Untitled - Holland Historisch Tijdschrift

Holland, regionaal-historisch tijdschrift
Holland is een tweemaandelijkse uitgave van de Historische Vereniging Holland, die voorts de reeks Hollandse
Studiën uitgeeft. Holland wordt kosteloos aan de leden toegezonden. Voor de Hollandse Studiën gelden
speciale ledenprijzen/ledenkortingen.
Redactie
G.M.E. Dorren, K. Goudriaan, I. Heidebrink, M. Keblusek, E. Kreuwels, J. Steenhuis, G. Verhoeven, E.L.
Wouthuysen.
Vaste medewerkers
R.M. van Heeringen enJ.-K.A. Hagers (archeologie).
Kopij voor Holland en Hollandse. Studiën te zenden aan de redactiesecretaris van Holland, mevr.drs. M.
Keblusek, Bellamystraat 121', 1053 BJ Amsterdam, telefoon 020-6831484.
De kopij moet worden ingediend conform de richtlijnen van de redactie. Deze zijn verkrijgbaar bij de
redactiesecretaris.
Publicaties ter bespreking of aankondiging in Holland gaarne zenden aan de boekenredacteur: dr. G.
Verhoeven, p/a Gemeentelijke archiefdienst Delft, Oude Delft 169, 2611 HB Delft, tel. 015-2602340.
Historische Vereniging Holland
De Historische Vereniging Holland stelt zich ten doel de belangstelling voor en de beoefening van de
geschiedenis van Noord- en Zuid-Holland in het bijzonder in haar regionale en lokale aspecten te bevorderen.
Secretariaat: mevr. drs. GJ.A.M. Bolten, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18, 2012
CH Haarlem.
Ledenadministratie: M.G Rotteveel, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18, 2012 CH
Haarlem, telefoon 023-5319525.
Contributie: ƒ50,- per jaar voor gewone leden (personen) en buitengewone leden (instellingen), na
ontvangst van een acceptgirokaart te storten op postgirorekening nr. 339121 ten name van de Historische
Vereniging Holland te Haarlem. Zij die in de loop van een kalenderjaar lid worden, ontvangen kosteloos
de in dat jaar reeds verschenen nummers van Holland.
Losse nummers: ƒ7,50, dubbele nummers ƒ15,-, vermeerderd met ƒ3,- administratiekosten voor een
enkel nummer, ƒ5,50 voor meerdere nummers of voor een dubbel nummer. Losse nummers kunnen
worden besteld door overmaking van het verschuldigde bedrag op postgirorekening nr. 3593767 ten
name van de penningmeester van de Historische Vereniging Holland, afd. verkoop publicaties te Haarlem,
onder vermelding van het gewenste.
Hollandse Studiën: delen in de serie Hollandse Studiën en het Apparaat voor de geschiedenis van Holland
kunnen op dezelfde wijze worden besteld als losse nummers van Holland. Gegevens over de publicaties
van de Vereniging zijn regelmatig te vinden in de rubriek 'Verkrijgbaar via Holland' achterin het tijdschrift.
ISSN 0166-2511
© 1997 Historische Vereniging Holland. Niets uit deze uitgave mag, op welke wijze dan ook, worden vermenigvuldigd
en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie.

M.J. van Gent
Vijftien mannen achter Jacoba van Beieren
Jacobavan Beieren is één van de bekendste vrouwen uit de vaderlandse geschiedenis. In 1417
werd zij gravin van Henegouwen, Holland en Zeeland als opvolger van haar vader Willem VI.
In de volgende jaren raakte zij echter al haar gebieden kwijt aan haar echtgenoot Jan IV van
Brabant en haar oom Jan van Beieren. In 1433 moest zij tenslotte al haar rechten op de gra­
felijke titels afstaan aan haar neef Philips van Bourgondië. Deze tragische ontwikkeling heeft
zowel bij tijdgenoten als bij latere generaties indruk gemaakt. Er zijn tal van serieuze studies
en geromantiseerde verhalen over Jacoba gepubliceerd, maar over haar aanhangers is veel
minder bekend. Zij worden in de historiografie zelden als individuen opgevoerd; veelal wor­
den zij collectief de 'Hoeken' genoemd. Deze benaming wordt gebruikt om hen te onder­
scheiden van de 'Kabeljauwen', waarmee alle tegenstanders van Jacoba worden aangeduid.
Daardoor is het onduidelijk wie nu precies de Hoeken waren, waarom zij aldoor de gravin on­
dersteunden en wat er van hen geworden is nadat hun leidster in 1433 alle regeringsmacht
was kwijtgeraakt.
In dit artikel staan vijftien voorname Hoeken centraal. Het gaat in alfabetische volgorde
om: Bartout van Assendelft, Jan de bastaard van Blois, Willem van Brederode, Helmich van
Doornik, Arend van Gent, Jan van Heemstede, Lodewijk de bastaard van Holland, Floris van
Kijfhoek, Dirk van de Merwede, Jan en Lodewijk van Montfoort, Gerrit van Poelgeest, Jan van
Vianen, Jan van Wassenaar en Gerrit van Zijl. Zij hadden gemeen dat zij naaste medewerkers
van Jacoba waren, met name in de jaren 1417-1428, en zullen in het vervolg gemakshalve 'de
groep van vijftien' worden genoemd. 1
Hier zal in grote lijnen hun levensloop en ambtelijke
carrière worden gereconstrueerd teneinde een aantal vragen te kunnen beantwoorden. Waar­
om kozen deze vijftien personen de zijde van Jacoba en bleven zij bij haar ondanks alle te­
genslagen? In hoeverre heeft hun partijkeuze invloed gehad op hun politieke loopbaan en
maatschappelijke positie? En wat is er met deze vijftien Hoeken gebeurd onder de regering
van Philips van Bourgondië? Deze laatste vraag is van belang, omdat in de literatuur 'Hoeks'
vaak gelijkgesteld wordt met 'anti-Bourgondisch'. Daarom zal ook onderzocht worden of de
vijftien volgelingen van Jacoba na 1428 werkelijk activiteiten hebben ontplooid die gericht wa­
ren tegen Philips van Bourgondië en diens Kabeljauwse sympathisanten.
Het zal duidelijk zijn dat in dit artikel geen compleet beeld van de aanhang van Jacoba van
Beieren wordt gegeven. De aandacht ligt bij vijftien voormannen en hun functioneren in het
Voor hel algemene overzicht van Holland en Zeeland in de eerste helft van de 15e eeuw zijn gebruikt: Th. van
Riemsdijk, 'De opdracht van het ruwaardschap van Holland en Zeeland aan Philips van Bourgondië', in: Verhandelingen
der Koninklijke Aiuulemie van Wetenschappen. Afdeeling Letterkunde nieuwe reeks dl. 8-1 (1906) 1-82: idem, Tresorie
en kanselarij van de graven van Holland en Zeeland uit het Henegouwsche en Beyersche huis ('s-Gravenhage 1908); A.G. Jongkees,
'Strijd om de erfenis van Wiuelsbach, 1417-1433', in: Algemene geschiedenis der Nederlanden III (Utrecht/Antwerpen
1951) 226-252; H.P.H. Jansen, Jacoba van Beieren ('s-Gravenhage 1976); J.A.M.Y. Bos-Rops, Graven op mek naar
geld. De inkomsten van de graven van Holland en Zeeland, 1389-1433 (Hilversum 1993); M.J. van Gent, 'Pertijelike sahen',
Hoeken en Kabeljauwen in het Bourgondisch-Oosleniijksc tijdperk ('s-Gravenhage 1994); J.G. Smit, Vorst en onderdaan. Studies
over Holland en Zeeland in de middeleeuwen (Leuven 1995). De noten verwijzen verder vooral naar (on)gedrukte
kronieken en archiefstukken, die in de literatuur tot dusverre niet of nauwelijks werden gebruikt: de archieven van
de Rekenkamer van Rijsel in de Archives départementales in Lille (afgekort als ADN B), de Graven van Holland en
de Grafelijkheidsrekenkamer in het Algemeen Rijksarchief in Den Haag (ARA AGH en GRRek.).
127

Vijftien mannen achter Jacoba van Beieren
landsbestuur. Tal van aspecten zullen niet of nauwelijks behandeld worden, zoals het goede­
renbezit van de vijftien, hun onderlinge contacten en hun connecties met de echelons onder
de top. Deze beperkingen waren noodzakelijk gezien de grote hoeveelheid archivalia die voor
zo'n uitgebreid onderzoek geraadpleegd zouden moeten worden. Daardoor geeft dit over­
zicht van de vijftien Hoeken slechts een terreinverkenning van de woelige politieke geschie­
denis van de eerste decennia van de 15e eeuw.
De regering van Willem VI
Tijdens de regering van Willem VI (1404-1417) waren diverse leden van de 'groep van vijftien'
al volop betrokken in het bestuur van Holland en Zeeland. Jan van Heemstede, Jan de bas­
taard van Blois, Jan van Montfoort, Bartout van Assendelft, Gerrit van Zijl, Arend van Gent en
Helmich van Doornik waren lid van de grafelijke raad. 2
Verder hadden Willem van Bredero-
de en Jan van Wassenaar verwanten in de raad, de eerste zijn broer Walraven van Brederode
en de tweede zijn vader Philips van Wassenaar. 3
Binnen de 'groep van vijftien' bestonden tal van familiebanden. Lodewijk de bastaard van
Holland was een natuurlijke zoon van Willem VI en dus een halfbroer van Jacoba van Bei­
eren. 4
Jan en Lodewijk van Montfoort waren broers. 5
Floris van Kijfhoek en Gerrit van Poel­
geest waren gehuwd met dochters van Helmich van Doornik. 6
Willem van Brederode was via
zijn broer Walraven verwant met Jan van Vianen; hij was zelf getrouwd met een dochter van
de familie Van der Lek, net als Arend van Gent. 7
Jan de bastaard van Blois was de echtgenoot
van Maria van Heemstede en dus verwant met Jan van Heemstede. 8
Helaas is niet bekend
wanneer deze huwelijken werden gesloten. Dit maakt het onmogelijk om te bepalen of de hu­
welijksbanden een 'bindmiddel' vormden in de Hoekse partij en of zij een rol hebben ge­
speeld bij het maken van politieke keuzen. 9
Alle bovengenoemde personen behoorden tot de Hoeken. Deze benaming werd in de
2 Voor de raadsheren van Willem VI: F. van Mieris (ed.), Groot charterboek der graven van Holland IV (Leiden 1756) 330,
vermeld in W. Prevenier enJ.G. Smit (red.), Bronnen voor de geschiedenis der dagvaarten van de Staten en steden van Holland
vóór 1544 I: 1276-1433, tweede stuk: Teksten. RGP Grote Serie 202 ('s-Gravenhage 1991) 477. Vergelijk de opgaven
in Van Riemsdijk, Tresone en kanselarij, 209 en in Bos-Rops, Graven op zoek naar geld, 313-315.
3 Van Brederode: Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek (hierna NNBW) X (Leiden 1937) 143-144 en A.W.E. Dek,
'Genealogie der heren van Brederode', Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie 13 (1959) 105-146, aldaar 113.
Van Wassenaar: NNBW Tl, 1528 en D. Schwennicke (red.), Europaische Stammtafeln. Stammtafeln zur Geschichle der europdischen
Staaten Neue Folge VIII (Marburg 1980) tafel 40.
4 A.W.E. Dek, Genealogie dei graven van Holland (Zaltbommel 1969, 4e herz. dr.) 66-67.
5 M.P. van der Linden, De burggraven van Montfoort in de geschiedenis van het Sticht Utrecht en het graafschap Holland (±
1260-1490) (Assen 1957) 91-106; Schwennicke, Stammtafeln VI (Marburg 1978) tafel 56; ARA AGH inv.nr 111 en
114.
6 Van Kijfhoek: ARA AGH inv.nr. 713, f. 26 en AGH inv.nr. 714, f. 16v. Van Poelgeest: NNBWVU, 993-994 en AJ. Vis,
'Gerrit van Poelgeest', Leiils jaarboekje 12 (1950) 65-86, aldaar 66 en 86.
7 Van Brederode: Dek, 'Genealogie der heren van Brederode', 11.3 en Schwennicke, Stammtafeln VI, tafel 42 en VIII,
tafel 43. Van Gent: ARA AGH inv.nr. 716, f. 52v en I..F. van Gent, Heer Arend van Gent. Ken middeleeuwsch ridder in het
kader van zijn tijd ('s-Gravenhage 1941) 14.
8 P.C. Bloys van Treslong Prins, 'Levensbeschrijving van Jan van Bloys van Treslong (1360-1435)', Algemeen Nederlandsch
familieblad 14 (1901) 177-178.
9 De betekenis van familiebanden in de strijd tussen Hoeken en Kabeljauwen is door het ontbreken van goede genealogische
overzichten van adellijke Hollandse families nog nauwelijks bekend. Vergelijk H.M. Brokken, Het ontslaan
van de Hoekse en Kabeljauwse twisten (Zutphen 1982) 205-278 en J.W. Marsilje (red.), Bloedwraak, partijstrijd en pacificatie
in laat-nüildeleeuws Hol/and Cahiers sociale geschiedenis VII (1990).
128

Vijftien mannen achter Jacoba van Beieren
volksmond gebruikt om de vertrouwelingen van Willem VI aan te duiden. Daardoor konden
zij onderscheiden worden van de Kabeljauwen, oftewel de edelen en stedelijke notabelen die
niet zozeer in de gunst van de graaf stonden. Deze discrepantie werd vooral veroorzaakt door
het optreden van Jan van Arkel. Hij was de voorman van de Kabeljauwen geweest, totdat hij in
1402 in ongenade viel en het Hollandse hof moest verlaten. Nadien kwam hij enige malen in
openlijke oorlog met de grafelijkheid, reden voor Willem VI om meer op de Hoeken te ver­
trouwen dan op de Kabeljauwen.
In 1412 wist Willem VI alle Arkelse landen in bezit te nemen, gelegen in het gebied tussen
de Lek en de Merwede, waaronder de belangrijke stad Gorinchem. 10
Hij liet enige tijd later
Jan van Arkel arresteren, omdat er geruchten waren dat deze tezamen met zijn enige zoon
Willem zijn familiegoed wilde heroveren. De heer van Arkel bekende dat hij zich had verbon­
den met de gebroeders Jan en Willem van Egmond om de graaf te overvallen en te vermoor­
den. De heren van Egmond behoorden eveneens tot de Kabeljauwen; Jan van Egmond was
daarenboven de schoonzoon van Jan van Arkel en bezat de heerlijkheid IJsselstein, die niet
ver van Arkel aflag. 11
Als gevolg van deze bekentenis raakte Willem VI ook in conflict met Jan
en Willem van Egmond: hij dwong hen Holland en Zeeland te verlaten in afwachting van de
uitkomst van een onderzoek naar hun betrokkenheid in het complot met Jan van Arkel. Han­
gende dit onderzoek zouden zij een 'wachtgeld' ontvangen van de steden van Holland en
Zeeland, want hun heerlijkheden kwamen in handen van de grafelijkheid. 12
De graaf beloof­
de de heren van Egmond dat zijn erfgenamen zich zouden houden aan deze regeling, maar
dit was een loze belofte. Gravin Margaretha van Bourgondië, Jacoba van Beieren en haar echt­
genootjan van Touraine zwoeren namelijk in mei 1416 dat zij Jan van Arkel, Willem van Ar­
kel, Jan en Willem van Egmond nimmermeer in hun bestuur en hun landen zouden toelaten
en hun bezittingen bij het grafelijk domein zouden voegen. 13
Of Willem VI van deze afspraak
wist, is niet bekend.
In augustus 1416 riep Willem VI tal van edelen en vertegenwoordigers van de Hollandse en
Zeeuwse steden bijeen in Den Haag. Hij liet hen zweren dat zij Jacoba van Beieren na zijn dood
als hun landsvrouwe zouden aannemen. Deze maatregel werd om meerdere redenen genomen.
De graaf was bang dat dejonge en onervaren Jan van Touraine en Jacoba problemen zouden krij­
gen met de heren van Arkel en Egmond als zij hem zouden opvolgen. Bovendien wasjan van Tou­
raine dauphin (troonopvolger) van Frankrijk geworden, nadat zijn oudere broer Lodewijk was ge­
storven. Het viel te verwachten dat Jan en Jacoba voornamelijk in Frankrijk zouden resideren,
zodat het nodig was om hun machtsbasis in Holland en Zeeland te verstevigen en te verzekeren.
Uit de tabel op pagina 132 blijkt dat negen personen van de 'groep van vijftien' de eed van
trouw aan Jacoba hebben gezworen. Arend van Gent, Floris van Kijfhoek, Lodewijk de bas­
taard van Holland, Lodewijk van Montfoort, Jan van Vianen en Jan van Wassenaar waren af­
wezig op de vergadering in Den Haag. Het is niet bekend of zij de eed in kwestie naderhand
alsnog hebben gezworen. 14
10 Een uitvoerig overzicht van de controverse tussen Willem VI en de heren van Arkel geeft M.J. Waale, De Arkelse oorlog
1401-1412. Een politieke, krijgslui uilige en economische analyse (Hilversum 1990) 109-147.
11 Voor dit complot: H. Bruch (ed.), Johannes de Beke. Cronihen van den Stichte van Utrecht ende van Hóllant RGP Grote Se­
rie 180 ('s-Gravenhage 1982) 296-298, 300-301 en 303-305 (verder aangeduid als Continuatie De Beke), alsmede ARA
AGH inv.nr. 297.
12 Van Mieris, Charterboek YV, 379-382 en 389-390; Bronnen voor de. geschiedenis der dagvaarten, 482-484.
13 Van Mieris, Charterboek IV, 386.
14 Van Mieris, Charterboek TV, 383-386; Bronnen voor de geschiedenis der dagvaarten, 484-488.
129

