vestigden 

monniken van de oorspronkelijk uit Toscane (It.) afkomstige Wilhelmieter-orde er 

zich. Ze staan ook bekend onder de naam Baselaars, wat afgeleid is van Willem 

van Basel, van het klooster in ’s Hertogenbosch. Ze zijn te vergelijken met de 

Benedictijner orde. Zij zullen met de eerste ontginningen aanvangen. Ze graven 

onder andere de Grote Wetering om het land te draineren. Dit kanaal stond lang 

bekend als de Monniksgraeve. Naar hen werd eeuwenlang Heesch-Vinkel 

Munnekensvinkel genoemd. Pas met de ontginningen in de 19 e eeuw zal de 

bevolking van Vinkel iets in aantallen toenemen. 

Ten westen van Vinkel lag het Berlicumse gehucht Kaathoven. Quaet, katie of kaat 

zijn ook alle termen om marginale gronden mee aan te duiden. Omstreeks 1340 

lag hier het landgoed van Heer Bock, de Boxhoeve. De eigenaren daarvan hadden 

in de zestiende eeuw het recht een priester aan te wijzen voor de bediening van 

de Kaathovense kapel. Deze kapel werd rond 1500 gewijd aan de heilige Cunera, 

na het vanuit Rhenen overbrengen van de relikwieën van deze heilige. Voor die tijd 

was de kapel waarschijnlijk gewijd aan St. Antonius, de patroonheilige van de 

kluizenaars. Met die vroege fase van de kapel worden de Wilhelmieter monniken in 

verband gebracht. Tot het landgoed behoorde ook de hoeve Engelenstede, 

waarschijnlijk genoemd naar Engel van Volckel, die rond 1440 de eigenaresse was. 


Cunerakapel te Kaathoven 

46

Vinkel op de CHW: rode punt is de Rijksbeschermde kapel te Kaathoven; blauwe punten zijn gebouwen in het MIP-bestand 

5.4.2 DORPSONTWIKKELING 

De historische kern van Nuland is geen AMK-terrein. 

Het kenmerkt zich vooral als lintbebouwing langs de grootste doorgaande wegen 

door het gebied. Hierbij zijn er grote intervallen tussen de afzonderlijke gebouwen. 

De gebouwen in de kern van Vinkel die zijn opgenomen in het MIP-bestand zijn 

alle van recente datum. De oudste is de pastorie uit 1884, verder betreft het een 

boerderij van 1940 en twee kerken van respectievelijk 1945 en 1954. 

In Kaathoven ligt het Rijksbeschermde monument van een voormalige, thans als 

boerderij gebruikte kapel. Deze is gesticht ter ere van St. Cunera omstreeks 1535, 

en werd hersteld in 1631. Het is een gepleisterd eenbeukig gebouw met 

steunberen. In de rechte sluiting is een door segmentboognissen geflankeerde 

spitsboognis. Het heeft een ellipsvormig getoogde ingang aan de zuidzijde. 

Inwendig zijn beneden in de muren spaarbogen aangebracht. 


47

Kern van Vinkel op de kaart van 1837 

5.4.3 OPBOUW VAN DE VERWACHTINGENKAART MET BETREKKING TOT DE 

HISTORISCHE KERN VAN VINKEL 

Op basis van de analyse van historisch kaartmateriaal is voor de kern van Nuland 

een verdeling in twee zones opgesteld. 


De oudste bebouwing is te vinden in het gebied dat als historische kern is 

aangeduid en bestaat uit wijd uiteen staande boerderijen. In principe kunnen hier 

resten aangetroffen worden daterend uit de Late Middeleeuwen (vanaf 1275) en 

Nieuwe Tijd (vanaf 1500). Rond de kerk kunnen eventueel nog resten van het 

kerkhof uit de Middeleeuwen worden aangetroffen. Deze zone heeft een hoge 

verwachting verkregen. 

Zone 2: Overige bebouwing 

Deze zone is pas recenter bebouwd geraakt. Dit gebied heeft dan ook een lagere 



48

6 Bepaling van de 

archeologische verwachting 

6.1 HET PRINCIPE VAN EEN VERWACHTINGENKAART 

Een archeologische verwachtingskaart is een kaart waarop de verwachte dichtheid 

aan archeologische resten is weergegeven door middel van vlakken en zones. De 

verwachting is gebaseerd op het principe dat mensen zich niet zo maar op een 

locatie vestigen. Er is een sterke samenhang tussen landschappelijke kenmerken 

en archeologische vindplaatsen. Deze samenhang is met name gebaseerd op de 

voorkeur voor bepaalde locaties binnen het landschap (in een bepaalde periode) 

(Deeben en Wiemer, 1999). De belangrijkste variabelen die bepalen hoe het 

landschap eruit ziet zijn geo(morfo)logie, bodem en waterhuishouding (Berendsen, 

1997). 

De archeologische waarden- en verwachtingskaart is grotendeels gebaseerd op 

een analyse van de bekende archeologische gegevens en de opbouw van het 

landschap. Door gebruik te maken van de kennis over locatiekeuzefactoren in 

verschillende perioden in het verleden en de kennis over de kenmerken van het 

landschap (bodemkunde, geologie en waterhuishouding), kan een onderscheid 

gemaakt worden tussen gebieden met een hoge, middelmatige en lage 

verwachting voor archeologische resten. 

Door deze methodiek vallen de grenzen van de archeologische verwachtingszones 

vrijwel samen met landschappelijke grenzen. 

6.2 VESTIGINGSFACTOREN EN LOCATIEKEUZE 

Het hier gebruikte verwachtingsmodel maakt gebruik van vestigingsfactoren en 

locatiekeuzen die gebaseerd zijn op economische en landbouwkundige motieven. 

Deze zijn dus sterk gebonden aan het landschap (geologie, bodemgesteldheid en 

geomorfologie). Over andere motieven, zoals die van religieuze, sociale of politieke 

aard, weten we maar heel weinig. Ze kunnen dus slechts bij hoge uitzondering 

gebruikt worden bij het opstellen van een verwachtingsmodel (Van Leusen & 

Kamermans, 2005). Bij de keuze van een locatie voor een grafveld gaat men uit 

van hele andere factoren dan van economische of landbouwkundige aard. 

Aangezien deze locatiekeuzen afwijken van het ‘normale’, althans door ons 

moderne mens gekende bewoningspatroon, is de locatie van een grafveld niet te 

voorspellen met het toegepaste verwachtingsmodel. Economische en 

landbouwkundige motieven hebben in hoofdzaak betrekking op de fysieke 


49

mogelijkheden en beperkingen van het landschap waarin men leefde (van den 

Berghe, 2007). Door gebruik te maken van geo(morfo)logische- en bodemkundige 

gegevens kunnen deze worden herleid. 

