200803-emdr.pdf - Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme

Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Eye Movement Desensitization and
Reprocessing (EMDR)
behandeling bij mensen met een autismespectrum stoornis en stressklachten
gerelateerd aan ingrijpende gebeurtenissen
Eerste verkenningen vanuit de praktijk
Wat is EMDR
EMDR is een psychotherapeutische methode om klachten
te behandelen die zijn ontstaan ten gevolge van ingrijpende,
onverwerkte gebeurtenissen. Francine Shapiro legde in
1989 de grondslag voor deze methode. De veronderstelling
is dat traumatische ervaringen als disfunctionele informatie
in de vorm van angstwekkende beelden, gedachten,
gevoelens en lichamelijke sensaties ligt opgeslagen in zogenoemde
neurale netwerken. Confrontatie met bepaalde
stimuli of situaties in het heden kunnen deze aan “oude”
ervaringen gekoppelde sensaties weer actueel maken. De
klachten zullen verdwijnen als deze geheugenrepresentaties
alsnog worden verwerkt en geïntegreerd.
EMDR-behandeling richt zich dan ook in eerste instantie
op het toegankelijk maken van deze geheugenrepresentaties
om vervolgens het natuurlijke informatieverwerkingssysteem
te activeren zodat de disfunctionele informatie kan
worden getransformeerd tot gezonde kennisbestanden die
een adequater functioneren in het dagelijkse leven mogelijk
maken. De nieuwe, gevoelsmatig doorleefde inzichten
Drs. Liesbeth Mevissen, Orthopedagoog en klinisch psycholoog BIG
EMDR practitioner: e-mail: lmevissen@gmail.com
Inleiding
D. is een jongvolwassen normaal begaafde vrouw met het syndroom van Asperger. Ze is altijd al bang geweest om
alleen met het openbaar vervoer te reizen, vooral vanwege al die vreemde mensen die naar haar kijken. Sinds ze
in een volle metro door een man is bedreigd durft ze niet meer zelfstandig met de metro naar haar werk. Moeder:
“we zijn weer terug bij af ”. Gebrek aan zelfreflectie, onvermogen om een therapeutische relatie aan te gaan,
problemen in de communicatie, de angst dat klachten juist gaan toenemen met misschien wel decompensatie
tot gevolg; het zijn veel gebruikte argumenten om af te zien van psychotherapie bij mensen met een ASS. Eye
Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR) is een vrij nieuwe behandelmethode met een sterk
geprotocolleerde werkwijze die zich duidelijk onderscheidt van veel andere methoden die een beroep doen op
vaardigheden waar mensen met een ASS per definitie in tekort schieten. Zou EMDR perspectieven kunnen bieden
als het gaat om psychotherapie bij cliënten met een ASS en comorbide stoornissen, die zijn ontstaan ten gevolge
van ingrijpende gebeurtenissen?
met betrekking tot zichzelf en de omringende wereld
kunnen leiden tot nieuw gedrag. Nare herinneringen
staan de persoonlijke ontwikkeling niet langer in de
weg. EMDR wordt daarnaast ook gebruikt om innerlijke
krachtbronnen te versterken om de cliënt in staat te stellen
de gewenste veranderingen te realiseren (Maxfield, 2007;
Shapiro, 2002). De kern van de behandeling is het alsnog
op de goede manier verwerken (“reprocessing”) van de
disfunctionele informatie die verondersteld wordt ten
grondslag te liggen aan de psychopathologie die zich bij
de cliënt manifesteert. Tijdens het EMDR-proces wordt
de aandacht van de cliënt op de verschillende geheugennetwerken
gericht die in verband staan met de onverwerkte
gebeurtenis.
Onderstaand de belangrijkste elementen van het
uit 8 fasen bestaande EMDR protocol voor volwassenen
(Shapiro, 2001; Ten Broeke & de Jong, 2008). Allereerst
worden acties ingezet om het, in de beleving van de cliënt,
meest beladen beeld van de herinnering te identificeren
(target). De aan dit beeld gekoppelde negatieve cognitie
123

124 Eye Movement Desensitization and Reprocessing
(NC) wordt gedefinieerd evenals de bijbehorende positieve
cognitie (PC). De PC wordt gemeten op een schaal van
1 tot 7 en geeft de mate aan waar de positieve uitspraak
over zichzelf voor de cliënt gevoelsmatig waar is in relatie
tot de beladen herinnering (Validity of Cognition scale,
VOC). De emotie die het beeld oproept wordt vastgesteld.
Vervolgens wordt de emotionele spanning, die het beeld in
combinatie met de negatieve cognitie oproept (Subjective
Unit of Disturbance, SUD), aangegeven door de cliënt op
een schaal van 1 tot 10. De plaats waar de lichamelijke
sensaties het sterkste voelbaar zijn wordt vastgesteld. Dan
moet de cliënt zich concentreren op het targetbeeld, de
NC en de lichamelijke sensaties. De therapeut biedt hierna
series (“sets”) van externe afleidende bilaterale stimulatie
aan. Dit kan met handbewegingen die de cliënt met zijn
ogen moet volgen of met geluiden die via een koptelefoon
worden toegediend of door middel van handtaps waarbij
de therapeut afwisselend de linker - en rechter hand
(knie…) van de cliënt aanraakt. Telkens na een set wordt
aan de cliënt gevraagd welke associatie opkomt. Dit materiaal
(beeld, geluid, gevoel) is de basis voor de volgende
set. Geregeld wordt de SUD opnieuw beoordeeld totdat de
emotionele spanning die het oorspronkelijke beeld oproept
volledig is verminderd, dus tot 0 is gedaald. In de daarop
volgende fase moet de cliënt het targetbeeld in gedachten
koppelen aan de positieve cognitie. Daarop volgen nieuwe
sets zolang totdat de PC helemaal waar aanvoelt bij het zien
van het beeld (VOC = 7). Als er geen enkele spanning meer
in het lichaam voelbaar is, wordt de procedure afgesloten.
Opvallend is dat de aan het beeld gekoppelde associaties
in de loop van het proces positiever worden, de spanning
afneemt (desensitisatie) en de positieve gedachten (“reprocessing”)
als meer reëel beleefd gaan worden.
Empirische ondersteuning
Er zijn verschillende gerandomiseerde, gecontroleerde
studies gepubliceerd waarin is aangetoond dat EMDR kan
worden beschouwd als een gestandaardiseerde, empirisch
ondersteunde, effectieve behandelmethode bij Post Traumatische
Stress Stoornissen (Chambless, et al. 1998; Chemtob,
et al. 2000; Maxfield, 2007; Shapiro, 2002; Van Etten &
Taylor, 1998). EMDR blijkt hoog te scoren in effectiviteit in
vergelijking met andere behandelingen zoals antidepressiva
(van der Kolk, et al., 2007), exposure (Ironson, et al,
2002), cognitieve gedragstherapie (Jaberghaderi, et.al,
2004) en andere vormen van psychotherapie (Marcus, et
al, 2004). Een belangrijk bijkomend voordeel van EMDR
is dat de effecten worden bereikt zonder dat de cliënt
huiswerk hoeft te doen. Bovendien wordt de cliënt slechts
gedurende relatief korte tijd daadwerkelijk geconfronteerd
met het sterk beladen traumatische materiaal. (Rogers &
Silver, 2002). Dit maakt EMDR tot een goed te verdragen
behandeling met een relatief geringe kans op voortijdig
afhaken van de cliënt. In verschillende landen waaronder
Nederland (Trimbosinstituut) wordt EMDR aanbevolen als
1 e keus behandeling bij acute en chronische PTSS.
EMDR wordt ook gebruikt bij kinderen en adolescenten.
Uit een recente gerandomiseerde en gecontroleerde
studie naar de effecten van traumabehandeling bij 4 -18
jarige slachtoffers van de Enschedese vuurwerkramp
blijken zowel EMDR als cognitieve gedragstherapie tot een
significante verbetering te leiden. Bij EMDR wordt het
resultaat sneller bereikt. Er zijn minder sessies nodig. Beide
behandelingen leiden tevens tot een significante afname
van angst, depressie en gedragsproblemen (de Roos, et al,
2007).