Vijftien mannen achter Jacoba van Beieren
De opvolgingsstrijd barst los
Keizer Sigismund van het Duitse Rijk was formeel leenheer van Henegouwen, Holland en
Zeeland. Toen hij hoorde dat Jan van Touraine troonopvolger was geworden, raakte hij danig
verontrust, want dit betekende dat de drie graafschappen in de toekomst zouden worden ver­
enigd met het Franse kroondomein. Daarom begon hij heimelijk besprekingen met Jan van
Beieren, de broer van Willem VI, aan wie hij vroeg of deze beleend wilde worden met Hene­
gouwen, Holland en Zeeland als Willem eenmaal overleden zou zijn.
De politieke situatie veranderde op slag door het overlijden van Jan van Touraine op 4 april
1417, waardoor Jacoba van Beieren weduwe werd. Willem VI raadde zijn erfdochter aan te
hertrouwen met hertog Jan IV van Brabant, op dat tijdstip veertien jaar oud. Hij kon haar niet
veel steun meer geven, want op 31 mei blies ook hij zijn laatste adem uit. In juli werd Jacoba
door de meeste Hollanders en Zeeuwen als hun gravin gehuldigd. Er braken echter op tal van
plaatsen onlusten uit, met name in en rond Arkel. Jan en Willem van Egmond wisten IJssel-
stein te veroveren, maar werden al gauw verjaagd.
De verloving van Jan IV en Jacoba werd op 1 augustus 1417 afgekondigd. 15
Er was echter
een complicatie: zij waren neef en nicht, zodat de paus dispensatie moest verstrekken voor
hun verbintenis. Jan van Beieren zat in afwachting van de reactie van de paus niet stil. In sep­
tember sloot hij een geheime overeenkomst met Sigismund: hij zou diens nicht Elisabeth van
Görlitz trouwen, waarna de keizer hem zou belenen met Henegouwen, Holland en Zeeland.
Jan wierp zich nu op als voogd van Jacoba en verzekerde zich van de steun van Dordrecht, de
belangrijkste stad van Holland. Tevens trachtte hij oude tegenstanders van Willem VI achter
zich te krijgen, zoals Willem van Arkel, Jan en Willem van Egmond en andere Kabeljauwen.
Dezen veroverden in november Gorinchem, maar werden op 1 december 1417 alweer ver­
dreven, waarbij de Hoek Walraven van Brederode en de Kabeljauw Willem van Arkel sneuvel­
den. 16
Intussen werd Jan van Arkel nog altijd gevangengehouden door Jacoba en haar Hoek­
se medestanders. 17
In maart 1418 werd het huwelijk van Jan IV en Jacoba formeel gesloten, al was er toen nog
steeds onduidelijkheid over de pauselijke dispensatie. Niettemin werden zij als graaf en gravin
ingehuldigd in Henegouwen, Holland en Zeeland. Tot hun raadsheren behoorden elf van de
vijftien Hoeken die in dit artikel centraal staan. 18
Jan van Wassenaar, Dirk van de Merwede,
Arend van Gent en Floris van Kijfhoek zijn - voor zover bekend - de enigen van de vijftien die
niet in de raad van Jan IV en Jacoba zaten, maar zij genoten wel hun vertrouwen. Jan van Was­
senaar zou immers in het najaar van 1419 aangesteld worden tot kapitein van een groep ge-
wapenden in Leiden. Deze eenheid werd ingesteld door de plaatselijke facties om de orde in
de stad te bewaren. 19
Dirk van de Merwede was kastelein van Geertruidenberg. Arend van
Gent en Floris van Kijfhoek waren tollenaar van Woudrichem en Schoonhoven; Floris werd in
15 Van Mieris, Charterboek IV, 408-411.
16 Continuatie De Beke, 316: I- Douët-D'Arcy (red.), La chronique d'Enguerran de Monstrelet III (Parijs 1860/New York
1966) 241-242; Bronnen voor de geschiedenis der dagvaarten, 498-499.
17 Jan van Arkel kwam pas in 1425 vrij door toedoen van Philips van Bourgondië en overleed in 1428 zonder mannelijke
erfgenamen achter te laten. ADN B inv.nr. 1935, f. 82v-83; PJ. Meij, 'De laatste Arkels tussen Holland en Gelre',
Holland \\ (1979) 76-81, aldaar 81.
18 Van Mieris, Charterboek IV, 494-496; Bronnen voor de geschiedenis der dagvaarten, 524-525; Bos-Rops, Graven op zoek naar
geld, 315-316.
19 A. Meerkamp van Embden (red.), Stadsrekeningen van Ijdden (1390-1434) Werken uitgegeven door het Historisch Genootschap,
3e serie 32 (Amsterdam 1913) 327.
130

Vijftien mannen achter Jacoba van Beieren
1418 ook benoemd tot kapitein van Rotterdam. 20
Kortom, alle vijftien Hoekse kopstukken wa­
ren vanaf het begin van Jacoba's regering in het landsbestuur betrokken.
Na een mislukte belegering van Dordrecht begon Jan IV vredesbesprekingen met Jan van
Beieren, waarbij hun beider neef Philips van Bourgondië als bemiddelaar optrad. Jacoba voel­
de weinig voor een overeenkomst met haar oom, maar zij kon het overleg niet blokkeren.
Sommige personen van de 'groep van vijftien' trachtten intussen zoveel mogelijk afzijdig te
blijven, omdat zij hun bezittingen in het gebied tussen de Merwede en de Lek buiten het
strijdgewoel wilden houden. Dit gold onder meer voor Willem van Brederode en Arend van
Gent. 21
Zeker tien andere edelen deelden de bezwaren van Jacoba, waaronder Helmich van
Doornik jan en Lodewijk van Montfoort, Jan van Vianen en Gerrit van Zijl. Jan IV en Jan van
Beieren kenden deze tien opposanten ook, want zij beloofden elkaar in januari 1419 dat zij
aan hen geen enkele bestuursfunctie meer zouden geven. 22
Op 13 februari 1419 sloten Jan IV en Jan van Beieren het verdrag van Woudrichem. De be­
langrijkste bepaling van dit verdrag was dat beide vorsten vijf jaar lang gezamenlijk Henegou­
wen, Holland en Zeeland zouden regeren en ook tezamen raadsheren, ambtsdragers en
stadsregeerders benoemden. Het dagelijks bestuur over Holland en Zeeland zou worden uit­
geoefend door de raedt van den hove, bestaande uit vier raadsheren van Jan IV en Jacoba en
vier van Jan van Beieren. Mocht zijn huwelijk met Jacoba kinderloos blijven, dan zou Jan LV de
drie graafschappen aan Jan overdragen zodra Jacoba overleden zou zijn. Als tegenprestatie er­
kende Jan van Beieren de wettigheid van de verbintenis tussen Jan IV en Jacoba. 23
Voor de Hoeken en Kabeljauwen betekende het verdrag van Woudrichem een moment van
keuze. Zij moesten afwegen hoe zij hun politieke carrière en particuliere belangen het beste kon­
den behartigen: moesten zij achter Jacoba van Beieren blijven staan of dienden zij juist toenade­
ring te zoeken tot Jan van Beieren? Jan IV en Jacoba hadden nog altijd geen kinderen en het was
derhalve mogelijk datjan van Beieren te zijner tijd de nieuwe gebieder van Henegouwen, Holland
en Zeeland zou worden. Jan en Willem van Egmond en andere Kabeljauwen kozen onomwonden
partij voor Jan van Beieren, omdat zij wisten dat zij geheel uit de gunst van Jacoba waren. 24
De tabel geeft aan dat het merendeel van de vijftien mannen achter Jacoba van Beieren het
verdrag van Woudrichem niet heeft erkend. Zij wensten klaarblijkelijk trouw te blijven aan de
gravin. 25
Alleen Willem van Brederode, Jan van Heemstede en Bartout van Assendelft hebben
hun zegels gehecht aan de akten, waarin de erfopvolging van Jan van Beieren werd vastge­
legd. De eerstgenoemde nam zelfs zitting in de raedt van den hove, waarin verder Jacob van
Gaasbeek, Jan van Egmond, Hubrecht van Culemborg, Hendrik van Wassenaar, Arend van
Leyenberg, Gerrit van Heemskerk en Klaas Kervink van Reimerswaal zaten. 20
20 Zie hun biografieën in de bijlage.
21 ARA AGH inv.nr. 207, f. 47 en 57; Van Gent, Heer Arend vim Gent, 14.
22 ARA AGH inv.nr. 111. A.P. van Schilfgaarde, Archief der heeren en graven van Culemborg tweede stuk: regestenlijst nr. 1-
1786 (1198-1465) ('s-Gravenhage 1949) regest 669. De akte wordt vermeld in Bronnen voor de geschiedenis der dagvaarten,
541. De andere vijf 'uitgeslotenen' waren Engelbrecht van Nassau, Hendrik van Bergen, Willem van Montfoort,
Hendrik van de Lek en Floris van Haamstede. Overigens was Willem een broer van Jan en Lodewijk van Montfoort.'
-3 Van Mieris, Charterboek TV, 521-525; Bronnen voor de geschiedenis der dagvaarten, 544-545; Continuatie De Beke, 323-324.
24 Voor de relatie tussen Jan van Beieren en de heren van Egmond: Van Mieris, Charterboek TV, 430, 522, 532, 584 en 628.
2o De 'weigeraars' worden genoemd in de 'akten van uilsluiting' van Jan IV en Jan van Beieren, de bezegelaars in Bronnen
voor de geschiedenis der dagvaarten, 546-547. Voor Willem van Brederode en Hendrik van Wassenaar ook Van
Riemsdijk, Tresorie en kanselarij, 249-250.
26 Van Riemsdijk, Tresorie en kanselarij, 249-250; Bronnen voor de geschiedenis der dagvaarten, 555-558 en 561. De personele
bezetting van de raad staat niet geheel vast, zodat niet kan worden bepaald wie namens Jan IV en Jacoba zitting had
en wie namensjan van Beieren. Van Schilfgaarde, Archief der heeren en graven van Culemborg, regest 825 en 838.
131

Vijftien mannen achter Jacoba van Beieren
De 'groep van vijftien' in relatie tot Jacoba van Beieren.
Naam 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Bartout van Assendelft + + - + _ + + + _
Jan bastaard van Blois + + + - +
Willem van Brederode + + — ,+ + + + _ +
Helmich van Doornik + + + _ _ + + + +
Arend van Gent - - - _ _ + + + +
Jan van Heemstede + + - + — + + _ _
Lodewijk bastaard van Holland - + - - - - + _ _
Floris van Kijfhoek - — — — - + + + +
Dirk van de Merwede + - - - _ + + + +
Jan van Montfoort + + + _ + + + + +
Lodewijk van Montfoort - + + - + + + + +
Gerrit van Poelgeest + + - - + + + + +
Jan van Vianen - + + _ _ + + + +
Jan van Wassenaar - - - - + + + _ +
Gerrit van Zijl + + + _ + + + + +
+ = ja - = nee
1) zweert aug. 1416 eed van trouw
2) lid van raad van Jan IV en Jacoba van Beieren
3) uitgesloten van bestuur jan. 1419
4) bezegelt verdrag van Woudrichem feb. 1419
5) lid van Hoeks verbond in 1420
6) uitgesloten van bestuur apr. 1420
7) aanwezig bij Jacoba in 1425-1428
8) ontvangt jaargeld leb. 1429
9) betrokken in landsbestuur na 1428
Polarisatie
In de periode februari 1419 - april 1420 werden de tegenstellingen tussen de Hoeken en Ka­
beljauwen steeds scherper. De verstandhouding binnen de raedt van den hove lijkt van begin af
aan weinig harmonieus te zijn geweest. Op 14 februari 1419 maakte Jan van Beieren namelijk
een nadere afspraak met de raadsheren Jacob van Gaasbeek, Jan van Egmond, Hubrecht van
Culemborg, Arend van Leyenberg en Gerrit van Heemskerk. Zij beloofden elkaar dat zij zich
zouden houden aan de toezeggingen van Jan IV en Jan van Beieren van januari 1419 om be­
paalde vertrouwelingen van Jacoba uit alle bestuursposten te weren. 27
Willem van Brederode heeft niet lang deelgenomen aan het landsbestuur van Holland en
Zeeland onder Jan van Beieren. In de loop van 1419 ontsnapte hij tot tweemaal toe aan een
moordaanslag, beraamd door aanhangers van Jan van Egmond. Dit was voor hem reden om
met Jan van Beieren en de zijnen te breken. Op 16 april 1420 sloot hij een verbond met Jan
van Montfoort en Philips van Wassenaar, alsook met Frederik van Blankenheim, de bisschop
van Utrecht, en de steden Utrecht, Leiden en Amersfoort. Zij zouden zich gezamenlijk te
27 Van Schilfgaarde, Archief der heeren en graven van Culemborg, regest 671; Bronnen voor de geschiedenis der dagvaarten, 549.
1 32