Aan bepaalde landschappelijke parameters kan in alle archeologische perioden een 

vergelijkbare verwachting worden gekoppeld. ‘Hoog-droog’ heeft vrijwel altijd een 

hoge verwachting en ‘laag-nat’ een lage verwachting. 

Toch is het zo dat er door de tijd heen verschillen optreden in de 

locatiekeuzefactoren. Jagers-verzamelaars maken door hun bestaanseconomie 

andere keuzes dan landbouwers. 

Daarom worden hieronder de belangrijkste locatiekeuze factoren voor jagersverzamelaars 

enerzijds en landbouwers anderzijds besproken. Tenslotte is men in 

de Middeleeuwen steeds meer in staat om het landschap naar de hand te zetten. 

Hierdoor konden voorheen onbruikbare gronden door ontwatering of bedijking 

toch de mens gaan dienen. 

6.2.1 JAGERS, VISSERS EN VERZAMELAARS 

Een belangrijk kenmerk van culturen uit de Steentijd is dat mensen leefden van 

jacht, visserij en het verzamelen van eetbare planten. Om optimaal gebruik te 

maken van het voedselaanbod verbleven de mensen niet op één plaats maar 

trokken door het landschap. Ze bleven tijdelijk, enkele dagen of weken in een 

kamp. Bij deze verblijfplaatsen wordt een onderscheid gemaakt tussen 

basiskampen en extractiekampen. Basiskampen waren meestal wat groter en 

werden langer gebruikt. De extractiekampen waren zeer tijdelijk gebruikte locaties 

voor bijvoorbeeld visvangst of jacht op een bepaald soort wild. 

Het is duidelijk dat de seizoenscyclus van planten en dieren en de hiermee 

samenhangende mogelijkheden tot jacht en visserij voor een groot deel de 

aanwezigheid van de mens verklaart. In vrijwel alle gevallen komen de 

archeologische vindplaatsen voor op overgangen van nat naar droog, zogenaamde 

gradiëntsituaties. Dit verband is sterker naar mate de gradiënt markanter is. 

Archeologische vindplaatsen zijn in het droge zandgebied te verwachten op 

overgangen van laaggelegen natte terreindelen naar hooggelegen droge 

terreindelen. Basiskampen liggen hierbij eerder op grote landschappelijke 

verhogingen, terwijl extractiekampen ook op zeer kleine opduikingen voor komen. 

Een verklaring voor deze sterke relatie is dat landschappelijke gradiënten worden 

gekenmerkt door het op korte afstand van elkaar voorkomen van een grote 

verscheidenheid aan vegetatietypes. Een gevolg hiervan is dat op dergelijke 

locaties op korte afstand van elkaar verschillende voedselbronnen voor handen 

zijn. Daarnaast vormen beekdalen goed herkenbare elementen in een door bos 

gedomineerd landschap en vormen deze dalen in de prehistorie belangrijke 

transportroutes. Tenslotte is het zo dat de grondwaterspiegel op de 

dekzandruggen diep staat. Voor de watervoorziening was het dus noodzakelijk om 

in de buurt van de beek- of rivierdalen te verblijven. 

Uit het dekzandgebied van Brabant zijn weinig vindplaatsen uit de Vroege- en 

Midden Steentijd bekend. De verwachting is dat deze vindplaatsen van jagersverzamelaars 

kunnen voorkomen op gradiëntsituaties die in de gemeente 


50

6.2.2 LANDBOUWERS 

Maasdonk ten dele voor handen zijn. De bekende vindplaats heeft voornamelijk 

‘losse’ vuursteenvondsten opgeleverd. De meeste van deze vindplaatsen bevinden 

zich op de overgang van de beekdalen naar het hoger gelegen dekzandruggen. 

Het ruimtelijk voorspellend model dat gebruikt is voor de jagers-verzamelaars is 

vrij eenvoudig van opzet. De sterke voorkeur voor gradiëntzones geldt op dit 

moment immers als de enige bruikbare locatiekeuzefactor. In het model wordt 

onderscheid gemaakt tussen gebieden met een hoge en een lage archeologische 

verwachting (tabel 1). De dekzandruggen langs de beekdalen hebben een hoge 

verwachting gekregen. De overige gebieden buiten de gradiëntzones geldt een 

lage archeologische verwachting voor kampementen van jagers-verzamelaars. 

Voor de beekdalen zelf moet opgemerkt worden dat deze een lage verwachting 

hebben voor kampementen, maar dat hier rekening moet worden gehouden met 

het aantreffen van bijzondere datasets zoals visweren, boten en deposities. 

Door de introductie van de landbouw in het Neolithicum gaat de mens andere 

eisen stellen aan de landschappelijke omgeving. De locatiekeuze wordt steeds 

meer bepaald door de mate waarin de grond geschikt is om akkerbouw op te 

bedrijven. 

Omdat de eerste boeren vrijwel geen middelen hadden om de kwaliteit van de 

bodem te verbeteren werden oogstrisico’s direct bepaald door de fysische 

eigenschappen van het landschap, waarbij het grondwaterregime en de 

bodemvruchtbaarheid de belangrijkste parameters waren. 

Er is op de kaart een onderscheid gemaakt tussen Vroege Landbouwers 

(Neolithicum tot Vroege Middeleeuwen) en Late Landbouwers (Late Middeleeuwen 

en Nieuwe tijd). De reden hiervoor is dat vanaf de Late Middeleeuwen de mens 

steeds meer middelen heeft om de bodem te verbeteren en het landschap naar 

zijn hand te zetten. Hierdoor zijn de hierboven besproken locatiekeuze factoren in 

deze periode minder van toepassing. 

Uitgangspunt voor het verwachtingsmodel voor landbouwers is dan ook de 

geschiktheid van binnen het grondgebied aanwezige bodemeenheden voor 

akkerbouw. 

Er is gekeken naar de verschillende binnen de gemeente voorkomende 

bodemtypes en de hydromorfe kenmerken van het dekzand. 

Een eerste vereiste om succesvol akkerbouw te bedrijven is dat de grond niet te 

nat is. Voor geschikte akkergronden maar ook voor drinkwater was men is het 

zandgebied sterk afhankelijk van de lokale grondwaterstand. Ook voor 

landbouwers waren de overgangen van de laag gelegen beekdalen naar de 

dekzandranden van groot belang. 