EMDR bij kinderen
Het EMDR protocol voor kinderen en adolescenten is afgestemd
op het cognitief niveau van functioneren (Tinker,
1999) en bestrijkt het leeftijdsbereik van 1 tot 18 jaar. Bij
kinderen jonger dan 12 jaar spelen ouders een belangrijke
rol. Als een kind niet in staat is om in gedachten een beeld
te maken dan kan er met een tekening worden gewerkt.
Bij zeer jonge kinderen kan met reëel materiaal worden
gewerkt; bijvoorbeeld infuusnaalden bij medisch trauma.
Voor peuters is daarnaast de Story Telling Method ontwikkeld
(Lovett, 1999). Bij voorkeur zijn het dan de ouders
die het verhaal van de traumatische gebeurtenis vertellen.
Bij jonge kinderen valt op dat ze plezier beleven aan de
introductie van EMDR; het lijkt op een spel of oefening en
dat motiveert om mee te doen. De ervaring dat het snel iets
oplevert kan dat nog versterken. Ouders melden vaak niet
alleen een afname van de post traumatische stress klachten
maar ook een onverwacht versnelde ontwikkeling alsof een
stagnatie is opgeheven. Ouders gaan zich zelf ook beter
voelen vanwege hun waardevolle bijdrage aan de genezing
van hun kind: gevoelens van machteloosheid maken plaats
voor gevoelens van controle en competentie (Beer & De
Roos, 2008).
Werkingsmechanismen
Of het nu gaat om psychotherapie of behandeling met
psychofarmaca, bij effectieve behandelmethoden voor
geestelijke gezondheidsproblemen ontbreekt het grotendeels
aan empirische onderbouwing van de onderliggende
werkingsmechanismen. Met betrekking tot EMDR vindt
er in toenemende mate experimenteel onderzoek plaats
naar wat zich afspeelt in het brein. Er zijn aanwijzingen
dat het aanbieden van bilaterale stimulatie gedurende de

EMDR-behandeling de hersenen in een toestand brengt die
vergelijkbaar is met het patroon tijdens de REM-slaapfase.
In deze fase worden herinneringen bewerkt en permanent
opgeslagen. Na een ingrijpende gebeurtenis kan de REMslaap
verstoord raken waardoor geen adequate verwerking
plaatsvindt. Met behulp van EMDR wordt het mogelijk de
nare herinneringen alsnog van hun emotionele lading te
ontdoen (Stickgold, 2002). Bilaterale stimulatie verlaagt
het arousalniveau (Barrowclif, et al, 2003) en draagt er
aan bij dat de interactie tussen de linker- en de rechterhemisfeer
wordt versterkt (Christman, et al, 2006). Het
vermogen om zich eerdere gebeurtenissen te herinneren
neemt daardoor toe. Bovendien zouden er door deze
toenemende interactie meer verbindingen ontstaan tussen
cognitieve en emotionele neurale netwerken (Cozolino,
2002) waardoor gevoel en verstand beter met elkaar in
evenwicht kunnen komen en de natuurlijke tendens wordt
doorbroken om bij té overweldigende ervaringen beide
netwerken te dissociëren. Verder zijn er aanwijzingen dat
het sympatische zenuwstelsel, dat wordt geactiveerd als er
sprake is van gevaar, ook geactiveerd is tijdens het scherpstellen
van het herinneringsbeeld. Tijdens de desensitisatiefase
vindt een verschuiving plaats naar activatie van het
parasympathische deel, het deel dat het lichaam in een
toestand van rust brengt (MacCulloch, et.al, 1996; Sack,
et.al, 2007). Uit onderzoek met hersenscans blijkt dat het
volume van de hypocampus, dat bij PTSS patiënten kan zijn
verkleind, na behandeling met EMDR weer kan toenemen
(Letizia, et al, 2007) zoals dat ook na andere vormen van
effectieve therapie gebeurt.
Het actueel meest geaccepteerde verklaringsmodel,
dat bovengenoemde bevindingen als het ware integreert,
is het zogenoemde oriënting respons model (ORM)
(MacCulloch, et al, 1996). De veronderstelling is dat
ieder mens een innerlijk detectiesysteem heeft waarmee
in een toestand van automatische alertheid de omgeving
wordt gescand op gevaar. Als er gevaar dreigt, komt er
een fight-flight signaal dat een keten van fysiologische
en neurobiologische reacties in gang zet, die zichtbaar
worden in angst en vermijdingsgedrag. Tengevolge van
ingrijpende gebeurtenissen kan een overgevoeligheid van
dit systeem ontstaan waardoor soortgelijke reacties worden
opgeroepen door prikkels die doen denken aan zo’n
gebeurtenis. Bij PTSS manifesteert die overgevoeligheid
zich in schrikachtigheid en hyperarousal. De bilaterale
stimulatie die bij EMDR wordt toegepast leidt de aandacht
af naar buiten. De geconditioneerde reacties worden
hierdoor geblokkeerd en door de voorspelbaarheid van
de zich steeds herhalende afleidende stimulus ontstaat er
een gevoel van veiligheid. Een natuurlijke, door de para-
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
sympaticus geïnitieerde ontspanning kan volgen waardoor
de mogelijkheid ontstaat om de ingrijpende gebeurtenis
uiteindelijk een andere betekenis te geven. Omdat EMDR
aanvankelijk uitsluitend is toegepast bij cliënten met de
diagnose PTSS is het empirisch onderzoek ook grotendeels
hiertoe beperkt gebleven.
De DSM-IV onderscheidt de volgende diagnostische criteria voor
PTSS (APA 2000)
• A. Een ingrijpende gebeurtenis waarin betrokkene met de dood
of ernstig letsel werd bedreigd of de lichamelijke integriteit
ernstig werd bedreigd. Voorbeelden hiervan zijn: verkrachting,
beroving met geweld, een ernstig auto-ongeluk en het zien
van iemand die ernstig gewond of gedood is. Daarnaast moet
betrokkene met heftige emoties gereageerd hebben zoals intense
angst, hulpeloosheid of afschuw.
• B. Aanhoudende herbeleving van de gebeurtenis
• C. Vermijding van stimuli die in verband
staan met het trauma of een verdoving van de
algemene responsiviteit
• D. Langdurige symptomen van toegenomen
spanning of opwinding, niet aanwezig voor het
trauma.
• E. De eerdergenoemde symptomen moeten
minimaal een maand duren
De stoornis leidt tot klinisch significante spanning of belemmert
het functioneren
Toepassingsgebied wordt breder
Steeds meer wordt EMDR toegepast bij klachten die niet
volledig voldoen aan de PTSS criteria, bijvoorbeeld bij
zogenoemd small “t”trauma (Cvetec, 2008) en bij andere
stoornissen waaraan ingrijpende gebeurtenissen ten
grondslag kunnen liggen zoals persoonlijkheidsstoornissen
(Brown & Shapiro, 2006; Meijer & Ten Broeke, 2008),
specifieke fobieën (de Jongh, et al, 2002), chronische pijn
(Schneider, et al, 2007; de Roos & Veenstra, 2008) eetstoornissen
(Beer & Hornsveld, 2008), faalangst (Rutten,
2006) en gedragsstoornissen (Greenwald, 1999). Verschillende
gecontroleerde onderzoeken laten geen wezenlijke
verschillen zien in behandeleffecten tussen wel en niet
PTSS-gediagnosticeerde proefpersonen (Shapiro, 2002). In
de praktijk blijkt dat, vooral vanwege het sterk nonverbale
karakter, EMDR ook geschikt is voor mensen met verstandelijke
beperkingen (Mevissen, in voorbereiding/2009;
Benjamin e.a., 2007; Seubert, 2005; Tharner, 2005; Giltaij,
2004). Met betrekking tot deze doelgroep zijn nog geen
researchdata gepubliceerd.
125

126 Eye Movement Desensitization and Reprocessing
Trauma en traumabehandeling bij mensen met een
autismespectrumstoornis
In het vorige WTA nummer schetst Van Berckelaer-Onnes
(2008) de historische ontwikkelingen op het gebied
van diagnostiek en behandeling bij mensen met een ASS.