Vijftien mannen achter Jacoba van Beieren
weer stellen tegen Jan van Egmond en Gerrit van Heemskerk en zo nodig ook tegen Jacob van
Gaasbeek, Hubrecht van Culemborg en Floris van Borselen en andere Kabeljauwen. Om com­
plicaties te voorkomen beloofden zij elkaar dat zij alleen gemeenschappelijk vrede zouden
sluiten met hun tegenstanders. In de volgende weken sloten Lodewijk van Montfoort, Jan van
Wassenaar, Gerrit van Zijl en Gerrit van Poelgeest zich eveneens bij dit verbond aan, waarmee
de banden tussen de Hoeken steeds nauwer werden. 28
Deze polarisatie werd mede veroorzaakt door nieuwe besprekingen tussen Jan IV en Jan
van Beieren, die op 21 april 1420 leidden tot het verdrag van Sint Maartensdijk. In dit verdrag
werd bepaald dat Jan van Beieren Holland en Zeeland voor twaalf jaar in pacht zou krijgen,
terwijl Jan IV en Jacoba over Henegouwen zouden blijven regeren. Indien Jan van Beieren
kinderloos overleed, zouden Holland en Zeeland weer toevallen aan Jan IV en Jacoba. Mocht
de pachtsom na twaalf jaar niet zijn afgelost, dan zou Jan van Beieren de twee graafschappen
langer in zijn bezit houden. 29
Ook ditmaal had Philips van Bourgondië bemiddeld tussen de
echtgenoot en de oom van Jacoba.
Tijdens hun beraad maakten Jan IV en Jan van Beieren ook afspraken, gericht tegen hun
beider opposanten. Op 20 april 1420 verbonden zij zich namelijk met twintig kopstukken van
de Kabeljauwse partij, waaronder Jan en Willem van Egmond. 30
Zij beloofden hun medestan­
ders bescherming te bieden tegen Margaretha van Bourgondië en 43 met name genoemde
personen. De twee vorsten zouden de moeder van Jacoba en de overigen niet in hun raad op­
nemen of hun ambten geven en geen akkoorden met hen afsluiten, tenzij na toestemming
van hun twintig contractanten, oftewel de Kabeljauwen.
Onder de 43 'uitgestotenen' worden dertien personen genoemd van onze groep van Hoek­
se voormannen. Sommigen van hen kwamen al voor in de 'akten van uitsluiting' van Jan IV en
Jan van Beieren van januari 1419 en de Hoekse verbondsakte van 15 april 1420 (zie tabel). De
enigen van de 'groep van vijftien' die niet genoemd worden, zijn Jan de bastaard van Blois en
Lodewijk de bastaard van Holland. Blijkbaar hadden zij zich tot dusverre niet of nauwelijks als
aanhanger van Jacoba gemanifesteerd.
Door het pachtverdrag had Jan van Beieren alleen de macht over Holland en Zeeland ge­
kregen. Hij ondernam nu met de ondersteuning van de Kabeljauwen acties om zijn gezag
overal te vestigen. Zo veroverde hij in augustus 1420 Leiden, dat intussen een verzamelpunt
van de Hoeken was geworden. 31
Jan van Wassenaar, Willem van Brederode, Jan van Heemste­
de en Gerrit van Zijl werden bij de inname van Leiden aangehouden. Zij moesten beloven dat
zij zich zouden verzoenen met alle aanhangers van Jan van Beieren en dat zij geldboeten zou­
den betalen, maar het is onduidelijk of zij dit ooit gedaan hebben.
Dankzij de verovering van Leiden had Jan van Beieren een redelijk solide machtsbasis ge­
kregen. Hij steunde in zijn bestuur - uiteraard - op de Kabeljauwse edelen en notabelen, zo­
dat de toekomst er voor de Hoeken somber uitzag. De leden van onze selectie hebben ver­
moedelijk Holland en Zeeland verlaten, maar over hun doen en laten in de jaren 1420-1425
is verder weinig bekend. Wel staat vast dat Jan van Beieren alle bezittingen en leengoeden van
de uitgeweken Hoeken liet confisqueren als straf voor hun verzet tegen zijn gezag. 32
28 Van Mieris, Charterboek IV, 542-544, met name 543; Bronnen voor de geschiedenis der dagvaarten, 564; F.J.W. van Kan,
Sleutels tot de macht. De ontwikkeling van het Leidse. patriciaat lol 1420 (Hilversum 1988) 164-165.
29 Van Mieris, Charterboek IV, 545-547; Bronnen voor de geschiedenis der dagvaarten, 565-566; Continuatie De Beke, 366.
3(1 ARA AGH inv.nr. 114; Bronnen voor de geschiedenis der dagvaarten, 565.
31 Van Mieris, Charterboek IV, 551-556; Van Kan, Sleutels tot de macht, 166.
32 ARA AGH inv.nr. 127, f. 41-42 en 50, inv.nr. 211,1. 9 en 15, inv.nr. 212. f. 9, 35 en 64v en inv.nr. 1898 (passim).
133

Vijftien mannen achter Jacoba van Beieren
Jacoba's verzet
Voorlopig was de rol van de Hoeken in Holland en Zeeland uitgespeeld. Zij konden slechts
op twee manieren hun macht en bezittingen terugkrijgen: door zich te verzoenen met Jan van
Beieren of door Jacoba te blijven ondersteunen in de hoop dat zij de macht in haar vaderlijke
erflanden zou heroveren. De voormannen van de Hoekse partij wisten dat zij bij Jan van Bei­
eren geheel uit de gunst waren, vandaar dat zij allemaal voor de laatste optie kozen.
In 1421 vertrok Jacoba van Beieren naar Engeland in de hoop daar hulp te vinden om Hol­
land en Zeeland te heroveren. 33
Zij werd vergezeld door Jan van Wassenaar en Gerrit van Poel­
geest; het is niet bekend of andere Hoekse leiders zijn meegegaan op deze tocht. De verdreven
gravin huwde een jaar later met Humphrey van Gloucester, één van de regenten van de min­
derjarige koning Hendrik VI en één van de machtigste edelen van Engeland. Zij beschouwde
haar huwelijk met Jan IV namelijk niet langer geldig, omdat zij te nauw verwant zouden zijn.
Tezamen eisten Jacoba en Humphrey nu de restitutie van alle bezittingen van Willem VI
op. Zij wisten in november 1424 met militaire middelen Henegouwen te veroveren, maar het
lukte niet om brede steun in Holland en Zeeland te verwerven, ook niet na het overlijden van
Jan van Beieren op 6 januari 1425. De Hollanders en Zeeuwen schaarden zich nadien achter
Jan IV, die vervolgens in juli 1425 Holland en Zeeland aan Philips van Bourgondië verpandde.
Inmiddels zat Jacoba opgesloten op het Gravensteen in Gent: zij had zich in juni 1425 aan
Philips moeten overgeven, nadat Humphrey naar Engeland was teruggekeerd.
Even leek het erop alsof de strijd om het bezit van de erfenis van Willem VI gestreden was,
maar dit bleek niet het geval: Jacoba wist uit Gent te ontsnappen en keerde begin september
1425 naar Holland terug. 34
Vanaf dat moment laaide de strijd in Holland en Zeeland weer in
volle hevigheid op. Jacoba en haar Hoeken beheersten Gouda, Schoonhoven en Oudewater
en het omringende gebied, terwijl Philips en zijn Kabeljauwen de rest van de beide graaf­
schappen onder hun gezag hadden.
Alle leden van de 'groep van vijftien' hebben zich bij Jacoba aangesloten. 35
Sommigen van
hen kregen belangrijke functies in het 'bestuursapparaat' van de gravin. Zo werd Jan van
Montfoort de principal gouverneur en Willem van Brederode aanvoerder van haar leger en met
name de oorlogsvloot. 36
Jan van Vianen beheerde als tresorier alle geldmiddelen en Helmich
van Doornik functioneerde als secretaris. 37
Jan de bastaard van Blois en Floris van Kijfhoek
werden respectievelijk schout en kastelein van Gouda en kastelein van Schoonhoven. 38
Lode­
wijk van Montfoort en Arend van Gent werden regelmatig ingezet als afgezanten naar Enge-
33 Van Mieris, Charterboek IV, 589; L. Devillers (red.), CarlulairedescontesdeHainautcW. 4 (Brussel 1889) 293-294;J. Kervyn
de Lettenhove (red.), Oeuvres de Georges Chastelhiin I (Brussel 1863) 212-217. Van Gent, Heer Arend van Gent, 25 zegt dat
ook Dirk van de Merwede en Arend van Gentjacoba naar Engeland vergezelden, maar geeft geen bronopgave.
.34 ADNB inv.nr. 1931, f. 161v-163 en inv.nr. 1933, f. 49-49v; Continuatie De Beke, 379-380. Van Riemsdijk, 'De opdracht
van het ruwaardschap', 46 en Tresorie en kanselarij, 303 geven 31 aug. als dag voor Jacoba's vlucht uit Gent, volgens R.
Vaughan, Philip the Good. The apogee of Burgundy (Londen 1970) 40 2 sept. en La chronique d'Enguerran de Monstrelel IV,
248 stelt ettvirtnt begin september.
35 Hun aanwezigheid bij Jacoba is vast te stellen met behulp van een oorkonde van 14 maart 1427, vermeld in Bronnen
voor tic geschiedenis der dagvaarten, 088. Alleen Willem van Brederode en Gerrit van Poelgeest worden om onbekende
redenen niet in deze akte genoemd.
36 La chronique d'Enguerran de Monstrelel IV, 248 (citaat); Dek, 'Genealogie der heren van Brederode', 113; ARA GRRek.
inv.nr. 126, f. 42v.
37 Zie bijlage en Bronnen voor de geschiedenis der dagvaarten (register), S.V.
38 Van Blois: ARA AGH inv.nr. 1776, f. 1 en Van Mieris, Charterboek IV, 783. Van Kijfhoek: ARA GRRek. inv.nr. 133, f. 48v.
39 F. Löher, Bedrage zur Geschiehle tier Jakobaa vort lïayem (München 1865) 220, 228 en 235.
13 1

Vijftien mannen achter Jacoba van Beieren
land. 39
Verder heeft Jacoba in 1426Jan van Wassenaar, Dirk van de Merwede, Arend van Gent
en Gerrit van Poelgeest tot ridder geslagen als beloning voor hun militaire prestaties in haar
dienst.
Aanvankeli jk behaalde Jacoba wel enige successen in haar strijd tegen Philips, maar gaan­
deweg versomberden haar vooruitzichten. In januari 1426 zond Humphrey van Gloucester
haar hulptroepen, maar die werden door het Bourgondisch-Hollands leger bij Brouwersha­
ven onderschept en verslagen. 40
Na deze nederlaag kwam er geen hulp meer uit Engeland,
alle smeekbeden van Jacoba ten spijt. 41
In het voorjaar van 1426 deed Willem van Brederode
een vergeefse poging om Haarlem in te nemen. Toen op 17 april 1427 Jan IV overleed, riep
Jacoba alle inwoners van Henegouwen, Holland en Zeeland op haar alsnog als gravin te hul­
digen. 42
De meerderheid van hen verkoos echter Philips te aanvaarden als plaatsvervanger
(ruwaard) van Jacoba. Op 8 september werd haar vloot in de buurt van Wieringen verslagen,
waarbij bevelhebber Willem van Brederode werd gevangengenomen. 43
In oktober-november
ondernam Philips een veldtocht in het Sticht, waarna tal van aanhangers van Jacoba in het bis­
dom overliepen naar het Bourgondische kamp. Verder mislukte op 23 januari 1428 een aan­
val van de Hoeken en de Utrechters op het Kabeljauwse steunpunt Culemborg. 44
Twee weken eerder, op 9 januari 1428, had de pauselijke rechtbank eindelijk uitspraak ge­
daan inzake de rechtsgeldigheid van het huwelijk tussen Jan IV en Jacoba. Zij verklaarde dat
deze verbintenis wettig was geweest en dat derhalve het huwelijk van Jacoba en Humphrey van
Gloucester onwettig was. 45
Dit vonnis legitimeerde de overdracht van Holland en Zeeland
door Jan IV aan Jan van Beieren en nadien aan Philips van Bourgondië. Jacoba ging wel in be­
roep bij de pauselijke rechtbank, maar Humphrey liet haar zitten en trouwde met Eleonora
Cobham, één van haar vroegere hofdames. Daarna besloot de gravin (wederom) vredesbe­
sprekingen met Philips te beginnen, waarbij de gebroeders Jan en Lodewijk van Montfoort als
haar afgezanten functioneerden. 46
Op 3 juli 1428 sloten Jacoba en Philips vrede door middel van de 'Zoen van Delft'. De her­
tog erkende zijn tegenstandster als de wettige landsvrouwe van Henegouwen, Holland en Zee­
land, maar zij moest hem als mede-regeerder en erfgenaam aanvaarden. Tevens moest zij af­
zien van haar appèl bij de pauselijke rechtbank tegen de uitspraak van 9 januari 1428. Jacoba
mocht enkel hertrouwen met toestemming van Philips, haar moeder Margaretha van Bour­
gondië en de vertegenwoordigers van de ridderschap en de steden van genoemde gewesten.
Mocht Philips zonder wettige erfgenaam sterven, dan zou Jacoba Henegouwen, Holland en
Zeeland terugkrijgen. Deze regeling was nodig, omdat Philips op dat moment weduwnaar was
en geen kinderen had. 47
Voortaan zouden het bestuur en de grafelijke rechtspraak uitgeoefend worden door een
40 Continuatie De Beke, 385-387; La chronique d'Enguerran de Monstrelet IV, 252-254; I.öher, Beitrage zur Geschiehle der Jakobaa,
94-95 en 99-103; Vaughan, Philip the Good, 42-44.
41 Voor de verhouding tussen Jacoba en de regentschapsraad in Engeland: Löher, Beitrage zur Geschichte der Jakobaa, 220-
223 en 225-243 (passim); Devillers, Cartulaire IV, 579-581, 590-593, 598-601, 614, 622-625 en 635-639.
42 Devillers, Cartulaire IV, 593 en 596-597 (Henegouwen); ARA AGH inv.nr. 81, vermeld in Bronnen voor de geschiedenis
dei'dagvaarten, 689 (Holland en Zeeland).
43 ARA GRRek. inv.nr. 127, f. 1 19-119v; Dek, 'Genealogie der heren van Brederode', 113.
44 Van Schilfgaarde, Archief der heeren en graven van Culemborg, regest 865. Dirk van de Merwede was één van de aanvoerders
van het leger.
45 Van Mieris, Charterboek IV, 910.
46 Bronnen voor de geschiedenis der dagvaarten, 707, 709 en 710.
47 Van Mieris, Charterboek TV, 917-922; La chronique d'Enguerran de Monstrelet TV, 292-293; Dek, Genealogie der graven, 91.
i :',;>