Voor de eerste boeren in Brabant zal vooral de afstand tot water een bepalende 

factor geweest zijn. Uit archeologische vondstmeldingen blijkt ook dat de boeren 

zich vestigden op de randen van de dekzandruggen, nabij de beekdalen. De 

vruchtbaarheid van de bodem bepaalde naast de hydromorfe kenmerken in 


51

hoeverre een zone geschikt was voor akkerbouw. Aangenomen wordt dat de hoge 

dekzandgronden met podzolbodems aantrekkelijk 

waren voor prehistorische landbouwactiviteiten. De beste landbouwgronden 

moeten dan ook gezocht worden op de hoger gelegen delen van het landschap. 

Het feit dat deze gronden in de Middeleeuwen vaak zijn afgedekt door een esdek 

maakt dat de prehistorische resten vaak goed geconserveerd zijn. 

6.3 LANDSCHAPSTYPES IN DE GEMEENTE MAASDONK 

6.3.1 INLEIDING 

Bij de bepaling van de archeologische verwachting is onderscheid gemaakt tussen 

4 verschillende zones, waaraan op basis geo(morfo)logie, bodemtype, erosie en 

sedimentatie een specifieke archeologische verwachtingen zijn toegekend: 

- Dekzandruggen (al dan niet bedekt met esdek) 

- Rivierkom 

- Dekzandvlaktes (al dan niet bedekt met lage landduinen) 

- Beekdal 

Omdat in Maasdonk al deze zones dagzomen en er geen sprake is van een 

grotendeels afgedekt landschap is maar één verwachtingskaart vervaardigd. De 

verschillende zones zijn op basis van de geo(morfo)logie, erosie en sedimentatie 

onderverdeeld in landschappelijke eenheden. 

Uiteindelijk is het onderzoeksgebied op deze wijze onderverdeeld in 4 

landschappelijke zones met elk een specifieke archeologische verwachting/potentie 

(kaartbijlage 1 en 2). Op deze kaart zijn ook afgegraven en geëgaliseerde 

terreinen weergegeven. 

In de navolgende paragrafen worden de verschillende zones besproken en de 

bepaling van de archeologische verwachting toegelicht. 

6.3.2 ZONE 1: DE DEKZANDRUGGEN 

Het betreft hier de hooggelegen dekzandruggen, die veelal afgedekt zijn met in de 

Middeleeuwen ontstane esdekken. Hierbij werden bemeste plaggen op de akker 

uitgereden, die hiermee steeds hoger kwamen te liggen. 

Het dekzand werd aan het eind van het Pleistoceen afgezet tijdens extreem koude 

fasen. Toen het klimaat verbeterde aan het einde van de laatste ijstijd werd het 

gebied toegankelijk voor groepen jagers/verzamelaars. Ingebed in de oude 

podzolbodem onder de es kunnen de goed bewaarde resten van hun 

kampementen uit de Steentijd worden gevonden. Vanaf het Neolithicum tot en met 

de vroege Middeleeuwen waren deze hoge, droge delen in het landschap in trek bij 

de eerste Nederlandse boeren op de Brabantse zandgronden. Hier liggen de 

nederzettingen en de akkers. 


52

6.3.3 ZONE 2: DE RIVIERKOM 

De lager gelegen overstromingsvlakte van de Maas die met name ten noorden van 

de van de dekzandruggen ligt, gescheiden door een terras. Dit waren in het 

verleden vochtige lager gelegen terreinen die niet geschikt waren voor bewoning. 

Wel zal dit in de Steentijd een gebied zijn geweest wat aantrekkelijk was voor jacht 

en visserij. Det geldt zeker voord e flanken van de dekzandrug die in deze zone 

ligt. In latere periodes kunnen landbouwers het als weideland hebben gebruikt 

door er hun vee te laten grazen. 

6.3.4 ZONE 3: DE DEKZANDVLAKTES 

6.3.5 ZONE 4: HET BEEKDAL 

6.3.6 VERWACHTINGSMODEL 

De dekzandvlaktes zijn lager gelegen vlakke delen. Ze waren in de prehistorie door 

hun lagere ligging en grotere afstand tot water vermoedelijk minder populair voor 

bewoning. In Maasdonk vinden we deze gebieden met name ten zuidoosten van 

Maasdonk in de zone waar de beken liggen. Dit verklaard ook dat hier verspoeld 

dekzand voorkomt. 

De dekzandruggen en -vlaktes werden in het Pleistoceen en Holoceen doorsneden 

door beken. Tegenwoordig zijn veel van deze beekdalen droge dalen, die geheel of 

ten dele opgevuld zijn met afzettingen van de flankerende beekdalhellingen. In de 

prehistorie vormden de watervoerende beekdalen goed herkenbare elementen in 

een door bos gedomineerd landschap en waren het bovendien belangrijke 

transportroutes. Ook waren ze, in een gebied met droge dekzandgebieden, 

natuurlijk van levensbelang voor de watervoorziening. De beekdalen zijn minder 

geschikt voor bewoning, maar kennen op veel plaatsen een verleden als 

prominente plek: als grensgebied tussen invloedsferen of een profane en een 

sacrale wereld. Hiermee is er kans op het aantreffen van bijzondere vondsten of 

datasets, zoals in het water geofferde objecten. Specifieke plekken werden 

hiervoor ingericht, zoals samenlopen van beken of doorwaadbare plaatsen. 

Op basis van de bovenstaande parameters zijn verschillende verwachtingsklassen 

gedefinieerd: zones met een hoge, middelhoge en lage verwachting. 

De zones met een hoge verwachting bevinden zich op en langs de randen van de 

dekzandruggen op de overgang naar de beekdalen. Hier bevinden zich goed 

ontwaterde vruchtbare gronden. Bovendien bevinden deze gronden zich in de 

nabijheid van water. 

De dekzandruggen die verder van de beekdalen afliggen hebben ook een hoge 

verwachting gekregen. Dit zijn geschikte landbouwgronden, maar de grotere 

afstand tot water maakt ze wel iets minder aantrekkelijk. 

De hogere delen van de dekzandvlaktes, met een diepe grondwaterstand en 

reliëfverschillen hebben een middelhoge verwachting gekregen. Deze delen zijn in 


53

Maasdonk ook vaak afgedekt door een esdek, wat eventuele archeologische resten 

goed geconserveerd zal hebben. 

