Op het spoor van de Gouwe - KNAW Onderwijsprijs

COORNHERT GYMNASIUM GOUDA
Op het spoor van de Gouwe
Profielwerkstuk over het onderzoek naar de loop van de rivier de Gouwe in de Goudse
binnenstad rond 1200.
Erik‐Jan Dros, Jasper Schakel, Erik Kroon
15‐02‐2011
D.m.v. een bronnenonderzoek proberen ondergetekenden de loop van de Gouwe en mogelijk de
aard van de verschillende veenlagen in de binnenstad vast te stellen.

Inhoudsopgave
Pagina 2 van 72
Doel van het onderzoek..……………………………………………………….. 4
Inleiding………………………………………………………………………… 4
Conclusie………………………………………………………………………... 5
Deel I: Het bronnenonderzoek……………………………….……….………. 11
Theorie vooraf…………………………………………………………… 12
Hypothese……………………………………………………….………. 13
Werkwijze……………………………………………………….………. 14
Resultaten……………………………………………………………….. 14
Bouwwerken……………………………………………………. 15
Haven……………………………………………………. 15
Donkere sluis…………………………………………….. 16
St. Janskerk……………………………………………… 17
Dubbele Buurt…………………………………………… 19
Motte……………………………………………………. 20
Verkaveling……………………………………………………… 21
Toponiemen……………………………………………………… 23
Deelconclusie.…………………………………………………………… 25
Discussie………………………………………………………………… 26
Deel II: De boormonsteranalyse……………………………………………… 27
Doel van de proef…..……………………………………………………. 28
Inleiding………….…………………………………………………….... 28
Overzicht van de monsters…….……………………………….... 28
Benodigdheden…………………………………………………………. 28
Proefopstelling…………………………………………………... 29
Werkwijze………………………………………………………………. 30
Resultaten……………………………………………………………….. 31
Deelconclusie…………………………………………………………….. 37
Discussie…………………………………………………………………. 38
Deel III: Analyse veensoorten in boormonsters..……………………………… 40

Pagina 3 van 72
Doel van de proef………………………………………………………… 41
Inleiding………………………………………………………………….. 41
Overzicht van de monsters………………………………………... 41
Benodigdheden…………………………………………………………… 41
Proefopstelling……………………………………………………………. 42
Werkwijze………………………………………………………………… 43
Resultaten…………………………………………………………………. 44
Deelconclusie..….…………………………………………………………. 47
Discussie………………………………………………………………….. 47
Evaluatie…………………………………………………………………... 47
Deel IV: Tot slot…………..…………………………………………..………… 48
Aanbevelingen voor vervolgonderzoek………………………………….. 49
Evaluatie………………………………………………………………….. 50
Samenvatting…………………………….……………………………….. 51
Bronvermelding…………………………….…………………………….. 52
Deel V: Bijlagen…………………………………….…………………………… 58
Begrippenlijst……………………………………………………………... 59
Theoretisch kader……………………..………………………………….. 67
Verslag Veenboring………………………………………………………. 68

Doel van het onderzoek
Pagina 4 van 72
Dit onderzoek is erop gericht de loop van de rivier de Gouwe omstreeks 1200 in de
binnenstad van Gouda te vinden en de aard van verschillende veensoorten in de binnenstad te
achterhalen.
Inleiding
Voor Gouda geldt als voor geen andere stad het oude gezegde ‘nomen est omen’, de naam is
een voorteken.
Er is veel discussie over waar de naam ‘Gouda’ vandaan komt. Zo simpel als de naam met
zijn twee lettergrepen is, zoveel mogelijkheden zijn er voor de verklaring ervan. Gegeven is
dat de stad zijn naam dankt aan een veenriviertje dat vroeger vanaf Boskoop naar de IJssel
stroomde. Mogelijk heette dit riviertje Goldaha – ‘old’ werd vroeger uitgesproken als ‘oud’ –
wat een verwijzing was naar de troebele bruine kleur van het veenriviertje. Tegenstanders van
deze theorie menen echter dat de uitgang a, die uit het Latijn komt, nooit zomaar lukraak
achter een Nederlands woord zou worden geplakt. Een tweede mogelijkheid is dat de Gouwe
zo genoemd is, omdat het de grensrivier van twee gouwen was. Alleen kan men aan de
verbuiging zien dat de oorsprong van het woord niet bij ‘gouw’ ligt, maar bij goude. De optie
die de schrijvers van het boek ‘Duizend jaar Gouda’ het meest logisch achten, is dat de naam
Goude van Golde komt. In de kronieken komt dat in het Latijn vermeld te staan als ‘Golda’,
inderdaad uitgesproken als Gouda, en later zou deze variant in de spreektaal terecht zijn
gekomen 1 .
Zo mysterieus als de oorsprong van de naam is, is ook de loop van de rivier waaraan Gouda
zijn naam dankt, geworden: nomen est omen. In de eerste helft van de dertiende eeuw is de
Gouwe gekanaliseerd. De loop van voor deze kanalisatie blijft een mysterie.
In ons onderzoek zullen wij proberen de verschillende stedenbouwkundige elementen die
verband kunnen houden met de oorspronkelijke ligging van de Gouwe te analyseren aan de
hand van de topografie, oude kaarten en bronnen. Op deze manier proberen we een theorie te
ontwikkelen over de oorspronkelijke loop van de Gouwe.
De hoofdvraag van het onderzoek is dus: Hoe was de oorspronkelijke loop van de Gouwe in
de binnenstad van Gouda voor de kanalisatie van deze rivier rond 1200 n. Chr.?
Daarbij hebben we de volgende deelvragen:
1. Welke soorten veen kunnen er in de directe omgeving van Gouda zijn geweest ten
tijde van de eerste ontginningen?
2. Hoe ontwikkelen deze veensoorten zich en welke gevolgen heeft dat voor de
omgeving?
3. Welke stadsbouwkundige elementen hebben qua ligging of bouw betrekking op de
oorspronkelijke loop van de Gouwe en/of het soort veen in de omgeving?
4. Wat is het verband tussen (de ligging van) deze elementen en de oorspronkelijke loop
van de Gouwe en/of het soort veen?
In verband met de leesbaarheid van het verslag, hebben we besloten de conclusie op de
volgende pagina op te nemen, in plaats van aan het einde, opdat men een snel overzicht kan
krijgen van het onderzoek. De resultaten van het microscopisch onderzoek, de
boormonsteranalyse en het bronnenonderzoek kunt u terugvinden in de volgende delen. In de
conclusie zal verscheidene keren naar de resultaten van deze onderzoeken verwezen worden
in de veronderstelling dat men deze deelverslagen reeds heeft gelezen. Voor het overzicht is
er achterin dit verslag ook nog een samenvatting opgenomen.

Pagina 5 van 72
Conclusie
Voor we onze hoofdvraag beantwoorden, zullen we eerst kort antwoord geven op onze
deelvragen.
Welke soorten veen kunnen er in de directe omgeving van Gouda zijn geweest ten tijde
van de eerste ontginningen?
Deze vraag kunnen we simpelweg met de gegevens van onze boring beantwoorden. De
veensoorten die we daar gevonden hebben zijn logischerwijs de veensoorten die in de
omgeving van Gouda voorkwamen. Daarbij zou men echter opmerken dat de resultaten van
deze specifieke plek niet hoeven te gelden voor heel Gouda. Een conclusie puur op basis van
deze boring zou dus invalide zijn, daarom beschouwen wij de boring alleen als een indicatie.
Betrouwbaardere gegevens levert de analyse van de verkaveling in de omgeving van Gouda
op. Uit het artikel ‘Middeleeuwse Landontginning in de omgeving van Gouda’ van P. van
Balen, komt een duidelijk verkavelingpatroon naar voren. Met de gegevens uit ‘Delfts Water’
en ‘Middeleeuws Veen en Middeleeuwse Veenboeren’, beiden van C. de Bont, kunnen we dit
verkavelingpatroon analyseren. Het algemene patroon toont sterke overeenkomsten met het
standaardmodel dat De Bont in ‘Middeleeuws Veen en Middeleeuwse Veenboeren’ geeft voor
de ontginning van een veenvlakte. Dit suggereert dat er een oeverwal was, waar vanaf de
ontginning begon, wat vanuit vrijwel elke bron wordt bevestigd. Na die oeverwal*was er eerst
een stuk voedselrijk en vervolgens, meer inlands, een groot stuk voedselarm veen. Op dat
voedselarme veen waren mogelijk veenkoepels. 2 We weten van Dhr. Sprokholts presentatie
over de geschiedenis van Gouda dat de eerste boeren de ontgonnen grond gebruikten voor
akkerbouw 3 , dit duidt ook op eu- of mesotroof veen. De grote ontginningen bij Reeuwijk,
Sluipwijk en Moordrecht wijzen echter op oligotroof veen. Oligotroof veen, zo blijkt uit o.a.
‘Delfts Water’ en ‘de stad Gouda en de verveningen in haar omgeving’ ( een ander artikel van
Van Balen in de derde verzameling bijdragen van de geschiedkundige kring ‘Die Goude’),
was namelijk het ideale veen om turf van te maken 4 . Uit onze boring en ‘Middeleeuws Veen
en Middeleeuwse Veenboeren’ blijkt dat dit oligotrofe veen veenmosveen moet zijn geweest.
De aard van het eu- of mesotrofe veen blijft echter in duisternis gehuld. Kanshebbers zijn
bosveen en zeggeveen.
Bosveen lijkt logisch, omdat bosveen een veel voorkomend veentype is in gebieden waar
rivieren sedimenten kunnen afzetten.
Uit de boormonsteranalyse die we deden, kwam bij de slibtest naar voren dat het water waarin
het zeggeveen sedimenteerde, een goudbruine kleur kreeg. Één van de theorieën over de
oorsprong van de naam Gouda is, volgens het boek ‘Duizend jaar Gouda’ dat het van
Goldaha 5 komt, wat zoveel zou betekenen als ‘goudkleurig water’. Om deze redenen sluiten
wij niet uit dat het mesotrofe veen vlakbij de oeverwal, of meer stroomopwaarts zeggeveen is
geweest.
Hoe ontwikkelen deze veensoorten zich en welke gevolgen heeft dat voor de omgeving?
Uit het antwoord op de voorgaande deelvraag blijkt dat wij de aanwezigheid van de
veensoorten veenmosveen, zeggeveen en bosveen in de omgeving van Gouda het meest
waarschijnlijk achten.
Zegge- en bosveen zijn twee mesotrofe veensoorten. Dit type veen wordt gevoed door het
grondwater en komt alleen voor in vruchtbare omgevingen. In de meeste gevallen houdt dit in
dat een rivier voedingstoffen in het gebied afzet. De planten in de omgeving, zegge, of
berken, wilgen, etc., verdwijnen onder water na hun afsterven en kunnen daar niet vergaan.
Wel treedt enige verzuring op door de aanwezigheid van bacteriën. Mesotroof veen is

Pagina 6 van 72
vruchtbaar en per definitie altijd ‘laagveen’. Het kan namelijk niet ver boven het
grondwaterpeil uitgroeien. Daar verdwijnt het materiaal namelijk door oxidatie* en
inklinking. Bij oxidatie vergaat het materiaal door contact met zuurstof en bij inklinking
krimpt het veen in door gebrek aan water. Veen heeft namelijk de eigenschappen van een
spons, behalve dat het nooit teruggaat naar het volume waarbij er water was opgenomen als
het eenmaal gedroogd is.
Mesotroof veen is, mits er goede afwatering is, uitstekend geschikt als landbouwgrond. Zowel
veeteelt als akkerbouw, met gewassen die tegen wat water kunnen, behoren tot de
mogelijkheden op goed gedraineerd mesotroof veen. 6&7
Veenmosveen is oligotroof, dit betekent dat het weinig vruchtbaar is. De
ontstaansgeschiedenis van dit type veen bekijkend, kan men eigenlijk alleen maar
concluderen dat die onvruchtbaarheid een logisch gevolg is van de ontstaanssituatie.
Veenmos kan groeien op andere lagen veen. De bijzondere eigenschap van dit plantje is dat
het onafhankelijk van het grondwater de hoogte in kan groeien. Waar ander veen stopt, gaat
veenmos verder en vormt grote koepels: veenkoepels. Veenmos profiteert dus niet van de
voedingsstoffen van het grondwater en groeit eigenlijk alleen op het zuurdere regenwater en
de resten van onderliggend materiaal. Nog meer dan bij mesotroof veen, heeft veenmosveen
een eenmalige sponswerking. 8
Het ontstaan van de venen heeft ook een andere invloed op het landschap. Deze invloed hangt
nauw samen met de mens. In mesotroof veen zitten allerlei plantenresten en mineralen, dit
maakt dat het veen slecht brandt en dat het veel as achterlaat. Oligotroof veen is echter
opgebouwd uit mos en heeft geen mineralen onttrokken aan het grondwater. Oligotroof veen
is daarom zeer gewild als brandstof, terwijl mesotroof veen bruikbaar is in de landbouw.
Oligotroof veen is dus vaak compleet afgegraven en terwijl mesotroof en eutroof veen
langzaam ingeklonken is door het wegpompen van water.
Welk soort veen op een bepaalde plaats aanwezig was bepaalde ook de manier van ontginnen
en dus de verkaveling. De oligotrofe veenkoepels zijn te herkennen aan een grillige cirkel of
ovaal waarbij de oude ontwateringsloten allemaal naar het centrum gericht zijn. Het water
moest immers vanaf het hoogste punt afgevoerd worden. De ontginningen van mesotroof veen
zijn typisch grillig rechthoekig. Bij dit type is er een beginpunt, de ontginningsas, waar vanaf
er de wildernis in ontgonnen wordt. De stukken land, meestal zeer precies afgemeten, hebben
kades om ze te beschermen tegen de waterdruk van het omliggende veen en sloten langs de
zijkant voor de afwatering. 9
Welke stadsbouwkundige elementen hebben qua ligging of bouw betrekking op de
oorspronkelijke loop van de Gouwe en/of het soort veen in de omgeving?
Er zijn verscheidene stedenbouwkundige elementen die betrekking hebben op de mogelijke
ligging van de Gouwe en de veenlagen in de Goudse binnenstad. Hierin kunnen we grofweg
drie groepen onderscheiden. Ten eerste de groep stedenbouwkundige elementen die er was
voor de kanalisatie van de Gouwe en er nog steeds is of waarvan de sporen nog steeds
zichtbaar aanwezig zijn. Ten tweede de groep die tijdens haar bouw qua constructie of doel
met de ligging van de Gouwe of de veenlagen te maken hebben gehad. Als laatste zijn er ook
nog de stedenbouwkundige elementen die inmiddels verdwenen zijn, maar door straatnamen
nog aanwijzingen zouden kunnen geven.
De eerste groep is de groep waarin veruit de meeste afzonderlijke elementen zitten en de
groep waarbij men zich het meeste kan voorstellen. Een prachtig voorbeeld binnen deze groep
is de St. Jans kerk. De kerk zoals hij er tegenwoordig bijligt, is van vrij weinig betekenis voor

Pagina 7 van 72
ons. De huidige vorm is namelijk het resultaat van verscheidene uitbreidingen 10 , zoals o.a.
blijkt uit het boek ‘Gouda’ van W. Denslagen. De oudste vorm lag echter op een kerkring op
de positie die tegenwoordig het voorste stuk is. Op deze manier kan men systematisch
gebieden uitsluiten en d.m.v. zaken als infrastructuur conclusies trekken voor de ligging van
de Gouwe en de veenlagen. Andere stedenbouwkundige elementen zijn de Haven, de motte,
de Voorhoeve, de Dubbele Buurt, het Kasteel en de Donkere Sluis.
In de tweede categorie komen dingen als de originele verkaveling en de sloten terecht. De
archeologische vereniging Golda publiceerde op deze link (Archeologische Vereniging Golda
Gouda, ‘40 jaar Golda boven water’, augustus 2009.
http://home.kpn.nl/dijke429/exposities/water2.html) al een reconstructie en met behulp van de
kadastrale kaart van 1832 uit het boek Kadastrale Atlas Zuid-Holland Gouda 1832 valt ook
het één en ander op te maken. In 1000 jaar Gouda wordt vermeld dat de plattegrond van
Gouda van 1300 tot 1830 eigenlijk nauwelijks veranderd is, omdat iedereen vasthield aan
oude contracten voor het grondbezit. 11
Onder de laatste groep verstaan we voornamelijk plaatsnamen. In verscheidene boeken wordt
al het een en ander uitgelegd over deze toponiemen en met behulp van de twee boeken van A.
Scheygrond genaamd ‘Goudsche Straatnamen’ uit 1979 en de lijst van toponiemen uit de 53 ste
editie van de Bosatlas, hopen we enkele betekenissen te kunnen terugleiden op nuttige
gegevens.
Wat is het verband tussen (de ligging van) deze elementen en de oorspronkelijke loop
van de Gouwe en/of het soort veen?
Het natwoord op deze deelvraag hebben we opgesplitst in drie groepen, die in de vorige
deelvraag zijn aangegeven, namelijk de bouwkundige elementen, verkaveling en straatnamen.
Bouwwerken
Er zijn voor ons onderzoek zes stedenbouwkundige elementen van belang; de Sint Janskerk,
de Donkere Sluis, de Dubbele Buurt, de Haven, de motte en het Kasteel. In het hoofdstuk
Resultaten zijn we in de geschiedenis van deze bouwwerken gedoken om het verband met de
loop van de Gouwe te achterhalen.
St. Jan
De kerkring rond de St. Jan moest van water voorzien worden, samen met de slotgracht van
de motte. We weten waar deze kerkring lag, omdat we, zoals in de resultaten bleek, een
spaarboog 12 hebben gevonden en weten dat de huizen rond de kerk enkele meters over de
kerkring heen zijn gebouwd 13 .
Omdat de kerkring van water voorzien moest worden, moet de loop van de Gouwe de
kerkring ergens hebben gesneden.
Donkere Sluis
De locatie van de Donkere Sluis is belangrijk, omdat deze in een dam lag 14 , waarmee men de
in aanbouw zijnde Haven heeft afgeschermd van de Gouwe. Achter de sluis moet dus een deel
van de loop van de Gouwe ten tijde van de kanalisatie zijn geweest.
Dubbele Buurt
Onder de Dubbele Buurt bevindt zich een overkluizing 15 , waardoor water naar de sloten die
vroeger de Kerkring en de slotgracht van de motte vormden, stroomt. Eerder hebben we al
geconcludeerd dat de Gouwe de kerkring en de slotgracht van de motte moet hebben
gesneden. Deze overkluizing maakt dat, dat gebeurd, terwijl het water ook naar de Haven
stroomt, dus dit is mogelijk een stukje Gouwe.