Individuele behandelingsvormen richten zich overwegend
op de triade van probleemgebieden die zo kenmerkend
zijn voor autisme. Algemene doelen zijn stimulering van de
sociale en communicatieve ontwikkeling en vermindering
van stereotiepe gedragspatronen. Hiervoor zijn onder
andere sociale vaardigheidstrainingen, communicatieprogramma’s,
speltrainingsprogramma’s, en programma’s
voor psycho-educatie ontwikkeld. Er komt meer aandacht
voor de mogelijkheden van cognitieve gedragstherapie bij
deze doelgroep. Van Berckelaer-Onnes pleit in ditzelfde
artikel voor een behandelingsbeleid waarin sprake is van
een multidisciplinaire aanpak met specifieke aandacht voor
de veelvuldig voorkomende comorbiditeit bij mensen met
ASS zoals tics, verstandelijke beperkingen, angststoornissen,
depressie en ADHD.
Tot op heden is er nauwelijks wetenschappelijk onderzoek
bekend over diagnostiek en behandeling van PTSS
bij mensen met een ASS. Cook, et al, (1993) beschrijven
een casus van een 12-jarige jongen die door leerkrachten
chronisch fysiek mishandeld is en naar aanleiding daarvan
PTSS-klachten laat zien nl. arousal, vermijdingsgedrag (wil
niet meer naar school) en herbelevingen. Deze jongen is
behandeld met een hoge dosis medicatie (propanolol).
In het onderzoek van Howlin, et al, (1995) worden de
klachten gerapporteerd die 12 kinderen met een ASS
ontwikkelden na bewezen fysieke en emotionele mishandeling,
eveneens door leerkrachten. Behalve vermijding en
verhoogde arousal noemen zij ook angst, zelfbeschadiging,
driftbuien en aanklampend gedrag. De aan het autisme
gebonden gedragingen (stereotypieën, rituelen en moeite
met veranderingen) veranderden bij de kinderen niet. Over
de behandeling van de klachten wordt niet gerapporteerd.
In 2006 verschijnt een artikel van Van Deursen, kinderpsychiater,
over de toepassing van EMDR bij kinderen met
autisme. Zij beschrijft de evaringen die zij heeft opgedaan
met EMDR-behandeling bij 10 kinderen, waarvan 3
meisjes en 7 jongens, met een ASS. De gemiddelde leeftijd
is 10 jaar (range 7 tot 16 jaar). Bij 8 kinderen is sprake
van PDD-NOS, 1 heeft een autistische stoornis en bij 1 van
hen is sprake van een MCDD-beeld. Bij allen is sprake van
comorbiditeit: PTSS (8x), ADHD (4x), zwakbegaafdheid
(3x), aanpassingsstoornis met angst (2x) passagere
ticstoornis (2x), NLD (1x), depressieve stoornis NAO
(1x), dyslexie (1x) en obsessief compulsieve stoornis
(1x). Het aantal comorbide stoornissen is gemiddeld 2,5
(range 1 tot 5). De klachten waarmee deze kinderen zijn
aangemeld zijn voor een deel gemakkelijk herkenbaar als
symptoom van PTSS, namelijk vermijdingsgedrag (straat,
openbaar vervoer, buiten spelen, alleen zijn, trap afgaan),
verhoogde arousal (prikkelbaar, schrikachtig, onrustig) en
herbelevingen met inbegrip van nachtmerries. De kinderen
hebben echter ook andere klachten zoals niet te stoppen
huilbuien, nergens zin in hebben, vermoeidheid, angst,
achterdocht, woedebuien, gespannenheid, bedplassen,
toenemende tics, piekeren en een negatief zelfbeeld. Na
de EMDR-behandeling treedt bij op één na alle kinderen
een verbetering van de klachten op. Opvallend is dat het
vermijdingsgedrag in al deze gevallen verdwijnt. Verschillende
kinderen zijn rustiger, vrolijker en minder angstig
en tonen minder gedragsproblemen. Een enkeling kan zich
beter uiten. In 9 van de 10 gevallen hebben de kinderen
plezier beleefd aan de behandeling.
Backer van Ommeren en Leuning (in voorbereiding/
2009) geven een uitvoerige beschrijving van EMDR bij
twee autistische jongeren. Nadat deze jongeren enkele
ingrijpende gebeurtenissen hebben meegemaakt, gaan
zij steeds slechter functioneren. De eerder niet aanwezige
klachten zoals een sombere stemming, prikkelbaarheid,
concentratie- en inslaapproblemen, nachtmerries, “flitsen”
in het hoofd, wantrouwen naar andere mensen en vermijdingsgedrag
passen in het beeld van een posttraumatische
stress stoornis. Omdat in het ene geval de ouders en in
het andere geval het kind pertinent een medicamenteuze
behandeling weigeren en er geen alternatief voorhanden
is, kunnen familie en collega’s van het multidisciplinaire
team worden overgehaald om in te stemmen met een
EMDR-behandeling. Een van beide jongeren heeft al eerder
creatieve therapie en gesprekken met de orthopedagoog
gehad, echter zonder resultaat. Bij de ander is meer rust en
structuur in de omgeving aangebracht zonder dat dit tot
verbetering heeft geleid. Bij beide jongeren zijn dit soort
klachten na de EMDR-behandeling verdwenen. Publicaties
over diagnostiek en behandeling van PTSS bij volwassenen
met ASS lijken te ontbreken.
Eigen praktijkervaringen met EMDR bij
volwassenen met ASS
In mijn praktijk pas ik EMDR behandelingen toe bij
mensen met een verstandelijke beperking. In het kader
van een pilot kunnen cliënten voor behandeling worden
aangemeld indien de betrokken gedragswetenschapper en/
of arts het vermoeden heeft dat de klachten samenhangen
met een of meer ingrijpende gebeurtenissen. Zo kom ik in
aanraking met D., een 22 jarige normaal begaafde vrouw
met het syndroom van Asperger. In haar dagelijks leven

ondervindt zij hier ernstige hinder van. Het lukt haar niet
om langdurige vriendschappen aan te gaan en ondanks
haar praktische vaardigheden is zij niet in staat om een
baan te houden. Op 19 jarige leeftijd is een sociale fobie
gediagnosticeerd, gepaard gaande met paniekaanvallen in
sociale situaties. Zij is hiervoor behandeld met cognitieve
gedragstherapie, echter zonder succes. D. is dermate
kwetsbaar dat ze ondersteuning krijgt vanuit een instelling
die zich primair richt op mensen met een verstandelijke
beperking. D. is altijd bang geweest om alleen met het
openbaar vervoer te reizen, vooral vanwege vreemde
mensen die naar haar kijken. Het reizen gaat echter steeds
beter totdat ze enkele maanden geleden in de metro door
een man wordt bedreigd. Moeder: “we zijn nu weer terug
bij af”. Hier is geen sprake van een klachtenpatroon dat
volledig past in het beeld van een post traumatische stress
stoornis maar eerder in dat van een sociale fobie. Omdat
de klacht, vermijden van openbaar vervoer, te herleiden
is tot een voor D. schokkende gebeurtenis kan EMDR een
passende behandelmethode zijn (De Jongh, et al, 2002).
Tijdens het kennismakingsgesprek vertellen ouders dat D.
tijdens haar schoolperiode veelvuldig is gepest. Verder is er
sprake van vliegangst die enkele jaren geleden is ontstaan
naar aanleiding van hevige oorpijn bij het landen. Ze vliegt
nog wel (ze geniet enorm van het verblijf bij familie in het
buitenland) maar dit gaat al weken van te voren gepaard
met zeer veel spanning. Hoe is de EMDR behandeling bij D.
verlopen?
Casus D.: enkele fasen uit de EMDR behandeling
Algemeen
Voor de behandeling van angst- en paniekreacties die zijn
ontstaan als reactie op een ingrijpende gebeurtenis en
waarbij er een neiging is om bepaalde objecten en situaties
uit de weg te gaan, is het standaardprotocol “EMDR bij
traumagerelateerde angsten en fobieën” uitgangspunt
(De Jongh & Ten Broeke, 2006). In verband met de te
verwachten problemen met betekenisverlening bij mensen
met een ASS kies ik voor een combinatie met het eerdergenoemde
standaardprotocol voor kinderen. Dit maakt het
immers mogelijk om in te spelen op een (partieel) lager
niveau van cognitief (en sociaal-emotioneel) functioneren.
Voorbereiding
Moeder blijft aan het begin van de eerste sessie aanwezig:
“altijd als iets de 1 e keer is, voor gevoel van veiligheid”.