Vijftien mannen achter Jacoba van Beieren
raad van negen personen, de Negenen. 48
Jacoba zou drie leden mogen aanwijzen en Philips
de resterende zes, waarvan er drie niet uit Holland en Zeeland afkomstig zouden zijn. Jan van
Montfoort, Jan van Vianen en Gerrit van Zijl kregen namens Jacoba zitting in de Negenen.
Hun collega's waren de Kabeljauwse edelen Hendrik van Borselen, Willem van Egmond en
Boudijn van Zwieten en de 'buitenlanders' Jacob van Gaasbeek, Roeland van Uutkerke en
Colart van Commene. 49
In de Zoen van Delft werd eveneens vastgelegd dat ballingen hun goederen zoveel mogelijk
zouden terugkrijgen. Dit is wat Gerrit van Zijl, Bartout van Assendelft en Lodewijk de bastaard
van Holland betreft inderdaad gebeurd. 30
Om nieuwe botsingen tussen partijgangers te voorkomen,
werd het gebruik van de benamingen Hoeken en Kabeljauwen verboden, evenals het
oprakelen van oude geschilpunten. Overtreders van dit gebod werd een afschrikwekkend
zware straf toegezegd. 31
Abdicatie
Reeds op 15 februari 1429 stelden Jacoba en Philips een nieuwe regeringsvorm in voor Holland
en Zeeland, omdat het bestuur van de Negenen klaarblijkelijk niet voldeed. De Vlaamse edelman
Roeland van Uutkerke werd benoemd tot gouverneur en Boudijn van Zwieten tot tresorier, de
hoogste financiële functie in den lande. Zij zouden regeren en rechtspreken tezamen met vijftien
raadsheren. Acht van de vijftien raden behoorden tot de groep van Hoeken, wier loopbaan in dit
artikel wordt gevolgd. 32
Deze regeling hield niet lang stand, want op 25 oktober 1430 werd het be­
stuur van Holland en Zeeland voor acht jaar verpacht aan de Kabeljauwse edelen Frank, Philips
en Floris van Borselen in ruil voor een geldlening aan de grafelijkheid.
Op 15 februari 1429 wees Jacoba aan twaalf personen jaargelden toe uit erkentelijkheid
voor hun trouwe diensten. 33
Deze toewijzing maakt duidelijk wie zij op dat moment als haar
naaste getrouwen beschouwde. Het ging onder meer om Jan van Montfoort (300 Bourgondi­
sche schilden), Lodewijk van Montfoort (200), Gerrit van Zijl (200), Jan van Vianen "(200),
Helmich van Doornik (200), Dirk van de Merwede (100), Arend van Gent (100), Floris van
Kijfhoek (100), Gerrit van Poelgeest (100) en Bartout van Assendelft (100), ofwel tien leden
van de 'groep van vijftien'. 34
Zij zouden nadien steeds als raadsheren van Jacoba blijven func­
tioneren en ontvingen ook (weer) enige leengoederen. 33
48 ARA AGH inv.nr. 896, f. 1-2; Van Mieris, Charterboek TV, 932-933; Van Riemsdijk, Tresorie en kanselarij 331-333 en 448-
449.
49 A.S. de Blécourten E.M. Meijers (ed.), Memorialen van hel Hof (dn, Raad) van Holland, Zeelanden West-Friesland van den
secretaris Jan Rosadln. I-III (Haarlem 1929), xxxvi e.v.; R.W.G. Lombarts, P.C.M. Schölvinck e.a. (ed.), Memorialen van
hel Hof (den Raad) van Holland, Zeeland en West-Friesland van den secretaris Jan Rosa dln. IV-XIII (Leiden 1982-1988)
50 Van Zijl en Van Assendelft: ARA GRRek. inv.nr. 130, f. 67 en 69v. Van Holland: Lombarts, Memorialen IV-VI, 288
51 Van Mieris, Charterboek TV, 921 (artikel 26).
52 Van Riemsdijk, 'Tresorie en kanselarij, 336.
53 Van Riemsdijk, Tresorie en kanselarij, 368; ARA GRRek. inv.nr. 132, gedrukt als 'Rekeninge der testamentoren van wijlen
der edelre vorstinnen, vrouwe Jacoba van Beyeren', in: Codex Diplomaticus Neerlandicus II-l (1852) 231-240.
54 De overige twee begunstigden waren Jan van Neck en Willem van Naaldwijk, met respectievelijk 200 en 100 Bourgondische
schilden. De eerste was prior van de Jacobijnen te Haarlem en biechtvader van de vorstin; de andere was
indertijd door Jan van Beieren verbannen en had in 1428 mogen terugkeren krachtens de Zoen van Delft: Devillers,
Cartulaire V (Brussel 1892) 113 en 154; Van Riemsdijk, Tresorie en kanselarij, 357 (noot 4); ARA AGH inv.nr. 215, f!
140 en GRRek. inv.nr. 130, f. 80v, alsook 'Rekeninge testamentoren', 234 en 238.
55 Raadsheren: Devillers, Cartulaire V, 111-113, 143-147 en 151-156. Beleningen: ARA AGH inv.nr. 712, f. 70, 79v-80 82-
1 36

Vijftien mannen achter Jacoba van Beieren
In oktober-november 1432 was Philips in Holland. Tijdens zijn verblijf maakte hij een ein­
de aan het gouverneurschap van de heren van Borselen. Hij deed dit op aandringen van de
Hoeken, die door de drie gouverneurs nauwelijks in het landsbestuur werden betrokken. Bo­
vendien gingen er geruchten dat Jacoba in het geheim was getrouwd met gouverneur Frank
van Borselen en haar proces voor de pauselijke rechtbank inzake haar huwelijk met Jan IV
weer wilde voortzetten. Philips liet Frank van Borselen gevangennemen en beschuldigde Ja­
coba van zoenbreuk, omdat zij de afspraken van de Zoen van Delft niet had nageleefd. 56
Op 12 april 1433 deed Jacoba formeel afstand van Henegouwen, Holland en Zeeland ten
gunste van Philips. 57
Het is niet duidelijk of zij dit vrijwillig deed of onder druk. 58
Jacoba ont­
ving enige heerlijkheden en domeinen voor haar levensonderhoud, zoals Reimerswaal en
Goes. Ook kreeg zij de toezegging dat zij alle goederen zou erven van Margaretha van Bour­
gondië. Philips zorgde er echter wel voor dat zij geen macht kreeg in Gouda, Oudewater en
Schoonhoven, de drie steden die haar in 1425-1428 trouw hadden ondersteund. Alleen als
Philips zonder legitieme nakomelingen zou overlijden, zou Jacoba Henegouwen, Holland en
Zeeland weer terugkrijgen. De kans op een restitutie was echter kleiner geworden sedert de
Zoen van Delft, want Philips was intussen hertrouwd en zijn echtgenote was op dat moment
hoogzwanger. Later dat jaar zou zij een zoon baren, de latere hertog Karei van Bourgondië.
Eenmaal ingehuldigd als graaf van Henegouwen, Holland en Zeeland gaf Philips aan Jaco­
ba toestemming om met Frank van Borselen te trouwen. Hun huwelijk werd in maart 1434 ge­
sloten. De hertog had sedert november 1432 het dagelijks bestuur en de uitoefening van de
grafelijke rechtspraak toevertrouwd aan een stadhouder en zes raadsheren, verenigd in de
Raad van Holland. 59
De stadhouder was een 'buitenlander', namelijk Huge van Lannoy. On­
der de raadsheren was Gerrit van Zijl de enige representant van de Hoekse partij, maar der­
tien andere leden van onze groep werden raadsheer zonder wedde. 60
Alleen Jan van Heem­
stede is om onbekende redenen buiten de raad gebleven.
Hertog Philips heeft zeker vier leden van de 'groep van vijftien' tot kamerling benoemd.
Het ging hierbij om Jan van Montfoort, Gerrit van Zijl, Dirk van de Merwede en Gerrit van
Poelgeest. 61
bewijs van de vorst. 62
Deze functie gaf meer aanzien dan politieke macht, maar het was toch een eer­
Men ziet dat Philips de oude vertrouwelingen van Jacoba beslist niet van zich wilde ver­
vreemden. Dezen begrepen dat hun toekomst bij de Bourgondiër lag: wilden zij politieke
ambten, grafelijke lenen of andere materiële voordelen ontvangen, dan moesten zij in zijn
82v, 85v-86, 91v-92 en 110-110v, deels gedrukt in Van Mieris, Charterboek IV, 927-931, 936-937, 941, 949, 959-960 en
984-985.
56 ARA AGH inv.nr 87. f. 75-75v; ARA GRRek. inv.nr. 133, f. 50 en 52; ADN B inv.nr. 1945, f. 87-87v.
57 Van Mieris, Charterboek dl. 4, 1012-1015; Bronnen voor de geschiedenis der dagvaarten, 795-796.
58 Het staat vast dat Philips en Jacoba vóór april 1433 overleg hebben gevoerd: ADN B inv.nr. 1948, f. 81-82v; Devillers,
Cartulaire V, 203-207 en 2.32-235.
59 De overige raden waren Floris van den Abeele, Floris van Borselen, Hendrik Uutenhove, Goodschalk Oem en Boudijn
van Zwieten: ARA GRRek. inv.nr. 133, f. 46v; De Blécourt en Meijers, Memorialen, xxxiv en xxxvi.
60 De Blécourt en Meijers, Memorialen, xxxvi, xxxvii en xl. Bartout van Assendelft wordt hier abusievelijk mr. Barthout
van Assendelft Dircsz genoemd. Lombarts, Memorialen maakt geen onderscheid tussen heer Bartout, meester Bartout
en de Haarlemse schepen Bartout van Assendclft.
61 Van Montfoort: ARA AGH inv.nr. 713, f. 61 en Van Mieris, Charterboek IV, 1007 en 1019-1020. Van Zijl: ibidem, f. 15
en Van Mieris, Charterboek IV, 1038. Van der Merwede: ibidem, f. 30v-31 en 63 en Van Mieris, Charterboek PV, 998-999.
Van Poelgeest: ARA AGH inv.nr. 87, f. 52-53.
62 Voor deze functie: J. van Rompaey, 'De Bourgondische staatsinstellingen', in: Algemene geschiedenis der Nederlanden PV
(Haarlem 1980) 136-155, aldaar 137-138.
137

Vijftien mannen achter Jacoba van Beieren
De grote mmnetuin. Gravure van Brabantse of Westfaalse makelij, ca. 1435. Staande links waarschijnlijk Jacoba
van Beteren, aan wie Frank van Borselen, haar vierde echtgenoot, een beker reikt. Prentenkabinet
Berlijn.
gunst komen en blijven. Jacoba van Beieren en Margaretha van Bourgondië hebben zich na
1433 nauwelijks meer in het politieke leven van Holland en Zeeland gemanifesteerd. De eer­
ste overleed in 1436 en de tweede in 1441, waarna hun gebieden toevielen aan Philips van
Bourgondië. De hertog zou tot aan zijn dood in 1467 nooit geconfronteerd worden met een
landelijke verzetsbeweging tegen zijn gezag. Hij had niets meer te duchten van de Hoekse
voormannen uit de 'groep van vijftien', want hij betrok de meesten van hen volop in het
landsbestuur. Dit blijkt wel uit de lotgevallen van Gerrit van Zijl, Arend van Gent, Lodewijk
van Montfoort, Floris van Kijfhoek, Gerrit van Poelgeest en Dirk van de Merwede.
Vanaf 1 november 1432 was Gerrit van Zijl lid van de Raad van Holland, hetgeen hij bleef
tot zijn dood op 1 februari 1453. 63
Arend van Gent had van 17 april 1445 tot 18 januari 1453
eveneens zitting in de Raad, nadat hij raad zonder wedde was geweest. Arend was tegelijker­
tijd geruime tijd dijkgraaf tussen de Lek en de Merwede. Ook Lodewijk van Montfoort was
eerst vanaf 1433 raadsheer zonder wedde, totdat hij op 2 december 1445 een vaste aanstelling
kreeg in de Raad van Holland. Hij bleef bezoldigd raadslid tot zijn overlijden op 24 mei 1451.
Tevens was Lodewijk enige jaren baljuw en rentmeester van Muiden en Gooiland. 64
Floris van Kijfhoek wordt in de jaren 1432-1445 vermeld als raad zonder wedde; hij was te-
63 J.G. Kam, 'Van Zijl', Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie 18 (1964) 181-220, aldaar 200; De Blécourt en
Meijers, Memorialen, xxxvi.
64 De Blécourt en Meijers, Memorialen, xxxvi-xxxvii.
138

Vijftien mannen achter Jacoba van Beieren
vens baljuw en kastelein van Schoonhoven. In 1442 kreeg Floris het recht om jaarlijks de bur­
gemeesters en schepenen van deze stad te benoemen en dat terwijl Schoonhoven een grens­
stad was en eertijds één van de bolwerken van Jacoba was geweest. 65
In 1445 werd een andere
voormalige aanhanger van de gravin benoemd tot kastelein van Schoonhoven, namelijk Ger­
rit van Poelgeest, voordien kastelein van Teylingen. Gerrit oefende zijn nieuwe functie uit tot
zijn overlijden vóór 1460. 66
Dirk van de Merwede werd een machtig man in Heusden, waar hij
rentmeester, drost en burggraaf was. 67
Alleen Willem van Brederode, Jan van Vianen, Jan van Wassenaarjan van Heemstede, Lo­
dewijk de bastaard van Holland Jan de bastaard van Blois, Bartout van Assendelft en Helmich
van Doornik hebben na de Zoen van Delft amper een rol meer vervuld in het bestuur van
Holland en Zeeland. Zij waren wellicht te oud om nog voor nieuwe functies in aanmerking te
komen; velen van hen overleden in de jaren 1430 of '40.
Tot besluit
Wanneer wij de lotgevallen van de vijftien mannen achter Jacoba van Beieren overzien, dan
blijkt hoezeer hun leven werd beïnvloed door de politieke verwikkelingen. Zij verkozen na
1417 trouw te blijven aan hun landsvrouwe, hetgeen hen in problemen bracht toen Jan IV het
bestuur over Holland en Zeeland overdroeg aan Jan van Beieren. Willem van Brederode
heeft even geparticipeerd in het landsbestuur onder Jan van Beieren, maar dit kostte hem
bijna het leven. Uiteindelijk werden alle vijftien Hoekse voormannen uitgesloten van deelna­
me aan de macht, juist omdat zij bekend stonden als aanhangers van Jacoba. Bovendien ver­
loren zij (delen van) hun bezittingen, doordat die door Jan van Beieren geconfisqueerd wer­
den.
In de jaren 1420-1428 bleven de leden van de 'groep van vijftien' steeds in Jacoba's kamp,
want zij beseften dat zij slechts in hun oude positie hersteld zouden worden als hun gravin
weer bestuursmacht zou hebben. Deze verwachting kwam uit nadat Jacoba en Philips de Zoen
van Delft hadden gesloten. Het is derhalve onjuist om de Hoeken 'anti-Bourgondisch' te noe­
men, alsof zij het gezag van Philips niet hebben aanvaard. Deze gelijkstelling is voor de perio­
de 1425-1428 wel juist, maar bezit beslist geen geldigheid voor de jaren na 1428. Dit bewijst de
politieke loopbaan van de leden van onze groep zonneklaar. Zij waren de belangrijkste aan­
hangers van Jacoba, maar zij hebben zich na 1428 nooit gekeerd tegen het Bourgondisch ge­
zag. Integendeel: zij gedroegen zich voortdurend als goede, getrouwe onderdanen en velen
van hen werden volop in het landsbestuur betrokken. De Hoekse voormannen hadden im­
mers in vroeger jaren aan den lijve ondervonden hoe belangrijk het was om een goede relatie
met de machthebber te onderhouden. Daarom zochten zij na 1428 meteen de luwte van de
vorstelijke gunst op, om die niet meer op het spel te zetten door verzetsdaden.
65 ARA AGH inv.nr. 896, f. 125-125v.
66 ARA AGH inv.nr. 87, f. 52-53; NNBW VII, 994; Vis, 'Gerrit van Poelgeest', 82.
67 P.C.M. Hoppenbrouwers, Een middeleeuwse samenleving. Het Land van Heusden (en. 1360 - ra. 1515) (Wageningen
1992) 8-9 en 11-12; J.P. de Man, 'Odilia van de Merwede ('une pucelle de plus de cinquante ans"),' Nederlands, lie
Leeuw 57 (1939) 64-69.
1.39