De overige delen van het dekzandlandschap, de vlaktes, hebben een lage 

verwachting gekregen. Opgemerkt moet worden dat in de delen langs de rand van 

een plaggendek sprake is van een verhoogde kans op sporen uit de Late 

Middeleeuwen. 

De lager gelegen natte gronden in vennen en beekdalen hebben een lage 

verwachting voor nederzettingssporen. Hier kunnen echter wel bijzondere datasets 

aangetroffen worden, met door de natte context goed geconserveerd organisch 

materiaal. 

De laag gelegen vochtige inundatievlakte heeft een lage verwachting gekregen. 

Landschap Verwachting 

Overgang dekzandrug naar beekdal Hoge verwachting 

Dekzandruggen Middelhoge verwachting 

Lage duinen Middelhoge verwachting 

Hooggelegen dekzandvlaktes Middelhoge verwachting 

Laaggelegen dekzandvlaktes Lage verwachting 

Plaggendek Hoge verwachting 

Beekdalen Lage verwachting voor bewoning, kans op 

bijzondere dataset 

Voordes in beekdalen Hoge verwachting 

Rivierkomgronden Lage verwachting 

6.4 OPBOUW VAN DE KAART 

6.4.1 BODEMVERSTORINGEN 


Tabel 1: relatie tussen landschap en verwachting 

Op basis van het AHN en luchtfoto’s is geprobeerd om de bodemverstoringen in de 

gemeente zo goed mogelijk in kaart te brengen. Uitgangspunt is dat de voor de 

archeologie meest bedreigende bodemverstoringen zullen zijn opgetreden bij 

nieuwbouw en bij het afgraven van grond voor zand- en leemwinning. De 

ontgrondingsgegevens van de provincie bevestigen dit beeld ten dele. Voor de 

ontgrondingen dient opgemerkt te worden dat dit beeld is gebaseerd op verleende 

vergunningen. Of de ontgronding ook daadwerkelijk heeft plaatsgevonden, staat 

niet vast. Opmerkelijk is dat in Maasdonk veel van de archeologisch interessantste 

zone juist door ontgronding beschadigd is. 

6.4.2 ARCHEOLOGISCHE ONDERZOEKEN 

Op de kaart worden ook de reeds uitgevoerde archeologische onderzoeken 

aangegeven. Gegevens hiervoor zijn ontleend aan Archis. 

Voor de reeds uitgevoerde onderzoeken zijn de volgende beslisregels gehanteerd: 

- onderzoeken in de maatregelenfase van het AMZ-proces, waarvan in 

Archis een gereedmelding is gedaan, worden opgenomen als vrijgegeven 

gebied 

54

- Overige onderzoeksmeldingen worden vermeld op een bijlage, maar niet 

opgenomen op de verwachtingenkaart zelf 

Onderzoeksmeldingen in Maasdonk in blauw. De grootschalige vlakken betreffen gebiedsgericht 

onderzoek met afwisselende intensiteit (bron: Archis II) 

Het onderzoek in het verleden heeft geleid tot het registreren van een aantal 

terreinen op basis van hun archeologische waarde. Van deze zogenaamde AMK 

terreinen bevinden zich er vier op Maasdonks grondgebied. Alle hebben de status 

van ‘Terrein van hoge archeologische waarde’. Het betreft in geen van de gevallen 

een rijksbeschermd monument. 


55

AMK terreinen geprojecteerd op de IKAW in Maasdonk (bron: Archis II) 

6.5 BEPERKINGEN VAN HET VERWACHTINGSMODEL 

De geijkte beperkingen bij het opstellen van verwachtingmodellen zijn het omgaan 

met gegevens van verschillende orde en onbekende data. 

Ten aanzien van het kaartmateriaal geldt dat gebruik is gemaakt van kaarten van 

verschillende schaalgrootten. Het AHN is bijzonder gedetailleerd, de overige 

kaarten zijn grofschaliger. Door gebruik te maken van het AHN en meerdere 

kaarten te combineren, is alsnog een meer gedetailleerd kaartbeeld ontstaan. 

Daarnaast is voornamelijk gebruik gemaakt van het vindplaatsenbestand van 

Archis II. 

Daarnaast geldt dat het verwachtingsmodel gebaseerd is op een directe relatie 

tussen landschap en bewoning. Zaken die niet zijn gerelateerd aan bewoning, zijn 

dan ook moeilijker te voorspellen. Grafvelden, wegen en eventueel ritueel 

belangrijke plaatsen kunnen niet met enige zekerheid worden voorspeld. 


56

7 Bronnen 

Literatuur 

• Arts, N., 1987, Vroegmesolithische nederzettingssporen en twee versierde 

hertshoornen artefakten uit het Maaskantgebied bij ’s-Hertogenbosch, 

Brabants Heem 39, 2-22. 

• Ball, E.A.G. & R. Jansen (red.), 2002, Van steentijd tot middeleeuwen: 

archeologisch onderzoek rond een fossiele beekloop te Herpen-Wilgendaal, 

Archol-rapport, 11, Leiden. 

• Berendsen, H.J.A., 1997, Landschappelijk Nederland. - Fysische geografie 

van Nederland. Assen. 

• Berendsen, H.J.A., 1998, De vorming van het land. Inleiding in de geologie 

en geomorfologie. Fysische geografie van Nederland, Assen. 

• Berghe, K.J. van den, 2007. Gemeente Dalfsen, een archeologische 

waarden en verwachtingskaart. RAAP-Rapport 1539. RAAP Archeologisch 

Adviesbureau, Amsterdam. 

• Bles, B.J., P. Harbers, R. Visschers & F. de Vries, 1984. Bodemkaart van 

Nederland 1:50 000. Toelichting bij de herziene uitgave van blad 45 West s’- 

Hertogenbosch. Stichting voor bodemkartering (StiBoKa), Wageningen. 

• Bosch, A. van den, 1999, De opgraving van de polderkerk (3), Spoorzoeker 

1999 (4), 21-26. 

• Broeke, P.W. van den, 1991, Nederzettingsaardewerk uit de late bronstijd 

in Zuid-Nederland, in: H. Fokkens & N. Roymans (red.): Nederzettingen uit de 

bronstijd en de vroege ijzertijd in de Lage Landen, Nederlandse Archeologische 

Rapporten 13,, Amersfoort, 193-211. 

• Broeke, P. van den, 2002, Vindplaatsen in vogelvlucht: beknopt overzicht 

van het archeologische onderzoek in de Waalsprong 1996-2001, Nijmegen. 

• Brok, H. den, 1992, Archeologie in Nuland (3), Spoorzoeker 2, 5-10. 