Haven
Mogelijk is de Haven in twee fases gegraven.
Het eerste deel tot aan de knik ter hoogte van de
Noodgodstraat en het tweede deel, na de knik,
dat eindigt bij de Dubbele Buurt. 16 In ieder geval
moet de Haven rond 1225 een verbinding met de
Gouwe hebben gekregen aan de noordkant, om
de handelsroute Binnen Duinen mogelijk te
maken. 17 Aangezien de Haven de Voorhoeve
doorsnijdt, kan het onmogelijk de
oorspronkelijke loop van de Gouwe zijn
geweest. Er zijn theorieën dat de monding van
de Haven de monding van de Gouwe is. De basis
voor deze theorie is een grillige waterloop vanaf
de Spieringstraat naar de Haven, die te zien is op
de oude kaarten. 18
Pagina 8 van 72
Motte
De motte bestaat uit twee delen: De versterking
op een terp en een versterkte groep huizen aan de voet van die
terp, de Voorhoeve. 19
Het verband tussen de motte en de Gouwe is tweeledig. Ten
eerste moet de slotgracht van de motte de Gouwe hebben
gesneden voor de watervoorziening. Het is zelfs waarschijnlijk
dat de Gouwe als natuurlijke verdediging deel uitmaakte van de
slotgracht. 20 Ten tweede zal de motte op een strategisch punt in
het landschap hebben gelegen, dus bij een kruising van
(water)wegen. 21
De Voorhoeve is interessant, omdat men op de kaart in de
verkaveling kan zien, dat de Haven dwars door de Voorhoeve
heen loopt. 22 Zoals al eerder vermeld sluit dat de mogelijkheid dat de Haven de oude loop van
de Gouwe is effectief uit.
Kasteel
Het Kasteel lag op de plek die wij nu kennen als het Houtmanplantsoen. 23 Dit bouwwerk is
interessant, omdat het op het verlengde van de gracht aan de Spieringstraat ligt. 24 Dit is de
gracht die wij hebben aangewezen als de gracht, waardoor de Gouwe stroomde. Met het
argument dat men het Kasteel niet zou bouwen op instabiele grond wordt geclaimd dat de
monding dus onmogelijk bij het Houtmanplantsoen kan zijn. 25 Het Kasteel is echter gebouwd
in verschillende fasen en het Houtmanplantsoen heeft een bijzonder instabiele ondergrond. 26
Verkaveling
Uit de verkaveling rond Gouda hebben we opgemaakt dat dit gebied een veenvlakte moet zijn
geweest. Het veen in de binnenstad moet overwegend mesotroof of eutroof zijn geweest. Dat
blijkt uit:
• de aanwezigheid van een bos, enkele vennetjes en dalen, waar we zometeen nog over
te spreken komen;
• het feit dat de eerste ontginners het gebied gebruikten voor akkerbouw;

Pagina 9 van 72
• de topografie van het gebied, die de aanvoer van voedingsstoffen mogelijk maakt.
De originele verkaveling in de binnenstad is lastig tot niet te achterhalen, vanwege de vele
vergravingen, zoals al bleek uit de resultaten. Het is logisch om de oudste verkaveling, die
van het land van Stein, door te trekken in de binnenstad en deze komt ook overheen met delen
van de verkaveling. Het enige wat we met zekerheid kunnen zeggen is dat de verkaveling in
de westelijke binnenstad gericht was op de Gouwe en de verkaveling in een gedeelte van het
oostelijke deel op de IJssel.
Als men concludeert dat het gebied rond de Haven compleet is vergraven, dan is elke
conclusie gebaseerd op een mogelijke verkaveling wankel. Door het gebied rond de Haven te
vergraven hebben de Gouwenaren ons het meest precieze en veelbelovende instrument om de
loop van de Gouwe vast te stellen in de binnenstad, effectief ontnomen.
Toponiemen
Veel van deze straatnamen kunnen verklaard worden binnen het patroon dat we al kennen.
Sommige namen, zoals de Boslandstraat deden ons vermoeden dat er een specifiek
landschapselement was, maar veel van die straatnamen waren of naar mensen genoemd, of
later aangepast. De meeste straatnamen uit Korte Akkeren die naar hout verwijzen, zijn die
straten later toebedeelt, omdat men vermoedde dat het Goudse Bos vroeger daar lag. M. van
Dasselaar bewees echter in een reconstructie dat het Goudse Bos in feite in de Oostpolder in
Schieland lag. Hiermee zijn onze conclusies over de gesteldheid van dat gebied niet
ontkracht; we zijn echter simpelweg niet in staat ze door middel van de straatnamen te hard te
maken. De enige reële
aanwijzing voor de
bodemgesteldheid die we
hebben in dit gebied is een,
ook inmiddels verdwenen,
straatnaam: Lazarusvenne, dat
tussen de Westerkade en de
Prins Hendrikstraat moet
hebben gelegen. Deze naam
bewijst dat het gebied tussen
de Vest en het Raam vroeger
erg drassig was. De
aanwezigheid van een ven
wijst op de afwezigheid van
oligotroof veen, dat op veen
groeit dat boven het water
uitkomt. Deze naam doet ook
vermoeden dat het veen in dat
specifieke mesotroof of eutroof
moet zijn geweest.
Verder hebben we nog enkele
‘dellen’ en ‘dallen’ gevonden. We
De eindbaas
Schematische tekening, schaal ongeveer 1:120.000
Verondersteld voedselrijk veen
Met enige zekerheid voedselrijk veen
Rivierklei
Bron: eigen archief
waren op de hoogte van Groenendaal en daar kunnen we nu Slapperdel en Oudellen, de
rechterkant van de Markt, aan toevoegen. De aanwezigheid van een lager gelegen gebied –
‘del’ en ‘dal’ verwijzen inderdaad naar aan dal, en dus meso- of eutroof veen – lijkt hiermee
bevestigd.

Pagina 10 van 72
De Kleiweg gaat vlakbij de St. Jans Kerk over in de Wijdstraat, wat doet vermoeden dat dit
gewoon een met klei verstevigde weg was en de naam verder niets met de bodemgesteldheid
te maken had.
Hoofdvraag
Hoe was de oorspronkelijke loop van de Gouwe in de binnenstad van Gouda voor de
kanalisatie van deze rivier rond 1200 n. Chr.?
In ons theoretisch kader hebben we laten zien
dat er drie theorieën zijn voor de loop van de
Gouwe in de Goudse binnenstad. Hierbij
moeten we vermelden dat reconstructie B,
die van dhr. Visser, inmiddels als grap
afgedaan wordt. Die theorie zullen wij dus
verder ook niet meer behandelen. Bij
reconstructie C, die op naam staat van
Kooijman en Kooijman-Tibbles, doorsnijdt
de Gouwe de Voorhoeve, waarvan we de
resten duidelijk op de kaart kunnen zien.
In ons bronnenonderzoek hebben we
geconcludeerd dat het i.v.m. de
watervoorziening van de grachten rond de
motte, de kerk en de voorhoeve logisch zou
zijn als de Gouwe die ringen sneed. Daarbij
zou de motte een positie moeten hebben bij
de splitsing van een rivier. Dus zou een
loop zoals loop A het meest logisch zijn.
Extra bewijs voor deze theorie is dat er een
overkluisde waterloop is onder de Dubbele
Buurt. De Haven (12 e eeuw) werd gegraven
nog voor het verdwijnen van de motte
(1296), dus dit stuk rivier zal gediend
hebben om de watertoevoer naar de
grachten in stand te houden.
De Gouwe komt dus na de bocht in de
binnenstad uit in de Spieringstraat. Dit traject
volgt de Gouwe tot aan de IJssel, de monding
is overbouwd met het Kasteel. Er zin twee
theorieën over de monding. Omdat we vrij
weinig hard kunnen maken over de waterlopen
die aangewezen worden als de lopen van de
Gouwe naar de Haven, moeten we
concluderen dat de verzakkingen in het
Houtmanplantsoen het enige harde bewijs zijn
dat we hebben en dus dat daar de monding lag.
Deze conclusie getrokken hebbende, zullen we
onze hypothese moeten verwerpen. In de kaart
hiernaast is de conclusie weergegeven.
Plattegrond van de binnenstad van Gouda met
tekeningen van de natuurlijke bedding van de
Gouwe.
Bron: Kok, R; ‘Over de natuurlijke loop van de
Gouwe in de Goudse binnenstad’. In: Tidinge van
Die Goude (2), april 2003, pag. 53-63.
Conclusie m.b.t. de loop van de Gouwe
Gouwe
Oude Gouwe
Bron: eigen archief

Pagina 11 van 72

Pagina 12 van 72
Theorie vooraf
“Eén bron is tussen de immense bebouwing van de Randstad tot op de dag van vandaag
aanwezig en dat is het huidige topografische archief. (…) In dit topografisch archief lieten de
middeleeuwers sporen van hun ontginningswijze na in de vorm van kavelpatronen, sloten,
dijken en wegen. Het is de kunst
om deze sporen uit het verleden
goed te interpreteren en ze
daarbij niet te verwarren met
jongere sporen in het landschap.
(…)Ook daarbij helpen hun
sporen in het topografisch
archief. Aan de manier waarop
het veen werd ontgonnen kunnen
we ons een beeld vormen van hoe
het landschap er vroeger
uitzag.” 27
Aldus C. de Bont in zijn artikel
‘Middeleeuws Veen en
Middeleeuwse Veenboeren’ in Grondboor & Hamer uit 2009. Ook op Gouda, een stad
ontstaan uit vroegmiddeleeuwse veenontginningen, zijn de regels die hij in zijn artikel
uiteenzet van toepassing. Door met deze analytische methode te kijken naar de ligging van
verschillende bouwwerken, de
structuur in de verkaveling en de
oude straatnamen zijn we in staat
verscheidene dingen te zeggen
Standaardontginning
Bron: eigen archief
over de veenlagen en de ligging van de rivier de Gouwe ten tijde van de ontginningen.
Zie rechtsboven een model voor een standaardontginning. Men begint de percelen te graven
haaks op de ontginningsbasis en stopt na 1250 meter. Daar komt een achterkade, waarop later
meestal tiendewegen werden aangelegd, om de waterdruk van het onontgonnen land op te
vangen. Aan de zijkant zijn er afwateringskanalen, de zijdwendes, die uitmondden op de
rivier. De ontgonnen grond werd vaak gebruikt voor het verbouwen van graansoorten die
tegen veel water bestand waren. Deze structuur zie je vaak nog terug in de sloten en wegen.
Zoals beschreven in het theoretisch kader lag de veengrond hoger dan de rivier in deze
situatie, maar in de loop van de eeuwen zakte de grond (inversie), waardoor men dijken aan
moest leggen.
Het type ontginning wordt bepaald door het type veen. Vandaar dat we hieronder dieper in
zullen gaan op de verschillende veensoorten.
Zegge- en bosveen zijn twee mesotrofe veensoorten. Dit type veen wordt gevoed door het
grondwater en komt alleen voor in vruchtbare omgevingen. In de meeste gevallen houdt dit in
dat een rivier voedingstoffen in het gebied afzet. De planten in de omgeving, zegge en
boomsoorten zoals berken, wilgen etc., verdwijnen onder water na hun afsterven en kunnen
daar niet vergaan, door een tekort aan zuurstof onder water. Wel treedt enige verzuring op
door de aanwezigheid van bacteriën. Mesotroof veen is vruchtbaar en per definitie altijd
‘laagveen’. Het kan namelijk niet ver boven het grondwaterpeil uitgroeien. Daar verdwijnt het
materiaal namelijk door oxidatie en inklinking. Bij oxidatie vergaat het materiaal door contact

Pagina 13 van 72
met zuurstof en bij inklinking krimpt het veen in door gebrek aan water. Veen heeft namelijk
de eigenschappen van een spons, behalve dat het nooit teruggaat naar het volume waarbij er
water was opgenomen als het eenmaal gedroogd is.
Mesotroof veen is, mits er goede afwatering is, uitstekend geschikt als landbouwgrond. Zowel
veeteelt als akkerbouw, met gewassen die tegen wat water kunnen, behoren tot de
mogelijkheden op goed gedraineerd mesotroof veen. 28&29
Veenmosveen is oligotroof, dit betekent dat het weinig vruchtbaar is. De
ontstaansgeschiedenis van dit type veen bekijkend, kan men eigenlijk alleen maar
concluderen dat die onvruchtbaarheid een logisch gevolg is van de ontstaanssituatie.
Veenmos kan groeien op andere lagen veen. De bijzondere eigenschap van mos is dat het
onafhankelijk van het grondwater de hoogte in kan groeien. Waar ander veen stopt, gaat
veenmos verder en vormt grote koepels: veenkoepels. Veenmos profiteert dus niet van de
voedingsstoffen van het grondwater en groeit eigenlijk alleen op het zuurdere regenwater en
de resten van onderliggend materiaal. Nog meer dan bij mesotroof veen, heeft veenmosveen
een eenmalige sponswerking. 30
Het ontstaan van de venen heeft ook een andere invloed op het landschap. Deze invloed hangt
nauw samen met de mens. In mesotroof veen zitten allerlei plantenresten en mineralen, dit
maakt dat het veen slecht brandt en dat het veel as achterlaat. Oligotroof veen is echter
opgebouwd uit mos en heeft geen mineralen onttrokken uit het grondwater. Oligotroof veen is
daarom zeer gewild als brandstof, terwijl mesotroof veen bruikbaar is in de landbouw.
Oligotroof veen is dus vaak compleet afgegraven en terwijl mesotroof veen langzaam
ingeklonken is door het wegpompen van water.
Welk soort veen op een bepaalde plaats aanwezig was bepaalde ook de manier van ontginnen
en dus de verkaveling. De oligotrofe veenkoepels zijn te herkennen aan een grillige cirkel of
ovaal waarbij de oude ontwateringsloten allemaal naar het centrum gericht zijn. Het water
moest immers vanaf het hoogste punt afgevoerd worden. De ontginningen van mesotroof veen
zijn typisch grillig rechthoekig.
Hypothese
Onder de term ‘oorspronkelijke loop’ verstaan wij de loop die de Gouwe had in de tijd vlak
voor haar kanalisatie.
Op het kaartje hieronder kan men de weergave van onze hypothese zien. Wat meteen opvalt,
is het feit dat er twee rivieren zijn
ingetekend: de Oude Gouwe en de
Gouwe zelf. We hebben gekozen voor
twee afzonderlijke rivierlopen, omdat
in het ‘Onderzoek naar ’s Graven
Rechten’ (gedaan rond 1295) 31 nergens
wordt vermeld dat de Oude Gouwe in
de Gouwe uitmondt, maar wel dat deze
rivier in de IJssel uitkomt. Vandaar de
twee gescheiden waterlopen. Hieronder
lichten we de keuze voor het
ingetekende traject toe.
Over de loop van de Gouwe
Het leek ons het meest aannemelijk dat
de bovenloop, tussen de Potterspoort en
Hypothese
Bron kaartmateriaal:
Google Earth
Schaal: 1: 11.000
Oude Gouwe
Gouwe

Pagina 14 van 72
de eerste bocht, nog steeds hetzelfde is. Het zou namelijk hoogst onlogisch zijn om de hele
stad om te spitten, dus zal men tijdens de aanleg van de Haven zoveel mogelijk de
oorspronkelijke loop aangehouden hebben. Bovendien zou de loop slechts enigszins zijn
rechtgetrokken. De aanname dat men zo min mogelijk zal hebben willen vergraven, betekent
ook dat de Spieringstraat niet de locatie voor de oorspronkelijke loop van de Gouwe is. Dit
zou immers betekenen dat de gehele haven gegraven was en de bedding van de rivier daarna
grondig is verlegd.
De tweede bocht is te scherp voor een natuurlijke bocht. Volgens ons is dit in feite de
uitgegraven binnenbocht van de oorspronkelijke loop. Men heeft een dam aangelegd bij de
monding en de donkere sluis, de binnenbocht uitgegraven en de oorspronkelijke loop
dichtgestort, waarna er sluizen in de dammen gezet werden. De vreemde knik in de Haven ter
hoogte van de Noodgodstraat wordt hiermee verklaard, dit is namelijk de plek waar het
gegraven kanaal weer aansluit op de oorspronkelijke loop.
Over de loop van de Oude Gouwe
De archeologische vereniging Golda heeft een kleirug gevonden in de oude binnenstad,
waaruit ze de loop van de Oude Gouwe hebben gereconstrueerd. Om eerder genoemde
redenen, vermoeden wij dat de loop van de Oude Gouwe niet uitmondt in die van de Gouwe.
De gracht naast de Spieringstraat leek ons de beste locatie voor de loop van de Oude Gouwe.
De Oude Gouwe was een klein riviertje, dus het vereiste geen grote waterafvoer zoals de
Gouwe. De monding ligt bij het Houtmanplantsoen, het voormalig Kasteel, dat gebied is
namelijk onderhevig aan verzakkingen, wat kan betekenen dat er zich in de bodem een oude
stroomgeul bevindt, maar het zou onlogisch zijn geweest om op de riviermonding van de
Gouwe een kasteel te bouwen. Een kleinere monding, van de al sterk gekanaliseerde Oude
Gouwe, zal echter geen probleem zijn bevonden voor de bouw, hoewel nu duidelijk is dat het
gebied alsnog verzakt.
Werkwijze
Het hoofdstuk ‘Resultaten’ is opgedeeld in drie aparte onderdelen: de ‘bouwwerken’, de
‘verkaveling’ en de ‘toponiemen’. Over elk van deze gebieden hebben we zoveel mogelijk
informatie verzameld. Die informatie analyseren we en op basis daarvan kijken we naar de
mogelijke ligging van de Gouwe tijdens de kanalisatie en de veensoorten in de Goudse
binnenstad ten tijde van de ontginning. De ligging van de veensoorten kan ons mogelijk meer
vertellen over de loop van de Gouwe, want bepaalde veensoorten groeien minder hard de
hoogte in dan andere en water kiest altijd het laagste punt om doorheen te stromen.
In alle gegevens zoeken we patronen die we kunnen plaatsen in het analyse model dat C. de
Bont presenteert in ‘Delfts Water’ en ‘Middeleeuws Veen en Middeleeuwse Veenboeren’
Resultaten
In dit hoofdstuk behandelen we de stedenbouwkundige elementen die betrekking hebben op
de loop van de Gouwe en de ligging van de veensoorten. Om te beginnen is het verstandig om
uit te leggen wat de term ‘stedenbouwkundig element’ precies inhoud. In het woordenboek
zult u onder stedenbouwkunde de verwijzing vinden naar de term stedenbouw: “m op aanleg
en m.n. uitbreiding van steden betrekking hebbende bouwkunst. 32 ” Grofweg is een
stedenbouwkundig element dus zo’n beetje alles waaruit een stad is opgebouwd. In die
context wordt de rede voor de analyse van de stedenbouwkundige elementen ook duidelijk:
tijdens het bouwen en uitbreiden van een stad zal men rekening hebben moeten houden met
de natuurlijke omstandigheden. Wij proberen het proces in feite van achter naar voren nog een
keer door te lopen om zo meer te weten te komen over het verleden.