Vijftien mannen achter Jacoba van Beieren
Bijlage*
Biografische gegevens van de 'groep van vijftien'
- Bartout van Assendelft f vóór 23 november 1443
Gehuwd met Nathalia van Beieren (ca. 1400), Odilia van der Horst (1410), Margaretha van Cralingen
(1422) en Maria van Langerak (vóór 1435), 1398 ridder, heer van Assendelft; 1401-1403 baljuw en dijkgraafvan
Medemblik, 1407-1411 baljuw van Kennemerland en Friesland, 1409-1413 rentmeester van
Kennemerland en Friesland, 1410-1418 raad van Willem VI en Jacoba, 1417-1418 kapitein van Amsterdam,
in 1420 door fan IV en Jan van Beieren uitgesloten van deelname aan het landsbestuur, in 1439 genoemd
als onbezoldigd lid van de Raad van Holland.
Biografische gegevens: ARHa AGH inv.nr. 714 (Kennemerland), f. 5v en NNBW VII, 27-28; Dek, Genealogie
der graven, 65 en Lombarts, Memorialen IV-VI, 18-19.
-Jan de bastaard van Blois f 31 oktober 1435
Gehuwd met Maria van Heemstede, ridder 1398, heer van Trélong (Treslong) en Cabauw, van Benthuizen
1396-1399; 1386-1388 baljuw van Schoonhoven, 1398-1400 baljuw en schout van Gouda en Schoonhoven,
meester-ridder van Willem VI, 1401 kastelein van Gouda, 1401-1417 lid van de grafelijke raad;
1431 genoemd als onbezoldigd lid van de Raad van Holland.
Biografische gegevens: ARHa AGH inv.nr. 713, f. 52v, Bloys van Treslong, 'Levensbeschrijving' en De
Blécourt en Meijers, Memorialen, 18 en 208.
- Willem van Brederode f1451
Gehuwd met Margaretha van de Merwede, knaap 1416, ridder 1420, heer van de Merwede en Stein, van
Papendrecht, Wijngaarden, Oltoland, Slingeland, Goudriaan en Hofwegen; 1417-1419 raad van Jacoba,
1419-1420 lid van de raedt van den hove, in 1420 door Jan IV en Jan van Beieren uitgesloten van deelname
aan het landsbestuur, 1425-1427 bevelhebber van Jacoba's vloot, belegerde in 1426 tevergeefs Haarlem,
in 1431 genoemd als onbezoldigd lid van de Raad van Holland.
Biografische gegevens: NNBW X, 143-144 en Dek, 'Genealogie der heren van Brederode', 113.
- Helmich van Doornik f vóór 30 december 1444
Gehuwd met Johanna van Langerak en schoonvader van Floris van Kijfhoek en Gerrit van Poelgeest,
knaap 1407, 1417 heer van Wateringen en Vlaardingerambacht; 1403-1414 tresorier van Willem VI,
1407-1416 grafelijk zegelaar, 1407-1419 lid van de grafelijke raad en secretaris van Jacoba, in 1420 door
Jan IV en Jan van Beieren uitgesloten van deelname aan het landsbestuur, 1431 genoemd als onbezoldigd
lid van de Raad van Holland.
Biografische gegevens: ARHa AGH inv.nr. 7i4 (Zuidholland), f. 16v-17; Devillers, Cartulaire IV 117
122, 130, 136, 141 en 144.
- Arend van Gent f na 22 maart 1457
Gehuwd met Machteld van de Lek, ridder 1426, heer van Giessen, Hardinxveld, Nieuwkerk en Ottoland
1412-1423, van Goudriaan 1420-1423, Papendrecht en Wijngaarden 1422-1423, Spanbroek, Opmeer en
Obdam 1429, van Giessen en Papendrecht weer vanaf 1430; 1412 kamerling van Willem VI, 1411 en
1416-1417 tollenaar van Woudrichem en Schoonhoven tezamen met Floris van Kijfhoek, in 1420 door
Jan IV en jan van Beieren uitgesloten van deelname aan het landsbestuur, 1426-1436 raad van Jacoba en
meester-ridder, 1428-1430, 1433-1442 en 1445-1453 (on)bezoldigd lid van de Raad van Holland, 1431
en na 1438 dijkgraaf tussen de Lek en de Merwede, in 1440 ambassadeur naar Engeland en 1441 naar
Denemarken.
Biografische gegevens: ARHa AGH inv.nr. 716 (Zuidholland), f. 71-71v en Van Gent, Heer Arend van
Gent.
140
Met dank aan mr.drs. M. de Keuning, die een eerdere versie van commentaar voorzag en dr. J.G. Smit die de gege­
vens voor het biografisch overzicht controleerde en aanvulde. Deze gegevens zijn merendeels ontleend aan Bronnen
voor de geschiedenis der dagvruirten (register) of aan werken vermeld in de noten.

Vijftien mannen achter Jacoba van Beieren
-Jan van Heemstede f vóór 6 mei 1437
Gehuwd met Hadewij van Borselen, ridder 1403, heer van Heemstede en Benthuizen 1412; 1403 en
1409-1410 kapitein van Staveren, 1408 kastelein van Gorinchem, 1417-1418 raad van Jacoba, 1418 baljuw
van Kennemerland en Friesland, in 1420 door Jan IV en Jan van Beieren uitgesloten van'deelname
aan het landsbestuur.
Biografische gegevens: De Blécourt en Meijers, Memorialen, 51 en 427-430 en vergelijk Lombarts Memorialen
XI-XIII, 53.
-Lodewijk de bastaard van Holland f tussen 1 juli en 19 december 1440
Gehuwd met Eleonora van Floyon, ridder 1418, heer van Escaudoevres 1413, Vlissingen 1415-1423; tot
1418 kastelein van Loevestein, aanwezig bij de huldiging van Humphrey van Gloucester in Mons óp 5
december 1424, in 1436-1437 genoemd als burger van Haarlem, kreeg later van Philips de heerlijkheid
Vlissingen terug, in 1439 genoemd als onbezoldigd lid van de Raad van Holland.
Biografische gegevens: Dek, Genealogie der graven, 66-67 en Lombarts, Memorialen IV-VI, 288 en 505.
- Floris van Kijfhoek f vóór 13 juni 1448
Gehuwd met Aleid van Doornik Helmichsdochter, heer van Zwijndrecht (1400) en Nieuw-Goudriaan
(1430); 1409 dijkgraaf van Zwijndrecht, f411 baljuw, rentmeester en dijkgraaf van Altena, 1412 kastelein
van Loevestein, 1415-1418 tollenaar van Woudrichem en Schoonhoven tezamen met Arend van
Gent, 1418 kapitein van Rotterdam, in 1420 door Jan IV en Jan van Beieren uitgesloten van deelname
aan het landsbestuur, 1425-1428 kapitein van Schoonhoven, 1428-1430 en 1432-1445 (on)bezoldigd lid
van de Raad van Holland, 1442-1445 baljuw van Schoonhoven.
Biografische gegevens: ARHa AGH inv.nr. 716 (Noordholland), f. I2-12ven NNBW VII, 728-730.
- Dirk van de Merwede f 24 mei 1452
Gehuwd met Catharina van Ranst, knaap 1416, ridder 1426, heer van Sliedrecht 1398, van Eethen en
Meeuwen, van Burgst; 1407-1408 kapitein van Heukelum, 1413-1414 baljuw van Zuidholland, vanaf
1414 kastelein van Geertruidenberg, in 1420 door Jan IV en Jan van Beieren uitgesloten van deelname
aan het landsbestuur, 1430-1447 rentmeester en drost van Heusden, 1431-1444 onbezoldigd lid van de
Raad van Holland, kamerling van Philips, 1431-1448 burggraaf van Heusden.
Biografische gegevens: ARHa AGH inv.nr. 716 (Zuidholland), f. 61v-66, De Man, 'Odilia' en Lombarts,
Memorialen LV-VI, 147 en XI-XIII, 198.
-Jan van Montfoort f 16januari 1448
Gehuwd met Kunigonde van Bronckhorst, vanaf ca. 1413 burggraaf van Montfoort, 1418 ridder, heer
van Purmerend 1440-1448; raad van Willem VI, Jan IV en Jacoba, 1417-1418 tresorier, 1417 stadhouder,
in 1420 door Jan IV en Jan van Beieren uitgesloten van deelname aan het landsbestuur, 1428-1430 lid'
van de Raad van Holland, vanaf 9 november f432 onbezoldigd lid van de Raad van Holland en kamerling
van Philips.
Biografische gegevens: Van der Linden, De burggraven, 91-124 (passim) en Van Mieris, Charterboek IV
1007.
- Lodewijk van Montfoort f 24 mei 1451
Gehuwd met Beatrix van Gaveren, ridder 1408-1409, vanaf f428 heer van Hazerswoude; 1416-1417 raad
van Jan van Touraine, 1417-1418 baljuw en rentmeester van Egmond en IJsselstein, 1418-1419 tresorier
tezamen met Jan van Vianen en raad van Jacoba, 1419 stadhouder van Jan IV, in 1420 door Jan IV en Jan
van Beieren uitgesloten van deelname aan het landsbestuur, 1425 aanwezig bij Jacoba in Henegouwen,
1425-1429 raad vanjacoba, 1429-1430, 1433-1438 en 1445-1451 lid van de Raad van Holland, 1442-1448
baljuw en rentmeester van Muiden en Gooiland.
Biografische gegevens: Van der Linden, De burggraven, 91-111 (passim).
- Gerrit van Poelgeest f vóór 27 maart 1460
Gehuwd met Margaretha van Doornik Helmichsdochter, knaap 1416, ridder 1426, heer van Hoogmade
(1416); in 1420 door Jan IV en Jan van Beieren uitgesloten van deelname aan het landsbestuur, vergezelde
Jacoba m 1421 naar Engeland, 1432-1445 en 1449 onbezoldigd lid van de Raad van Holland, ka-
III

Vijftien mannen achter Jacoba van Beieren
merling van Philips, 1436 houtvester van de Haagse Hout en de Kerkkampen, 1438 gouverneur van
Margaretha van Bourgondië, werd in 1445 kastelein van Schoonhoven, nadat hij voordien kastelein van
Teylingen was geweest.
Biografische gegevens: NNBW VII, 993-994, Vis, 'Van Poelgeest' en De Blécourt en Meijers, Memorialen,
343.
-Jan van Vianen f vóór 27juli 1442
Gehuwd met Sophia van Haerlaer, ridder 1411, heer van Nieuwkoop, Noordeloos (1418) en 't Goij
(1428); 1407-1409 kastelein van Leerdam, 1411-1419 raad van Willem VI en Jacoba, 1417-1418 rentmeestervan
Arkel en de Leede, 1418-1419 kastelein van Gorinchem, 1418-1419 tresorier tezamen met
Lodewijk van Montfoort, 1419 stadhouder van Jan IV, in 1420 door Jan IV en Jan van Beieren uitgesloten
van deelname aan het landsbestuur, 1425-1436 tresorier en raad van Jacoba, 1428-1430 en 1433-
1434 (on)bezoldigd lid van de Raad van Holland.
Biografische gegevens: ARHa AGH inv.nr. 714 (Sticht), f. 2v-3.
-Jan van Wassenaar f na 1445
Gehuwd met Gatharina van Reimerswaal en Haze van Cats, knaap 1420, ridder 1426, heer van Voorburg;
1419 kapitein van de ordedienst te Leiden, in 1420 door Jan IV en Jan van Beieren uitgesloten van
deelname aan het landsbestuur, 1421 mee met jacoba naar Engeland, 1425-1428 raad van Jacoba, 1428-
1442 (on)bezoldigd lid van de Raad van Holland.
Biografische gegevens: NNBW II, 1528.
- Gerrit van Zijl f 1 februari 1453
Gehuwd met Aleid Eggertsdochter, 1410 ridder, heer van Purmerend en llpendam tot 1423 en 1428-
1440; 1411-1412 baljuw van Amstel- en Waterland, 1412-1417 rentmeester van Kennemerland en Friesland,
1415-1420 hoogheemraad van Rijnland, 1416 baljuw en rentmeester van Egmond, 1417-1418 kapitein
van Delft, 1417-1428 raad van Jacoba, in 1420 door Jan IV en Jan van Beieren uitgesloten van
deelname aan het landsbestuur, 1428-1430 en 1432-1453 lid van de Raad van Holland en kamerling van
Philips, 1430-1453 wederom hoogheemraad van Rijnland, verkocht in 1440 de heerlijkheid Purmerend
aan Jan van Montfoort.
Biografische gegevens: Kam, 'Van Zijl', 195-201 en Van Mieris, Charterboek IV, 507.
142

Koen Goudriaan
De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda
Op de plaats waar de Kleiweg overgaat in de Hoogstraat stond in de middeleeuwen, tot aan de
afbraak in 1577, de Sint Antoniuskapel. De Sint Anthoniestraat en de nabij gelegen Teunis-
brug bewaren aan die kapel nog de herinnering. De Zeugstraat, die in het verlengde van de
Sint Anthoniestraat loopt, zou in haar naam verwijzen naar het varken dat op middeleeuwse
voorstellingen de vaste begeleider van de heilige Antonius is. De kapel en het daaraan ver­
bonden gasthuis werden beheerd door het Sint Antoniusgilde. Volgens J. Geselschap was dit
het gilde van de spekslagers, die voor hun beroep nauwelijks een toepasselijker patroon had­
den kunnen kiezen dan Sint Antonius. 1
J. Bik meende dat het Antoniusgasthuis vooral dien­
de om veekopers en spekhalers onderdak te bieden. 2
In dit artikel wordt ingegaan op de middeleeuwse Antoniusverering te Gouda. Deze bleef
niet beperkt tot de kapel aan de Kleiweg/Hoogstraat. Eén van de altaren in de Sint Janskerk
was eveneens aan Antonius gewijd en hetzelfde geldt voor het altaar waarop in het slot van
Gouda de mis werd gecelebreerd. In de straten van Gouda snuffelden de beldragende Anto-
niusvarkens vrij rond en eens per jaar werd een processie naar de stadsgrens georganiseerd
om de Antoniuskas met de relieken van de heilige binnen te halen.
Vragen die in deze bijdrage aan de orde komen betreffen de oorsprong van de kapel, het
gasthuis en de altaren, de samenhang (of het ontbreken daarvan) tussen de diverse uitingen
van de devotie tot Sint Antonius in Gouda en de relatie waarin de Goudse Antoniusverering
stond tot de internationale Antoniuscultus. Het belangrijkste probleem dat om een oplossing
vraagt betreft de aard van het Antoniusgilde. Gaat het hier inderdaad om de spekslagers of
hebben we met een geheel andersoortig college te maken?
Bij ons onderzoek kunnen we steunen op de binnen- en buitenlandse literatuur die aan de
verering van Sint Antonius in het algemeen is gewijd. Wat Gouda betreft hebben Geselschap
en Bik zich terloops over de cultus van deze heilige uitgelaten. Van veel meer waarde voor ons
onderzoek is het dossier gebleken dat is aangelegd door Johannes Taal, in zijn onvermoeiba­
re interesse voor al wat samenhangt met het religieuze leven in het middeleeuwse Gouda. 3
Sint Antonius
De heilige die in dit artikel centraal staat is Antonius abt, de aartsvader van het monnikswe­
zen. Omstreeks het midden van de 3e eeuw in Midden-Egypte geboren uit welgestelde
ouders, bekeerde hij zich rondom zijn twintigste jaar tot een leven van versterving, schonk
zijn rijkdommen weg en trok de Egyptische woestijn in om als heremiet (kluizenaar) een
J.E.J. Geselschap, 'De altaren in de St. Janskerk te Gouda', ongepubliceerd manuscript: Streekarchief Hollands Midden
te Gouda (hierna StrAHM), Goudana N 286; idem, inventaris van de gilden, toelichting bij inv. 102. Sint Antomus
ontbreekt in de lijst die Geselschap geeft in 'De gilden', in: A. Scheygrond c.a. (red.), Gouda zeven eeuwen stad
(12/2-1572) (Gouda 1972) 63-90, aldaar 64-66.
2 J.G.W.F. Bik, Vijf eeuwen medisch leven in de. stede van der Goude Bijdragen Oudheidkundige Kring 'Die Goude' 8
(Gouda 1955) 42 noot 1.
3 StrAHM, Dossiers Taal nr. 36.
143