57

• Buijks, H.G.J., 1992, Waar land en water elkaar ontmoetten, Geschiedenis 

van Nuland, Geffen. 

• Cate, J.A.M. ten, 1977. Geomorfologische kaart van Nederland 1:50 000. 

kaartblad 51, Eindhoven. StiBoKa / Rijks Geologische Dienst, Wageningen/ 

Haarlem. 

• Deeben, J. & R. Wiemer, 1999. Het onbekende voorspeld: ontwikkeling van 

een indicatieve kaart van archeologische waarden. In: W.J.H. Willems (red.); 

Nieuwe ontwikkelingen in de archeologische monumentenzorg. NAR 20. ROB, 

Amersfoort. 

• Fokkens, H., 1989, Nederzettingssporen uit de bronstijd en de vroege 

ijzertijd in Oss-Ussen, wijk Mikkeldonk, in: H. Fokkens & N. Roymans (red.), 

Nederzettingen uit de bronstijd en de vroege ijzertijd in de Lage Landen, 

Nederlandse Archeologische Rapporten 13, Amersfoort, 93-109. 

• Fokkens, H., 1993, Oss, Verleden aan het licht. De voorgeschiedenis van Oss 

van 2500 voor tot 250 na Christus, Oss. 

• Genabeek, R. van, 2001, Oss – Arendsvlucht, archeologisch onderzoek, 

BAAC rapport 99.107, ’s-Hertogenbosch. 

• Hoof, L.G.L. van & R. Jansen, 2002, Archeologisch Onderzoek A50 te 

Uden: bewoning uit de ijzertijd en de vroege, volle en late middeleeuwen, 

Archol-rapport 12, Leiden. 

• Jansen, R., C. van der Linde & H. Fokkens, 1999, Een inventarisatie van 

vindplaatsen in het buitengebied van Oss, Archeologische Rapporten Maaskant 

5, Leiden. 

• Jansen, R., C. van der Linde & H. Fokkens, 2001, Archeologisch 

onderzoek Hertogswetering: een cultusplaats in de Maaskant, Archol-rapport 7, 

Leiden. 

• Jansen, R. & L.G.L. van Hoof, 2003, Archeologisch Onderzoek Oss-De 

Geer, bewoning uit de bronstijd en de Romeinse tijd, Archol-rapport 18, 

Leiden. 

• Janssen, H.L. (red.), 1983, Van bos tot stad: opgravingen in ’s- 

Hertogenbosch, ’s-Hertogenbosch. 

• Janssen, H.L., 2000, BAMmeldingen, Bossche bladen 2, 138-139. 

• Janssen, H.L., 2001, BAMmeldingen, Bossche bladen 3, 133-134. 

• Jong, T. de, 1998, IJzertijddieren in de Hoefgraaf in Nuland, Spoorzoeker 

1998 (3/4), 10-14. 


58

• Jungerius, E., A. Sloos en H. Fokkens, 1990, ’s-Hertogenbosch, Empel, in: 

W.J.H. Verwers (red.), Archeologische kroniek van Noord-Brabant 1985-1987, 

Waalre, 36-40. 

• Kleinsman, W.B., J.A.M. ten Cate & M.W. van de Berg, 1983. 

Geomorfologische kaart van Nederland 1:50 000. kaartblad 45, ‘s- 

Hertogenbosch. StiBoKa / Rijks Geologische Dienst, Wageningen/ Haarlem. 

• Lange, G.W. de & J.A.M. ten Cate, 1981. Geomorfologische kaart van 

Nederland 1:50 000. kaartblad 50, Tilburg. StiBoKa / Rijks Geologische Dienst, 

Wageningen/ Haarlem. 

• Lange, J. de, 1998, Een inventarisatie van de collectie Maaspoort (’s- 

Hertogenbosch), Leiden. 

• Leijnse, K., 2006. Archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart, 

gemeente Bodegraven. RAAP-Rapport 1160. RAAP Archeologisch 

Adviesbureau, Amsterdam. 

• Leusen, M. & H. Kamermans (red.), 2005. Predictive modelling for 

archaeological heritage management: a research agenda. Nederlandse 

Archeologische rapporten 29. Rijksdienst voor het Oudheidkundig 

Bodemonderzoek, Amersfoort. 

• Roymans, N. & T. Derks (red.), 1994, De tempel van Empel: een 

Herculesheiligdom in het woongebied van de Bataven, ’s-Hertogenbosch. 

• Roymans, N. & F. Gerritsen, 2002, Landschap, ecologie en mentalités: het 

Maas-Demer-Scheldegebied in een langetermijn perspectief, in: H. Fokkens & 

R. Jansen (red.): 2000 jaar bewoningsdynamiek. Brons- en ijzertijdbewoning in 

het Maas-Demer-Scheldegebied, Leiden, 371-406. 

• Smits, G., 1997, Archeologie in Nuland, in: Heemkundewerkgroep Nuwelant 

(red.): Sporen: een bloemlezing uit tien jaar spoorzoeker 1987-1997, Nuland, 

23-26. 

• Stapert, D., 1981, Middle Palaeolithic finds from the Wijchense Meer 

(Province of Gelderland) and several other finds from Pleistocene fluviatile 

deposits in the surrounding region, Berichten van de Rijksdienst voor het 

Oudheidkundig Bodemonderzoek 31, 273-291. 

• Theunissen van Manen, T.C., 1985. Bodemkaart van Nederland 1:50 000. 

Toelichting bij de kaartbladen 50 Oost Tilburg en 51 West Eindhoven. StiBoKa, 

Wageningen. 

• Verwers, W.J.H., 1981, Archeologische kroniek van Noord-Brabant 1977- 

1978, Bijdragen tot de studie van het Brabantse Heem 19, Eindhoven 


59

• Verwers, W.J.H., 1983, Archeologische kroniek van Noord-Brabant 1979- 

1980, Bijdragen tot de studie van het Brabantse Heem 23, Waalre. 

• Verwers, W.J.H., 1991, Archeologische kroniek van Noord-Brabant 1990, 

Brabants Heem 43, 105-152. 

• Verwers, W.J.H., 1998-1999, North Brabant in Roman and Early Medieval 

Times, V: Habitation History, Berichten van de Rijksdienst voor het 

Oudheidkundig Bodemonderzoek 43, 199-359. 

• Verwers, W.J.H. & G.A.C. Beex, 1978, Archeologische kroniek van Noord- 

Brabant 1974-1976, Bijdragen tot de studie van het Brabantse Heem 17, 

Eindhoven. 