Pagina 15 van 72
Bouwwerken
In de binnenstad van Gouda staan hoogstwaarschijnlijk meer dan duizend bouwwerken. De
meeste daarvan kunnen we wegstrepen in het onderzoek, omdat er te weinig gedocumenteerde
informatie over is. De gebouwen die dan overblijven zijn meestal de grotere en kleinere
gebouwen met publieke functies, of de kleinere bouwwerken waarover studies zijn gemaakt.
Ook binnen deze groep kunnen we betrekkelijk veel bouwwerken schrappen, omdat ze van
een te recente datum zijn. De bouwwerken die we zoeken zijn van voor 1225, het
vermoedelijke tijdstip waarop de Gouwe werd gekanaliseerd. De eis dat een bouwwerk
daarnaast ook een verband moet hebben met de Gouwe of de veenlagen, zorgt voor nog een
paar afvallers. Belangrijk zijn echter de overgebleven bouwwerken, die we hieronder verder
toelichten.
Haven
Doordat Gouda is ontstaan op de plek waar de Gouwe en de Hollandse IJssel samenkwamen,
was deze plek een perfecte plek om handel te drijven en tussen de Spieringstraat, Haven en de
Sint Janskerk ontstaat dan al snel een kleine nederzetting. 33 Deze had een handelsplek nodig
en de oude riviermond van de Gouwe voldeed aan de eisen. Als echter in de 13 de eeuw de
Gouwe wordt verlengd tot de Oude Rijn 34 , waardoor er een veilige route binnen de duinen
ontstond door Gouda heen, groeide de handel enorm en was er snel een nieuwe haven nodig.
Al in de 12 de eeuw is er een haventje gegraven 35 aan het begin van de haven en deze wordt
steeds verder doorgetrokken totdat ze weer verbonden wordt met de Gouwe 36 . Tot de bouw
van de Havensluis in 1615 37 staat de haven in open verbinding met de Hollandse IJssel
waardoor ze in 1250 al omdijkt moet worden wegens wateroverlast met vloed. De handel
blijft groeien en in de 16 de eeuw varen er jaarlijks acht- tot tienduizend schepen door de haven
heen 38 . Deze zijn een flinke boost voor de plaatselijke economie, omdat de schepen meestal
urenlang in de stad moeten wachten voordat ze door de sluizen kunnen varen en tijdens dat
wachten is er tijd genoeg om wat boodschappen te doen in de stad zelf.
Vanaf 1795, als de stedelijke privileges door de Franse overheerser worden afgeschaft,
vervallen de tolinkomsten, maar in 1875 zorgt de vaarroute door Gouda alsnog voor 45% van
alle inkomsten van de stad 39 en nog in 1884 worden alle vaste bruggen in de haven vervangen
door draaibare bruggen (overigens niet door de stad maar door het waterschap). 40 In 1954, na
de watersnoodramp, wordt de Haven definitief afgesloten, waardoor ze niet meer gebruikt kan
worden voor de scheepsvaart. 41
De haven is misschien wel een van de belangrijkste elementen in Gouda als het gaat over de
Gouwe. De haven zou namelijk uitsluitsel kunnen geven over het grootste mysterie van de
Gouwe: waar mondde ze oorspronkelijk uit? Er zijn twee theorieën mogelijk volgens H.
Sprokholt. Het zou kunnen zijn dat het voorste gedeelte van de haven oorspronkelijk ook de
monding was van de Gouwe, maar dat de Gouwe midden in de haven omboog richting motte
en kerk en dan bij de Donkere Sluis verder stroomde. Toen de handel groeide in Gouda, had
men een grotere haven nodig en heeft men de haven doorgetrokken tot aan de Donkere Sluis
en daar de Gouwe weer verbonden met de haven. De oude bocht zou daarop dichtgegooid
zijn. De tweede theorie zegt dat de Gouwe oorspronkelijk heel ergens anders uitmondde en
dat de haven geheel door mensenhanden is gegraven. Feit is, volgens H. Sprokholt, dat in
ieder geval het noordelijke deel van de haven gegraven is, omdat op die plek het voorhof van
de motte heeft gelegen. Voordat dat deel gegraven was, bestond het zuidelijke deel al stelt H.
Sprokholt, omdat er een, anders onverklaarbare, knik bij de Noodgodstraat is. Op deze plek
zou de haven verlengd zijn. 42

Pagina 16 van 72
Donkere Sluis
Bij het knooppunt van de haven met de Gouwe ligt de Donkere Sluis. Vanaf de 11 de eeuw
werd het gebied in Gouda ontgonnen 43 . Dit gebeurde door het graven van sloten waardoor het
overtollige water van het veen in de Hollandse IJssel en de Gouwe kon stromen 44 . Dit ging
goed tot de 13 de eeuw. Door het afwateren was het veen in het achterland namelijk gaan
inklinken en daardoor was het
achterland in de 13 de eeuw zo erg
gedaald dat het achterland lager was
komen te liggen dan de Hollandse IJssel,
i.p.v. andersom zoals tot dan toe geweest
was. 45 Niet alleen betekende dit dat het
veenwater niet meer uit zichzelf de
Hollandse IJssel instroomde via de
sloten en riviertjes, maar dat, als er geen
maatregelen werden getroffen, het water
uit zichzelf uit de rivier terug het
achterland in stroomde. In één klap
draaide de stroomrichting van bijv. de
Gouwe om! 46 Als oplossing worden er
twee maatregelen getroffen. Ten eerste
wordt de Gouwe verlengd tot aan de
Oude Rijn, die hoger ligt dan de
Hollandse IJssel 47 ,zodat de het water
altijd richting de Hollandse IJssel
Voorbeeld van een ‘Donkere Sluis’
Bron: Sprokholt, H. tijdens de presentatie
‘Goudologie’ in het stadhuis te Gouda op zaterdag
02-10-2010 tussen 10:00 en 12:00.
stroomde, en ten tweede worden er twee sluizen gebouwd. Één bij Alphen aan de Oude Rijn
en één in Gouda bij de Hollandse IJssel 48 : de Donkere Sluis. Deze sluis wordt, waarschijnlijk,
niet zo genoemd omdat de sluis overdekt was, maar omdat er dwarsbalken over de sluis
gemaakt moesten worden, omdat anders de sluis door de druk tegen de zijwanden in zou
storten. 49 Deze dwarsbalken zorgden ervoor dat de sluis continu in zijn eigen schaduw lag en
dus vrij donker was.
De sluis is waarschijnlijk in opdracht van Jan van Beaumont, heer van Gouda, gebouwd op de
plek waar de Haven en oorspronkelijke ligging van de Gouwe samenkwamen 50 . Van
oorsprong was het geen schutsluis, waardoor de sluis alleen maar open kon met gelijke
waterstand in de polder en rivier, waardoor er gigantische wachttijden ontstonden voor de
sluis 51 .
Hoewel de sluis de oplossing van het oude probleem was, veroorzaakte het ook een nieuw
probleem. De Haven verzandde namelijk langzaam, doordat de sluis de stroom tegenhield. 52
Om dit tegen te gaan wordt in 1615 de havensluis gebouwd aan het begin van de haven,
waardoor er een schutkolk ontstaat van 400 meter, waardoor het scheepsverkeer een stuk
beter kon doorstromen. 53 Vanaf diezelfde tijd kreeg de Donkere Sluis een tweede functie. De
stad was namelijk ongelofelijk gegroeid en al het vuil van al die mensen werd in de
stadswateren gedumpt. Hierdoor ging het water niet alleen vreselijk stinken, maar werd het
ook vreselijk ongezond, want hetzelfde water werd ook gebruikt als drinkwater en het werd
gebruikt door verschillende bedrijven (zoals de bierbrouwers). Om de gezondheid en het
algemeen welzijn te verbeteren werd regelmatig heel de stad als het ware doorgespoeld. Als
het vloed was in de Hollandse IJssel werd de druk op de Donkere Sluis opgevoerd waarna de
sluis in een keer open werd gezet en vers water de stad in stroomde, het zogenaamde ‘Schuren
der grachten’. 54 Vlak voordat dit schuren gebeurde, ging een stadsomroeper tot ver in de 20 ste
eeuw 55 door vooral de lagere delen van stad om te waarschuwen voor het water dat nogal
eens buiten de oevers trad en de huizen binnendrong tijdens het schuren.

Maar wat kan de Donkere sluis precies
zeggen over de oude loop van de Gouwe?
Feit is in ieder geval dat de Gouwe niet
de huidige route gebruikten toen Gouda
gesticht werd. De redelijk bizar rechte
hoek die het water maakt als het de
Haven instroomt bij de Donkere Sluis is
absoluut onnatuurlijk en over het
algemeen is men het over eens dat de
Gouwe daar oorspronkelijk door liep
richting de huidige kerk, volgens H.
Sprokholt in ‘Raadsels onder de Dubbele
Buurt’. 56 De plek van de Donkere Sluis
zou dan ook goed te verklaren, omdat hij
tegelijkertijd is gebouwd met de
Pagina 17 van 72
Schets van de St. Janskerk in de 13 de eeuw en
1413
bron: J.C. Visser, ‘Stedenbouwkundige
elementen in het centrum van Gouda’, 1996
verlenging van de Haven, namelijk nadat de Gouwe was verlengd tot aan de Oude Rijn. Er
moet namelijk een hoop vergraven zijn op het kruispunt van de waterwegen dat het net zo
gemakkelijk was om de geplande sluis daar te bouwen.
Sint Janskerk
Een van de markantste en oudste gebouwen in de Gouda is de Sint-Janskerk. Over deze kerk
doen twee ontstaansverhalen de ronde. In het eerste verhaal was er voor het ontstaan van de
Sint Janskerk al een kleine gemeente in Bloemendaal met haar eigen parochiekerk. Het
nieuwe Gouda ging dit dorp al snel overvleugelen en naar verloop van tijd werd de
parochiekerk verplaats van Bloemendaal naar de Goudse binnenstad 57 Er is wel een klein
probleempje met deze theorie: Bloemendaal behoorde namelijk tot diep in de Middeleeuwen
niet tot de parochie van Gouda, maar tot die van Moordrecht. 58
Een andere en meer logische verklaring is, dat de kerk oorspronkelijk de kasteelkapel was bij
de motte die in Gouda stond. Waarschijnlijk stond deze kapel onder gezag van de
parochiekerk van Moordrecht, die dezelfde beschermheilige heeft, en is de kapel pas later
uitgeroeid tot een zelfstandige gemeente. 59 Deze oudste kerk was net zoals de motte omgeven
door een sloot of gracht. 60 In 1361 woedt er een kleine brand in de kerk. Hoewel de schade
beperkt is, wordt de kerk flink verbouwd om de steeds groeiende stadsbevolking te kunnen
herbergen. 61 Deze verbouwing tot een driebeuk wordt grotendeels gefinancierd door graaf Jan
van Blois heer van Gouda, die de helft van de opbrengsten van 6 morgen hout (ruim 200
pond) aan de kerk schenkt. In 1366 wordt de kerk heringewijd. 62
Voor de rest is het erg stil qua geloofsactiviteiten in de stad. 63 Alhoewel er naast de kerk ook
een gasthuis en waarschijnlijk een Latijnse school aanwezig zijn in de stad, zijn kloosters en
kapellen opvallend afwezig. 64 Dit veranderd in 1380 als de heilige Maria in de Haven
verschijnt. 65 Niet alleen wordt er ter ere van deze verschijning een kapel aan de haven
opgericht, de Noodgodskapel, ook zorgt de verschijning voor een opbloei van gelovige
activiteiten in de stad. Er verschijnen in de jaren daarna verschillende nieuwe gasthuizen,
kloosters, kapellen en zelfs een leprozenhuis in de stad. 66 In 1395 en 1404 wordt de kerk
opnieuw gerestaureerd, verbouwd en vergroot. 67 Nog geen 30 jaar later breekt er 25 augustus
1438 rond 8 uur ’s avonds een brand uit. 68 12 uur later was heel de stad, inclusief de kerk,
afgebrand op 4 huizen na. De herbouw van de kerk duurt tot 1443. 69 In 1475 wordt de kerk
opnieuw vergroot en krijgt het zijn huidige bouwplan. Deze vergroting wordt mede mogelijk
gemaakt doordat de stad de accijns op bier aan de kerk schenkt. 70
Met het einde van de 15 de eeuw kregen de gelovige instellingen steeds minder geld in Gouda
door de aanhoudende economische malaise. 71 Grote bouwplannen moeten worden afgezegd

Pagina 18 van 72
en zelfs na 1520, als de economie weer aantrekt, blijft het krap qua geld. 72 Een flink aantal
kapellen moet wegens bouwvalligheid worden afgebroken en een enkel klooster raakt zelfs
failliet. 73 Dan slaat het noodlot toe voor de Sint-Jan. Op 12 januari 1552 drijft er een storm
over Gouda en wordt de kerk geraakt door de bliksem. 74 Er breekt een gigantische brand uit,
die de kerk voor het grootste deel in de as legt. Er wordt onmiddellijk met de restauratie
begonnen en 9 maanden later wordt de eerste mis alweer gehouden in het koor van de kerk. 75
De restauratie volgt daarna maar langzaam door geldgebrek, de kerk zat als sinds 1523 in de
schulden, maar met hypotheken op het kerkbezit, grote loterijen en de door de stad
geschonken opbrengsten van de lijnbanen buiten de stad is de kerk uiteindelijk in 1562
gereed. 76
Door het geldgebrek moest de kerk in 1554 het bestuur van de Latijnse School aan de stad
overdragen. Deze school was in ieder geval voor 1366 ingesteld vlak achter de kerk. Door de
groei van de kerk in de 15 de eeuw naar achter, moest de kerk in 1407 naar de Regenboog
uitwijken. 77
Intussen kwamen overal in de Nederlanden protestantse geluiden opzetten, in Gouda bleef het
echter opvallend rustig. 78 De Hagenpreek buiten de stad werd maar door weinig Gouwenaars
bezocht en er moesten maar 6 Gouwenaars voor de Raad van Beroerte komen. 79 Wel werd er
in 1566, door de onrust in de rest van de Lage Landen, een contigent van 25 schutters in het
stadhuis gelegerd en ging de Sint Jan na elke mis op slot. 80 Door deze voorzorgsmaatregelen
ging de Beeldenstorm Gouda vrijwel geruisloos voorbij. 81 De stemming veranderde vlak na
de inname van Den Briel. De Spanjaarden hadden zich namelijk als reactie als beesten
gedragen in Rotterdam en het gerucht ging dat er een garnizoen met dezelfde ideeën verbleef
op het kasteel. Er kwam een oproer en een flinke menigte trok naar het kasteel, waar ze gesust
moesten worden door een van de burgemeester die verzekerde dat er geen enkele Spaanse
soldaat in de stad verbleef. 82
In april 1572 koos de stad de kant van de Opstand en een maand daarna trokken de Geuzen
Gouda binnen. Er werden geëist door het stadsbestuur dat de kloosters, kerken, priesters,
nonnen en monniken met rust zouden worden gelaten en dat de geloofsvrijheid van de
katholieken werd behouden. 83 De inkt was echter nog niet droog of de Sint-Jan werd al
geplunderd, waarna de deur voor lange tijd op slot ging op last van het stadsbestuur, om erger
te voorkomen. 84 In oktober 1572 koos de gevreesde Lumey het kasteel van Gouda uit als
residentie. Een van de eerste dingen die hij deed was het omleggen van twee belangrijke
geestelijken van de stad, waarna hij de lijken in de kasteeltuin liet liggen. 85 Pas na zijn vertrek
in december werd er weer verzocht om de kerk te openen voor de katholieke mis, maar er
kwam tussen pastoor Schoonhoven en de stad geen overeenkomst over de protestantisering
van de dienst. 86 De kerk bleef dus dicht. 3 weken daarna hadden de protestanten er genoeg
van en braken de kerk zelf open. Ze werden hierop hardhandig door het stadsbestuur de kerk
uitgezet en de kerk bleef gesloten. 87 Pas in april 1573, als de katholieke religie wordt
verboden in de Nederlanden, krijgt de nieuw protestantse gemeente de sleutel van de kerk.
Nog hetzelfde jaar wordt de kerk vrijgemaakt van het hoofdaltaar, sacramentshuis en al zijn
heiligenbeelden. 88
Van 1590 tot 1593 wordt de kerk definitief tot een kruisbasiliek verbouwd, voornamelijk met
de stenen van de voormalige Madalenenkapel. 89 Ook wordt de toren gerestaureerd, die nog
steeds in bouwvallige staat was na de brand van 1552. 90
Tot de 19 de eeuw zijn er slechts enkele restauraties en kleine verbouwinkjes aan de kerk. 91 In
1832 wordt er een nieuwe begraafplaats buiten de stad in gebruik genomen, waarna de oude
begraafplaats moet wijken voor een tuin. 92 Deze tuin delft uiteindelijk het onderspit als tijdens
de restauratie van de kerk in 1913 de steunberen verzwaard moeten worden. 93
En dat was niet het enige dat het moest afleggen tijdens de “restauraties” van 1913, 1899 en
1832. De sloophamer werd namelijk stevig gehanteerd en tientallen (pak)huisje die al eeuwen

Pagina 19 van 72
tegen de kerk aanstonden werden gesloopt. De laatste grootte restauratie vond plaats in 1953
waarbij sommige kerkhuisjes weer in ere werden hersteld. 94
De kerk is erg belangrijk voor het zoeken van de ligging van de Gouwe, doordat ze direct aan
de motte was gekoppeld. Voor de motte was de rivier namelijk strategisch van groot belang.
Niet alleen was het een extra verdedigingslinie, maar ook zorgde het voor extra handel. De
vraag is alleen aan welke kant de Gouwe dan gestroomd heeft. De ligging ten oosten van de
kerk kan al snel worden afgestreept. In dat geval zou de rivier namelijk de voorhoeve en de
motte ook moeten doorsnijden, wat erg onwaarschijnlijk is. Hoewel er dan nog steeds 3
verschillende manieren overblijven, is er hoop. De Gouwe staat namelijk nog steeds in
verbinding met het water rond te kerk en wel door een doorgang onder de dubbele buurt door.
Door deze watergang wordt de Gouwe verbonden met het water ten zuiden van de kerk, dus
als deze watergang inderdaad de oorspronkelijke route volgt als de Gouwe is het niet meer
dan logisch om te stellen dat de Gouwe oorspronkelijk tussen de kerk en de motte in lag. Dit
is alleen wel erg vreemd. Niet alleen zou dat betekenen dat er een rivier lag tussen de twee
belangrijkste gebouwen van de bewoner van de motte, maar het zou ook betekenen dat de
kerk en de motte op een ander ontginningsgebied liggen, omdat men gewoonlijk vanuit een
rivier ontgon. De kerk zorgt dus eigenlijk voor nog een extra mysterie rond de Gouwe.
Dubbele Buurt
Tegenwoordig stroomt er water
van de Gouwe het kerkwater in via
een overkluizing onder de Dubbele
buurt. 95 Deze buurt heeft deze
naam gekregen omdat het één van
de weinige straten was in Gouda
die aan beide kanten bebouwd
was. 96 Een normale Goudse straat
was namelijk maar aan één kant
bebouwd en had aan de andere
kant een sloot met daarop
aangesloten de tuinen en/of
achterdeuren van de volgende
straat. 97
Deze dubbele bebouwing moet er
al heel erg vroeg geweest zijn. De
huizen van de oneven zijde worden
al genoemd in 1397 en ook
Dubbele Buurt nr. 8 en 10 worden
al vroeg genoemd. 98 Op dat
moment ligt er een houten brug
over de Gouwe: de Tillebrug. Deze
gaf waarschijnlijk oorspronkelijk
Schets van het gebied rond de Dubbele Buurt en
Donkere Sluis
bron: Sprokholt, H. ‘Raadsels onder de Dubbele Buurt’.
Ongepubliceerd.
toegang tot de Voorhoeve. 99 Hoewel de naam anders zou suggereren was de Tillebrug
waarschijnlijk geen ophaalbrug, maar juist een vaste brug.’Tille’ komt namelijk niet van het
werkwoord ‘tillen’, maar van het zelfstandig naamwoord ‘til’, dat zoiets als plank
betekende. 100 De oneven zijde van de Dubbele Buurt was namelijk waarschijnlijk al bebouwd
op de overkluizing en wat zou het nut zijn van een ophaalbrug als je daarna alsnog onder een
huis moest doorvaren? 101 Pas in 1518 wordt bebouwing op de overkluizing aan de ander kant
van de straat gemeld. 102 Er is echter wel een groot raadsel. 3 jaar eerder zijn er namelijk twee
huizen door de stad opgekocht en gesloopt, maar welke huizen waren dit? 103 Misschien waren