De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda
Gode welgevallig leven in eenzaamheid te leiden. In een lang en hard gevecht met de duivel,
die hem op de proef stelde in allerlei monsterlijke gedaanten en hem blootstelde aan de zon­
den van onkuisheid en hoogmoed, behaalde hij de overwinning. Reeds tijdens zijn leven was
zijn faam als heilige zo groot, dat talrijke personen hem kwamen raadplegen. De woestijn die
hij omwille van de eenzaamheid had opgezocht, raakte dicht bevolkt met lieden die zijn voor­
beeld volgden en een kluizenaarsbestaan verkozen boven de beschaving. Nadat hij op 105-ja-
rige leeftijd was overleden, wijdde Athanasius, de aartsbisschop van Alexandrië, aan Sint An­
tonius een levensbeschrijving, die het monniksideaal over de gehele christenheid verbreidde.
Ook langs andere wegen zette de werkzaamheid van Antonius zich na zijn dood voort. Zijn ge­
beente - aldus de legende - werd na twee eeuwen teruggevonden en in triomf naar Alexan­
drië gebracht. Vandaar belandden zijn relieken in Constantinopel, en tegen het eind van de
11e eeuw werden ze overgebracht naar een Benedictijnerpriorij in de Dauphiné tussen Va-
lence en Grenoble. Naar haar grootste schat ging deze priorij Saint-Antoine-en-Viennois he­
ten.
Omstreeks deze tijd, tegen het jaar 1100, werd Europa geteisterd door een periodiek te­
rugkerende ziekte, die men het 'heilige vuur' of het 'helse vuur' (ignis sacer respectievelijk ig­
nis gehennalis) noemde. Zij die ermee besmet raakten kregen zwart ontstoken ledematen, als­
of ze verbrand waren. Na enige tijd vielen de ledematen af, in andere gevallen ging men tot
amputatie over. Degenen die de epidemie overleefden waren dus voor de rest van hun leven
kreupel en op de hulp van anderen aangewezen. De tegenwoordige medische wetenschap
herkent in deze epidemie ergotisme of moederkorenbrand, een ziekte die ontstaat door het
eten van brood gebakken van met moederkoren besmette rogge.
In hun nood zochten de mensen bovennatuurlijke bescherming. Zo kwamen ze ertoe ook
in groten getale op bedevaart te gaan naar de relieken van Sint Antonius in het nieuw ge­
stichte klooster in de Dauphiné. Toen de heilige daar wonderbaarlijke genezingen schonk,
ging men de ziekte naar hem ook wel Teunisvuur noemen. Uiteraard waren veel van de pel­
grims hulpbehoevend. Om in hun noden te voorzien werd dus een lekenbroederschap opge­
richt, die voor de ongelukkigen een gasthuis onderhield. Zo groot was het succes van deze
broederschap (en zo intens was in die jaren rondom 1100 het pelgrimsverkeer in Europa) dat
er weldra ook in andere plaatsen dergelijke huizen werden gesticht. De lekenbroederschap,
die oorspronkelijk gebonden was aan de Benedictijnerpriorij waar de relieken lagen, werd
door de paus omgevormd tot een zelfstandige religieuze orde, die der Antoniten, die de regel
van Augustinus volgden.
Zo groeide Antonius uit tot één van de populairste heiligen van Europa. Drie symbolen
werden overal met de heilige en zijn volgelingen, de Antoniten, geassocieerd: de tau, het var­
ken en de bel. Aan de betekenis van de tau (de Griekse letter T) zijn diepzinnige beschou­
wingen gewijd, maar de meest waarschijnlijke verklaring is dat het om een gestileerde vorm
gaat van de kruk waarmee veel lijders aan Teunisvuur door het leven moesten. Het varkentje
als vaste metgezel van Sint Antonius is vaak uitgelegd als één van de verschijningsvormen
waarin de duivel zich aan de heilige voordeed. De Antoniusvarkens die in alle steden vrij
rondliepen totdat ze op gezette tijden aan de vertegenwoordigers van de Antonitenorde wer­
den aangeboden, zouden de herinnering aan het varken van de heilige bewaren. Maar ver­
moedelijk ligt de relatie tussen de heilige en het varken juist andersom. Zoals de heilige zelf
wordt afgebeeld met de tau van zijn volgelingen, zo zal hij zijn varkentje hebben gekregen
omdat de Antoniten in de 12e en 13e eeuw hun begunstigers aanspoorden om varkens als gif­
ten in natura te schenken: bij het ontbreken van een volledige geldeconomie was dat de han-
H4

De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda
Afb. 1. Drinkhoorn van het Sint Antoniusgilde te Staveren; rechts Sint Antonius. Fries Museum, Leeuwarden.
digste manier om fondsen te verzamelen. De Antoniusvarkens zelfwaren overigens ook met
de tau gebrandmerkt en droegen de Antoniusbel. De oorspronkelijke betekenis van de bel is
dat zij de 'quest' aankondigde, de periodieke bedeltocht die de Antoniten organiseerden om
fondsen te werven voor hun liefdadig werk. 4
Ouderdom van de Antoniusverering in Gouda
Ook in Gouda had de 'grote heer ende vader Sinte Antonis' zijn vereerders. Deze titel krijgt
hij in de gildenbrief die het Sint Antoniusgilde op 24 mei 1440 ontving ter vervanging van de
oude brief, die bij de grote stadsbrand van 1438 verloren was gegaan. 5
Deze brief geeft onder
meer een gedetailleerde regeling van de eredienst van het gilde, die voltrokken werd op en
rond het Antoniusaltaar in de Sint Janskerk. Daarnaast legt dit privilege de manier vast waar­
op rekening moest worden gedaan van het Sint Antoniusgasthuis. Het leven van het Antoni-
Het voorgaande is, voor de levensbeschrijving van Sint Antonius, gebaseerd op het lemma 'Antonic, abate' in Bibli-
othecaSanctorumïï (Rome 1962) 106-121. Voor de geschiedenis van de Antoniusviering en de Antoniten: P. Noorde­
loos, 'Enige gegevens over broederschappen van S. Antonius', Publications de la Société Historique et Archéologique dans
leLimbourg85 (1949) 477-499; idem, 'Antoniana', Archiefvoor de geschiedenis van de katholieke kerk in Nederland 1 (1959)
. - /
" l 0 8 : A M l s d l l
' ewski, (vtiadziigcclcrGeschichtedesAntoniterordensbiszumAusgangdes 15. Jahrhunderls'(Wenen 1976).
S t , A H M
. Archief Gilden inv. 102. Gedeeltelijk afgedrukt bij Bik, Vijf eeuwen medisch leven, 501.
145

De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda
usgilde speelde zich dus op twee verschillende plekken in de stad af: het gasthuis en het altaar
in de parochiekerk. Dit altaar zal overigens als gevolg van de brand omstreeks 1440 tijdelijk
buiten dienst zijn geweest. Het werd op 31 mei 1443, samen met nog achttien altaren in de
Sint Janskerk en drie altaren in gasthuizen, waaronder dat in het Sint Antoniusgasthuis, her-
wijd door bisschop Johannes van Cork als vicaris-generaal van de bisschop van Utrecht. 6
Om­
dat de gildenbrief van 1440 diende ter vervanging van een oudere, mogen we veronderstellen
dat de hier geschetste situatie in wezen ook al vóór 1438 bestond. Het Antoniusgilde wordt
vermeld in de oudst bewaarde stadsrekening van Gouda, die van 1437 en dus van juist vóór de
brand is.' Het Antoniusgasthuis komt voor in de legger van de renten van het Catharinagast-
huis die in 1433 in gebruik is genomen. 8
Deze legger maakt ook duidelijk dat het Antonius­
gasthuis zich toen al op de welbekende plek aan de Kleiweg/Hoogstraat bevond. 9
Kunnen we het spoor van het Antoniusgilde nog verder terug volgen? In de lijst van gilden
die in 1404 werd opgesteld om de deelname aan de processies te regelen komt het Antonius­
gilde niet voor. 10
De vraag is of dat veel zegt. De Onze Lieve Vrouwe-broederschap, die toen
zeker al bestond, wordt evenmin genoemd in de processielijst, die gezien de doorhalingen en
bijschrijvingen enkele malen is gewijzigd." Met het argument uit het stilzwijgen van de bron­
nen moeten we dus in dit geval voorzichtig zijn. Dit te meer omdat er één gegeven is waaruit
men zou kunnen opmaken, dat er zich reeds op het eind van de 14e eeuw een kapelletje be­
vond op de plaats van het latere Antoniusgasthuis. Dit betreft de vermelding van een 'Gods-
huus huusken' in de Blinde Bettensteghe, in de omgeving van het latere Agnietenwatertje, in
een belending van 27 maart 1387. 12
Volgens Taal gaat het hier om een bijgebouwtje van de
Antoniuskapel. 13
Het zou ook kunnen dat een voorloper van de kapel zelf is bedoeld. Indien
dit juist is, betekent dat nog niet dat het Antoniusgilde zich toen al over dit 'godshuus' had
ontfermd. In minstens één ander geval deed zich in Gouda de situatie voor dat een godshuis
al bestond lang voordat het in gebruik werd genomen door het gilde dat er de naam aan zou
geven waaronder het uiteindelijk bekend werd: op de plaats van de latere Barbarakapel stond
al omstreeks 1408 het Onze (Soete) Vrouwe-huisje. 14
Nog verder terug in de tijd zouden we komen als we de vermeldingen van de Zeugstraat
mochten uitleggen als indicaties voor de verering van de heilige Antonius. Geselschap meen-
6 StrAHM, Archief Sint Janskerk voor de Hervorming (hierna SJ) inv. 33, regest 366. Gebrekkige editie van de tekst in
Cf. de Lange van Wijngaerden, Geschiedenis en beschrijving der stad van der Goude 111, ed. J.N. Scheltema (Gouda 1879)
174-176. Het Antoniusaltaar is het veertiende in de reeks en wordt tevens gewijd ter ere van Johannes de Evangelist
en Maria Magdalena.
7 StrAHM, Oudarchief stad Gouda (hierna OA) 1125. Uitgegeven doorj. Heinsius, 'De oudst-bewaarde stadsrekening
van Gouda (1437)', Bijdragen en mededelingen van het Historisch Genootschap 25 (1904) 259-321, aldaar 274.
8 StrAHM, Archief Gasthuizen, inv. 545 f. 27v, aangelegd 5 januari 143.3.
9 Het Antoniusaltaar 'in de zuidzijde van de kerk' wordt al eens vermeld in een dorsale notitie op een oorkonde in
het archief van dc Sintjanskerk (StrAHM, SJ regest 123; de oorkonde zelf is van 17 februari 1380). Deze oorkonde
is momenteel onvindbaar, zodat de datering van deze notitie in het midden moet blijven).
10 StrAHM, OA 288 f. 68: 28 mei 1404. L.M. Rollin Couquerquc en A. Meerkamp van Embden, Rechtsbronnen oer stad
Gouda Werken OVR 2e reeks 18 (Den Haag 1917) .3.3. Voor deze processielijst zie Koen Goudriaan, Martha Hulshof,
Piel Lourens en Jan Lucassen, De gitden in Gouda (Gouda/Zwolle 1996) 20.
11 Statuten van de O.L.V-broederschap van 1 februari 1404: StrAHM, SJ inv. 59 regest 222; Goudriaan e.a., De gilden in
Gouda, 42-45.
12 StrAHM, Archief Kloosters inv. 105 f. 38-38v, regest 122.
13 Taal, aantekening in dossier 36.
14 Gasthuislegger: StrAHM, Archief Gasthuizen inv. 544 f. 8v en daarop volgende leggers; K. Goudriaan, 'De Sint Bar­
1 Ki
barakapel', binnenkort te verschijnen in Tidinge vanDie Goude. Vergelijk ook het Sintjoostgasthuis, dat in 1429 van
beheerder wisselt (StrAHM, OA inv. 686 regest 104).

De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda
Afb. 2. Frans Hogenberg, Stadsgezicht op Gouda vanaf' de IJssel, uitgegeven in 1575. Rechts het kasteel.
Streekarchiefdienst Hollands Midden, Gouda, nr. 71572.
de de naam 'Souchstrate' al aan te treffen in een zeer slecht leesbare oorkonde van 1330. 15
Minder onzeker zijn vermeldingen van de Zuegstraat (Soghestraet, Zoechstraet) uit 1363,
1369 en 1387."' Het is echter nog maar de vraag of dit ons veel verder helpt. De associatie van
de zeug met Sint Antonius lijkt weliswaar een uitgemaakte zaak. Volgens C.J. de Lange van
Wijngaarden bevond zich een afbeelding van de zeug vóór de Sint Antoniuskapel en zou deze
de naam aan de straat hebben gegeven. 17
Maar waarom heet het straatje ter hoogte van de ka­
pel zelf dan Sint Anthoniestraat en niet Zeugstraat? En waarom was de vroegere naam van dit
straatje 'Hondscoperstraat'? 18
Dieren fungeerden wel vaker als naamgevers van straten in
middeleeuwse Hollandse steden. Amsterdam had al in 1393 een Kalverstraat. In Delft bestond
m 1349 een Varkesteghe. Verscheidene steden hadden een Koestraat: Delft, Geertruiden-
berg, Schoonhoven en natuurlijk ook Gouda zelf. 19
De Goudse Hondscoop en Tevecoop kun­
nen aan deze lijst nog worden toegevoegd. Zouden we dan alleen in de zeug het symbool van
een heilige moeten zien?
De conclusie van dit onderzoek naar het begin van de verering van Sint Antonius in Gouda
moet luiden, dat aanwijzingen voor de presentie van deze heilige in de stad in de 14e eeuw
dubbelzinnig zijn. Pas in de jaren rondom 1430 wordt de Goudse Antoniusverering tastbaar.
Altaar, gasthuis en kapel
Uit de al genoemde gildenbrief van 1440 blijkt duidelijk dat het altaar in de Sintjanskerk oor­
spronkelijk het belangrijkste cultuscentrum van het Antoniusgilde is. De vesper op SintAntoni-
usavond wordt gehouden in de parochiekerk, hetzelfde geldt voor de hoogmis op Sint Antoni-
15 StrAHM, Archief Gasthuizen, regest 5. Mijns inziens zijn de eerste letters So correct, maar is er voor Geselschaps verdere
reconstructie te weinig ruimte.
16 Respectievelijk StrAHM, SJ regest 54, 2 maart 1363; SJ regest 86, 5 april 1369 en Archief Weeshuis regest 140, 26 januari
1387. A. Scheygrond, Goudsche straatnamen Bijdragen Oudheidkundige Kring 'die Goude' nr. 17 (Alphen aan
_ den Rijn 1979) 223-224 noemt nog een oorkonde uit 1367, die ik niet kon terug vinden.
17 StrAHM, Dossiers De Lange van Wijngaerden nr. 63.
18 StrAHM, OA 288 f. 16; Scheygrond, Goudsche straatnamen, 173.
19 Deze gegevens naar Rob Rentenaar, 'De oudste stedelijke toponymie in hel graafschap Holland', in: J.M. Baart e.a.,
De Hollandse stad in de dertiende eeuw (Muiderberg 1988) 65-78, aldaar 73.
1 17