• Verwers, W.J.H. & P. Kleij, 1998, Archeologische kroniek van Noord- 

Brabant 1994-1996, Amersfoort. 

• Wijk, I.M. van & L.G.L van Hoof, 2004, Aanvullend archeologisch 

onderzoek in Nuland en Vinkel, gemeente Maasdonk, Onderzoek van twee 

esdekcomplexen, Archol-rapport 25, Leiden. 

• Zoggel, G.-J. van, 1988, Archeologie in Nuland, Spoorzoeker 1, 2-6. 

Internet 

Archis II 

Google Earth 

http://brabant.esrinl.com/chw 

http://users.bart.nl/~leenders 

http://www.bhic.nl 

http://www.bodemdata.nl 

http://www.noaa.nl 

http://www.nuwelant.nl 

http://www.racm.nl 

http://www.watwaswaar.nl 

Overig digitaal 

Digitale versie van de geomorfologische kaart 

AHN 

Kaarten 

• Kadastrale minuut 1832, Nuland, Geffen en Vinkel 

• Atlas van Blaue 1657, Nuland en Geffen 


60

• Kaerius, 1622 Germania Inferior Quartae Partis Brabantiae 

• Sepp, J.C. 1773 Reise- en Zakatlas, Kaart 8 Den Bosch 

• Topografisch-Militaire Kaart 1868 (Bonneblad) Blad 45 

• Topografisch-Militaire Kaart 1870 (Bonneblad) blad 45 

Overige rapporten 

Boer, E. de, 2005, Maasdonk-Nuland, Papendijk (NB), Archeologisch 

vooronderzoek, Bilan rapport 2005/22. (onderzoeksmelding 9486). 

Daele, B. van & R. J. M. van Genabeek, 2004, Maasdonk Nuland, Poort van 

Den Bosch: Begeleiding en definitief onderzoek, BAAC-rapport 03.139. 

(onderzoeksmelding 5202 en 5648). 

Dautzenberg, S., S. Kluiving & C. Witteveen, 2002, Aanvullende 

Archeologische Inventarisatie (AAI) Heiduinen, Vinkel, Geffen, Nuland-Noord, 

Nuland-Zuid (Gemeente Maasdonk), Bilan rapport 2002/12. (onderzoeksmelding 

20405, 20408, 20409, 20411 en 20412). 

Gheysen, K., J. Hoevenberg & J. van Suijlekom, 2004, Maasdonk-Geffen, 

Centrumplan, Archeologisch vooronderzoek, Bilan rapport 2004/87. 

(onderzoeksmelding 7504, 7505, 7506). 

Kempen, P.A.M.M. van, 1999, Kerkterrein Nuland, gemeente Maasdonk; een 

archeologisch onderzoek, RAAP-rapport 463. (onderzoeksmelding 10521). 

Krekelbergh, N., 2004, Maasdonk-Nuland, Duyn en Daelseweg 12 (NB), 

Archeologisch vooronderzoek, Bilan rapport 2004/41. (onderzoeksmelding 15581). 

Krekelbergh, N. & E. de Boer, 2006, Maasdonk (NB), Waterlaat/Geffense 

Bosjes. Archeologisch vooronderzoek, Bilan rapport 2006/137. (onderzoeksmelding 

18780). 

Leuvering, J.H.F., L.F.M. Valckx, D. Hagens & E.A. Schorn, 2008, 

Bureauonderzoek. Rijksweg te Nuland, gemeente Maasdonk, Synthegra rapport 

S083400. (onderzoeksmelding 32315 en 32316). 

Nuenen, F. van, 2009, Maasdonk - Vinkel, Brugstraat 4, Inventariserend 

veldonderzoek door middel van proefsleuven en bouwhistorisch onderzoek, BAAC 

rapport A-08.0334. (onderzoeksmelding 30687). 

Polman, S.P. & J.A.M. Roymans, 2000, Rijksweg 59 Rosmalen-Geffen, 

provincie Noord-Brabant; een Aanvullende Archeologische Inventarisatie, RAAPrapport 

554. (onderzoeksmelding 10658). 

Auteur?, 2004, titel?, BAAC-rapport 04.207. (onderzoeksmelding 7729). 42 

42 In Archis II ontbreekt relevante informatie m.b.t. auteur en titel. 


61

Auteur?, 2006, titel?, BAAC-rapport 06.105. (onderzoeksmelding 16836). 43 

Auteur?, 2008, titel?, BAAC-rapport V-08.0167. (onderzoeksmelding 28729). 44 

Auteur?, 2008, titel?, BAAC-rapport V-08.0209. (onderzoeksmelding 29127). 45 

43 In Archis II ontbreekt relevante informatie m.b.t. auteur en titel, tevens ontbreekt het advies. 




62

8 Verklarende woordenlijst 

Gebruikte afkortingen 

• AMZ - Archeologische Monumenten Zorg – proces/cyclus dat de stappen 

weergeeft die doorlopen moeten worden in geval een archeologische 

onderzoeksplicht geldt voor een gebied. 

• RACM - Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten 

• Wamz – Wet op de Archeologische Monumentenzorg (Wijziging op onder 

andere de Monumentenwet 1988); de wettelijke basis voor de omgang met 

archeologie; in werking getreden per 1 september 2007 

• WRO – Wet op de Ruimtelijke Ordening 1962 

• Wro – Wet ruimtelijke ordening 2008 

Woorden en begrippen 

Artefact Door de mens vervaardigd voorwerp 

Atlanticum Subperiode van het Holoceen 

Brikgrond Bodemsoort met een inspoelingslaag van klei 

Boreaal Subperiode van het Holoceen 

Colluvium Afzettingen in dalen van leem, van hellingen gespoeld 

Dagzomen Aan de oppervlakte komen 

Dekzand Zandafzettingen die door de wind zijn afgezet aan het eind 

van de laatste IJstijd 

Diachroon Door de tijd heen 

Droogdal Dal dat uitgesleten is in de IJstijd, maar waar water 

bovengronds werd afgevoerd vanwege de permafrost 

Eerdgrond Bodemlaag uit donkere grond, rijk aan organische 

bestanddelen 

Holoceen Geologisch tijdvak vanaf de laatste IJstijd 

Kwartair Geologisch tijdvak dat het Pleistoceen en Holoceen bevat 

Landweer Aarden verdedigingswal uit de Middeleeuwen 

Meander Bocht in rivier of beek 

Mobilia Voorwerpen die door de mens zijn gebruikt en verplaatst 

kunnen worden 

Pleistoceen Geologisch tijdvak 

Tertiair Geologisch tijdvak 


63

9 Catalogus 

AMK terreinen 

Terrein van hoge archeologische waarde (HAW) 