Pagina 20 van 72
het wel oudere huizen die al op de overkluizing stonden, maar wegens bouwvalligheid
gesloopt moesten worden. 104 Bizar blijft echter dat de Tillebrug zelf nog steeds rond 1500 en
waarschijnlijk nog na 1650 van hout blijkt te zijn. Waarom is niet alles in één keer met steen
overkluisd? 105
Iets anders dat opvalt bij de Dubbele Buurt is de hoogte van de straat. Deze is wel makkelijk
te verklaren. De haven stond namelijk tot de bouw van de havensluis in verbinding met de
Hollandse IJssel en had dus last van de getijdenwerking. De reden dat de straten zo hoog
liggen bij de haven en de Dubbele Buurt is dus simpel, ze liggen op een dijk. 106
De overkluizing in de Dubbele Buurt over het water bij de kerk en de Gouwe lijkt de
oorspronkelijke ligging te volgen van Gouwe, namelijk ten zuiden van de kerk en ten oosten
van de motte. Ook kan de Donkere Sluis een verklaring geven voor het graven van de haven
tot aan de Donkere Sluis. De bebouwing over de Gouwe heen moet namelijk een behoorlijke
hinder zijn geweest voor het scheepsverkeer. Dit zou tijdens het ontstaan van Gouda nog niet
een dergelijk probleem zijn geweest, maar als rond 1300 de route binnen de Duinen ontstaat
en de handel explosief toe neemt, moet er al snel een nieuwe vaarweg voor de schepen
richting de Hollandse IJssel gemaakt worden: de Haven.
Motte
Wanneer men naar deze
plattegrond kijkt, zal men
iets opvallen aan de
waterwegen die afgebeeld
zijn. Bij de molenwerf lopen
ze in een cirkel. Wanneer u
bij de molenwerf bent, zult
u na goed kijken nog één
ding opvallen. De grond
loopt vanaf de rand
omhoog. Het is net alsof het
een heuvel is met daar
omheen een gracht. Na
onderzoek van de
geologische vereniging
Golda blijkt dat waar te zijn.
Wanneer u naar de
Molenwerf kijkt, kijkt u
naar de restante van de
Motte: het eerste “bekende”
verdedigingswerk van
Gouda.
De motte was een oud
Schets van infrastructuur rond de Sint Janskerk en
molenwerf
Bron: Sprokholt, Henkjan; Akkerman, Chris; Van
Dasselaar, Marcel; ‘Het Kasteel van Gouda’, Delft:
Uitgeverij Eburon, 1993.
verdedigingswerk dat nog voor 1243 door waarschijnlijk de Goudse heren is gesticht. 107 Het
werd waarschijnlijk gesticht omdat het politieke klimaat verslechterde 108 . Het is weer
afgebroken na 1296 109 . De Goudse heren werden namelijk opzij geschoven door de Hollandse
graven. Dit had te maken omdat ze waarschijnlijk direct of indirect betrokken waren bij de
moord op Graaf Floris V.
Een motte was een type kasteel dat in die tijd veel voor kwam: van het noordelijke Schotland
tot het zuidelijke Spanje 110 . Het was een ronde kunstmatige heuvel met daaromheen een
stenen/houten muur, met nog vaak een toren er bovenop gebouwd 111 . In Leiden staat nog een
exemplaar die de tand des tijd heeft overleefd.

Pagina 21 van 72
Voor het bestaan van deze motte zijn echter geen directe bewijzen gevonden. Voor indirecte
bewijzen moet men kijken naar een stadkaart van Gouda 112 of met een goed oog of
grondmetingen opmerken dat de grond omhoog loopt vanaf de waterrand.
Verkaveling
Verkavelingen zijn de ruimtelijke structuren van grond en grondgebruik. Het is een zeer breed
principe, maar wij leggen ons toe op de patronen van de straten, sloten en erven. Deze
structuren zeggen iets over de manier waarop het veen ontgonnen is.
Als men de plaatjes op de volgende pagina vergelijkt, dan kan men concluderen dat de
middeleeuwse ontginners de aanpak van een veenvlakte hebben gevolgd. Dit betekent dat we,
vanaf de rivier, eerst een oeverwal, dan voedselrijk (eu- of mesotroof) veen en daarna
voedselarm (oligotroof) veen moeten vinden. Waar precies welk veen lag is lastig te bepalen
met de gegevens die we hebben. Grondboringen zouden een indicatie kunnen geven, maar
men moet daarbij rekening houden met het feit dat het veen geheel geoxideerd en/of
afgegraven kan zijn. Later zullen we nog terug komen over locaties waar mogelijk bepaalde
veentypes aanwezig zijn geweest als we het gaan hebben over toponiemen.
Bij de reconstructies hieronder moet de
kanttekening geplaatst worden dat men
aanneemt dat de gebieden Korte Akkeren
en Willens nog een keer ontgonnen zijn,
nadat ze overstroomd waren. De naam
‘Willens’ zou duiden op een verwilderd
stuk land. Dhr. Sprokholt vertelde ons
dat er sporen waren gevonden van een
achterkade ongeveer halverwege de
rivier en de Voorwillenseweg. Ook met
deze gegevens blijft het patroon van de
ontginning echter hetzelfde.
Met behulp van de kadastrale kaart van
1832 hebben we de verkaveling in
Gouda weten te analyseren. Daar
kwamen de patronen uit die u rechts
kan zien. Elke kleur lijnen stelt een
ander systeem van verkavelingen voor.
Het oranje en zwarte gebied hebben de
IJssel als ontginningsas en zijn
doorgetrokken vanaf Het Land van
Stein en Willens. De gele gebieden zijn
georiënteerd geweest op de Gouwe. De
paarse lijnen zijn hoogstwaarschijnlijk het gevolg van
de aanleg van de haven, waarvoor het kerngebied
grondig op de schop ging. 113
Rond de motte en de St. Janskerk wordt het patroon
onzeker. Dit is zeer spijtig, omdat de
Reconstructie van de Goudse verkaveling
Bron: Eigen archief.
verkavelingstructuur rond de motte ons veel had kunnen vertellen over hoe het gebied eruit
zag. Zoals boven al is gezegd, zal de motte op een strategisch punt hebben gelegen,
waarschijnlijk bij een bocht of splitsing in een rivier; de verkaveling had ons hierover meer
kunnen zeggen. Dat het gebied rond de motte en de kerk ontgonnen moet zijn staat voor ons
vast. Hoewel beide bouwwerken op een kunstmatige verhoging stonden, zou de bouw, zeker
van de kerk, ondoenlijk zijn geweest op een drassige en instabiele veengrond.

Boven: Reconstructie originele verkaveling
Bron: Archeologische Vereniging Golda Gouda, ‘40 jaar Golda
boven water’, augustus 2009.
http://home.kpn.nl/dijke429/exposities/water2.html
Rechts van boven naar beneden: chronologisch geordend
standaardpatroon voor de verkaveling van een veenvlakte
Bont, De, C. ‘Middeleeuws Veen en Middeleeuwse Veenboeren’. In:
Grondboor & Hamer, ¾, 2009, pag. 6.
Onder: Reconstructie van de verkaveling in en rond Gouda door
P. van Balen
Bron: Balen, P., Van, ‘Middeleeuwse Landontginning in de
omgeving van Gouda’. In: Oudheidkundige kring ‘Die Goude’,
derde verzameling bijdragen, december 1941, pag. 15.
Pagina 22 van 72

Pagina 23 van 72
Toponiemen
Als we kijken naar de plaatsnamen in de directe omgeving van Gouda, dan valt het
onmiddellijk op dat betrekkelijk veel van de ontginningen de naam ‘broek’ 114 dragen. Uit de
toponiemenlijst van de 53 ste editie van De Grote Bosatlas blijkt dat deze naam zoveel
betekend als ‘drassig laagland’. 115 Een naam als Bloemendaal, ‘daal’ behoeft eigenlijk geen
verdere toelichting: het duidt ook op een (relatief) laagliggend gebied. Laagliggend zou
kunnen wijzen op eu- of mesotroof veen. Dit ligt namelijk lager dan oligotroof veen, dat de
hoogte in kan groeien. Ook de vroegere aanwezigheid van een bos, het Goudse Hout, wijst op
een vruchtbaarder type veen. Bomen kunnen eenvoudigweg niet groeien op voedselarm
oligotroof veen. Ze hebben voedselrijker veen nodig of een mengsel van klei en zand.
Dichter bij huis zijn de straatnamen in de Goudse binnenstad. De namen die niet met een na
1700 zijn doorgevoerd of nadien zijn gegeven, kunnen aanwijzingen geven voor de
aanwezigheid van bepaalde elementen in een gebied. Een straat die bijvoorbeeld sinds 1400
de pottenbakkersstraat heet, verteld ons dat er ergens pottenbakkers in de buurt waren. Een
straat die in de twintigste eeuw Koningin Wilhelminastraat is genoemd, zal ons echter vrij
weinig vertellen over de oude omgeving. Overigens zullen de namen van enkele straten als
ouder vermeld staan dan 1700. Dat is dan, omdat ze verder terugverwijzen, of ze alsnog iets
zeggen over de bodemgesteldheid of omgeving.
Met het boek Goudsche Straatnamen van A. Scheygrond uit 1979 in de hand hebben we een
lijst opgesteld van oude toponiemen, die we vervolgens hebben onderzocht op de
aanwezigheid van elementen als ‘daal’, ‘broek’ en ‘ven’. Dat onderzoek leverde de volgende
lijst op.
Naam
Uitleg
Jaar van eerste vermelding
116
Aftervenne
‘-ven’ is een heideplas. ‘After’ betekent zoveel als achter.
1488
Broekweg
1458
Dam
1453
De Hoorn
1531
Dubbele Buurt
1772
Goudkade
1410
Groenendaal
1333
Hoogstraat
1353
Houtenstraat
1450
Houtlaan
1697
Broek duidt op drassig laagland, dus een verwijzing naar
laagliggend veen of een weg naar een plek die zo heet.
Herinnert aan gemeente Broek
Verwijzing naar een dam?
Dam bij nieuwe haven
Hoorn is een punt of een hoek in een landschap.
Hoek tussen de Hoge Gouwe en Westhaven
Buurt die afwijkt van andere buurten, omdat je in de meeste
buurten aan tegen de achter- en voorkant van een
huizenblok aankijkt, maar hier tegen twee voorgevels. Dit
kan door de Gouwe of een vergraving komen.
Straat in Gouda waar aan allebei de kanten huizen staan
Kade van de Goude.
‘Groen’ wijst op begroeiing, ‘daal’ kan wijzen op een laag
stuk land.
Laag gelegen, waarschijnlijk onbebouwd en overgroeid met
planten
Straat die hoger lag dan de andere door geologische
omstandigheden?
Straat lag hoger dan kleiweg waarin het overging
Mogelijke verwijzing naar een bossage, maar net zo goed
naar iets anders dat met hout van doen had
Weinig informatie over herkomst
Mogelijke verwijzing naar een bossage, maar net zo goed
naar iets anders dat met hout van doen had

Pagina 24 van 72
Zie Houtenstraat
Kleikade
Kade van klei, of op klei, zegt iets over ondergrond
1834
Kleiweg
Weg met klei of op klei, zegt iets over bodemgesteldheid
1333
Ruige wetering Wetering kan duiden op een waterloop
Niet achterhaald.
Lange Tiendeweg
16 de Achterkade van een ontginning
eeuw
verlengde van de Haastrechtse Tiendenweg
Lazarusvenne
‘Ven’ kan verwijzen naar een heideplas of naar veen.
1713
Ven vlakbij het melaatsen Lazarushuis
Markt
Plaats waard markten gehouden werden, Mogelijk een
1368
braakliggend stuk land of een plein, wat ons weer zegt dat
de verkaveling daar redelijk jong is.
Moordse Veenweg
Weg over veen die naar een veenmoeras ging naar
1626
Moordrecht.
Veenweg naar Moordrecht
Onder de Boompjes
Bomen groeien op vruchtbare ondergrond, dus deze naam
1877
kan ons wijzen op bodemgesteldheid.
Weg waar eerst veel wilgen stonden
Oude Dijk
Dijk is een waterkering, kan ons iets vertellen over vroegere
1602
doelen van of binnen de verkaveling.
Oudelle ‘Del’ is een dal, mogelijk lager drassig gelegen gebied.
Zuidoostelijke zijde van de Markt, werd ook botermarkt
genoemd, verwijst waarschijnlijk naar de lage ligging van
de Markt
Slapperdel ‘del’ is een dal. Mogelijk lager gelegen drassig gebied.
straatje aan de noordoostzijde van de Vrouwesteeg,
herkomst naam onbekend.
Tiendeweg
Achterkade van een ontginning
Turnhoutshofje
1695
Wijde poort
1566
Wijdstraat
1334
De alom bekende verwijzing naar hout.
Poort die wijd is of een verwijzing naar een wijde, dus een
ondiep meer dat oligotroof of mesotroof veen kan
betekenen.
Waarschijnlijk een bredere poort dan gewoonlijk
Wijde is een ondiep meer
tweedesprong tussen de Tiendeweg en het verlengde van de
kleiweg (voor de verlenging van de kerk)
De geringe hoeveelheid data die uit deze analyse naar voren kwam verbaasde ons. De meeste
van deze namen zeggen dingen die bekend zijn. Het intekenen van de dalen kan interessante
informatie verschaffen.
Het meest relevante dat hieruit naar voren kwam, was de aanwezigheid van twee vennen in
Gouda: het Lazarusvenne en het Aftervenne. Vennen zijn veenplassen en veenplassen bestaan
niet in een gebied met oligotroof veen. Oligotroof veen heeft namelijk als eigenschap dat het
boven de waterlijn kan groeien en daarom vennen doet dichtgroeien. Over de precieze locaties
van beiden vennen tasten we in het duister, maar we hebben een indicatie van het gebied. Het
Lazarusvenne ligt buiten de binnenstad bij de Vogelbuurt tussen de Westerkade en de Prins
Hendrikstraat. Het Aftervenne ligt wel in de binnenstad, volgens Scheygrond tussen Het
Raam en Vest. Dat is de gehele westkant van de stad, maar de aanwezigheid van het Hof in
het noordwestelijke gedeelte, sluit dat gebied effectief uit: wat voor hof het ook was, het zal

Pagina 25 van 72
niet op een ven zijn gebouwd. Dat laat het zuidwestelijke gedeelte over. Het voorvoegsel
‘after-‘ is ook interessant. Boven hebben we al vermeld dat het ‘after’ zoveel betekend als
achter. Dat roept de vraag op: Achter wat? Lag dit gebeid achter een ven, of lag het ven achter
iets. Dhr. Sprokholt vertelde ons dat het zuidwestelijke gebied erg drassig is, dus dit is
waarschijnlijk de locatie van het ven. Dat maakte het waarschijnlijk dat de vroegere
stadsgrens in ieder geval oostelijker lag dan het Raam.
Deelconclusie
In ‘Resultaten’ hebben we gegevens over de verschillende stedenbouwkundige elementen in
de Goudse binnenstad die een verband kunnen hebben met de ligging van de Gouwe of het
veen in de Goudse binnenstad en de verbanden zelf onderzocht; de conclusies op dat gebied
kunt u in dit hoofdstuk vinden.
Uit de toponiemen en de verkaveling in en rond de Goudse binnenstad hebben we kunnen
opmaken, dat het type veen rond Gouda overheersend mesotroof of eutroof moet zijn geweest.
De aanwezigheid van een bos in de directe omgeving is een aanwijzing voor bosveen, maar
de twee teruggevonden
vennen spreken dat
tegen. Bij een ven zou
men eerder riet- en/of
zeggeveen verwachten.
Het materiaal dat we
tot nu toe hebben is
eigenlijk te karig om
valide conclusies te
trekken voor de
veensoorten in de
omgeving.
De stedenbouwkundige
elementen die
aanwijzingen kunnen
geven voor de ligging
van de Gouwe zijn de
St. Janskerk, de motte,
de Haven, de Donkere
sluis, het kasteel, de
verkaveling en de
toponiemen.
De eindbaas
Schematische tekening, schaal ongeveer 1:120.000
Verondersteld voedselrijk veen
Met enige zekerheid voedselrijk veen
Rivierklei
Bron: eigen archief
In het hoofdstuk
‘Resultaten’ hebben we door het bekijken van toponiemen en de verkaveling al vastgesteld
dat in het hele gebied rond Gouda mesotroof en eutroof veen dominant was. Dit wordt
onderschreven door het feit dat de ontginners het gebied aanvankelijk gebruikten voor
akkerbouw. 117 Met behulp van enkele toponiemen kunnen we voor enkele gebieden ook
daadwerkelijk aantonen dat hier een voedselrijke vorm van veen moet zijn geweest. Al die
conclusies staan ook ingetekend in de kaart rechts.
Uit de analyse van de bouwwerken kunnen we opmaken dat de Haven niet de oorspronkelijke
loop van de Gouwe rond 1200 kan zijn geweest, want deze doorsnijdt de Voorhoeve, die al
voor die tijd bestond. Verder weten we dat zowel de St. Janskerk als de motte en de
Voorhoeve slotgrachten hadden en dus een watervoorziening moeten hebben gehad via de

Pagina 26 van 72
Gouwe. De overkluizing onder de Dubbele Buurt is hoogstwaarschijnlijk het restant van dit
kanaal. De aanwezigheid van de Donkere Sluis ten zuiden van de Dubbele Buurt, duidt erop
dat de Gouwe daarboven stroomde. Dat, plus het feit dat de motte hoogstwaarschijnlijk op een
splitsing van waterwegen heeft gelegen en de Archeologische Vereniging Golda de loop van
de Ouwe Gouwe reconstrueerde als in de Gouwe overvloeiende net ten noorden van de motte,
maakt het waarschijnlijk dat de Gouwe inderdaad via de gracht bij de Spieringstraat stroomde
en uitmondde bij het Houtmanplantsoen. Voor het laatste feit hebben we geen bewijzen
behalve het feit dat dat specifieke gebied extreem verzakt.
Discussie
Voor de nauwkeurigheid van dit deel van het onderzoek geldt dat we uiterst zorgvuldig zijn
omgegaan met het overnemen van de gegevens. Veel belangrijker voor de nauwkeurigheid is
echter de manier waarop we de gegevens hebben gebruikt in de analyse die we hebben gedaan
(interpretatie). Dit was bepaald geen makkelijk proces en we hebben onderweg dan ook
zoveel mogelijk geprobeerd om bij problemen of mogelijke fouten de hulp van experts in te
roepen. In alle gevallen lukte dat.
Alle bronnen die we hebben gebruikt hebben we vermeld in de bronvermelding en bij elke
belangrijke stap hebben we zo goed mogelijk onze beweegredenen uiteengezet. Dit zal de
herhaalbaarheid en reproduceerbaarheid van het literatuuronderzoek zeer bevorderen.
Voor zowel de herhaalbaarheid, als de reproduceerbaarheid en de validiteit geldt voor dit
onderzoek natuurlijk dat nieuwe gegevens die in de toekomst opduiken de conclusie kunnen
beïnvloeden. Enig vervolgonderzoek zal dan ook te allen tijde goed gefundeerd moeten zijn
met alle mogelijke gegevens over het onderwerp.
Met betrekking tot de validiteit kunnen we concluderen dat de onderzoeksvraag goed te
onderzoeken is. Onze deelvragen zijn erop gericht om op twee manieren naar de Gouwe en
haar omgeving te kijken. Door het onderzoeken van de stedenbouwkundige elementen,
namelijk de verkaveling en de bouwwerken, kunnen we meer zeggen over de loop van de
rivier in de binnenstad. Het onderzoek dat we verrichtten naar het veen bleek niet direct
relevant voor onze hoofdvraag, omdat het reliëf rond 1200 nauwelijks meer werd beïnvloed
door het veen. De gegevens uit het onderzoek naar het veen kunnen echter wel als basis
dienen voor een volgend onderzoek. Daarnaast is het zo dat de informatie over het veen en de
informatie over stedenbouwkundige elementen elkaar overlappen. Aftervenne is daar een
mooi voorbeeld van. Aftervenne is een pure ‘veenzaak’, maar door de informatie die we
erover hebben, kunnen we meer zeggen over de ligging van het oude stadshart:
stedenbouwkundig gebied dus.