De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda
usdag, die met orgelspel wordt gevierd, en voor de zielmis. Alleen dejaarlijk.se rekening van het
gilde wordt in het gasthuis afgelegd. Overschotten van het gilde gaan öf naar het gasthuis, öf naar
het altaar van het gilde in de kerk. 20
Dit altaar, dat zich oorspronkelijk aan de zuidzijde van de
kerk had bevonden, 21
werd bij de verbouw van de Sintjanskerk in dejaren na 1475 naar de nieu­
we noorderzijbeuk verplaatst. 22
Voor het bestuur van het gilde als geheel is blijkens de gildenbrief
een College van vier dekens en een overman verantwoordelijk. Het gasthuis heeft daarnaast een
apart bestuur van drie gasthuismeesters. Al deze bestuurders worden telkens voor een jaar geko­
zen volgens een procedure die in de gildenbrief nauwkeurig omschreven wordt. 23
Hoewel er in het gasthuis ook een altaar stond, 24
wordt in de tweede helft van de 15e eeuw
meestal van het 'Antoniusgasthuis' gesproken, zelden van de kapel. 25
We komen het Antonius­
gasthuis tegen in de legger van het grote gasthuis, 26
in betalingen van stadswege voor tegeldak
en in de rubriek 'timmeren', 27
in boetes opgelegd in de vorm van verplichte levering van ste­
nen, 28
in belendingen, 29
en als ontvanger van renten. 30
De bestuurders naar wie in deze pe­
riode steeds wordt verwezen zijn de 'gasthuismeesters van Sint Antonius'; de dekens en de
overman worden niet genoemd. Het zijn de gasthuismeesters die in 1460 een viertel (vier
morgen) land onder Bloemendaal kopen van Griet de weduwe van Aernt Andriesz, 31
en die
in 1475 een huis en erf op de Kleiweg naast het gasthuis verhuren. 32
Zij zijn het ook die in het
Keurboek van 1488 worden vrijgesteld van aansprakelijkheid voor loslopende varkens die niet
de Sint Antoniusbel dragen. 33
We zullen ons deze stand van zaken wel zó moeten voorstellen,
dat de hoofdactiviteit in het gasthuis inderdaad bestond uit het verlenen van gastvrijheid aan
passanten, armen, bejaarden en andere hulpbehoeftigen. Het gasthuis zal niet meer zijn ge­
weest dan een grote rechthoekige zaal met aan weerszijden bedsteden en aan één uiteinde
het altaar, zodat de bewoners de mis die daar werd opgedragen vanuit hun legerstede konden
volgen. Dit impliceert dat het gasthuis en de kapel in bouwkundig opzicht één geheel wa­
ren. 34
In 1499 wordt gesproken van de 'meesters van de Sint Antoniuskapel'. Zij verhuren dan
20 StrAHM, Archief Gilden inv. 102.
21 Zie hierboven noot 9.
22 StrAHM, SJ inv. 24 f. 71 regel 10; Bianca van den Berg, 'De vijftiende-eeuwse Sintjanskerk te Gouda en het grafboek
van 1438-1489', Bulletin KNOB93 (1994) 214-225; Goudriaan e.a., Gilden in Gouda. 19.
23 StrAHM, Archief Gilden inv. 102.
24 StrAHM, SJ inv. 3.3, zie hierboven noot 6.
25 Uitzondering: StrAHM, Rechterlijk Archief Gouda (hierna RA) 176 f. 14 (9 september 1449): zie hierna.
26 StrAHM, Archief Gasthuizen inv. 546 (aangelegd 20januari 1444) f. 34v; vgl. ook f. 30.
27 StrAHM, OA inv. 1131 (stadsrekening 1448) f. 15v en 16v voor resp. 8 en 8 '/s roeden tegcldak; OA inv. 1141 (stads­
rekening 1477) f. 28, rubriek 'timmeren'.
28 StrAHM, RA 176 f. 6 (11 maart 1448): boete van 2000 stenen ten behoeve van Antoniusgasthuis, Minderbroeders en
Sint Joostgasthuis elk; RA 176 f. 15 (30 september 1449): 1000 stenen voor elk van deze drie instellingen; RA 176 f.
29 (26 juli 1454); 6000 stenen aan het Antoniusgasthuis en het Maria Magdalenaklooster elk; RA 176 f. 45 (13 april
1458): 2000 stenen voor het Antoniusgasthuis en 4000 voor het Leprooshuis; RA 176 f. 63 (3 september 1467): 2000
stenen voor het Antoniusgasthuis.
29 StrAHM, SJ regest 393, 11 december 1448; StrAHM, Archief Kloosters regest 400 en 401 (18 en 27 februari 1449).
30 StrAHM, RA 318 f. 7v (29 december 1451); 'Sint Anthonis' heeft negen gulden rente op een huis en erf Achter de
Kerk; RA .318 f. (8 februari 1453): 12 plakken rente voor Antoniusgasthuis.
31 StrAHM, Doos ARA/Goudse kloosters, oorkonde 5 februari 1460.
.32 StrAHM, RA 322 f. 19v (29 mei 1475).
33 Rollin Couquerque, Rechtsbronnen, 232-233.
34 Parallel: het Sint Pietersgasthuis in Amersfoort. Zie N. Donselaar, Van gasthuisbed lot serviceflat. Zes eeuwen bejaardenzorg
in het Gecombineerd St. Pielers- en Bloklands Gasthuis te Amersfoort (Amersfoort [ 1986]) 16. Voor de relatie tussen kapel
en gasthuis zie ook K. Goudriaan, 'De vele gedaanten van de Sintjoostkapel', te verschijnen in Tidinge van Die Gou­
de.
1 18

De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda
een huis met erf noordwaarts van de kapel, mogelijk hetzelfde huis aan de Kleiweg dat in
1475 door de 'gasthuismeesters' in huur werd uitgegeven. 35
Vermoedelijk gaat het hier dus
om hetzelfde bestuurscollege, maar dan onder een nieuwe benaming waarin het element 'ka­
pel' het element 'gasthuis' heeft verdrongen. Deze verschuiving in terminologie zal niet het
gevolg zijn geweest van een bouwkundige verandering, die de kapel afsplitste van het gast­
huis: waarschijnlijker is het dat geleidelijke functieverandering aan de naamswijziging ten
grondslag ligt. Dat de kapel toch ook al in de 15e eeuw niet zonder belang was, blijkt daaruit
dat zij een enkele maal wordt genoemd als bestemming van een door het Goudse gerecht op­
gelegde strafbedevaart: in 1449 moet Harman van Dorsschen als boete voor huisvredebreuk
met 25 metgezellen in processie langs het Heilig Sacrament in de Sintjanskerk, de Nood-
godskapel en de Sint Antoniuskapel. 36
In de aanduidingen in 16e-eeuwse bronnen is veel variatie. Het gebouw wordt afwisselend
'kapel' en 'gasthuis' genoemd. 37
Wanneer in 1577 het Sint Antoniuscomplex wordt afgebro­
ken, is er sprake van de 'kerk' met de daaraan gebouwde huisjes. 38
Als bestuurders van het
complex treden na 1500 nu eens de 'dekens van het Sint Antoniusgilde' op, dan weer de 'ka­
pelmeesters van Sint Antoniuskapel' of de 'gasthuismeesters van Sint Antonius'. 39
Eenmaal is
zelfs sprake van de 'dekens of overmans van Sint Antoniuskapel'. 4
" Het wordt niet duidelijk of
het hier om één of twee (laat staan drie) verschillende colleges gaat. Een tuin aan de singel
tussen Potters- en Kleiwegspoort, die in 1522 door de dekens van het Sint Antoniusgilde
wordt aangekocht, wordt in 1529 door de kapelmeesters van Sint Antonius weer van de hand
gedaan. 41
Een huis met erf aan Hondscoop wordt in 1522 door de kapelmeesters verworven
en in 1526 door de 'dekens of overmans van Sint Antoniuskapel' afgestoten. 42
De meest plau­
sibele verklaring voor deze stand van zaken is nog dat het in al deze gevallen om één en het­
zelfde college van bestuurders ging. Aan de meervoudigheid van bestuurscolleges waarvan in
de gildenbrief van 1440 sprake is, is in dat geval een eind gekomen.
Het centrum van de activiteiten van het gilde heeft zich blijkens de 16e-eeuwse vermeldin­
gen definitief van het Antoniusaltaar in de Sintjanskerk verlegd naar het gebouw aan de Klei­
weg/Hoogstraat. De sociale rol van het gilde kreeg nog vooral gestalte in de huisjes die blij­
kens de berichten over de afbraak in 1577 tegen de kapel aan waren gebouwd. Voor het
overige was in het functioneren van dit gebouw het accent verschoven van het 'gasthuis' naar
de 'kapel'.
Daarmee is dan in overeenstemming dat er in bronnen uit de 16e eeuw herhaaldelijk spra­
ke is van de 'koster van Sint Antonius'. De eerste functionaris die we in die hoedanigheid ont-
35 StrAHM, RA 322 f. 68 (21 oktober 1499).
36 StrAHM, RA 176 f. 14 (9 september 1449). Vergelijk hel offer van vijf pond was aan bet Sint Antoniusgasthuis, op 8
oktober 1460 opgelegd aan Adriaen Gerijlsz uit Utrecht: RA 176 f. 59. Zie ook het lemma 'Gouda, Sint Anthoniuskapel'
in het binnenkort te verschijnen eerste deel van het naslagwerk Bedevaartplaatsen in Nederland.
37 Resp. StrAHM, RA 320 f. 224v (15 februari 1501) cn f. 277 (16 mei 1506).
38 StrAHM, OA 544 f. 68v.
39 Dekens: StrAHM, RA 321 f. 106 (1.3 november 1517); RA .321 f. 169v-170 en RA 32.3 f. 21v (24 mei 1522) cn frequent
op de rolle vierschaar, vanaf RA 5 f. 76 (1523). Kapelmeesters: RA 321 f. 176ven RA 323 f. 27 (22 december 1522)
en frequent op de rolle vierschaar, vanaf RA 6 f. 251 (1528). Gasthuismeesters: rolle vierschaar RA 5 f. 291 (1525)
enzovoort. Meer gegevens in het dossier-Taal.
40 StrAHM, RA 321 f. 220v (26 mei 1526).
41 Aankoop: StrAHM, RA 321 f. 170 met verhuur RA 32.3 f. 21v (24 mei 1522). Verkoop: RA 321 f. 254 cn 324 f 45 (24
mei 1529).
42 Aankoop: StrAHM, RA 321 f. 176v met verhuur RA 323 f. 27 (22 december 1522). Verkoop: RA 321 f 220v (26 mei
1526). *
149

De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda
moeten is een zekere Heynrick. Deze komt in 1520 metjustitie in aanraking naar aanleiding
van een conflict dat hij heeft gehad met een priester, heer Adriaen Degenaers. De koster zou
heer Adriaen boze woorden hebben toegevoegd, hem hebben gedreigd een lemmet in zijn
lijf te steken en ook hebben getracht zijn huis binnen te dringen. Ook de kosteres en Mach-
teld Degenaers (de zuster van de priester?) raken betrokken: de beide vrouwen gaan met el­
kaar op de vuist. 43
Een halfjaar later spelen zich rondom de Sint Antoniuskapel opnieuw on­
verkwikkelijke tonelen af. Een zekere meester Baernt verklaart hoe hij en zijn dienstmeisje
vanuit een naburige woning getuige waren van een vechtpartij tussen de kosteres van Sint An­
tonius en een andere vrouw. De vrouwen trokken elkaar de doeken van het hoofd. Meester
Baernt nam ook waar hoe een grote menigte mensen bij elkaar was, die allemaal aan elkaar
stonden te plukken. Een andere getuige meldt dat zij, komend uit het lof in de Sintjan, de
kosteres blootshoofds in de kapel heeft zien staan, terwijl een zekere Anne Mees scheldwoor­
den tot haar richtte: 'ghij luijsbosse, ghij scoernobbe' enzovoort. 44
Uit de lange ambtsbekle­
ding van de opvolger van Heynrick, Jacob die coster van Sint Anthonis', zijn dergelijke bij­
zonderheden niet bekend, maar gezien de frequentie waarmee zijn naam op de vierschaarrol
voorkomt was hij een procedeerlustig man. 45
En nog in oktober 1572 wordt een zekere Pieter
Cornelisz als koster van de Sint Antoniuskapel genoemd. 46
Kort daarna is het doek over de kapel gevallen. Op 24 januari 1577 besluit de vroedschap
dat de Antoniuskapel met de huisjes die eromheen staan zal worden verkocht voor afbraak.
Op het vrijkomende terrein moet een varkensmarkt worden ingericht. Reparatie van kapel en
huisjes zou handenvol geld kosten: 47
een indicatie dat de kapel minstens sinds de machts­
overname door de calvinisten in 1572, maar misschien al veel langer, was verwaarloosd. De
verkoop wordt krachtdadig aangepakt en vindt al op zeven februari plaats. De koper moet
voor Pasen of uiterlijk 40 dagen daarna het complex tol de grond toe hebben afgebroken,
maar mag de grond zelf niet roeren. Met de bouwmaterialen mag hij zijn winst behalen. Eerst
moet hij de kerk afbreken, dan de huisjes, voorzover ze leegstaan. Een zekere Claes de Snij­
der, die één van de Antoniushuisjes bewoont, krijgt verlof dit zelf tot zijn profijt af te breken.
De puien blijven staan, tot voordeel van de stad; het houtwerk gaat naar meester Baltgen tot
reparatie van zijn huis. De kapel en de huisjes worden aan Cornelis Jaspersz van Leiden ver­
kocht voor 345 gulden. 48
Nog dezelfde maand bereiken prior Wouter Jacobsz, die naar Am­
sterdam is uitgeweken, berichten dat met de afbraak een begin is gemaakt. 49
Omstreeks deze
tijd zijn de rente-inkomsten van de Antoniuskapel aan de kerkmeesters van de Sintjanskerk
toegewezen, maar het bedrag van negen gulden aan jaarlijkse inkomsten dat vermeld wordt
in de in 1582 in gebruik genomen legger van de kerk, vertegenwoordigt ongetwijfeld maar
een klein deel daarvan. 50
Wat er met de rest is gebeurd, is onduidelijk.
43 Getuigenverklaringen StrAHM, RA 146 f. 29-29v (3 juli 1520).
44 StrAHM, RA 146 f. 45 (12 december 1520). 'Scoer' = scheur; een 'nebbe' is een collectezakje. Is de insinuatie dus
dat de kosteres fraudeerde?
45 StrAHM, RA 5 f. 338 (9 juni 1525) toten met RA 91. 155 (1556).
46 StrAHM, RA 395 f. 56v (21 oktober 1572).
47 StrAHM, OA 45 f. 183v.
48 StrAHM, OA 544 f. 68v. Men vraagt zich wel af wat er voor de koper/aftjrekcr nog voor waardevols aan het gebouw
overbleef.
49 Wouter Jacobsz, Dagboek van broeder WouterJacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein ed. I.H. van Eeghen, 2 dln.
Werken Historisch Genootschap 4e serie nr. 5 cn 6 (Groningen 1959-1960) II, 643-644 en 646 (f. 328v en 329v): 'die
coppelle van sint Anthonis met alle die huysingen daeran'.
50 Archief Sintjan, Nieuw Kerkarchief inv. 91 f.132 (drie gulden op de kerk van Sluipwijk) en 133 (zes gulden op een
huis aan de Turfmarkt).
150

De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda
Afb. 3. Stadsplattegrond van Jacob Van Deventer, carton, omstreeks 1560. In de cirkel de Antoniuskapel.
De exacte situatie van het Sint Antoniuscomplex laat zich met enige waarschijnlijkheid re­
construeren. De totale omvang van het complex is bekend: in 1593 wordt het terrein in elf
percelen namens de burgemeesters verkocht aan een aantal gegadigden, die er dan zonder
uitzondering allemaal al een huisje hebben opgericht. Het terrein beslaat heel de ruimte tus­
sen Kleiweg, Sint Anthoniestraat, Agnietenbrug en Zeugstraatgracht. 51
De kapel zelf stond
vrijwel zeker in west-oost richting op de hoek van de Kleiweg en de gracht, met ingang en to­
ren aan de Kleiweg. Zo staat zij getekend op de 'kloosterkaart' van Jacob van Deventer. 52
Zo­
als we al zagen verhuurden de kapelmeesters enkele malen een huis en erf aan de Kleiweg
51 StrAHM, RA 344 f.l-3v. Op het kadastrale minuutplan: C 735- 741 en C 743-745.
52 Dat wil zeggen het carton van de stadsplattegrond, uitgegeven: R. Fruin (red.), Nedaiandsche steden in de 16e eeuw.
151