Monument 

nr Toponiem Plaats Complex Begin Eind status 

4193 Vladeracken 

Oude kerk, 

Nuland kasteel LME NTB HAW 

4194 Nulandsestraat Heeseind kerk LME NTB HAW 

4703 Vinkelsestraat Vinkel nederzetting, onb. IJZ IJZ (*) HAW 

16836 Geffen Geffen oude dorpskern LMEA NT HAW 

(*) tevens ROM 

Vindplaatsen 

Catalogus Archis-waarnemingen 

Cat. nr Objectnr Toponiem Complex Begin Eind 

1 36993 Korte Hoeven, Kerkdijk onbekend VMED NTC 

1 36993 Korte Hoeven, Kerkdijk onbekend ROMV ROMM 

1 36993 Korte Hoeven, Kerkdijk onbekend IJZ IJZ 

2 36927 Hoefdijk nederzetting, onb. LMEA LMEA 

3 14493 Zevenvierendeel nederzetting, onb. LMEA LMEB 

3 14531 Zevenvierendeel onbekend IJZ IJZ 

4 37092 Zeven Vierendeel onbekend BRONSMA BRONSMA 

5 14453 Hoefgraaf onbekend NEOMB NEOLA 

5 14464 Hoefgraaf onbekend IJZV IJZM 

5 37089 Hoefgraaf onbekend NEOL IJZM 

6 14633 Polderweg onbekend MESO MESO 

7 14475 De Donken nederzetting, onb. IJZ IJZ 

7 30653 Kepkensdonk nederzetting, onb. IJZ IJZ 

8 40019 Vreestraat onbekend NEOMA NEOMA 

9 17210 Oosten Akkers onbekend NT NT 

10 409202 Nuland nederzetting, onb. PALEO IJZ 

10 409202 Nuland nederzetting, onb. VME LME 

11 409669 Leiweg onbekend NTA NTA 

13 105554 geen toponiem onbekend VMED NT 

14 105558 geen toponiem onbekend LMEB LMEB 

15 105563 geen toponiem onbekend VMEC NT 

16 105564 geen toponiem onbekend NTA NTA 

17 36885 Heescheinds Veld nederzetting, onb. VMEC LMEB 


64

17 105565 geen toponiem onbekend LMEA LMEB 

18 105567 geen toponiem onbekend LMEB NT 

19 105568 geen toponiem onbekend BRONSL BRONSL 


20 105570 geen toponiem onbekend VMED NT 

21 105550 geen toponiem onbekend IJZ IJZ 

21 105550 geen toponiem onbekend VMEC NT 

22 105552 geen toponiem onbekend LMEA NTB 


24 105553 geen toponiem onbekend LMEB NTB 


26 105559 geen toponiem onbekend LMEB NTA 

27 53138 Landschapselement B onbekend LMEA LMEB 

27 53138 Landschapselement B onbekend NEO IJZ 

28 53143 Landschapselement B onbekend XME XME 

28 53143 Landschapselement B onbekend NEO ROM 

28 406911 Nuland onbekend NEO IJZL 

28 406911 Nuland onbekend LMEA LMEA 

28 406913 Nuland onbekend NEO NTC 

29 105577 geen toponiem onbekend PALEO PALEO 

29 105577 geen toponiem onbekend VMED NTA 


30 105571 geen toponiem onbekend VMED NTB 


31 105582 geen toponiem onbekend NT NT 

32 36779 Oude kerk, Polderkerk, Heescheind kerk LMEB NT 

32 138397 Oude kerk, Polderkerk, Heescheind kerk LMEA NTC 

33 14494 Nulandsestraat nederzetting, onb. LMEB NT 

33 14532 Nulandsestraat onbekend NEO NEO 

33 23923 Nulandsestraat onbekend IJZ IJZ 

33 23923 Nulandsestraat onbekend LME LME 



36 105598 geen toponiem onbekend LMEB NTB 

37 105597 geen toponiem onbekend LMEA LMEA 


38 36888 Kerkdijk, Koppeldijk/Nulandsestraat kerk LMEB NT 

39 36780 Kasteel Nuland, Vladderaken kasteel LME LME 


42 53145 Landschapselement C onbekend NEO NT 

42 406915 Nuland onbekend NEO NTC 

43 406482 Heiduinen onbekend IJZ NT 

44 36886 Vladderaken kasteel LME NTB 

46 409219 Pastoor vd Kampstraat 31 nederzetting, onb. NTA NTA 

47 409217 Pastoor vd Kampstraat 5 nederzetting, onb. LMEB NTC 

48 405617 t Run onbekend PALEO NTC 


51 36826 Het Slotje versterkt huis LMEB NT 

52 14239 Nuland nederzetting, onb. LMEB NT 

54 130954 Kleine Wetering onbekend VMED VMED 

55 130952 geen toponiem onbekend BRONSL IJZ 


65

56 401006 Het Broek veekraal LMEB NTB 

57 130955 geen toponiem onbekend ROM NT 

58 130953 Nulandse Weerschenk onbekend LMEB LMEB 

59 130957 geen toponiem onbekend LME NT 

60 130956 geen toponiem onbekend VME NT 

61 21599 Engelenstede grafveld BRONSMA BRONSMA 

61 21599 Engelenstede nederzetting, onb. BRONSV IJZ 

61 21599 Engelenstede grafheuvel BRONSMA BRONSMA 

61 33831 Engelstede onbekend BRONSV BRONSV 

61 33831 Engelstede karrenspoor IJZ IJZ 

62 406484 Brugstraat onbekend NT NT 

63 51546 Kromstuk/Brugstraat huisplaats LMEB LMEB 

64 14306 Heesch nederzetting, onb. IJZ ROMM 

65 14283 Heesch nederzetting, onb. LMEB LMEB 

65 14283 Heesch nederzetting, onb. IJZ ROMMA 


67 14277 Heesch nederzetting, onb. IJZ LMEB 

68 36056 Munnekens Vinkel nederzetting, onb. IJZ IJZ 

69 37828 Munnekens nederzetting, onb. ROM ROM 

69 37828 Munnekens nederzetting, onb. PALEOL BRONS 

69 37828 Munnekens nederzetting, onb. IJZ IJZ 

69 46053 Munnekens nederzetting, onb. IJZ IJZ 

70 14315 Munnekens Vinkel nederzetting, onb. ROM ROM 

70 14315 Munnekens Vinkel nederzetting, onb. LMEB LMEB 

70 14315 Munnekens Vinkel nederzetting, onb. IJZM IJZM 

70 36057 Vinkelsestraat nederzetting, onb. IJZ IJZ 

(bij ‘geen toponiem’ is dit niet geregistreerd; onb.= onbepaald) 