Pagina 27 van 72

Pagina 28 van 72
Doel van de proef
Met de slibtest, waterdoorlatendheidstest en de pH-test hebben we twee doelen voor ogen. Het
eerste doel is om te bevestigen dat de verzamelde grondmonsters daadwerkelijk monsters zijn
van de soorten veen die veronderstellen dat ze zijn. Het tweede doel is gegevens te
verzamelen om te kunnen kijken welke invloed de bodemsoorten op hun omgeving hadden.
Inleiding
De slibtest heeft vrij weinig gecompliceerde ondersteunende theorieën. Het principe gaat er
simpelweg vanuit dat de fijnste deeltjes het laatst bezinken en de grove deeltjes het eerst. De
manipulatietest is ook vrij simpel: we proberen het monster in verscheidene vormen te kneden
als het lang genoeg in water heeft geweekt om niet meer aan onze handen te kleven. De
waterdoorlatendheidstest is nog de meest gecompliceerde van het stel. Dit experiment vertelt
ons iets over het absorptievermogen van het bodemmonster. Als er meer grove korrels in
zitten, zal het weinig water vasthouden en alles er snel doorheen lopen. Indien er in het
monster veel fijne deeltjes aanwezig zijn is het verhaaltje precies omgekeerd. De pH-test lijkt
erg op de slibtest. Hier laten we een grondmonster ongeveer 48 uur weken in een
reageerbuisje met water, waarna we kijken hoe zuur het water is. We weten namelijk dat
oligotroof veen zuurder is dan mesotroof en eutroof veen, omdat de laatste twee soorten nog
worden gevoed door het grondwater, terwijl oligotroof veen het moet doen met zuurder
regenwater.
De slibtest hebben we op alle zes de monsters uitgevoerd, net als de waterdoorlatendheidstest
en de pH-test. De manipulatietest hebben we alleen op het kleimonster uitgevoerd.
Voor dit onderzoek hebben we de volgende hoofdvraag: Welke veensoorten waren er in de
omgeving van Gouda en welke invloed hadden ze op het landschap?
Deelvragen
1. Hoeveel water nemen de monsters op?
2. Welke pH-waarde hebben ze?
3. Hoe ontstonden die waarden en welke invloed hebben ze?
Overzicht van de monsters
Monsters Diepte (ongeveer)
Mosveen 2 meter
Zeggeveen + hout 3 meter
Zeggeveen 4,5 meter
Rietveen 5 meter
Rivierklei of oude blauwe zeeklei 6 meter
Bosveen ?
Benodigdheden
Slibtest Manipulatietest Waterdoorlatendheidstest pH-test
-5 gram kleimonster -Kleimonster -Papierfilter -Monsters
-Reageerbuisje -Water -2 Maatcilinders -pH neutraal water
-Reageerbuisrekje -Weegschaal -Stopwatch -Weegschaal
-Stopwatch -Watervaste stift -20 gram van elk monster -Reageerbuisrekje
-Watervaste stift -Trechter -Reageerbuisjes
-Weegschaal -Pen en papier -Stopwatch
-Water -Watervaste stift
-pH-papier

Proefopstelling
Toelichting
1. Weegschaal
2. Trechter
3. Maatcilinder
4. Filters
5. Bord
6. Reageerbuisrek
7. Reageerbuisjes
8. pH schaal
9. pH papier
10. roerstaafje
Pagina 29 van 72

De werkwijze
Hier beschrijven we puntsgewijs hoe we de experimenten hebben uitgevoerd.
Pagina 30 van 72
De manipulatietest
1. We wegen 25 gram van het kleimonster af.
2. We leggen de klei in het bordje.
3. We gieten water in het bordje en voelen af en toe aan de klei.
4. Als de klei niet meer aan onze vingers kleeft, beginnen we met kneden
5. We proberen eerst een bergje te kneden, als dat lukt, is het in ieder geval zand.
6. We proberen een dropje te kneden als dat lukt dan is het lemig zand.
7. Als ook een rolletje van tien centimeter zonder scheuren kneden lukt, hebben we te
maken met leem.
8. Mogen we dat rolletje kunnen ombuigen tot een hoefijzer, opnieuw zonder scheuren,
dan hebben we bevestigd dat het lemige klei is.
9. Als het ons als allerlaatste lukt om ook het laatste stadium te halen: een rondje zonder
scheuren, luidt de conclusie simpelweg: klei.
De waterdoorlatendheidstest
1. We wegen twintig gram van het (bij zand gedroogde) grondmonster af in een plastic
bakje op de weegschaal.
2. We vullen een maatcilinder met 10 ml water en de tweede met 50 ml water.
3. We zetten de trechter op de maatcilinder met 10 ml water.
4. We vouwen van een rond filterpapier een trechtervormig filter en zetten dat in de
trechter.
5. We bevochtigen de filter.
6. We gieten de twintig gram in de filter.
7. We gieten de 50 ml water voorzichtig in de filter.
8. We schrijven om de 15 seconde, gedurende 5 minuten, de waterstand in de
maatcilinder met de trechter op.
De slibtest
1. We wegen 5 gram van het monster af in een bakje op de weegschaal.
2. We pakken een reageerbuisje en een maatcilinder.
3. We vullen de maatcilinder met water.
4. We gieten het grondmonster in het reageerbuisje.
5. We gieten water in het reageerbuisje tot ongeveer 2 cm onder de rand.
6. We schudden het reageerbuisje een minuut lang.
7. Vervolgens zetten we het reageerbuisje in een reageerbuisrek en laten het daar voor 5
minuten stil staan.
8. We schudden het buisje nog 30 seconden en zetten het terug in het rekje.
9. Na 35 seconden zetten we met een watervaste stift een streepje bij het eerste laagje
grond dat bezonken is. Bij dat streepje zetten we een A.
10. Vervolgens zetten we het reageerbuisje weer terug in het reageerbuisrek en laten het
een dag lang staan.

Pagina 31 van 72
11. Na een dag halen we het reageerbuisrekje weer tevoorschijn en zetten met de
watervaste stift een streepje bij de bovenste rand van het bezinksel. Bij dat streepje
zetten we B.
12. Vervolgens zetten we het reageerbuisje weer in het rek en laten het geheel nog een dag
rusten.
13. De volgende dag zetten we opnieuw een streepje bij het nieuwe niveau van het
bezinksel. Daarna gieten we de buisjes leeg en meten met een liniaal op welke afstand
de streepjes van elkaar stonden. De afstanden noteren we.
De pH-test
1. We wegen 5 gram van het monster af in een bakje op de weegschaal.
2. We pakken een reageerbuisje en een maatcilinder.
3. We vullen de maatcilinder met water.
4. We gieten het grondmonster in het reageerbuisje.
5. We gieten water in het reageerbuisje tot ongeveer 2 cm onder de rand.
6. We schudden het reageerbuisje een anderhalve minuut lang.
7. Vervolgens zetten we het reageerbuisje in een reageerbuisrek en laten het daar voor 48
uur ongestoord staan.
8. We pakken een roerstaafje en druppen daarmee een beetje water op een pH-papiertje.
9. We vergelijken het pH-papiertje met een kleurenindex en noteerden de waarde.
Resultaten
Hieronder geven we de resultaten van de verschillende tests weer.
De waterdoorlatendheidstest
Hieronder de resultaten in tabelvorm van de waterdoorlatendheidstest. De weergegeven
waardes zijn cumulatief en in ml zoals aangegeven in de grafieken.
Waterdoorlatendheidstest
tabel 1: waterdoorlatendheidstest
Tijd Grondsoorten
minuten Mosveen Zeggeveen 1 Rietveen Bosveen Zeggeveen 2 Klei
0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00
0,30 0,03 0,10 0,07 0,09 0,01 0,04
1,00 0,05 0,18 0,1 0,18 0,04 0,08
1,30 0,07 0,29 0,21 0,26 0,06 0,13
2,00 0,08 0,45 0,24 0,27 0,08 0,15
2,30 0,12 0,48 0,3 0,28 0,10 0,20
3,00 0,13 0,50 0,38 0,30 0,12 0,24
3,30 0,16 0,5 0,32 0,14 0,28
4,00 0,19 0,33 0,15 0,31
4,30 0,21 0,35 0,17 0,35
5,00 0,22 0,36 0,20 0,39
0,24
0,25
0,40

Tevens hebben we dezelfde gegevens in tabelvorm, die publiceren we hieronder.
Pagina 32 van 72

Pagina 33 van 72

Pagina 34 van 72
In deze overzichtstabel zijn de verschillende cumulatieve polygonen naast elkaar gezet.
De manipulatietest
Tijdens het kneden konden we het stadium van het rolletje van tien centimeter zonder
scheuren bereiken. Dit betekent dat het kleimonster dat we hebben, in ieder geval voor het
grootste deel, uit leem bestaat.
De slibtest
De slibtest leverde enkele vreemde resultaten op. Zoals men in de tabel op de volgende pagina
kan zien, kromp het volume van de klei na 48 uur. De tweede test die we deden bevestigde dit
resultaat. Ook het volume van de verschillende veensoorten (exclusief bosveen) kromp na 48
uur ten opzichte van de voorgaande dag.
Het kleimonster sedimenteerde in zijn geheel in 24 uur, net als de meeste veenmonsters,
alleen bij het zeggeveen bleef het water een beetje bruin-/goudkleurig. Bij alle andere

monsters werd het water op den duur helder. Alle reële waarden in de tabellen zijn in
centimeters, tenzij anders aangegeven.
tabel 2: slibtest
Klei test 1 percentages test 2 percentages gem. groei
cm % cm % %
fase 1: 5 minuten 0 0 0 0
fase 2: 24 uur 8,05 100 7,5 100
fase 3: 48 uur 7,6 94,4 7,3 97,3 95,871636
100% 8,05 100 7,5 100
tabel 2.2: slibtest
Rietveen test 1 percentages test 2 percentages gem. groei
fase 1: 5 minuten 5,2 100 0 0
fase 2: 24 uur 4,8 92,3 9,4 100
fase 3: 48 uur 4,8 92,3 9,15 97,3 94,820213
100% 5,2 100 9,4 100
tabel 2.3: slibtest
Mosveen test 1 percentages test 2 percentages gem. groei
fase 1: 5 minuten 0 0 0 0
fase 2: 24 uur 8,1 96,4 7,2 100
fase 3: 48 uur 8,4 100 6,9 95,8 97,916667
100% 8,4 100 7,2 100
tabel 2.4: slibtest
Bosveen test 1 percentages test 2 percentages gem. groei
fase 1: 5 minuten 0 0 0 0
fase 2: 24 uur 9,7 100 10,5 100
fase 3: 48 uur 9,7 100 10,5 100 100
100% 9,7 100 10,5 100
tabel 2.5: slibtest
zeggeveen 1 test 1 percentages test 2 percentages gem. groei
fase 1: 5 minuten 0 0 0 0
fase 2: 24 uur 8,6 100 8,15 100
fase 3: 48 uur 8,2 95,3 8 98,2 96,754173
100% 8,6 100 8,15 100
Pagina 35 van 72

tabel 2.6: slibtest
zeggeveen 2 test 1 percentages test 2 percentages
gem.
krimp
cm % cm % %
fase 1: 5 minuten 0 0 0 0
fase 2: 24 uur 7,2 100 10,45 100
fase 3: 48 uur 7 97,2 10,15 97,1 97,175704
100% 7,2 100 10,45 100
Pagina 36 van 72
Met betrekking tot de inklinking hebben we ook gekeken naar de oppervlakten van de
monsters om te kijken of deze instabiel waren en de verandering zo verklaard kon worden.
Monster Test 1 Gemiddelde inzinking
Mosveen Bovenlaag schuift niet 2,1%
Zeggeveen 1 Bovenlaag schuift niet 3,2%
Zeggeveen 2 Bovenlaag schuift bij schudden 2,8 %
Rietveen Bovenlaag schuift bij schudden 5,2%
Klei Bovenlaag schuift niet 4,1%
Bosveen Bovenlaag schuift bij schudden 0%
De pH-test
Bij de resultaten van de pH-test zijn enkele kanttekeningen op hun plaats. Ten eerste is het
eerste experiment uitgevoerd met kraanwater, wat de pH-waardes in de war kan gooien. Dit
kraanwater bleek een pH-waarde van 5,5 te hebben. De tweede test werd gedaan met
bronwater. Het was de bedoeling gedestilleerd water te kopen, maar de inkopende persoon
maakte een jammerlijke vergissing. We beschikten niet over genoeg grondmonsters om een
derde ronde uit te voeren. Een tweede belangrijk punt was de aflezing van het pH-papier.
Naar schatting treedt er bij elke meting een onzekerheidsmarge op van 0,5. Ten slotte leverde
het veen in combinatie met het bronwater zeer vreemde resultaten op. Het pH-papiertje gaf
eerst heel kort de verwachte waarde aan, om daarna zeer snel te verkleuren naar een zeer
basische waarde.
tabel 3: pH‐test
Monster
test
1
test
2 test 3
test
4
test
5 gemiddelde gemiddelde 0 sig
Testwater 5,5 7,25 7 7 7 6,75 7
Mosveen 5,75 6,5 5 5 4 5,25 5
zeggeveen 1 +hout 6,5 7,75 7,5 6,5 8 7,25 7
zeggeveen 2 5,5 6,25 6,5 6,5 8,5 6,65 7
Bosveen 5,5 5,25 6,5 7 6,1 5
Rietveen 5,5 6,5 6,5 5,5 6,5 6,1 6
Klei 6 6,75 7 6,5 6,5 6,55 7

tabel 2: op tijd
Monster
na
48
uur
na
48
uur na 48 uur
na
48
uur
na
216
uur
Testwater 5,5 7,25 7 7 7
Mosveen 5,75 6,5 5 5 4
zeggeveen 1 +hout 6,5 7,75 7,5 6,5 8
zeggeveen 2 5,5 6,25 6,5 6,5 8,5
Bosveen 5,5 5,25 6,5 7
Rietveen 5,5 6,5 6,5 5,5 6,5
Klei 6 6,75 7 6,5 6,5
tabel 3: naar water
Monster
test
1
test
5 gemiddelde
test
2
test
3 test 4
Testwater 5,5 7 6,25 7,25 7 7 7,08
Mosveen 5,75 4 4,875 6,5 5 5 5,50
zeggeveen 1 +hout 6,5 8 7,25 7,75 7,5 6,5 7,25
zeggeveen 2 5,5 8,5 7 6,25 6,5 6,5 6,42
Bosveen 5,5 7 6,25 5,25 6,5 3,92
Rietveen 5,5 6,5 6 6,5 6,5 5,5 6,17
Klei 6 6,5 6,25 6,75 7 6,5 6,75
met bronwater
met kraanwater
Pagina 37 van 72
Deelconclusie
Uit de waterdoorlatendheidstest kunnen we opmaken dat mosveen en het tweede
zeggeveenmonster het meeste water opnemen en het minste doorlaten. Dat laatste is hoogst
verbazingwekkend gezien het feit dat het tweede zeggeveenmonster de kroon spant in
waterdoorlatendheid. Klei, bosveen en rietveen zijn middenmoters.
Het mosveen zou volgens de theorie inderdaad veel water moeten kunnen opnemen. De
hoogteligging van de beide zeggeveenmonsters zou het verschil in waterdoorlatendheid
kunnen verklaren. Mogelijk heeft het tweede monster, wat meer water opnam, meer een
oligotroof, en dus wateropnemend, karakter, dan de onderliggende laag.
De mate waarin het klei water opneemt was in alle opzichten verrassend. We verwachtten een
veel hogere wateropneming, zoals bij komklei dat in een gelijksoortige test ongeveer 48 ml
van de 50 opnam. Het feit dat er uiteindelijk zo weinig water werd opgenomen wordt
misschien verklaard door de manipulatietest, waaruit bleek dat er veel grovere deeltjes in
zaten (het bleek grotendeels uit leem te bestaan).
Uit de gemiddeldes van de pH-tests zien we inderdaad naar voren komen dat mosveen
zuurder is dan de andere venen, wat erop duidt dat we hier inderdaad met mosveen te maken
hebben. Ook de andere venen, bosveen en rietveen, voldoen aan de beschrijvingen. Zij zijn
namelijk net iets zuurder dan pH-neutraal water.

Pagina 38 van 72
De enige afwijkingen zijn opnieuw de beide zeggeveenmonsters. De pH-waardes schommelen
verschrikkelijk tussen basisch en zuur. Daarbij lijken de monsters meer base te worden
naarmate er meer tijd verstrijkt. Het vermoeden was juist dat ze na verloop van tijd meer
zuurder zouden worden, omdat het veen dan langer de tijd had gehad om te weken in het
water. In een korte correspondentie met Dhr. Lokhorst over dit onderwerp, schreef deze dat
het zeggeveen mogelijk was aangetast door het gebruik van landbouwkalk, of een andere
verontreiniging op de boorplek.
Het ‘krimpen’ van de grondmonsters bij de slibtest is iets dat we op twee manieren kunnen
verklaren. Ten eerste zouden de korrels van het monster nog steeds licht kunnen ‘zweven’ en
na verloop van tijd dus verder in kunnen zakken. Deze mogelijkheid komt echter niet naar
voren uit de resultaten. De tweede mogelijkheid is dat er door een chemische reactie, ofwel
het vergaan van het monster, ofwel een andersoortige reactie, het monster kunnen zijn
‘ingeklonken’.
Uit de gezamenlijk resultaten kunnen we opmaken dat het klei de juiste voorwaarden bood
voor de groei van veen. De klei moet redelijk vruchtbaar zijn geweest. Het ontstaan van
uitgebreide moerassen met veel riet dat niet kon wegrotten onder water en zo dus veen
vormde is een logische volgende stap. De verzuring begon toen op te treden en heeft zich
doorgezet tijdens het ontwikkelen van de andere lagen. Op het moment dat de veenlagen
boven het waterpeil uitkwamen, konden ze niet verder groeien, omdat plantenmateriaal
vergaat als het in aanraking komt met zuurstof. Dat was het einde van het mesotroof, en
mogelijk eutroof, veen. Mosveen, dat wordt gevoed door zuurder regenwater nam het stokje
over en er ontstond oligotroof hoogveen.
Discussie
De nauwkeurigheid van twee experimenten in dit onderzoek dient aan de kaak gesteld te
worden. Ten eerste het experiment, waarin we trachtten pH-waardes van de monsters vast te
stellen. Dit experiment werd tot twee keer toe verkeerd verricht en tot twee keer toe met het
verkeerde water. Verder dient opgemerkt te worden dat we pH-papier gebruikt hebben en,
hoewel dit onder toezicht gebeurde van een Technisch Onderwijs Assistent en een docent
scheikunde, het onderzoek beter hadden kunnen verrichten met een pH-meter. Onze middelen
stonden dat echter niet toe: we hadden simpelweg niet genoeg grondmonsters om een extract
te maken. Het tweede heikele punt zijn de uitslagen van de waterdoorlatendheidstest. Met
namen de administratie rond deze test is uitermate slordig verlopen.
Door de nauwkeurige beschrijving van wat we hebben gedaan is de herhaalbaarheid goed. De
reproduceerbaarheid daarentegen hangt geheel af van de plaats van boren, mogelijke
verstoringen op die plaats en de onze en de nauwkeurigheid van de experimenten in een
toekomstig onderzoek.
De onderzoeksvraag was prima te beantwoorden met de andere gegevens uit ons onderzoek.
De deelvragen waren er puur op gericht om met het microscopisch onderzoek de aard van de
monsters te bevestigen. De invloed van fouten in de waterdoorlatendheidstest zullen niet zeer
groot zijn. De fouten waarop men bedacht moet zijn, zijn de fouten in de pH-test. Deze test
zou eigenlijk de doorslag hebben moeten geven voor de verschillende types veen, maar nu
hebben we uit de gemiddeldes slechts een vage indicatie kunnen halen. Correcties van fouten
hier kunnen geen grote gevolgen hebben voor de conclusie over de aard van het veen, want
die conclusies worden ondersteund door het microscooponderzoek, maar zij zouden wel meer
duidelijkheid kunnen verschaffen over de vreemde resultaten.