Zij laat D. het woord doen. D. geeft uitvoerig antwoord
maar het lukt niet om te vertellen wat nu precies de
klacht is waarvoor ze komt. Moeder helpt: D. durft niet
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
meer alleen met de metro naar het werk; we moeten haar
brengen, ze komt wel zelfstandig terug. D. is op school
lange tijd buitengesloten en gepest: van fiets en klimrek
afgeduwd, kauwgum tussen brood, flessen water leeg laten
lopen in tas, chocolademelk over eindwerkstuk gegooid.
Moeder vult aan: “je hele been zat vol met plekken van
fijne draaikneepjes; deze negatieve ervaringen zullen de
onzekerheid in sociale contacten hebben versterkt”.
Aan de hand van een folder over EMDR geef ik korte
verbale uitleg over wat er gaat gebeuren . D. beweegt
onrustig op stoel, wendt hoofd af, blik afwezig. Deze
verbale informatie lijkt aan haar voorbij te gaan. Bij de
slotopmerking “wat je zegt is altijd goed, je kunt het nooit
fout doen” maakt D. even contact: “ja”.
Een snelle overstap naar laten zien en ervaren is nodig:
het zien van de koptelefoon roept direct een associatie
op met een onderzoek van vroeger. D. begint een verhaal
hierover. Het was geen prettige ervaring. Ze kan moeilijk
stoppen maar is te doorbreken door de auditieve bilaterale
stimulus te laten horen: “het kan harder.. luister, zachter..
luister..sneller….langzamer..je hoort het afwisselend aan
je linker- en rechteroor”, D. knikt bevestigend. Vervolgens
een alternatief uitproberen: de tactiele bilaterale stimulus:
“je krijgt in elke hand zo’n trilapparaatje, je voelt ze
trillen afwisselend in de ene en de andere hand. Ik geef
ze in haar handen. D. is zichtbaar geconcentreerd en knikt
bevestigend, “dit is niet vervelend” en vertelt weer over de
vervelende piepjes van vroeger op school.
Gedeelten uit de behandeling van de traumatische
gebeurtenis in de metro
De gebeurtenis
D. begrijpt de standaardinstructie en vertelt de gebeurtenis.
Het wordt geen beschrijving in grote lijnen maar een met
veel details waaruit het stoeien met betekenisverlening in
sociale contacten overduidelijk blijkt. :
D ...ja nou vanaf de mediamarkt ben ik gaan lopen, ik
had een spelletje gekocht en wat cd’s gekocht voor
een prijs en ben naar de metro gelopen, nee gelopen,
gehold (wrijft in oog) want ik moest helemaal
omlopen, het station wordt verbouwd vandaar dus
ik moest helemaal omlopen via het busstation naar
boven (kijkt naar vinger plukt eraan, dan aan mond)
en kom boven en de metro komt net aan en hij zat
zo stampvol ik dacht daar pers ik mij niet in maar
ik zag dat er nog net een plekje vrij was bij het
raam dus ik ben erin gevlogen en gaan zitten (kijkt
127

128 Eye Movement Desensitization and Reprocessing
omhoog trekt trui recht) en de meneer die tegenover
mij zat die keek me al zo heel vervelend aan (krabt
aan oog) want hij moest zijn benen intrekken want
hij zat met zijn benen echt languit tegen een stoel
aan (wrijft op vinger en houdt blik daarop gericht)
dus ik ben dwars gaan zitten en ben tegenover die
meneer gaan zitten en ik moest gapen omdat ik
behoorlijk moe was gewoon van spanning voor de
reis en ik bleef maar gapen en die man bleef me
maar aankijken ontzettend nerveus en dat was wat
ik ook tegen de politie zei die man was zo nerveus
met zijn telefoon bezig, telefoon in zijn zak tweede
telefoon eruit (zwaait met haar armen) en hij bleef
me maar aankijken en ik bleef hem aankijken ik zie
daar nooit echt kwaad in maar mensen zeggen altijd
“ogen zijn de spiegel van de ziel” en hij keek zó
dreigend dat ik zoiets had moet ik maar opstaan en
weglopen nou ja ik had zoiets van ik blijf gewoon
zitten en ik had mijn ouders gebeld dat ik onderweg
was en op het moment dat zeg maar tussen waar ik
eruit moet en de een na laatste halte we moeten daar
altijd even wachten omdat twee metro’s elkaar daar
niet goed kunnen passeren ehm klapt die hard voor
mijn gezicht in zijn handen en zegt van knauw voor
je bek of ik timmer je in elkaar (wrijft nog steeds
over handen, kijkt mij af en toe kort aan) en volgende
moment ik probeerde achteruit te wijken echt zo van
oh wat heb ik verkeerd gedaan dat was mijn gedachte
(leunt naar achteren, armen in lucht) ik ben blijven
zitten en ben echt op het laatste moment eruit gestapt
normaal ben ik een van de eersten echt gewacht tot
die man uit de metro was (krabt aan ooglid) en toen
ben ik ja ook uitgestapt met knikkende knieën en
helemaal trillend en angstig en gewoon in je hoofd
niet kunnen beseffen wat je op dat moment verkeerd
hebt gedaan met wat er net voor je neus is gebeurd
(lacht nerveus en zwijgt).
Het target beeld.
In het domein van sociale interactie ligt ook het herinneringsbeeld
met de meeste emotionele lading:
D ik zie dan mezelf helemaal achteruit geweken, die
man, echt vlak voor me half staand, zeggen “ knauw
voor je bek of ik timmer je in elkaar”.
Bepalen van de negatieve cognitie en de gewenste positieve cognitie:
T op dit moment, als je jezelf in dat plaatje ziet, welke
negatieve uitspraak over jezelf past daarbij?
D ja meer zo van wat heb je nu weer verkeerd gedaan,
dat is dan wat bij je boven komt of héb ik iets
verkeerd gedaan of wat heb ik nú weer verkeerd
gedaan omdat ik vroeger toen ik zo gepest werd ook
zoiets had van ik zal het wel over mezelf afgeroepen
hebben, ik zal het wel uitgelokt hebben
T formuleer het in termen van “ik ben” (bedoeling is
om te komen tot een uitspraak op identiteitsniveau,
dit blijkt lastig. Ook voor mensen zonder ASS is vaak
enige hulp nodig)
D ik ben verkeerd geweest, ik heb een fout gemaakt
T hoe noem je zo iemand die steeds verkeerd is, die
steeds fouten maakt?
D ja, slecht (zachtjes)
T dus ik ben slecht?
D ja (staart naar haar vingers)
T wat zou je liever willen denken van jezelf?
D je hebt niks verkeerd gedaan, je bent goed
T dus ik ben goed
Desensitisatie:
spanning (SUD 1-10) bij start is 8
T concentreer je op het beeld, zeg tegen jezelf “ik ben
slecht”en voel dat nare gevoel in je schouders en je
nek……….. voel de trillingen in je handen en laat
maar komen wat er komt [set bilaterale stimulatie ±
45 seconden]
D (zit stil, kijkt voor zich uit, blik naar binnengericht,
trillers in haar handen geklemd, af en toe bijt ze met
tanden in haar lip)
T wat merk je nu?
D toch wel weer de angst
T concentreer je daarop, ga maar door het gaat goed zo
D oké [set]
T en wat merk je nu?
D ja toch ook de angst van het moment dat die meneer
achter mij is gaan zitten en niet weten wat er achter
je gebeurt omdat je niet achter je durft te kijken
T oké ga maar door [set]
T wat komt er nu bij je op?
D ja, toch ook weer de angst en stuk woede ook vooral,
gewoon dat er mensen zijn in een hele volle metro
en dan wordt er wat gezegd en dan snap ik ook wel
dat mensen dan bang zijn op zo’n moment maar dat
is gewoon een stuk woede
T oké concentreer je daarop en voel de trillers [set]
T wat merk je nu?

D ja een grote ontlading van de spanning, die toen ik
daar aan de metro kwam gewoon van wat er had
kunnen gebeuren.
T gaat goed zo, ga maar door [set]
T en nu?
D stukje rust, eigenlijk gewoon wat geweest is is
geweest ik heb er verder in principe niet meer aan
gedacht wel over gedroomd ’s nachts, gevoel het is
gebeurd kon het ook niet meer veranderen beetje
gelatenheid [set]
D nog steeds die gelatenheid eigenlijk
T merk je nog verandering of blijft het hetzelfde?