Catalogus waarnemingen amateurarcheologen 

Cat. Nr Locatie Complex Begin Eind 

A 1 Nuland, hoek Kerkdijk-Heeseindseweg nederzetting BR IJZ 

A 2 Nuland, kasteel Duin en Dael kasteel ME NT 

A 3 Nuland, De(n) Elsbosch landgoed LME NT 

A 4 Nuland, Zeven-Vierendeel, Kepkensdonk-Polderdijk nederzetting? IJZ IJZ 

Onderzoeksmeldingen 

Nr 

Archis Soort Uitvoerder Locatie Resultaat Rapport 

3932 Onbekend Archol Vinkel onbekend ? 

3933 Onbekend Archol Heiduinen, Nuland onbekend ? 

5202 Begeleiding BAAC Het Broek, Nuland Opgraving ja 

5648 Opgraving BAAC Het Broek, Nuland Geen verder onderzoek ja 

7504 Boringen Bilan Kloosterstraat, Geffen Geen verder onderzoek ja 

7505 Boringen Bilan Wilgenstraat, Geffen Geen verder onderzoek ja 

7506 Boringen Bilan Kloosterstraat, Geffen Geen verder onderzoek ja 

7729 Boringen BAAC Dorpstraat 19/21, Geffen proefsleuf ja? 

9486 Boringen Bilan Schotsheuvel, Nuland Geen verder onderzoek ja 

10521 Boringen RAAP Heeseind Geen verder onderzoek ja 


66

10658 Boringen RAAP N50 Rosmalen-Geffen Proefsleuven ja 












14816 Proefsleuven Archol ’t Run, Geffen onbekend ? 

15581 Boringen Bilan Duyn&Daelseweg 12, Nuland Geen verder onderzoek ja 

16836 Boringen BAAC Bredeweg 43, Geffen onbekend ja? 

18778 Boringen Bilan Schotsheuvel, Nuland Geen verder onderzoek ? 

18780 Boringen Bilan Waterlaat, Geffen Proefsleuven ja 

19663 Bureauonderzoek Archol Karregat, Heeseind onbekend ? 

20405 Boringen Bilan Heiduinen, Nuland Proefsleuven ja 

20408 Boringen Bilan Vinkel Proefsleuven ja 

20409 Boringen Bilan Geffen Proefsleuven ja 

20411 Boringen Bilan Nuland-Noord Geen verder onderzoek ja 

20412 Boringen Bilan Nuland-Zuid Proefsleuven ja 

20453 Boringen ADC onbekend Begeleiding ? 

20454 Boringen ADC onbekend 

Papendijk/Heesterseweg, 

Begeleiding ? 

22655 Boringen Archol Geffen onbekend ? 

23425 Boringen RAAP Nuland, Elst Proefsleuven ? 

28729 Bureauonderzoek BAAC Nuland Boringen ja? 

29127 Bureauonderzoek BAAC Brugstraat 4, Vinkel onbekend ja? 

30687 Proefsleuven BAAC Vinkel Geen verder onderzoek ja 

31287 Boringen Synthegra Brugstraat 60, Vinkel Geen verder onderzoek ? 

32315 Bureauonderzoek Synthegra Rijksweg locatie 1, Nuland Boringen ja 

32316 Bureauonderzoek Synthegra Rijksweg locatie 2, Nuland Boringen ja 

32471 Bureauonderzoek Synthegra Pelgrimstraat, Nuland onbekend ? 

33268 Boringen Synthegra Rijksweg locatie 1, Nuland Geen verder onderzoek ? 

33270 Boringen Synthegra Rijksweg locatie 2, Nuland Geen verder onderzoek ? 

35008 Boringen Synthegra Koksteeg 61, Vinkel Opgraving ? 

36746 Boringen ArcheoPro Vinkel onbekend ? 


67

Dateringen archeologische 

perioden 

Archeologische tijdvakken conform Archis 

1 Paleolithicum (Oude Steentijd) 300.000 - 8800 v.Chr. 

2 Mesolithicum (Midden Steentijd) 8800 - 5300 v.Chr. 

3 Neolithicum (Jonge Steentijd) 5300 - 2000 v.Chr. 

4 Vroege Bronstijd 2000 - 1800 v.Chr. 

5 Midden Bronstijd 1800 - 1100 v.Chr. 

6 Late Bronstijd 1100 - 800 v.Chr. 

7 Vroege IJzertijd 800 - 500 v.Chr. 

8 Midden IJzertijd 500 - 250 v.Chr. 

9 Late IJzertijd 250 - 19 v.Chr. 

6 Vroeg Romeinse tijd 19 v.Chr. - 70 n.Chr. 

7 Midden Romeinse tijd 70 - 270 n.Chr. 

8 Laat Romeinse tijd 270 - 450 n.Chr. 

7 Vroege Middeleeuwen 450 - 1050 n.Chr. 

8 Late Middeleeuwen 1050 - 1500 n.Chr. 

9 Nieuwe tijd 1500 - 1800 n.Chr. 

10 Nieuwste tijd 1800 - heden 

Perioden in Archeologiebalans 2002 

1 Vroeg en Midden Paleolithicum 300.000 – 35.000 v.Chr. 

2 Laat Paleolithicum - Mesolithicum 35.000 – 6450 v.Chr. 

3 Laat Mesolithicum - Neolithicum 6450 – 2850 v.Chr. 

4 Laat Neolithicum - Bronstijd 2850 – 1100 v.Chr. 

5 Late Bronstijd - IJzertijd 1100 – 250 v.Chr. 

6 Late IJzertijd – Vroeg Romeinse tijd 250 v.Chr. – 70 n.Chr. 

7 Midden Romeinse tijd 70 – 270 n.Chr. 

8 Laat Romeinse tijd – Vroege Middeleeuwen 270 – 525 n.Chr. 

9 Vroege Middeleeuwen 525 – 900 n.Chr. 

10 Late Middeleeuwen 900 – 1500 n.Chr. 

11 Nieuwe Tijd 1500 – heden 


68

Archeologische verwachtingskaart Gemeente Maasdonk

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?