Pagina 39 van 72
Eerder hebben we al kanttekeningen gemaakt bij de betrouwbaarheid van de pH-test. Iemand
die dit zou willen herhalen, krijgt van ons het dringende advies om gedestilleerd water aan te
schaffen en dat te gebruiken. Verder zou het gebruik van een pH-meter, wat nauwkeurigere
waarden oplevert dan het gebruikte pH-papier, ideaal zijn. Hiervoor zijn echter grotere
hoeveelheden grondmonsters nodig, dan wij hadden. Het is dus zaak om zeker 100 gram van
elke grondsoort te bemachtigen bij een mogelijk volgende boring.
Een ander punt, waarvan wij vinden dat het zeker nog meer aandacht zou moeten krijgen
binnen dit onderzoek, is het krimpen van de grondmonsters. Een fysieke verklaring, het
dichter opeen sedimenteren van de korrels, lijkt uitgesloten, dus zou een chemische reactie
voor de hand liggen. Het uitzoeken van een dergelijk chemische reactie raakt gelijk aan het
derde heikele punt, namelijk de vreemde pH-waardes van het zeggeveen. Ook hier zou men
kunnen denken aan een diepgaand scheikundig onderzoek over de reacties die het water,
landbouwkalk, of een combinatie van beiden, op het veen zouden hebben.
Een puur praktische tip voor iedereen die de bovengenoemde experimenten wil herhalen is het
creëren van een sterke administratieve eenheid in de verschillende gegevens. Doordat
zeggeveen nu eens in buisje 2 zat en dan weer in buisje 6 is de kans groot op verwarring
binnen het onderzoek en alle desinformatie die dat met zich mee kan brengen.

Pagina 40 van 72

Doel van de proef
We hadden met deze proef twee doelen op het oog. Het eerste
doel onderzoeken of het veen
inderdaad het soort veen was als dat wat we dachten en ons
tweede doel was het onderzoeken van het gevonden hout in
onze monsters en daardoor te ontdekken welk soort hout het zou
kunnen zijn.
Inleiding
De veenmonsters die we gevonden hadden zaten vol met
verschillende soorten plantenresten. Deze plantenresten
bepalen de naam van het veen (mosveen, bosveen, rietveen en
zeggeveen) omdat ze genoemd worden naar de dominerende
plantensoort in de bepaalde soort veen.
Met behulp van een microscopie onderzoekje konden we mooi
bekijken welke soorten planten er in het veen voorkwamen.
Zegge, hout en riet hebben namelijk alle drie een totaal andere
structuur (zegge heeft lange dunne cellen, riet korte dunnen
cellen en hout heeft baksteenvormige cellen). Met ditzelfde
principe wilde we ook ontdekken welke soort hout we
gevonden hadden.
Overzicht monsters
Monsters (verwacht) Diepte (ongeveer)
Zeggeveen + hout 3 meter
Zeggeveen 4,5 meter
Rietveen 5 meter
Naast deze monsters hadden we ook stukken mosveen en klei
gevonden, maar deze waren niet geschikt voor dit onderzoek,
omdat er in klei vrijwel geen plantenresten te vinden zijn en
omdat de resten van mos te klein zijn om uit het veen te vissen.
Benodigdheden
-microscoop
-voorwerpglaasje
-dekglaasje
-mesje
Pagina 41 van 72
Stukjes riet uit een veenmonster
Bron: Eigen archief
Stukje zegge uit een veenmonster
Bron: eigen archief
Resten hout uit een veenmonster
Bron: eigen archief
Preparaat van een
zeggeveenmonster
Bron eigen archief
-pincet -
demiwater
-JKJ -
determinatieblad
Een flesje gedemineraliseerd water
Bron: eigen archief

Proefopstelling
Pagina 42 van 72

Werkwijze
Hieronder beschrijven we puntsgewijs hoe we de proeven gaan
uitvoeren.
1. We snijden een klein plakje van een organische stof af
2. Op het dekglaasje leggen we een druppeltje water
3. In het druppeltje water leggen we met het pincet het
plakje van de organische stof
4. We leggen het dekglaasje boven ons preparaat zonder
dat er lucht tussen het dekglaasje en voorwerpglaasje
ligt.
Pagina 43 van 72
5. We kijken door de microscoop en we bepalen de plant
door middel van de structuur die we door de microscoop zien, met het
determinatieblad
Een flesje JKJ
6. We herhalen dit onderzoek voor alle andere monsters Bron: eigen archief
Het maken van een preparaat
Bron: eigen archief

Resultaten
Riet op 3m diepte
vergroting:100x
vergroting:400x
kleur: matig transparant
Pagina 44 van 72

Zegge op 3m diepte
vergroting: 100x
vergroting: 400x
kleur: donkerbruin
Pagina 45 van 72

Rietveen op 5m diepte
vergroting: 100x
kleur: transparant
dikgedrukte lijnen donkergroen
Vergroting 400x
Hout
vergroting: 400x
Pagina 46 van 72

Pagina 47 van 72
Deelconclusie
De verschillende soorten veen bleken inderdaad de verschillende soorten veen te zijn zoals we
verwacht hadden. De bevestiging voor het veenmosveen kwam uit een onverwachte hoek: het
veenmos was verkeerde in dusdanige staat van ontbinding, dat het niet meer te traceren was.
Wat overeenstemt met wat we al weten over veenmosveen.
We hebben helaas niet kunnen ontdekken welke soort hout we hadden gevonden, omdat de
celstructuur te oud en te verontreinigd was om goed te kunnen onderzoeken en omdat er geen
determinatiekaart voor boomcellen te vinden was.
Discussie
Ons experiment is zeker herhaalbaar, maar
verstandiger is om het iets beter voor te
bereiden dan zoals wij het hadden gedaan (zie
evaluatie). De nauwkeurigheid bij ons
onderzoek liet namelijk soms nogal te wensen
over.
Om dit onderzoek nog vollediger te maken,
stellen wij voor om een microscopieonderzoek
te doen naar verschillende boomsoorten, deze
te determineren en te vergelijken met de
gevonden houtsoort in het opgeboorde veen.
Daardoor is er meer inzicht te verkrijgen over
wat voor een soort bomen er in Gouda gestaan
kunnen hebben.
Evaluatie
Al met al vonden we de proef goed gaan. We
hadden de taken goed verdeeld en konden ons
goed aan de tijdsplanning houden. En zelfs
toen we even afweken van de planning, omdat
we plotseling nog extra monsters hadden,
konden we zo weer verder met ons onderzoek
in de kamer van dhr. Teunissen. De
Dhr. Teunissen
Bron: Eigen archief
samenwerking ging ook goed, er was een duidelijke rolverdeling, en er kwamen duidelijke
resultaten uit het onderzoek. Wel zijn er een paar op- en aanmerkingen over het onderzoek
zelf. Ten eerste zou het verstandiger zijn geweest als we meer veen beschikbaar hadden. Wij
konden namelijk bij bepaalde dieptes het veen niet goed onderzoeken, omdat we te weinig
veen hadden. Ook moet er gezorgd worden dat het duidelijk blijft welk veen van welke diepte
komt, als het veen namelijk eenmaal door elkaar ligt, is het niet meer te onderscheiden. Wij
hadden bijvoorbeeld op de zakjes geschreven van welke diepte het veen afkomstig was dat in
de zakjes zat. Alleen moesten we elke keer de zakjes kapot scheuren omdat we ze anders niet
meer open kregen. Met veel moeite hebben we de veensoorten van elkaar gescheiden kunnen
houden. Ook is het belangrijk dat als je ‘bijzondere’ stukjes veen hebt gevonden, zoals een
stukje hout bijv., het gelijk apart houdt. Wij hadden namelijk een mooi stuk hout gevonden,
maar dat is op mysterieuze wijze verdwenen, waardoor we ons experiment moesten doen met
restjes hout.

Pagina 48 van 72

Pagina 49 van 72
Aanbevelingen voor vervolgonderzoek
In onze optiek zouden er twee vervolgonderzoeken mogelijk zijn. Beide onderzoeken bouwen
voort op de gegevens die wij hebben verzameld en zouden als doel moeten hebben deze aan te
vullen, te bevestigen of te weerleggen.
In een dergelijk vervolgonderzoek is het aan te raden om de te besteden tijd aan alle fases van
het profielwerkstuk in te korten ten gunste van de evaluatie- en vooral de uitvoeringsfase. Het
plannen is echter verder een zaak van de uitvoerende groep.
Gedetailleerd bronnenonderzoek naar de benedenloop van de Gouwe
Het eerste mogelijke onderzoek houdt een diepgaander bronnenonderzoek in, waarbij men
nog meer specifieke gegevens verzamelt en verwerkt. Wij zijn in staat geweest de middenloop
in de binnenstad, c.q. het stuk tussen de eerste bocht en de Spieringstraat te traceren. Het stuk
daarvoor staat in principe niet ter discussie, maar dit zou ook onderzocht kunnen worden. De
benedenloop, dus grofweg de loop van de Gouwe nadat deze in de Spieringstraat is
uitgemond, hebben we nauwelijks kunnen bevestigen. Men kan de volgende vragen stellen
voor een dergelijk onderzoek:
Hoofdvraag
Wat was de monding van de rivier de Gouwe in de Goudse binnenstad rond 1200?
Deelvragen
1. Welke stedenbouwkundige elementen in die regio kunnen verband houden met loop
van de Gouwe rond 1200?
2. Wat is de precieze geschiedenis van alle waterlopen in die regio?
Analytisch onderzoek naar de geologische ondergrond
Het tweede mogelijke onderzoek bestaat uit hetgeen wij aanvankelijk van plan waren,
namelijk het analyseren van de geologische ondergrond van Gouda. Ons doel was
aanvankelijk om dit aan de hand van sonderingen en boringen te doen en de verzamelde
gegevens in een bodemkaart te verwerken. De data bleek echter te gecompliceerd, waardoor
we op het theoretische gedeelte van ons onderzoek verder moesten bouwen. In het
vervolgonderzoek zou men de boringen en sonderingen van enkele
cruciale punten kunnen analyseren en die verwerken in een
bodemkaart, opdat we systematisch gebieden kunnen uitsluiten in
dit vraagstuk. In de kaart hiernaast hebben wij onze suggesties
voor deze punten neergezet. In de tabel wordt
elk punt toegelicht.
Hoofdvraag
Wat was de loop van de rivier de Gouwe in de
Goudse binnenstad rond 1200?
Deelvragen
1. Waar liggen de kleipaketten?
2. Wat zijn de verschillende veensoorten
in de ondergrond van de binnenstad?
Suggesties boringen
Bron: Google Earth

No. Locatie Toelichting
1 Tussen het Willem Vroesenpad en
Willem Vroesenplein
Pagina 50 van 72
Als onze theorie klopt, kwamen hier de
Gouwe en de Ouwe Gouwe samen, dat zou
moeten betekenen dat er hier kleilagen te
vinden zijn uit de periodes voor de dertiende
eeuw.
2 Knik in de haven Een verstoring in de bodem zou aanwijzingen
kunnen geven voor de bouw van de Haven.
3 Oostkant Houtmanplantsoen Hier was vroeger een waterloop, waarvan men
denkt dat het de Gouwe kan zijn. Ook hier
moet klei te vinden zijn. Het is het meest
genoemde alternatief voor een monding in het
4 Tussen Spieringstraat en
Houtmanplantsoen
5 Houtmanplantsoen, verlengde van de
Spieringstraat
6 Tussen het raam en de Vest in het
zuidelijke deel.
verlengde van de Spieringstraat,
Ter bevestiging of weerlegging van de theorie
dat de Gouwe de afslag naar de Haven nam
hier zou men naar de opbouw van de lagen in
de grond kunnen kijken.
Mogelijk lag hier de Gouwemonding. Als dat
zo is, zou men er sporen moeten kunnen
vinden.
Dit punt zou de locatie van Afterven zijn. Een
ven zou te herkennen moeten zijn aan de
veensoorten.
7 Korte Akkeren Facultatief boorpunt. Naast het feit dat dit
interessante informatie oplevert voor het veen,
zou een bodemanalyse ook licht werpen op de
ontstaansgeschiedenis van dit gebied.
8 Willens Facultatief boorpunt. Willens is mogelijk
ontgonnen, overstroomd en nog een keer
ontgonnen, net als Korte Akkeren.
Bevestiging van deze theorie en aanwijzingen
voor het soort veen moeten in de bodem
aanwezig zijn.
Evaluatie
Het plan van aanpak voor de experimenten was een nuttige rode draad tijdens de
experimenten. Het was alleen jammer dat we tot twee keer toe het verkeerde water hadden en
uiteindelijk met statistische gegevens conclusies hebben moeten trekken uit het onderzoek
naar de pH-waarden. Verder hebben we de mogelijkheden van pH-papier overschat. Dat in
combinatie met het feit dat we te weinig reserves van onze boormonsters hadden. In de
discussies hebben we ook al opgemerkt dat een scherpere administratie op veel punten zeer
van pas zou zijn gekomen. De verwerking van de literaire bronnen en het plan van aanpak
daarvoor liepen echter als een zonnetje. Over de taakverdeling zijn geen klachten. Het
tijdsplan was echter erg krap en bij het maken van de planning is te weinig rekening gehouden
met de richtlijnen uit het blauwe boekje, waardoor, zo blijkt ook uit ons logboek,
verscheidene keren noodingrepen noodzakelijk waren.
In zijn algemeenheid is het wel zo dat we de drie koerswijzigingen in ons onderzoek met
grote veerkracht hebben opgevangen en ondanks deze, soms totaal onverwachte, wijzigingen
onze planning en methodiek konden blijven toepassen.

Pagina 51 van 72
Samenvatting
In dit onderzoek proberen we de loop van de rivier de Gouwe rond 1200 in de Goudse
binnenstad te achterhalen. Als bijproduct geven we ook een grove indicatie van de
veensoorten die men in de binnenstad zou kunnen aantreffen.
Om het antwoord te vinden op dit Goudse mysterie hebben we op drie verschillende manieren
onderzoek gedaan.
1. Een literatuuronderzoek naar stedenbouwkundige elementen in de Goudse binnenstad
die verband houden of hielden met de loop van de Gouwe.
2. Een analyse van de verkaveling en plaatsnamen in de Goudse binnenstad.
3. Een boring bij de Surfplas en een analyse van de daarbij genomen monsters.
Uit ons onderzoek kwamen een aantal verbanden tussen de loop van de Gouwe enerzijds en
de Haven, de motte (inclusief de Voorhoeve), de St.
Jan, de Donkere Sluis, het Kasteel en de Dubbele
Buurt anderzijds naar voren. Uit een combinatie van
die verbanden hebben we kunnen opmaken dat de
Gouwe zo gelopen moet hebben als rechts in de kaart
weergegeven wordt.
Een verkavelinganalyse in de binnenstad om de loop
van de Gouwe te lokaliseren liep spaak, nadat bleek
dat de verkaveling te chaotisch was en bovendien
verstoord door latere vergravingen.
Op een groter schaalniveau konden we uit de vormen
van de ontginning opmaken dat het een ontginning
was van een veenvlakte, wat zou moeten betekenen
dat het gebied rond Goudse binnenstad voornamelijk
uit voedselrijk veen bestond. Dit werd onderschreven
door enkele resultaten uit de analyse van de
toponiemen. Uiteindelijk hebben we geconcludeerd
dat bos- en zeggeveen de beste mogelijkheden zijn
voor de veensoorten in de Goudse binnenstad.
Conclusie m.b.t. de loop van de Gouwe
Gouwe
Oude Gouwe
Bron: eigen archief
Concreet heeft dit onderzoek de volgende dingen opgeleverd: We kunnen het middelste
gedeelte van de Gouwestroom vastleggen en de boringen op de door ons aangewezen punten
kunnen uitsluitsel geven over de ligging van de monding. Indien men de monding weet te
lokaliseren, ligt het verloop van de Gouwe vast. Zoals we vanaf het begin al verwachtten, ligt
het definitieve antwoord in de Goudse bodem te wachten.