D hetzelfde
T ga je weer terug naar het plaatje waar je mee begonnen
bent zoals het nu in je hoofd zit, hoe naar is het
nu om ernaar te kijken, weer op een schaal van 0-10
(laat papier met spanningsschaal zien)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
helemaal zo vervelend
niet vervelend als maar kan
enkele minuten later:
D niet meer zo naar
T en welk cijfer?
D ik denk een 2
T wat in dat plaatje maakt dat het nog een 2 is
D toch stukje onzekerheid
T hoe zie je dat?
D ja, dat die gozer om het maar eens op zijn Amsterdams
te zeggen gewoon steeds in zijn zakken aan het
rommelen was en steeds bezig was met spullen en
hij had wel twee telefoons maar weet je daar had wel
voor hetzelfde geld een pistool of een mes kunnen
zitten (nerveuze lach op gezicht) [set]
D ja stukje rust, oké hij had zijn telefoon uit zijn zakken
gehaald en weer erin dus ja [set]
T en nu?
D ontspanning, gewoon weer rust spanning is weg
T je merkt geen veranderingen?
D nee
T en als je weer naar het plaatje kijkt zoals het nu in je
hoofd zit. Hoe naar is het nu?
D ja, gewoon 0
T oké
In een tijd van 11 minuten is de spanning bij het zien
van het targetbeeld van 8 tot 0 gedaald. D. lijkt er geen
negatieve beelden, gedachten, gevoelens en lichamelijke
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
sensaties meer mee te associëren.
Geloofwaardigheid van de positieve cognitie (VOC 1-7)
De uitspraak “ik ben goed” bij het zien van het plaatje voelt
nog niet helemaal waar maar wordt na één set 7.
D ik denk dat die gewoon op die manier onder invloed
is geweest van drugs of wat dan ook en dat merkte
ik ook aan zijn, ja ik kom uit Amsterdam, mensen
die drugs gebruiken, hij had grote pupillen en hij
was ontzettend nerveus en dan merkte je dat mensen
drugs gebruikt hebben dat ze heel erg nerveus zijn ja
dat merkte je en ik denk dat dat een reactie, ja dat zijn
reactie daaruit voortkwam, ja
De pestervaringen
Van de pestervaringen op school blijkt er slechts één
gebeurtenis te zijn waarvan de herinnering actueel nog
een enige emotionele lading oproept. Deze wordt, met
het standaardprotocol voor kinderen als uitgangspunt,
behandeld.
Gedeelten uit de behandeling van de traumatische
gebeurtenis in vliegtuig
Vliegangst is het tweede actuele probleem. Het gezin maakt
meerdere keren per jaar een vliegreis vanwege familiebezoek.
De angst is jaren geleden op een terugreis ontstaan
toen D. grieperig was en oorpijn had. Tijdens de landing
speelde de oorpijn hevig op.
Videocheck
Het lukt niet om een emotionele lading op te roepen naar
aanleiding van het targetbeeld dat bij deze gebeurtenis
hoort (“halverwege de landing zit ik ineengedoken met
mijn handen tegen mijn oren omdat ik zo’n oorpijn
heb”). Er lijkt in eerste instantie dus geen sprake van
een niet verwerkte schokkende gebeurtenis. Omdat dit
niet in overeenstemming is met wat ik op basis van haar
klachtenpatroon verwacht, zoek ik naar een andere manier
om spanningsvolle beelden in relatie tot het vliegen
toegankelijk te maken. Als basis hiervoor dient een van de
laatste fasen van het fobie protocol: de videocheck (De
Jongh & Ten Broeke, 2006). Hierbij laat men de cliënt
in verbeelding door een typische angstwekkende en
toekomstige situatie gaan om na te gaan of alle aspecten
van de nare gebeurtenis gedesensitiseerd zijn. Ik doe een
129

130
aanpassing op het protocol omdat het
voor D. te moeilijk is om een denkbeeldige
film te maken en die in gedachten vast te
houden. Ik maak het concreter, en zoom
extra in op details waardoor de procedure
veel gelijkenis vertoont met wat er gebeurt
bij het op scherp zetten en desensitiseren
van een traumatische gebeurtenis. Ik help
D. bij het maken van een verhaal waarin
ze de verschillende stappen beschrijft van
de vliegreis die ze binnenkort gaat maken.
Als de 11 deelgebeurtenissen op papier
staan (zie figuur 1) vraag ik D. voor elke
deelgebeurtenis na te gaan of de gedachte
eraan spanning oproept. Indien er spanning
opkomt laat ik de spanningsschaal zien en
vraag haar om er een cijfer aan te geven
tussen 0 en 10 en aan te geven wat het is
dat die spanning veroorzaakt, onmiddellijk
gevolgd door desensitisatie met behulp
van bilaterale stimulatie. Bij de fasen die
een goed gevoel oproepen wordt het
positieve gevoel met bilaterale stimulatie
geïnstalleerd.
Tijdens de desensitisatie is uiterlijk nauwelijks
spanning zichtbaar, D. zit geconcentreerd
voorovergebogen en wrijft haar
vingers over elkaar met in elke hand een
trilapparaatje. D. toont soms echt plezier als
de spanning 0 is en als de fijne momenten
aan bod komen. Het voorspelbare karakter
van deze werkwijze zal hier waarschijnlijk
ook aan bijdragen.
Resultaten
Al in de week na de eerste sessie heeft D.
weer zelfstandig in een volle metro gereisd
D: “ik was wel heel zenuwachtig, het zweet
stond in mijn handen” Moeder: “ik ben
niet ontevreden”. Enkele maanden later
reist D. nog steeds geheel zelfstandig. Het
blijft voor D. ongemakkelijk om zich in
een mensenmassa te begeven maar het
zelfstandig reizen ervaart ze nu niet meer
als een onoverkomelijk probleem.
De vliegreis blijkt bijzonder goed verlopen.
Moeder: “het weer was slecht, veel wind,
mijn man en ik vonden het zelfs eng . D.
1
Op weg naar Schiphol
Eye Movement Desensitization and Reprocessing
Sud=1 0
(zitten in auto, gedachte over 3 uur
vertrekken)
2
Winkelen op Schiphol
Sud = 0
(is altijd leuk)
3
Loop naar de gate
Sud = 5 2 0
(duurt en duurt, komt geen eind
aan)
4
Wachten
Sud = 10
(Ik zie het vliegtuig)
5
Boarden
Sud = 2 1 0
(Ik zit en kan niet meer terug)
6
Taxiën
Sud = 6 2 0
(Vlak voor het opstijgen zitten)
Figuur 1
7
Opstijgen
Sud = 4 0
(begin vd vliegreis)
8
Rustig vliegen
Sud = 0
9
Landen
Sud = 2 0
(mijn oren )
10
jas uit buiten
Sud = 0
(gewoon heerlijk)
11
broodje falafel
Sud = 0
(dat is iets om naar uit te kijken)

had opvallend weinig spanning”.
De totale behandeling heeft 4 sessies in beslag genomen
van elk 1 à 1,5 uur.
Reflectie
EMDR blijkt in het geval van D. een snelle, effectieve en
weinig belastende behandeling voor haar angsten. Het
vermijdingsgedrag is doorbroken. Ze is niet meer dagelijks
afhankelijk van anderen om op haar werk te komen, ze
reist weer zelfstandig. De (frequente) vliegreizen naar
familie in het buitenland zijn geen drama meer. D. ziet er
niet meer weken lang vol spanning tegenop.
Ondanks haar normale begaafdheid en grote woordenschat
is moeders (gedeeltelijke) aanwezigheid van grote waarde,
niet alleen voor D.’s gevoel van veiligheid in de
gewenningsperiode maar ook om klachten en leefomstandigheden
in het juiste perspectief te kunnen plaatsen
waardoor gerichter en efficiënter gewerkt kan worden.
Mensen met autisme hebben per definitie problemen met
betekenisverlening. Hun belevingswereld is vaak lastig te
doorgronden en dat bemoeilijkt vaak de hulpverlening.
Kenmerkend voor EMDR is dat voor het eigenlijke verwerkingsproces
alleen de subjectieve, persoonlijke betekenis
van de cliënt belangrijk is. In de behandeling van D.
is het daarom geen probleem dat niemand heeft gezien wat
zich in de metro werkelijk heeft afgespeeld. De therapeut
hoeft, nee, mág de subjectieve beleving niet veranderen.
Ingrijpen is slechts noodzakelijk als het verwerkingsproces
stagneert en ook dan is het de kunst om de cliënt te helpen
zelf de draad weer op te pakken. Soms zijn interventies van
de therapeut nodig om tot cognitieve herstructurering, en
als gevolg daarvan tot positieve gedachten over zichzelf
en/of de omgeving te komen. Bij D. blijkt dit niet nodig.
Zij heeft de beschikking over een eigen intern kennisbestand
dat toegankelijk is geworden na het verdwijnen van
de oorspronkelijke emotionele lading.
Hoe speciaal is EMDR bij ASS?
Toepassing van het EMDR-protocol bij kinderen of
volwassenen met een ASS betekent rekening houden met
en inspelen op de specifieke tekorten die we in meer of
mindere mate zullen tegenkomen. De sociale en communicatieve
tekorten staan vaak het meest op de voorgrond.
Maar ook een tekort aan verbeeldend vermogen, moeite
met veranderingen, beperkte belangstelling en een
gebrekkige initiatiefname zijn factoren om rekening mee
te houden. De werkwijze wordt afgestemd op de specifieke
beperkingen én mogelijkheden zoals de individuele cliënt
die aan ons presenteert. Dit vraagt van de therapeut niet
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
alleen gedegen kennis en ervaring op het gebied van
EMDR maar ook specifieke expertise met betrekking tot
autismespectrumstoornissen. In de praktijk lijkt de kans
van slagen daarnaast afhankelijk van de mogelijkheden
van belangrijke anderen, zoals ouders of begeleiders.
In hoeverre zijn zij in staat en bereid om bij de cliënt
ontbrekende vaardigheden en bij de therapeut ontbrekende
kennis over de cliënt te compenseren respectievelijk aan
te vullen. Het feit dat het EMDR-protocol kan worden
afgestemd op verschillende ontwikkelingsniveau’s, zelfs
op het cognitieve (en daarmee ook emotionele) niveau
van hele jonge kinderen is een belangrijk voordeel
gezien het sterk dysharmonische ontwikkelingsprofiel
dat vaak aanwezig is bij cliënten met een ASS. Het zien
van een samenhang tussen klachten en gebeurtenis zal
vaak ontbreken en het plaatsen van informatie in de juiste
context is moeilijk. In de voorbereidingsfase ligt hier een
grote rol voor de ouder of begeleider. Het verwoorden en
waarnemen van gedachten en gevoelens, fysieke belevingen
en gedragingen is nogal eens een onmogelijke opgave.
Bij EMDR kan alleen het ervaren ervan voldoende zijn; het
is aan de therapeut om de cliënt in de nare herinneringen
te krijgen en dan het proces te volgen. Veranderingen in
lichaamstaal kunnen daarbij een signaalfunctie vervullen.
Als het de cliënt niet lukt om de schokkende gebeurtenis te
vertellen kan de belangrijke ander helpen en als dat nodig
blijkt zelfs overnemen. Net als bij hele jonge kinderen kan
deze dan zelf het verhaal vertellen. Als het door een tekort
aan verbeeldingsvermogen niet lukt om in gedachten een
targetbeeld te maken (“ik kan de film niet stilzetten”), is
het misschien wel mogelijk om een tekening te maken van
wat nu nog het allernaarste is. Dat kunnen cliënten vaak
goed en met veel details. En als ook dat er niet in zit kan
de ouder of begeleider zich misschien inleven en vertellen
of met behulp van een tekening, foto of voorwerp laten
zien wat voor de persoon in kwestie waarschijnlijk het
ergste geweest zal zijn. Is het begrijpen of verwoorden
van NC, PC, VOC, emotie, spanning en/of plaats van
spanning in het lichaam te moeilijk en enige hulp blijkt
niet te helpen, dan kunnen zulke onderdelen achterwege
blijven en is het de innerlijke emotioneel beladen ervaring
van de cliënt op dat moment die telt en met behulp van
bilaterale stimulatie wordt bewerkt. Ditzelfde geldt voor
problemen met het verwoorden van de associaties tijdens
de sets. Dan is het mogelijk om met lange sets te werken.
Dit is ook een optie voor cliënten die zichzelf verliezen in
het vertellen van alle details. Een preoccupatie met cijfers
kan het meten van de VOC en SUD- score bemoeilijken.
Teruggrijpen naar het protocol voor jonge kinderen kan
ook hier een alternatief zijn. De mate van spanning wordt
131

132
dan zichtbaar gemaakt door de armen te spreiden (ver uit
elkaar betekent veel spanning resp. helemaal waar en tegen
elkaar betekent geen spanning resp. helemaal niet waar).
Gezien de zintuiglijke over- of ondergevoeligheden is het
vinden van de juiste bilaterale stimulus qua aard, intensiteit
en tempo, op zichzelf al een uitdaging (“je doet me pijn”).
Een belangrijk voordeel van het EMDR-protocol is dat het
per definitie concreet, gestructureerd en heel voorspelbaar
is, onafhankelijk van het niveau waarop het vorm gegeven
wordt.
EMDR kent ook een techniek om innerlijke krachtbronnen
te versterken om de cliënt in staat te stellen
gewenste veranderingen te realiseren, de zogenoemde
RDI (Resource Development Installation) procedure.
Deze kan bij mensen met autisme worden ingezet om
het vermogen te versterken zich af te sluiten voor beangstigende
omgevingsprikkels en om reeds ontwikkelde
sociale vaardigheden effectiever in te zetten. Tenslotte lijken
de volgende eerdergenoemde voordelen van EMDR bij
zich normaal ontwikkelde kinderen ook bij cliënten met
een ASS van toepassing: vermindering van spanning en
veranderende betekenisgeving vinden in een relatief kort
tijdsbestek plaats, de behandeling heeft een weinig aversief
karakter en gevoelens van machteloosheid bij ouders
maken plaats voor gevoelens van controle.
EMDR bij ASS, is hiervoor een toekomst
weggelegd?
Het lijkt gerechtvaardigd de voorzichtige conclusie te
trekken dat EMDR een geschikte psychotherapiemethode
zou kunnen zijn voor de behandeling van posttraumatische
stress-klachten bij zowel kinderen als volwassenen met
een autismespectrumstoornis. De diagnose PTSS is soms
moeilijk te stellen omdat de klachten typische uitingsvormen
kunnen hebben. Behalve PTSS lijken ook andere
comorbide stoornissen zoals gedragsstoornissen, angst- en
Eye Movement Desensitization and Reprocessing
stemmingsstoornissen, net als bij zich normaal ontwikkelende
mensen, met EMDR behandeld te kunnen worden.
Voorwaarde is dat het ontstaan van de klachten herleid kan
worden tot een of meer gebeurtenissen die de persoon in
kwestie als schokkend heeft ervaren.
Behandeling van specifieke, aan vroegere negatieve
gebeurtenissen gekoppelde angsten lijkt de kwaliteit van
leven van mensen met autisme te kunnen verbeteren.
Bijvoorbeeld daar waar sprake is van een neiging tot of
het daadwerkelijk vermijden van op zichzelf waardevolle
situaties of menselijke contacten binnen het gezin, school,
werk of vrije tijd. Ook noodzakelijke medische onderzoeken
en behandelingen kunnen in het gedrang komen
naar aanleiding van een enkele zeer nare ervaring. Het voor
autisme zo kenmerkende probleem met generaliseren is
geen contra-indicatie bij dit type EMDR behandeling, zeker
niet als het de bedoeling is om de persoon weer in een
situatie te brengen die voorafgaand aan de traumatische
gebeurtenis geen ondraaglijke spanning heeft opgeroepen.
Ten aanzien van de specifieke prikkel(over)gevoeligheden
bij mensen met autisme lijken Recource Development
Installation technieken mogelijkheden te bieden om hen
competenter te maken in het hanteren van situaties die
stress oproepen.
EMDR ontslaat betrokkenen niet van de plicht om voor
de persoon met autisme een aangepaste omgeving te
creëren, afgestemd op de individuele mogelijkheden en
beperkingen. (Kraijer, 2004; Mevissen, 2005, 2006; Van
Berckelaer-Onnes, 2008). EMDR kan evenmin in de plaats
treden van andere individuele behandelvormen gericht op
het stimuleren van bijvoorbeeld sociale-, communicatieve-
en spelvaardigheden en het verminderen van stereotiepe
gedragsproblemen (Van Berckelaer-Onnes, 2008).