Bronvermelding
Pagina 52 van 72
Boring op 05-11-2010, verricht bij de Reeuwijkse plassen, de Surfplas, in de buurt van het kale
Jonkerpad (52°01’20.91” NB 4°43’52.29”)
Van der Linden, H., ‘De Cope’, Assen; Van Gorcum, 1955.
De Bont, C., ‘Delfts Water’, Zutphen: Walburg Pers, 2000.
Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar Gouda’,
Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
Denslagen, Wim; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001.
Van den Berg, Bianca; Van Dam, Jan; ‘Gouda graaft’, Gouda: Drukkerij Verzijl B.V., 1994.
Scheygrond, A., Goudsche Straatnamen, 1979, twee druk, Vis-Druk, Alphen aan den Rijn.
De Grote Bosatlas’. Groningen: Wolters-Noordhoff, 53 e druk, 2007.
Sprokholt, Henkjan; Akkerman, Chris; Van Dasselaar, Marcel; ‘Het Kasteel van Gouda’, Delft:
Uitgeverij Eburon, 1993.
Haartsen, A., ‘Het land van Woerden’, Stichting Groene Hart: Woerden, 2 e druk, 2008.
Berendsen, B.J.A., ‘Landschappelijk Nederland,’ Assen: Van Gorcum, eerste druk, 1997.
Oerlemans, H., ‘Landschappen Zuid-Holland,’ Den Haag: SDU Uitgeverij Plantijnstraat, 1992.
Visser, S., ‘”Deze landstreek is bijzonder merk-waardig”’, Utrecht: mei 2007.
Bont, De, C. ‘Middeleeuws Veen en Middeleeuwse Veenboeren’. In: Grondboor & Hamer, ¾,
2009.
Balen, P., Van, ‘Middeleeuwse Landontginning in de omgeving van Gouda’. In:
Oudheidkundige kring ‘Die Goude’, derde verzameling bijdragen, december 1941, pag. 10-30.
Balen, P., Van, ‘De stad Gouda en de verveningen in haar omgeving’. In: Oudheidkundige
Kring “Die Goude” Vijfde Verzameling Bijdragen, oktober 1947, p. 35-49.
Sprokholt, H. tijdens de presentatie ‘Goudalogie’ in het stadhuis te Gouda op zaterdag 02-10-
2010 tussen 10:00 en 12:00.
Artikel: Sprokholt, H. ‘Raadsels onder de Dubbele Buurt’. Ongepubliceerd.
Kok, R; ‘Over de pypnatuurlijke loop van de Gouwe in de Goudse binnenstad’. In: Tidinge van
Die Goude (2), april 2003, pag. 53-63.
Archeologische Vereniging Golda Gouda, ‘40 jaar Golda boven water’, augustus 2009.
http://home.kpn.nl/dijke429/exposities/water2.html

De Bont, C., ‘Vergeten land 2’, Wageningen: Alterra.
Pagina 53 van 72
Overzicht Voetnoten
1 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
2 Bont, De, C. ‘Middeleeuws Veen en Middeleeuwse Veenboeren’. In: Grondboor &
Hamer, ¾, 2009, pag. 6.
3 Sprokholt, H. tijdens de presentatie ‘Goudalogie’ in het stadhuis te Gouda op zaterdag
02-10-2010 tussen 10:00 en 12:00.
4 De Bont, C., ‘Delfts Water’, Zutphen: Walburg Pers, 2000.
5 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
6 E. Dros, J. Schakel, E. Kroon, ‘Boormonsteranalyse’, ongepubliceerd, 2010.
7 Bont, De, C. ‘Middeleeuws Veen en Middeleeuwse Veenboeren’. In: Grondboor &
Hamer, ¾, 2009.
8 Visser, S., ‘”Deze landstreek is bijzonder merk-waardig”’, Utrecht: mei 2007.
9 Bont, De, C. ‘Middeleeuws Veen en Middeleeuwse Veenboeren’. In: Grondboor &
Hamer, ¾, 2009.
10 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
11 Sprokholt, H. tijdens de presentatie ‘Goudalogie’ in het stadhuis te Gouda op zaterdag
02-10-2010 tussen 10:00 en 12:00.
12 Sprokholt, H. ‘Raadsels onder de Dubbele Buurt’. Ongepubliceerd
13 Sprokholt, H. ‘Raadsels onder de Dubbele Buurt’. Ongepubliceerd
14 Boek; Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend
jaar Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
15 Sprokholt, H. ‘Raadsels onder de Dubbele Buurt’. Ongepubliceerd
16 Sprokholt, H. tijdens de presentatie ‘Goudologie’ in het stadhuis te Gouda op zaterdag
02-10-2010 tussen 10:00 en 12:00.
17 Boek; Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend
jaar Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
18 Sprokholt, H. tijdens de presentatie ‘Goudologie’ in het stadhuis te Gouda op zaterdag
02-10-2010 tussen 10:00 en 12:00.
19 Schakel, J; Verslag de Motte, ongepubliceerd
20 Schakel, J; Verslag de Motte, ongepubliceerd
21 Soer, J.,Bloemhof, L. Kastelen staan niet zomaar ergens, uit: http://www.exemplarischonderwijs.nl/l/library/download/21261,
2010
22
Sprokholt, H. tijdens de presentatie ‘Goudologie’ in het stadhuis te Gouda op zaterdag

Pagina 54 van 72
02-10-2010 tussen 10:00 en 12:00.
23 Boek; Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend
jaar Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
24 Boek; Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend
jaar Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
25 Schakel, J; Verslag de Motte, ongepubliceerd
26 Boek; Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend
jaar Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
27 Bont, De, C. ‘Middeleeuws Veen en Middeleeuwse Veenboeren’. In: Grondboor &
Hamer, ¾, 2009. Pag. 89.
28 Bont, De, C. ‘Middeleeuws Veen en Middeleeuwse Veenboeren’. In: Grondboor &
Hamer, ¾, 2009. Pag. 89.
29 E. Dros, J. Schakel, E. Kroon, ‘Boormonsteranalyse’, ongepubliceerd, 2010.
30 Bont, De, C. ‘Middeleeuws Veen en Middeleeuwse Veenboeren’. In: Grondboor &
Hamer, ¾, 2009.
31 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
32 Boer, W. Th., De, ‘Koenen Woordenboek Nederlands’. 30 ste druk, Antwerpen-Utrecht:
Van Dale Lexicografie, 2006.
33 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
34 Visser, S., ‘”Deze landstreek is bijzonder merk-waardig”’, Utrecht: mei 2007.
35 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
36 Sprokholt, H. tijdens de presentatie ‘Goudologie’ in het stadhuis te Gouda op zaterdag
02-10-2010 tussen 10:00 en 12:00.
37 Visser, S., ‘”Deze landstreek is bijzonder merk-waardig”’, Utrecht: mei 2007.
38 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
39 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
40 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
41 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
42 Sprokholt, H. tijdens de presentatie ‘Goudologie’ in het stadhuis te Gouda op zaterdag
02-10-2010 tussen 10:00 en 12:00.
43 Visser, S., ‘”Deze landstreek is bijzonder merk-waardig”’, Utrecht: mei 2007.
44 Visser, S., ‘”Deze landstreek is bijzonder merk-waardig”’, Utrecht: mei 2007.
45 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001

Pagina 55 van 72
46 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
47 Visser, S., ‘”Deze landstreek is bijzonder merk-waardig”’, Utrecht: mei 2007.
48 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
49 Sprokholt, H. tijdens de presentatie ‘Goudologie’ in het stadhuis te Gouda op zaterdag
02-10-2010 tussen 10:00 en 12:00.
50 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
51 Visser, S., ‘”Deze landstreek is bijzonder merk-waardig”’, Utrecht: mei 2007.
52 Sprokholt, H. tijdens de presentatie ‘Goudologie’ in het stadhuis te Gouda op zaterdag
02-10-2010 tussen 10:00 en 12:00.
53 Sprokholt, H. tijdens de presentatie ‘Goudologie’ in het stadhuis te Gouda op zaterdag
02-10-2010 tussen 10:00 en 12:00.
54 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
55 Bont, De, C. ‘Middeleeuws Veen en Middeleeuwse Veenboeren’. In: Grondboor &
Hamer, ¾, 2009. Pag. 89.
56 Sprokholt, H. ‘Raadsels onder de Dubbele Buurt’. Ongepubliceerd
57 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
58 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
59 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
60 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
61 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
62 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
63 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
64 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
65 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
66 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
67 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
68 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
69 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
70 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
71 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.

Pagina 56 van 72
72 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
73 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
74 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
75 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
76 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
77 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
78 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
79 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
80 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
81 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
82 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
83 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
84 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
85 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
86 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
87 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
88 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
89 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
90 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
91 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
92 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
93 Denslagen, W.; ‘Gouda’, Zwolle: Waanders Uitgeverij, 2001
94 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.

Pagina 57 van 72
95 Sprokholt, H. ‘Raadsels onder de Dubbele Buurt’. Ongepubliceerd
96 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
97 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
98 Sprokholt, H. ‘Raadsels onder de Dubbele Buurt’. Ongepubliceerd
99 Sprokholt, H. ‘Raadsels onder de Dubbele Buurt’. Ongepubliceerd
100 Sprokholt, H. ‘Raadsels onder de Dubbele Buurt’. Ongepubliceerd
101 Sprokholt, H. ‘Raadsels onder de Dubbele Buurt’. Ongepubliceerd
102 Sprokholt, H. ‘Raadsels onder de Dubbele Buurt’. Ongepubliceerd
103 Sprokholt, H. ‘Raadsels onder de Dubbele Buurt’. Ongepubliceerd
104 Sprokholt, H. ‘Raadsels onder de Dubbele Buurt’. Ongepubliceerd
105 Sprokholt, H. ‘Raadsels onder de Dubbele Buurt’. Ongepubliceerd
106 Sprokholt, H. ‘Raadsels onder de Dubbele Buurt’. Ongepubliceerd
107 Sprokholt, Henkjan; Akkerman, Chris; Van Dasselaar, Marcel; ‘Het Kasteel van Gouda’,
Delft: Uitgeverij Eburon, 1993.
108 Sprokholt, H. tijdens de presentatie ‘Goudologie’ in het stadhuis te Gouda op zaterdag
02-10-2010 tussen 10:00 en 12:00.
109 Sprokholt, Henkjan; Akkerman, Chris; Van Dasselaar, Marcel; ‘Het Kasteel van Gouda’,
Delft: Uitgeverij Eburon, 1993.
110 Sprokholt, H. tijdens de presentatie ‘Goudologie’ in het stadhuis te Gouda op zaterdag
02-10-2010 tussen 10:00 en 12:00.
111 Sprokholt, H. tijdens de presentatie ‘Goudologie’ in het stadhuis te Gouda op zaterdag
02-10-2010 tussen 10:00 en 12:00.
112 Sprokholt, Henkjan; Akkerman, Chris; Van Dasselaar, Marcel; ‘Het Kasteel van Gouda’,
Delft: Uitgeverij Eburon, 1993.
113 Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar
Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
114 Balen, P., Van, ‘Middeleeuwse Landontginning in de omgeving van Gouda’. In:
Oudheidkundige kring ‘Die Goude’, derde verzameling bijdragen, december 1941, pag.
10-30.
115 ‘De Grote Bosatlas’. Groningen: Wolters-Noordhoff, 53 e druk, 2007.
116 Scheygrond, A., Goudsche Straatnamen, 1979, twee druk, Vis-Druk, Alphen aan den
Rijn.
117 Sprokholt, H. tijdens de presentatie ‘Goudologie’ in het stadhuis te Gouda op zaterdag
02-10-2010 tussen 10:00 en 12:00.

Pagina 58 van 72

Theoretisch kader
Op het spoor van de Gouwe
Verschillende visies op de natuurlijke loop van de rivier de Gouwe.
Pagina 59 van 72
De stad Gouda is vernoemd naar het riviertje de Gouwe dat in de derde eeuw voor Christus
nog niet meer was dan een veenriviertje dat bij Boskoop ontsprong en ergens in de buurt van
de Molenwerf in de IJssel uitmondde. Nadat dit riviertje door het graafschap Holland werd
doorgetrokken tot de Oude Rijn rond 1222 werd het onderdeel tussen de handelsroute van
Antwerpen naar de Noord-Duitse steden. Schepen prefereerden de route over de rivieren in
het binnenland die via Dordrecht, Gouda en Amsterdam liep, boven de onvoorspelbare en
gevaarlijke Noordzee.
Door de verbeterde afwatering en waterwerken begon het veen in te klinken* en kwamen de
bewoonde gedeelten lager te liggen. In combinatie met de stormvloeden uit de twaalfde eeuw
leverde dat veel overstromingen op. Op initiatief van de Hollandse graven werden toen op
grote schaal waterkeringen en dijken aangelegd. Hierdoor kennen we helaas de
oorspronkelijke loop
van rivieren als de
Vlist en de Gouwe
niet meer in de
‘bebouwde kom’,
evenmin weten we
waar ze uitmondden.
Historisch,
archeologisch
onderbouwd
De heren Sprokholt,
Akkermanen en Van
Dasselaar schrijven
in hun boek ‘Het
Kasteel van Gouda’
(1993), waarin ze
onderzoek doen naar
de ligging van het
kasteel van Jan van
Kaart met de geologische situatie in de omgeving van Gouda. De
Gouwe is hier al doorgetrokken naar de Oude Rijn.
Bron: Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.;
Kompagnie, J.H.; ‘Duizend jaar Gouda’, Hilversum: Uitgeverij
Verloren, 2002.
Blois dat Gouda bewaakte, dat de Gouwe hoogstwaarschijnlijk stroomde op de plek waar nu
het grachtje langs de Spieringstraat is. Dit kanaal zou het gekanaliseerde overblijfsel zijn van
de Gouwe, nadat de stroom was rechtgetrokken voor de aanleg van de Haven. Deze bewering
ondersteunen ze met twee bronnen.
De eerste bron is een boek van dhr. Buiskool waarin uitgebreid wordt ingegaan op de
problematiek rond de naam Ouwe Gouwe, die vaak voorkomt. Volgens Buiskool werd dit
grachtje, na het uitgraven van de Haven, de Ouwe Gouwe genoemd.
De tweede bron is een boring bij de Spieringstraat. Bij deze boring werd een dikkere laag klei
gevonden. Deze dikkere laag klei zou zijn veroorzaakt door de getijdenwerking* in de
Hollandse IJssel. De Hollandse IJssel heeft sinds zijn ontstaan een grote hoeveelheid klei
afgezet bij zijn overstromingen, maar omdat er aan beide kanten van de rivier hoogveen*
groeide, hoopte de klei zich vooral op langs de stroomgeul*. Toen het veen in de twaalfde
eeuw, zoals boven al beschreven, begon in te klinken, bleef de kleilaag op dezelfde hoogte
liggen. De monding van de Gouwe bleef ook in positie, maar de rivier zelf zakte gedeeltelijk
mee met het veen. Het gevolg hiervan was dat de stroom van de Gouwe in de Hollandse IJssel

Pagina 60 van 72
bij vloed of storm kon omdraaien. Klei uit de Hollandse IJssel werd dan afgezet in de
monding van de Gouwe. De monding van de Gouwe in de IJssel zou zich dus inderdaad
kenmerken door de aanwezigheid van een dik pakket klei. Helaas waren er meerdere
weteringen, dat zijn waterstroompjes, dus het is niet 100% zeker dat dit de Gouwe was.
Topografische visie gecombineerd met historische bronnen
Een andere visie op de mogelijke ligging van de Gouwe wordt beschreven in het boek Gouda
(2001) van Win Denslagen. In dat boek zijn er twee hoofdstukken waarin expliciet wat wordt
verteld over de Gouwe. De beide coauteurs J.C. Visser en C.W. Hesselink-Duursma, die de
twee betreffende hoofdstukken hebben geschreven, gebruiken topografische gegevens en
historische bronnen. Hesselink-Duursma legt de link met geomorfologie* en beschrijft de
omgeving. Een belangrijk punt in hun
argumentatie is dat de verkaveling* uit
de beginfase van Gouda, grotendeels
onaangepast is in de huidige binnenstad.
Kadastrale gegevens laten inderdaad
tussen 1375 en 1828 nauwelijks een
wijziging zien in de plattegrond van de
binnenstad.
J.C. Visser begint met benadrukken, dat
de huidige loop van de Gouwe niet
dezelfde is als de oorspronkelijke loop.
Zo kan men volgens Visser aan de
kavels bij de bocht in de Gouwe na de
Donkere Sluis zien dat de loop
kunstmatig is. Visser vindt het, het
meest waarschijnlijk dat de Gouwe
langs de zuidkant van de Markt liep.
Over de gracht bij de Spieringstraat zegt
Visser dat het ook zal gaan om een
“kanalisatie van een oudere (natuurlijke)
bedding.”
De bocht in de Gouwe plaatst Visser
aan de noordkant van de Markt, waar
ook een bocht in het stratenpatroon te zien
is. Deze bocht werd namelijk vroeger
aangeduid met de term ‘Regenboog’ in
Utrecht hanteert men een dergelijke term
voor een bocht waar vroeger de Rijn liep.
Een kronkelige sloot die op de kadastrale
Kaart met daarop e oorspronkelijke
verkaveling, zoals die gereconstrueerd is. Bij
de x’jes kon men geen reconstructie maken.
Tevens ingetekend: de loop van de Gouwe
volgens J.C. Visser.
Bron: Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.;
Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.;
‘Duizend jaar Gouda’, Hilversum: Uitgeverij
Verloren, 2002.
kaart uit 1828 te zien is en daar tussen Groenendaal en Achter de Vismarkt loopt, is mogelijk
ook een deel van de natuurlijke loop van de Gouwe. De conclusie die Visser trekt is dat het
onmogelijk zal zijn om vast te stellen welke delen wanneer stroombeddingen* waren van de
Gouwe, zelfs als alle veronderstellingen over de loop van de rivier in de binnenstad juist
zouden zijn.
C.W. Hesselink-Duursma beschrijft de loop van drie riviertjes in de omgeving. De Gouwe
ontspringt westelijk van Boskoop en maakt vervolgens een draai naar het zuiden om “min of
meer langs hetzelfde traject als tegenwoordig” in de IJssel uit te monden. Bij die monding
moet een relatief dunne laag klei te vinden zijn die af is gezet door de overstromingen van de
Hollandse IJssel. De Piclede, die uiteindelijk bij de Grote Nes of de Grote Esse overgaat in de

Pagina 61 van 72
Gouwe, begon in de veenkoepel boven de huidige Zuidplaspolder om vervolgens pal oost te
stromen door ’t Weegje. Over de derde en laatste rivier, de ‘Ouwe Gouwe’ is nauwelijks iets
bekend. Volgens een middeleeuwse bron die wordt aangehaald, het Onderzoek naar ’s Graven
Rechten (tussen 1295 en 1296), begint de Ouwe Gouwe als een rechte sloot naast de kerk in
Reeuwijk, verdwijnt vervolgens in een bos en duikt weer op in een naburig stuk land in een
vaart om te verdwijnen in de IJssel. De loop werd echter in de veertiende eeuw gekanaliseerd
in de Omloopwetering en tegenwoordig herinneren alleen de naam van het land, dat naast de
Ouwe Gouwe lag, en de naam van de weg die over dat land loopt, aan dit riviertje: beiden
heten Ouwe Gouwe.
Etymologie en topografie gecombineerd
De etymologie* van het woordje Gouwe, wordt behandeld in het eerste hoofdstuk van het
boek Duizend jaar Gouda. De schrijvers, Van den Berg, Sprokholt en Goudriaan, geven
verscheidene verklaringen voor de naam van de Gouwe. De eerste is dat de rivier Gold-aha –
vroeger sprak men - old - uit als ‘oud’ – heette en dat, dat is verbasterd. Gold-aha betekent
namelijk zoveel als ‘goudkleurig water’, wat verwijst naar de troebel bruine kleur van het
veenwater dat de Gouwe afvoerde. De uitgang -a is echter Latijn en het is onlogisch dat er een
Nederlandse uitgang achter een Latijnse stam is gezet. Een tweede verklaring is dat de rivier
gewoon Golde heette en de Romeinse naam van het riviertje de voor namen gebruikelijke
uitgang –a kreeg. De laatste mogelijkheid is dat Gouwe gewoon zoveel betekent als de
grensrivier van een gebied (gouw), maar Gouwe gaat terug op Goude en gouw niet. De
mogelijkheid Golde is het meest logisch, dit woord, uitgesproken als Goude, moet in de late
Middeleeuwen weer in de kronieken worden opgenomen en men doet dat dan als Golda. Later
raakte de uitgesproken variant hiervan Gouda, overal ingeburgerd.
Vanaf de Gouwe begon men met het ontginnen van het gebied. Men legde de kavels altijd
haaks op de rivier aan. Hoewel men de meeste kavels nog wel terug kan zien in de
stadsplattegrond, is het gedeelte in de binnenstad helaas erg chaotisch en is het
oorspronkelijke verkavelingpatroon niet meer te reconstrueren. Het feit dat de huidige Gouwe
de regelmatige kavels van Korte Akkeren doorsnijdt op een manier waardoor de kavels niet
haaks op de rivier liggen, duidt er wel op dat de huidige loop van de Gouwe het gevolg is van
een recente ‘koerswijziging’. Voor de meeste geleerden staat het vast dat de loop van de
Gouwe vanaf de Potterspoort gekanaliseerd is. Een laatste aanwijzing voor de loop van de
Gouwe kan de locatie van de Molenwerf, vroeger een vlucht burcht, of ‘motte*’, zijn. Deze
zal waarschijnlijk op een tactisch punt, zoals de splitsing in een rivier, hebben gelegen.
Geologisch bewijs voor de loop van de Ouwe Gouwe
De Archeologische vereniging Golda publiceerde in augustus 2009 een artikel op haar
homepage, waarop vermeld staat dat men bij boringen sporen van een oude kleirug in de
Goudse binnenstad heeft gevonden. Met het lokaliseren en in kaart brengen van deze kleirug,
vermoeden ze de loop van het riviertje de Ouwe Gouwe te kunnen reconstrueren.
Van alles op een rijtje
Ruurd Kok zette in het aprilnummer van 2003 van het tijdschrift Tidinge van Die Gouwe
enkele theorieën over de natuurlijke loop van de Gouwe en hun onderbouwing en kritiek
achter elkaar.
De eerste theorie, die van Van Balen, houdt in dat de Gouwe via de Donkere Sluis doorliep
ten noorden van de Molenwerf en vervolgens via de plaats waar nu de Spieringstraat is de
IJssel in stroomde. De hoogtemetingen, de civieltechnische* grondboringen en het
bronnenonderzoek dat dhr. Buiskool verrichtte ondersteunt de theorie dat de Spieringstraat