Het lijkt de moeite waard om nader onderzoek te doen
naar de effectiviteit van EMDR bij mensen met een ASS.
Gerandomiseerde, gecontroleerde studies verdienen daarbij
de voorkeur.
De auteur spreekt haar dank uit aan Tineke Backer-van Ommeren en Reinout Lievegoed voor het kritisch
doorlezen van de tekst. Speciale dank ook aan D. en haar ouders. Met hun toestemming mag ik de videoopnamen
van de behandeling gebruiken om anderen te informeren over EMDR.
Tenslotte plaatst de auteur op verzoek van de redactie een kanttekening bij de spelling als volgt: “Wat
betreft de schrijfwijze van de D van EMDR: Ik houd mij graag aan schrijfwijze zoals die wordt gebruikt in het
meest recente praktijkboek EMDR. Dan wordt het in het Engels met een z geschreven (desentisization) en in
het Nederlands met een s: desensitisatie en gedesensitiseerd”.

Special Interest Group (SIG) EMDR bij ASS
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Aanleiding oprichting
EMDR-behandeling van specifieke doelgroepen of specifieke stoornissen kan aanpassingen van het standaardprotocol
nodig maken. Er is geen specifiek protocol of richtlijn ontwikkeld voor cliënten met een autismespectrum
stoornis. De eerste ervaringen van EMDR-therapeuten met deze doelgroep tonen aan dat inderdaad aanpassingen
van het standaardprotocol soms noodzakelijk zijn.
In 2006 is in Nederland een landelijke werkgroep van EMDR therapeuten opgericht, met het doel ervaringen
met EMDR bij ASS te bundelen, te komen tot een aangepast protocol, elkaar en anderen te adviseren, hierover te
publiceren en verder onderzoek te verrichten naar de toepassingsmogelijkheden.
In oktober 2008 is de werkgroep geïnstalleerd als SIG (Special Interest Group) van de Vereniging EMDR Nederland,
met als bijkomend doel een herkenbaar platform te zijn voor informatie en ervaringen op het terrein van
EMDR bij ASS.
Leden van de SIG
De werkgroep komt 6x per jaar bij elkaar en is als volgt samengesteld:
Saskia van Deursen (kinder- en jeugdpsychiater) werkzaam bij de Bascule en het Lorentzhuis (www.lorentzhuis.
nl) te Haarlem.
Reinout Lievegoed (kinder- en jeugdpsychiater ) werkzaam bij de VGZ poli van de Zonnehuizen
Esther Leuning (kinder- en jeugd psychologe) werkzaam bij de poli van het Leo Kannerhuis
Liesbeth Mevissen (orthopedagoge/klinisch psychologe/) werkzaam bij de EMDR-poli van St. Philadelphia
Tineke Backer van Ommeren (klinisch psychologe/psychotherapeute) verricht in samenwerking met de Vrije
Universiteit Amsterdam en de GGZ, wetenschappelijk onderzoek naar diagnostiek en behandeling bij ASS.
Publicaties van de SIG leden
Saskia van Deursen ( 2006) schrijft als een van de eersten in Nederland over ervaringen van EMDR bij jeugdigen
met ASS.
Zij geeft aanwijzingen m.b.t. het protocol en concludeert dat EMDR niet alleen een geschikte behandelvorm
is voor trauma’s bij mensen met een autismespectrumstoornis, maar dat ook het verminderd vermogen tot
integratie en differentiatie van ervaringen wellicht te verbeteren valt met een bepaalde vorm van EMDR.
Liesbeth Mevissen is bezig met een promotieonderzoek naar EMDR bij cliënten met een verstandelijke beperking
(een veel voorkomende comorbide stoornis bij mensen met een autismespectrumstoornis).
In het voorjaar van 2009 verschijnt het praktijkboek EMDR onder redactie van Sjef Berendsen en Helen Hornsveld.
Tineke Backer van Ommeren en Esther Leuning leveren hieraan een bijdrage die is toegespitst op EMDR bij
jeugdige cliënten met een autismespectrumstoornis.
Oproep aan EMDR therapeuten
Om vanuit een zo breed mogelijk draagvlak kennis te kunnen vergaren en te delen, hierbij een oproep aan
EMDR therapeuten om hun ervaringen met en vragen over behandelingen bij cliënten met een autismespectrumstoornis
aan de SIG EMDR bij ASS voor te leggen.
e-mail adres: bestuur@emdr.nl onder vermelding van “SIG EMDR bij ASS”
Tineke Backer van Ommeren, contactpersoon
December 2008
133

134 Eye Movement Desensitization and Reprocessing
Referenties
American Psychiatric Association (2000). Diagnostic and
statistical manual of mental disorders DSM-IV-TR (Fourth
ed). Washington DC: American Psychiatric Association
Backer van Ommeren, T. & Leuning, E. (in voorbereiding;
2009). EMDR bij twee autistische jongeren, een
onmogelijke opgave? In: Berendsen, J. en Hornsveld,
H. (red.), EMDR in de praktijk. Bohn Stafleu.
Darrowcliff, A.L., Gray N.S., MacCulloch, S., Freeman,
T.C..A., & MacCulloch M.J. (2003). Horizontal rhythmical
eye movements cobsistently diminish the arousal
provoked by auditory stimuli. British Journal of Clinical
Psychology, 42, 289-302.
Beer, R. & Hornsveld, H. (2008). EMDR in de behandeling
van eetstoornissen. In: Ten Broeke, E., De Jongh, A.en
Oppenheim, H.J. (2008). Praktijkboek EMDR. Casusconceptualisatie
en specifieke patiëntengroepen. Amsterdam:
Harcourt
Beer, R. & De Roos, C. (2008). EMDR bij kinderen en
adolescenten - een nieuw perspectief. In: Ten Broeke,
E., De Jongh, A.en Oppenheim, H.J. Praktijkboek EMDR.
Casusconceptualisatie en specifieke patiëntengroepen. Amsterdam:
Harcourt
Benjamin, A. (2007). Effectiviteit van EMDR bij kinderen
gekoppeld aan mogelijkheden van EMDR voor mensen
met een verstandelijke beperking. Een meta-analyse
naar de effectiviteit van EMDR voor kinderen en
een casus waarin de mogelijkheden van EMDR voor
mensen met een verstandelijke beperking worden
onderzocht. Masterscriptie Orthopedagogiek. Pedagogische en
Onderwijskundige Wetenschappen. Universiteit van Amsterdam
Berckelaer-Onnes, I. van (2008). Autisme: van beeldvorming
naar evidence-based (be) handelen. Wetenschappelijk
Tijdschrift Autisme: Theorie en Praktijk, 2, 44-57.
Brown, S. & Shapiro, F. (2006). EMDR in the treatment of
borderline personality disorder. Clinical Case Studies, 5,
403-420.
Chalfant, A., Rape, R., & Caroll, L. (2007). Treating anxiety
disorders in children with high functioning autism
spectrum disorders. A controlled trial. Journal of Autism
and Developmental Disorders, 10, 1842-1857.
Chambless, D.L., Baker, M.J., Baucom, D.H., Beutler, L.E.,
Calhoun, M.Y.,K.S., Crits-Christoph, P., Daiuto, A.,
DeRubeis, R., Detweiler, J. Haaga, D.A.F., Johnson, S.B.,
McCurry,S., Mueser, K.T., Pope, K.S., Sanderson, W.C.,
Shoham, V., Sickle, T., Williams, D.A.,& Woody, S.R.
(1998) . Update on empirically validated treatments II.
The Clinical Psychologist, 51, 3-16.
Chemtob, C. M., Nakashima, J., & Carlson, J. G. (2002).
Special issue: - EMDR overview: theory, research , and
areas of controversy.- brief treatment for elementary
school children with disaster-related posttraumatic
stress disorder. A field study. Journal of Clinical Psychology,
1, 99-112.
Conzolino, L. (2002). The neuroscience of psychotherapy, New
York: Norton
Christman, S.D., Brown, T.J., & Propper, R.E. (2006).
Increased interhemispheric interaction is associated
with earlier offset of childhood amnesia. Neuropsychology,
20, 336-345
Cook, E.H., Kieffer, J.E. Charak, D.A., Bennett, B.A., & Leventhal,
L. (1993). Autistic disorder and post-traumatic
stress disorder. Journal of American Child and Adolescent
Psychiatry, 32, 6, 1295-1294.