Pagina 62 van 72
deel uitmaakte van de oorspronkelijke Gouweloop. Maar deze theorie heeft een wankel punt.
Als deze loop klopt, dan was de Molenwerf, en dus de oude motte die daar lag, niet helemaal
omringd met een gracht maar grensde gedeeltelijk aan de Gouwe. De rivier de Gouwe zou
dan bovendien precies tussen de hofkapel ( de huidige St. Jan) en de motte liggen, wat
logistiek niet helemaal handig en dus onlogisch is.
De reconstructie van dhr. Visser heeft ook de Spieringstraat als plek van monding, maar hier
loopt de Gouwe met een grote bocht langs het noorden van de Markt en kronkelt via de
Naaierstraat naar de gracht bij de Spieringstraat. Als ondersteuning voerde dhr. Visser
hiervoor aan dat het de vreemde vorm van de rooilijnen* aan de oost- en noordzijde van de
markt verklaart. Ook het bochtige waterloop van de Naaierstraat en de onregelmatigheid in de
perceeldiepten zou met deze loop van de Gouwe verklaard kunnen worden.
Tegenstanders van deze theorie zeggen dat de vreemde rooilijnen bij de markt zijn
veroorzaakt door het feit dat men de twee ontgonnen gebieden aan weerzijden van de Gouwe
bij elkaar wilde voegen. Doordat men altijd haaks op de rivier ontgon en het ene gedeelte
(Willens) op de IJssel was georiënteerd en het andere gedeelte op de Gouwe, moest men de
vreemde kronkel maken.
Daarnaast is Visser zeer onduidelijk over de oorspronkelijke monding van de Gouwe. Hij
beweert dat deze werd uitgegraven tot de gracht langs de Spieringstraat en dat deze gracht
vervolgens is opgeschoven naar het oosten. Hij geeft geen enkele reden voor deze vreemde
gang van zaken.
De theorie van Kooijman en Kooijman-Tibbles baseert zich op het feit dat de rivier slechts
enigszins zou zijn rechtgetrokken. Bij deze theorie is de bocht in de Gouwe iets ruimer dan de
knik die hij nu maakt voor de Haven. Bij de vreemde knik in de Noodgodstraat sluit het
gegraven kanaal weer aan op de natuurlijke zuidelijke loop: de Haven.
Argumenten voor deze theorie zijn de vreemde knik in het noordelijke deel van de Haven en
het hoge hofstedengeld. Dit laatste werd dan veroorzaakt door de late uitgave van de percelen
in die regio. Het tweede argument is dat dit bouwtechnisch het simpelste is. Door de Haven af
te dammen, een sluis te bouwen in de droge binnenbocht van de Gouwe en de oude loop af te
dammen, kan men de rivier verleggen met een minimum aan te verplaatsen grond.
Gelijksoortige processen vonden in gelijksoortige situatie, bijvoorbeeld Rotterdam, plaats.
Bevestiging van deze theorie is echter nooit geleverd, omdat archeologen die in die regio
hebben opgegraven nooit natuurlijke ondergrond hebben gevonden.
Deze theorie, die volgens Kok op de minste weerstand stuit, heeft volgens hem ook enkele
consequenties. Ten eerste zou er zich onder de Oosthaven een natuurlijke bedding moeten
bevinden die gedempt zou moeten zijn voor de bouw van het Catherina gasthuis aan het begin
van de veertiende eeuw. Ten tweede zou het afsnijden van de Gouwe en het verschuiven van
de percelen de zogenaamde ‘Dubbele Buurt’ verklaren.
In bijna alle theorieën is de gracht langs de Spieringstraat een deel van de natuurlijke
Gouweloop, maar Kok geeft enkele argumenten in zijn stuk, waaruit blijkt dat hij dit
opmerkelijk vindt.
De ligging van het Kasteel, namelijk dwars over de monding van de Gouwe heen, is volgens
hem vreemd. De meest logische plek voor een kasteel is op de oevers van een rivier, nier
eroverheen. Buiskool toonde echter aan dat het Kasteel in drie fasen is gebouwd. Dat betekent
dat men mogelijk pas tijdens een uitbouw over de monding van de Gouwe heen heeft
gebouwd en het oorspronkelijke vestingwerk wel op de oevers stond. Uit de vele
verzakkingen rond het Kasteel blijkt overigens wel dat het Kasteel op slechte grond is
gebouwd.

Pagina 63 van 72
Bijna alle theorieën over de natuurlijke loop van de Gouwe, wijzen de Spieringstraat aan als
mogelijke bedding. Via het bestuderen etymologie, topografie en historische bronnen komen
andere plekken voor de oude bedding tevoorschijn, zoals de eerder genoemde ‘regenboog’, de
vreemde bocht in de noordoostzijde van het marktplein.
Doorslaggevend bewijs voor deze theorieën ontbreekt helaas en kan maar op één manier
gegeven worden. Namelijk door een grote hoeveelheid boormonsters en sonderingen te
analyseren. Het onderzoek dat wij zullen verrichten voor ons profielwerkstuk zal er
voornamelijk uit bestaan zoveel mogelijk van deze gegevens te verzamelen bij verschillende
instanties en deze te analyseren. Met het analyseren van deze gegevens hopen we de
geologische ondergrond van Gouda in kaart te kunnen brengen en mogelijk aan de hand van
sedimenten de oorspronkelijke loop van de Gouwe en haar vertakkingen terug te vinden.
Kanttekeningen over de geologische ondergrond van Gouda
In het vroege Holoceen, ongeveer 6000 v. Chr., werd de toendra-achtige Nederlandse
landmassa verstoord door het water. Hogere temperaturen deden het pakijs smelten en dus
stegen de zeespiegel en het grondwaterpeil. Als gevolg van het stijgen van het grondwaterpeil
ontstond er een dik verenpakket op het pleistocene dekzand. Dit veenpakket staat bekend als
het Basisveen. Maar ook de zeespiegel steeg en op verscheidene punten brak de zee door de
rij jonge duinen en overspoelde de veenlaag in het westen, waardoor deze weegeslagen werd.
Zo werd het basisveen bedekt met een laag klei en zand. Deze laag klei en zand op het
basisveen vindt men ten westen van de lijn Muiden - Gouda - Rotterdam. Oostelijker dan die
lijn kwam het zeewater niet en dus groeide het veen daar door tot het werd ontgonnen in de
elfde en twaalfde eeuw na Christus.
Na deze overstromingen zag het westelijke gebied eruit zoals de wadden nu. De eilanden voor
de kust groeiden echter weer aaneen rond 3500 v. Chr. en er ontstonden achter die
strandwallen grote zoetwatermeren. Opnieuw waren de condities ideaal voor veen en zo
ontstond in dit gebied het Hollands-Utrechtse veengebied: een veenlaag op de zand- en
kleilaag. Sinds ongeveer 3800 v. Chr. stroomden de groter rivieren door deze veenpaketten.
De rivieren stroomden langzaam en zette in een dunne strook klei af. Hun stroming werd ook
beïnvloedt door de getijden. Kleinere veenriviertjes, bijvoorbeeld de Gouwe, zetten
nauwelijks sedimenten af in hun lopen naar de grote rivieren, maar bij vloed werd het
rivierwater ‘teruggeduwd’ en kwam in de kleine riviertjes terecht, waardoor daar klei bezonk.
Op deze manier kregen de veenrivieren wel oeverwallen en kleibedden, ware het niet dat deze
klein zijn. Overigens begon de IJssel pas slib af te zetten, nadat de rivier rond het jaar 0
Rijnwater ging afvoeren.
Rond Gouda lag vooral bosveen. Een soort veen dat alleen kon ontstaan als ergens zoet water
en aanvoer van voedingsstoffen door een rivier was. Op deze plekken groeiden namelijk
moerasbossen en de resten daarvan vormen het bosveen. Dit veen brandt niet zeer goed,
omdat het vervuild is met klei en zand (van de rivier) en houtresten.
Op de oevers van de rivieren vond men vooral essen, eiken en iepen, terwijl meer
landinwaarts, bij de moerasbossen, vooral elzen, berken, wilgen, populieren en elzenbroekbos
groeiden.
Uitweiding over veen
Veen ontstaat simpelweg doordat de afbraak van plantaardig materiaal minder snel gaat dan
de ophoping daarvan. Een gematigde temperatuur en een nat klimaat zijn het belangrijkste
voor veenvorming. Sommige veensoorten zijn zo vruchtbaar dat, mits het waterpeil onder
controle wordt gehouden, er aan akkerbouw gedaan kan worden. De meeste veengronden
worden echter gebruikt voor veeteelt.

Pagina 64 van 72
Je kunt veen op drie verschillende manieren indelen: de vruchtbaarheid, de ligging t.o.v. de
grondwaterspiegel en de dominante plantensoort.
De vruchtbaarheid
1. Eutroof veen
In water waar veel slib en mineralen zitten ontstaat dit type veen dat erg voedselrijk is.
Bij zoet water zie je broek en ooibos (bos met elzen, wilgen en populieren) en soms
riet. Eutroof veen dat ontstaan is in brak water heeft als dominante plantensoort riet.
2. Mesotroof veen
Ook deze veensoort is voedselrijk, maar het ontstond in kwelwater en de dominante
begroeiing is zegge.
3. Oligotroof veen
Bestaat uit mossen, is voedselarm en wordt gevoed door neerslag.
Ligging t.o.v. grondwaterpeil
1. Laagveen
Ontstaat onder water onder invloed van grondwater. De aard van het water is
bepalend. Meestal is dit type veen voedselrijk.
2. Hoogveen
Door de groei van het laagveen, kan het veen boven het grondwaterpeil komen, daar is
het vruchtbare grondwater weg en treed er verzuring op. Alleen oligotroof mosveen
dat wordt gevoed door (zuur) en voedselarm regenwater, kan nu nog groeien. Dit mos
kan zich als een spons gedragen en verschrikkelijk opzwellen, totdat het droog wordt.
Laagveen was minder goed brandbaar dan hoogveen, en daarom concentreerde veenwinning
zich eerst op hoogveen.
Dominante plantensoort
1. Rietveen
2. Zeggeveen (soms ook mos)
3. Bosveen
4. Veenmosveen

Plattegrond van de binnenstad van Gouda met tekeningen van de natuurlijke
bedding van de Gouwe.
Bron: Kok, R; ‘Over de natuurlijke loop van de Gouwe in de Goudse binnenstad’.
In: Tidinge van Die Goude (2), april 2003, pag. 53-63.
Pagina 65 van 72

Stadskaart gemaakt aan de hand van oude kadastrale gegevens.
Bron: Abels, P.H.A.M.; Goudriaan, K.; Habumehl, N.D.B.; Kompagnie, J.H.; ‘Duizend
jaar Gouda’, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002.
Pagina 66 van 72

Begrippenlijst
Civieltechnische betreffend de weg- en waterbouwkunde.
Etymologie Taalwetenschap die de herkomst en de geschiedenis van
woorden onderzoekt.
Geomorfologie Wetenschap die zich bezighoudt met de vormen van het
landschap en de verklaring daarvan.
Getijdenwerking Doordat de IJssel een brede mond had kende deze rivier eb en
vloed. Toen de Gouwe lager kwam te liggen stroomde het water
uit de IJssel de Gouwe in.
Hoogveen Indien de grond is afgesloten door plantenresten en er geen
water meer bij kan, treed er verzuring op. Deze omstandigheden
zijn ideaal voor het veenmos,wat dan alles overgroeit, het water
opslurpt en zo hoogveen doet ontstaan. Dit type veen staat ook
bekend als oligotroof veen.
Inklinken Vorm van bodemdaling waar bij het veen uitdroogt en onder
zijn eigen gewicht in elkaar wordt gedrukt.
Laagveen Veen dat ontstaat onder invloed van grondwater. Het
onafgebroken materiaal verdwijnt onder water, waar het door
een gebrek aan zuurstof niet kan wegrotten, en hoopt zich daar
op, waarna het dekken kan vormen. Eu- en mesotroof veen zijn
laagveen.
Motte Primitief soort burcht, ook wel een vlucht burcht. Eigenlijk
gewoon een palissade op een verhoogd stuk land.
Oeverwal De randen van een rivierbedding bestaand uit klei
Oxidatie Het wegrotten van veen, nadat het in aanraking komt met
zuurstof.
Rooilijnen Lijn die de grens aangeeft voor een openbare weg, of de
richtlijn waarnaar gebouwd moet worden.
Stroombeddingen Bedding van een waterstroompje; plek waar het water in
stroomt.
Stroomgeul Letterlijk de geul in de grond waar het water door stroomt
Veen Grondsoort die is opgebouwd uit verteerde plantenresten en
veel water kan opnemen. Te onderscheiden in hoog- en
laagveen.
Veenrivier Een in een laagveengebied ontstaan en vaak traag stromend
riviertje.
Verkaveling Het ruimtelijk structureren van grond en grondgebruik.
Pagina 67 van 72

Verslag van een veenboring
in het Goudse Hout
5 november 2011
Door:
Erik Kroon
Jasper Schakel
Erik-Jan Dros
Pagina 68 van 72

Pagina 69 van 72
Inhoudsopgave
Doel van het onderzoek…………………………………………………... 70
Inleiding…………………………………………………………………... 70
Het boren………………………………………………………………….. 70
De boorplek………………………………………………………... 70
Resultaten………………………………………………………….. 71
Jasper en Erik met de grondboor
Bron: eigen archief

Pagina 70 van 72
Doel van het onderzoek
Het doel van het veenboren en de proeven die daarbij horen, is om nader inzicht te verkrijgen
in de veensoorten rond Gouda en de invloed die deze veensoorten hebben en hadden op hun
omgeving.
Inleiding
De bodem in dit gebied zit redelijk simpel in elkaar. Het
gebied rond Gouda bestaat, zoals een groot deel van de rest
van West-Nederland, uit veengrond. Deze grond is op de
volgende manier ontstaan: Na de laatste grote ijstijden
zetten de grote rivieren gigantische hoeveelheden zand en
klei af in hun delta in de lage landen. Door deze afzetting
kwamen er op redelijk veel plaatsen redelijk ondiepe en
kalme wateren, waar kleine waterplanten, zoals kroos en
algen gingen groeien. Als deze afstierven zakten ze naar de
grond. Ze verteerden echter niet door een gebrek aan
zuurstof, maar de dode planten stapelden zich als het ware
op. Zo kwam het dode materiaal langzaamaan omhoog tot
het uiteindelijk boven water uitstak. Rond deze eilanden
van dode planten gingen al snel grotere waterplanten (zoals
de waterlelie) en planten die aan de aan de kant groeien
(zoals riet) groeien. Ook deze stierven na verloop van tijd
af, en ook deze vielen weer in water. Intussen won het land
door al dat dode materiaal steeds meer terrein op het water
en kwamen er steeds meer grotere planten. Aan de
waterkanten stonden al snel grote veenbossen van elzen,
berken en wilgen die erg veel water nodig hebben. Ook
deze gingen dood en hoopten zich onder water op. Intussen
ontstonden grote veenheuvels die, alhoewel ze zich
helemaal vol hadden geslurpt met water, redelijk droog
waren vergeleken met de lage veeneilandjes. Hoe hoger de
veenlagen kwamen, hoe minder voedingsstoffen ze hadden
en uiteindelijk groeiden er alleen nog grassen uit de
zeggengrasfamilie. Ook deze grassen stierven na verloop
van tijd af, waardoor het veen alleen nog maar hoger kwam
te liggen en er dus steeds minder voedingstoffen voor
handen waren. Op deze veenbergen waren dan ook
voornamelijk veenmossen te vinden, die met weinig
toekonden. Bij het veenboren kan je al deze lagen naar
boven halen, waardoor je precies de hele veengeschiedenis
van het gebied kunt achterhalen, door het determineren van
de stukken veen.
Het boren
De boorplek
Op vrijdagmiddag 5 november 2010 zijn wij, samen met
mevr. de Prieëlle en dhr. Lokhorst op zoek gegaan naar een
goede boorplek. Na eerst nog wat mooie bordesfoto’s te
hebben gemaakt en verschillende tips van alle kanten te
hebben ontvangen, gingen we op weg. Al snel kwamen we
Typische Hollandsveenlandschap
Bron: eigen archief
De oude weg bovenop de verstoorde
grond
Bron: eigen archief

aan in het Goudse Hout, wat volgens tips de
perfecte plek was om een veenboring te verrichten.
Daar aangekomen bleek dat nog niet zo makkelijk.
Bij de eerste twee pogingen stuitten we op hevig
verstoorde grond en i.p.v. veen boorde we
voornamelijk dakpannen op. Gelukkig zagen we al
snel in dat we waarschijnlijk op een oude weg aan
het boren waren en nadat we ons weer ver weg van
die weg hadden genesteld begonnen we
optimistisch aan onze derde boring. Deze bleek
gelukkig wel succesvol (hoewel we midden tussen
de brandnetels stonden waaraan we ons redelijk
wat keren hebben geprikt (Erik-Jan in ieder geval)).
Pagina 71 van 72
Resultaten
Bij de eerste twee boringen (tot ongeveer 2m) vonden we voornamelijk klei en organische
modder. Die klei is hier waarschijnlijk terecht gekomen door overstromingen van de riviertjes
rond het gebied of is hier gewoonweg gedumpt door een boer. Het organisch materiaal is van
de dode planten van een paar eeuwen, dat door het wegpompen van het water van het veen
wel vrij goed vergaan is.
Vanaf de 2m kregen we onze eerste echte veenlaag: het mosveen. Deze veensoort (net zoals
alle andere veensoorten) heet niet zo omdat het alleen maar uit mosresten bestaat, maar omdat
mos de meest voorkomende plantensoort was in dit veen.
Bij ongeveer 3m veranderde de samenstelling van het veen geleidelijk. Er kwam steeds meer
lange dunne vezels in het veen, die duiden op een gras soort: zeggeveen dus. Ook konden we
wat stukjes hout (waarschijnlijk van een els of berk)
en resten riet ontdekken.
Bij 4,5m diep veranderde het veen opnieuw. De
hoeveelheid riet steeg enorm en tot 5m diep bestond
het veen uit ongeveer 50% zeggeveen en 50%
rietveen.
Een meter dieper, op 5,5 meter diep, verdween het
zeggeveen geleidelijk en waren er grote stukken
hout te vinden in het veen. Uit onderzoek moet
blijken van welke boom dit hout afkomstig is.
Bij de laatste boring, die tot 6m diep kwam, vonden
we op het eind weer een klei laag. Deze is of een
deel van de Calais-afzetting of van een grotere
Het derde boorgat
Bron: eigen archief
Grondboor met Zegge- en Rietveen
Bron: eigen archief
De lagen van de eerste twee meter
Bron: eigen archief
(veen)rivier uit de buurt, dat moet onderzoek naar het kleigehalte uitwijzen.

Eindverantwoording
Illustratie: Erik-Jan Dros
Titelillustratie: Hester de Prieëlle
Achtergrondinformatie: Evan Lockhorst
Boringen: Jasper Schakel en Erik Kroon
De aftocht
Bron: eigen archief
Pagina 72 van 72