Cvetek, R (2008). EMDR treatment of distressful experiences
that fail to meet the criteria for PTSD. Journal of
EMDR Practice and Research, 1, 2-14
De Jongh, A., Van den Oord, H.J.M., & Ten Broeke, E.
(2002). Efficacy of eye movement desensitization
and reprocessing (EMDR) in the treatment of specific
phobias: four single-case studies on dental phobia.
Journal of Clinical Psychology, 58, 1498-1503.
De Roos, C.J.A.M., de Jongh, A. de, Greenwald, R., &
Noorthoorn, E.O. (2007). A randomized trial of
trauma-focused cognitive behavioral therapy and
eye movement desensitization and reprocessing for
disaster-exposed children. (In press)
De Roos C. & Veenstra S. (2008). EMDR bij chronische pijn.
In: Ten Broeke, E., De Jongh, A.en Oppenheim, H.J.
(ed). Praktijkboek EMDR. Casusconceptualisatie en specifieke
patiëntengroepen. Amsterdam: Harcourt
Giltaij, H. (2004). Alsof er een stofzuiger door mijn
hoofd is gegaan. EMDR bij mensen met een visuele en
verstandelijke beperking. Kinder-en Jeugdpsychotherapie,
3, 81-97
Greenwald, R. (1999). Eye movement and desensitization and
reprocessing (EMDR) in child and adolescent psychotherapy.
Rownan and Littlefield Publishers, inc.
Howlin P. & Clements J. (1995) Is it possible to assess the
impact of abuse on children with pervasive developmental
disorders? Journal of Autism and Developmental
Disorders, 25, 337-354
Ironson G. , Freund B., Strauss J.L., & Williams J. (2002).
Special Issue: EMDR overview: theory, research, and
areas of controversy. Comparison of two treatments for
traumatic stress: a community-based study of EMDR
and prolonged exposure. Journal of Clinical Psychology, 1,
113-128
Jaberghaderi, N., Greenwald, R., Rubin, A., Dolatabdim, S.,
& Zand, S.O. (2004). A comparison of CBT and EMDR
for sexually abused Iranian girls. Clinical Psychology and

Psychotherapy, 11, 358-368.
Kraijer, D. (2004). Handboek autismespectrumstoornissen en
verstandelijke beperking. Lisse: Harcourt Book Publishers
Letizia, B. Andrea, F., & Paolo, C. (2007). Neuroanatomical
changes after eye movement desensitizaton and
reprocessing (EMDR) treatment in posttraumatic stress
disorder. Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neurosciences,
19, 475-476.
Lovett, J. (1999). Small Wonders. Healing childhood trauma with
EMDR. New York: The free press
MacCulloch, M.& Feldman, P. (1996). Eye movement
desensitization treatment utilises the positive visceral
element of the investigatory reflex to inhibit the
memories of post-traumatic stress disorder: a theoretical
analysis. British Journal of Psychiatry, 169, 571-579.
Marcus, S., Marquis, P., & Sakai, C. (2004). Three- and
6-month follow-up of EMDR treatment of PTSD in an
HMO setting. International Journal of Stress Management,
11, 195-208
Maxfield, L. (2007). Current status and future directions
for EMDR Research. Journal of EMDR Practice and Research,
1, 6-14
Meijer, S. & Ten Broeke, E. (2008). EMDR bij de behandeling
van persoonlijkheidsstoornissen. In: Ten Broeke,
E., De Jongh, A.en Oppenheim, H.J. (ed). Praktijkboek
EMDR.
Mevissen, L. (2005). Kwetsbaar en afhankelijk. Gedragsproblemen
bij mensen met een verstandelijke beperking. Van beeldvorming
naar behandeling. Amsterdam: SWP
Mevissen, L. (2006). Dubbele diagnose en ernstige
gedragsstoornissen. Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme:
Theorie en Praktijk, 3, 88-102
Mevissen, L. (in voorbereiding ; 2009). Groetjes van
de tandarts. EMDR bij een 10-jarig meisje met een
ernstige verstandelijke beperking en een traumatiserende
medische voorgeschiedenis. In: Berendsen, J. en
Hornsveld, H. (red.), EMDR in de praktijk. Bohn Stafleu.
Rogers, S. & Silver, S.M. (2002). Special Issue: - EMDR
overview: theory, research, and areas of controversy.- is
EMDR an exposure therapy? A review of trauma
protocols. Journal of Clinical Psychology, 1, 43-60.
Rutten, J. (2006). EMDR: een faalangsttraining in geconcentreerde
vorm. Kinder en Jeugdpsychotherapie, 3, 65-82.
Sack, M., Lempa, W., & Lemprecht, W. (2007). Assessment
of psychophysiological stress reactions during a
traumatic reminder in patients treated with EMDR.
Journal of EMDR Practice and Research, 1, 15-23
Schneider, J. Hofmann, A., Rost, C., & Shapiro, F. (2007).
EMDR and phantom limb pain, theoretical implications,
case study, and treatment guidelines. Journal of
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
EMDR Practice and Research, 1, 31-45
Seubert, A. (2005). EMDR with clients with mental
disability. In: Shapiro R. (ed), ‘EMDR Solutions, Pathways
to Healing’. W.W. Norton Publishers.
Schuurman, C. (2008). Cognitieve gedragstherapie in
een groep voor studenten met een autismespectrum
stoornis. Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme: Theorie en
Praktijk, 2, 81-90
Shapiro, F. (2001). Eye movement desensitization and reprocessing:
basic principles, protocols and procedures (2nd ed). New York:
Guilford Press)
Shapiro, F. (2002). Special issue: - EMDR overview: theory,
research, and areas of controversy.- EMDR 12 years
after its introduction: past and future research. Journal
of Clinical Psychology, 1, 1-22.
Sofronoff, K. Attwood, T. Hinton, S., & Levin, I. (2007). A
randomized controlled trial of a cognitive behavioural
intervention for anger management in children with
Asperger syndrome. Journal of Autism and Developmental
Disorders, 37, 1203-1214
Stickgold, R. (2002). Special issue: - EMDR overview:
theory, research, and areas of controversy.- EMDR: a
putative neurobiological mechanism of action.
Journal of Clinical Psychology, 1, 61-76
Tharner, G. in: Didden, Robert (red.) (2006). In perspectief.
Gedragsproblemen, psychiatrische stoornissen en
lichte verstandelijke beperking. Blz. 145 t/m 168
Ten Broeke, E., De Jongh, A.,& Oppenheim, H.J. (2008).
Praktijkboek EMDR. Casusconceptualisatie en specifieke
patiëntengroepen. Amsterdam: Harcourt
Tinker, R.H. & Wilson S.A. (1999). Through the eyes of a child.
EMDR with children. New York: Norton
Van der Kolk, B.A., Spinazolla, J. Blaustein, M.E., Hopper,
J.W., Hopper, E.K., Korn, D.L., & Simpson,
W.B. (2007).A randomized clinical trial of EMDR,
fluoxetine and pill placebo in the treatment op PTSD:
treatment effect and long-term maintenance. Journal of
Clinical Psychiatry, 68, 37-46
Van Deursen, S. (2006). EMDR voor posttraumatische
stressklachten bij kinderen met een autismespectrumstoornis;
een oefening in bedachtzaamheid
voor kinderen, hun ouders en behandelaars. Kinder en
Jeugdpsychotherapie, 3, 103-116
Van Etten, M. & Taylor, S. (1998). Comparative efficacy of
treatments for posttraumatic stress disorder: a metaanalysis.
Clinical Psychology and Psychotherapy, 5, 126-144
135

Bijlage bij artikel Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Dit artikel is verschenen in het Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme. Het tijdschrift is
online te vinden op www.wetenschappelijktijdschriftautisme.nl.
Over het Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Het Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme is een uitgave van de NVA, de Nederlandse
Vereniging voor Autisme. De website van de NVA is www.autisme.nl.
Het blad verschijnt 3 keer per jaar. Het verschijnt onder de verantwoordelijkheid van een
onafhankelijke redactie.
Contact
U kunt ons per mail bereiken op: redactie@wetenschappelijktijdschriftautisme.nl
De overige contactgegevens vindt u op onze website.
Deze pagina is aan de PDF toegevoegd in augustus 2010.