De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda
noordelijk naast de kapel: tussen deze kapel en de Sint Anthoniestraat moet zich dus nog een
huis hebben bevonden. 53
De vrouw die in 1520 getuige was van het tumult in de kapel was
onderweg van de Sint janskerk naar huis, toen zij de kosteres in de ingang zag staan. Haar
route zal wel langs de Kleiweg hebben gelopen: dus bevond de ingang zich daar. De huisjes op
het Sint Antoniuserf bevonden zich dan in hoofdzaak aan de Sint Anthoniestraat, hetgeen ze
uiteraard goed bereikbaar maakte.
Ambachtsgilde of broederschap?
In het tot dusver vertelde verhaal komen de Goudse spekslagers niet voor. Nog minder is dat
het geval met de spekhalers, die volgens Bik samen met de veekopers de voornaamste gasten
van het Antoniusgasthuis waren. 54
Vermoedelijk zag Bik in deze spekhalers ook een soort vee­
kopers, maar dan gespecialiseerd in de handel in varkensvlees. In werkelijkheid waren 'spek­
halers' vagebonden en als zodanig onvermijdelijke, maar weinig gewaardeerde gasten die een
grote stad als Gouda van tijd tot tijd aandeden. In het keurboek van 1488 wordt een bepaling
opgenomen, die hun verblijf in Gouda regelt en die mogelijk al van oudere datum is. Bede­
laars, landlopers en spekhalers met hun vrouwen mogen niet door particulieren onder dak
worden genomen. De mannen moeten hun intrek nemen in het Catharinagasthuis, de vrou­
wen in het Noodgodsgasthuis, en niet langer dan voor één nacht in de zomer en twee in de
winter. 55
Dat sluit natuurlijk niet uit dat er ook wel eens spekhalers in het Antoniusgasthuis
zullen hebben overnacht, maar dat de Goudse burgerij speciaal voor deze onwelkome gasten
een eigen gastenverblijf onderhield is uiterst onwaarschijnlijk.
Met de spekhalers hebben we nu dus wel afgerekend, maar hoe zit het dan met de speksla­
gers? Zijn zij niet de 'broeders van Sint Antonius' van de gildenbrief van 1440? 56
Een dergelij­
ke conclusie lijkt voor de hand te liggen wanneer men - afgezien van de vrij rond lopende An-
toniusvarkens - het feit in aanmerking neemt dat de Antoniuskapel een speciale rol in de
varkensverkoop heeft gespeeld. In het derde keurboek, dat omstreeks 1560 in gebruik werd
genomen, staat een uitgebreide keur op de vleesverkoop in Gouda, waarin ook aan varkens
aandacht wordt besteed. Spek of vlees van binnen de stadsvrijheid gemeste maar ongans (ziek
en waterzuchtig) bevonden varkens mag alleen bij de Antoniuskapel worden verkocht. Van
buiten de stad mogen geen onganse varkens worden aangevoerd. Gebeurt dat toch, dan
wordt de dader beboet en het vlees alsnog bij de Antoniuskapel te koop aangeboden. 57
In een
volgende bepaling wordt voorgeschreven dat van buiten Gouda geïmporteerde varkens alleen
voor of naast de Antoniuskapel mogen worden verhandeld; blijkbaar gaat het hier om leven­
de beesten. 58
Het ligt dan ook geheel in de lijn wanneer de vroedschap in 1577, geplaatst voor
de noodzaak om de Antoniuskapel voor veel geld te repareren, er de voorkeur aangeeft deze
af te breken en op het vrijkomende terrein een varkensmarkt te stichten. 59
Dat het uiteinde-
Plattegronden van jacob van Deventer (Den Haag 1916-1923) en opnieuw: C. Koeman en J.C. Visser (red.), De stadsplattegronden
van Jacob van Deventer: Zuid-Holland (Wcesp 1992).
53 StrAHM, RA 322 f. 19v; 68.
54 Bik, Vijf eeuwen medisch leven, 42 noot 1.
55 Rollin Couquerque, Rechtsbronnen, 94.
56 StrAHM, Archief Gilden inv. 102.
57 Rollin Couquerque, Rechtsbronnen, 402 punt 45.
58 Rollin Couquerque, Rechtsbronnen, 403 punt 49.
59 StrAHM, OA 45 f. 183v.
i r>2

De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda
lijk anders loopt en de varkensmarkt wordt ingericht op het terrein van het voormalige Magdalenaconvent,
doet hieraan niets af. 00
Eén van de weinige bestuurders van de Antoniuskapel
van wie de naam ons heeft bereikt, is Gerrit Pietersz Sammel: deze trad ook lange jaren op als
vleesvinder. 01
Zouden we tenslotte in Sint Antonius de patroon van de Goudse spekslagers willen
zien, dan kunnen daarvoor parallellen in andere steden worden aangewezen, bijvoorbeeld
in Leiden. 02
Toch moet de interpretatie van het Antoniusgilde als een gilde van spekslagers worden ver­
worpen. Geen enkele bron brengt Sint Antonius met zoveel woorden met de spekslagers in
verband. De gildenbrief van 1440 bevat geen enkele toespeling op het slagersbedrijf: bepalin­
gen van economische aard ontbreken geheel. Elders wordt het Sint Antoniusaltaar niet één
keer aangeduid als het spekslagersaltaar, zoals op analoge wijze bij andere ambachtsaltaren
het geval is. Voor het bestaan van een apart spekslagersgilde, naast dat van de vleeshouwers, in
het middeleeuwse Gouda is er geen enkel bewijs. Ook van de heroprichting van een speksla­
gers- of Antoniusgilde in de tijd van de Republiek wordt niets vernomen. 63
De argumenten
die Bik heeft aangedragen voor een aparte behandeling van de varkensslagerij zijn niet steek­
houdend. Het is waar dat sommige categorieën varkensvlees bij de Antoniuskapel moesten
worden gesleten. Maar varkensvlees waarmee niets aan de hand was mocht blijkbaar gewoon
in de vleeshal op de Markt te koop worden aangeboden. Alle vleesverkoop in Gouda was on­
derworpen aan scherpe inspectie door gezworen 'vleesvinders', die elk te slachten beest
moesten 'besien'. In een uit 1413 stammende keur wordt de taak van dergelijke gezworenen
ten aanzien van de verkoop van varkens omschreven. 64
Hoewel men hier zou kunnen denken
dat het om aparte 'bezienders' voor varkens gaat, maken toch latere keuren duidelijk dat één
college van 'vleesvinders' of 'bezienders' voor alle vleesverkoop competent was. 03
In het stads-
dienarenboek, waarin jaar voor jaar de namen van de lagere stedelijke beambten werden aan­
getekend, vinden we naast de vleesvinders alleen aparte vis-, mossel- en oestervinders, geen
'varkensbezienders'. 66
En tenslotte is de economische betekenis van de Antoniuskapel niet
beperkt tot de verkoop van varkensvlees. Tijdens de grote Goudse jaarmarkten werden in al­
lerlei semi-openbare gebouwen kramen neergezet. De Antoniuskapel herbergde dan de stal­
letjes van de verkopers van linnen laken; waren er teveel kramen, dan konden ze ook nog te­
recht onder de aan het gasthuis aangebrachte luifels. 67
Om al deze redenen moet de gedachte dat het bij de leden van het Antoniusgilde om de
spekslagers gaat, worden losgelaten. We hebben hier te maken met een religieuze broeder­
schap. Dergelijke broederschappen ontstonden in de steden van het laat-middeleeuwse Euro­
pa bij tientallen. Het waren verenigingen van leken - in de aanvangsfase speelden soms ook
60 Bik, Vijj eeuwen medisch leven, 42.
61 Kapelmeester in 1529: StrAHM, RA 321 f. 254; 324 f. 45. Vleesvinder in de jaren 1526-1535: StrAHM, OA 501 (bijzonderheden
over dit ambt hierna).
62 J.C. Overvoorde, 'De Leidsche ambachtsbroederschappen', in: Rechtshistorische opstellen aangeboden aan Mr. SJ. Fockema
Andreae (Haarlem 1914) 334-375, aldaar 345.
63 Goudriaan e.a., Gilden in Gouda, 51; met dank aan drs. Martha Hulshof.
64 Rollin Couquerque, Rechtsbronnen, 66-67.
65 Anders: Bik, Vijf eeuwen medisch leven, 42.
66 StrAHM, OA inv. 50]. Op de lastige vraag - die door Bik overigens helemaal niet gesteld wordt - naar de positie van
de 'vinders' tussen magistraat en ambachtsgilde en de wijze waarop ze werden gerecruteerd, kan hier niet worden
ingegaan.
67 Rollin Couquerque, Rechtsbronnen, 411-41.3. Zelfde bepaling ook Rechtsbronnen, 386 punt 28, waar van Antoniusgasthuis
gesproken wordt. StrAHM, RA 226 f. 216v (8 maart 1569); B. Ibelings, 'De markt en dc publieke gebouwen in
het middeleeuwse Gouda', Tidinge van Die Goude 14 (1996) 48-59.
153

De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda
geestelijken nog een rol - met als doelstelling de wederzijdse opwekking tot vroomheid door
het bevorderen van de cultus van een bepaalde heilige en het gaande houden van een eigen
eredienst. Heel belangrijk was de onderlinge zorg voor de doden, niet alleen door deelname
aan de uitvaartplechtigheden, maar ook door het opdragen van zielmissen voor de afgestor­
venen. Ook het gezelligheidsleven kreeg aandacht, doordat de broeders gildenmaaltijden
hielden: in ieder geval eenmaal per jaar in samenhang met de periodieke verkiezing van een
nieuw bestuur. Sommige broederschappen namen ook taken in verband met de armenzorg
op zich. Aan de broederschappen als uiting van laat-middeleeuwse lekendevotie is de laatste
jaren in de internationale literatuur veel aandacht besteed. 68
Voor het gebied van de Neder­
landen is vooral de grondige studie van Paul Trio over de broederschappen in Gent van be­
lang. 69
.
Toen Geselschap zich in de jaren zestig en beginjaren zeventig met de gilden bezig hield,
moest deze hausse in de literatuur over de broederschappen nog beginnen. Hij was zich blijk­
baar van het bestaan van niet-ambachtsgebonden broederschappen onvoldoende bewust (te­
meer daar deze soms ook 'gilden' worden genoemd). Daarom voelde hij zich geroepen om
bij elke altaargemeenschap een bijpassende beroepsgroep te zoeken. In werkelijkheid telde
Gouda ettelijke broederschappen of gilden die aan geen enkel ambacht waren gebonden: be­
halve het Antoniusgilde waren dit de al eerder genoemde Onze-Lieve-Vrouwe-broeders, het
Noodgodsgilde, het St. Jacobsgilde, het Sacramentsgilde, het Rozenkransgilde, en nog een
tiental andere. 71
Vat men het Antoniusgilde als een broederschap op, dan wordt direct begrijpelijk waarom
in de gildenbrief aan bepalingen met betrekking tot de eredienst zoveel aandacht wordt be­
steed. De broederschap kende tweejaarlijkse feestcycli: het feest op en rond de dag van de pa­
troon van het gilde (17 januari) en dat op de kermisdag, die gehouden werd op de zondag na
Sint-Jan-in-midzomer (24 juni). Op deze laatste datum hield de broederschap ook haar 're-
fectie' (maaltijd). De collectieve viering van de vesper, de hoogmis en de zielmissen voor de
overleden broeders en zusters vormde de eigenlijke reden voor het bestaan van de broeder­
schap. Als entreegeld betaalden aspirant-leden een pond was voor de instandhouding van de
eredienst. Dat in het begin van de 16e eeuw deze vieringen nog doorgingen, kan men opma­
ken uit enkele posten in de scholasterierekening van 1521-22, waarin betalingen aan de
school worden gedaan voor het opluisteren door de scholieren van de 'Antoniusmisse' en de
dienst op het 'Sinte Anteunisoutaer'. 72
Behalve de instandhouding van de eredienst behoor-
6 8
4b7 477 1
' 111
" ' S
° n a f Z i e n b a a r
' ' k
" 0 e m s l e c h t S A V a u c h c z
' - ' I e s
' confréries au moven age', RevueHistoriqueTlb (1986)
69 Paul Trio, De Gentse broederschappen (1182-1580) Verhandelingen Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde
te Gent 16 (Gent 1990); idem, Volksreligie als spiegel van een stedelijke samenleving. De broederschappen te Gent in de late middeleeuwen
(Leuven 1993).
70 Een voorbeeld is de interpretatie van het St Pietersgilde. Volgens Geselschap, '0e gilden', 64 zou het hierbij om de
viskopers gaan. Nu wordt in de processielijst van 1404 inderdaad een gilde van 'vischcopers' genoemd (Rollin Couquerque,
Rechtsbronnen, 32-33). Maar het St. Pietersaltaar wordt nooit als viskopersaltaar aangeduid en de statuten
van de broederschap van St. Petrus van 21 mei 1447 bevatten evenals die van het Antoniusgilde van 1440 alleen cultische
bepalingen (StrAHM, Doos ARA/Goudse Kloosters inv. bl). Boetes voor bcroepsovertredingen van viskopers
gingen naar de Onze Lieve Vrouwekapel op de Vismarkt: StrAHM, RA 176 f. 79, vgl. Rollin Couquerque, Rechtsbronnen,
318. Blijkens zijn correspondentie met P. Noordeloos, de kenner bij uitstek van de Antoniusverering in Nederland,
was Taal zich wel bewust van het ware karakter van het Antoniusgilde: dossier nr. 36.
71 Goudriaan e.a., Gilden in Gouda, 20-64.
72 StrAHM, OA 2978; L.A. Kesper, Geschiedenis van het gymnasium te Gouda (Gouda 1897) 77-80. In de rekening van de
bisschoppelijke vicaris van 1529-1530 is sprake van een ruil tussen de Antoniusvicarie in de parochiekerk van Gouda
en een vicarie in Rijnsburg: K. Heeringa, Rekeningen van het bisdom Utrecht 1378-157311 (Utrecht 1932) 112.
15 1

De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda
de ook de zorg voor verarmde gildenleden tot het takenpakket van de broederschap. De wij­
ze waarop de verplichte deelname door de gildenbroeders en -zusters aan de cultus, het lid­
maatschap en het bestuur van het Antoniusgilde waren ingericht, vertoont grote gelijkenis
met de dienovereenkomstige bepalingen uit de statuten van de Goudse Onze-Lieve-Vrouwe-
broederschap. 73
Een belangrijk verschil is natuurlijk het door de Antoniusbroeders gedreven
gasthuis: een dergelijke vorm van armenzorg trof men bij de Onze-Lieve-Vrouwe-broeders
niet aan. Het is te betreuren dat van het Noodgodsgilde in Gouda, dat niet alleen de kapel
aan de Haven maar ook een gasthuis aan de Spieringstraat onderhield, geen broederschaps-
brief bewaard is gebleven: ongetwijfeld zouden er veel punten van overeenkomst met die van
het Antoniusgilde zijn geweest.
Zoals voor Gent en ook elders is aangetoond, konden broederschappen meer of minder
exclusief zijn en een groter of geringer prestige in de plaatselijke gemeenschap genieten.
Omdat een eigenlijk archief van het Goudse Antoniusgilde niet bewaard is en geen ledenlijs­
ten bekend zijn, moeten we het bij dit gilde met enkele indirecte aanwijzingen doen om zijn
status in Gouda te bepalen. Het lijkt erop dat - in ieder geval tot in de eerste decennia van de
16e eeuw - het Antoniusgilde tamelijk prestigieus was. Het feit dat de Antoniusbroeders in
1437, samen met de Onze-Lieve-Vrouwe-broeders en met uitsluiting van alle andere gilden,
een bijdrage van het stadsbestuur voor hun feestmaaltijd kregen, duidt hier al op. 74
De fre­
quente bestemming door het stadsbestuur van steenboeten voor het Antoniusgasthuis wijst er
ook op dat de magistraat aan de activiteiten van de broederschap belang hechtte. 75
Enkele
ons bekende namen van bestuurders van het gilde leiden naar voorname Goudse kringen.
Willem Vroesen, die in 1499 genoemd wordt als meester van de Antoniuskapel, 76
was vermoe­
delijk de vader of grootvader van de stichter van het Oudemannenhuis. Eén van de kapel­
meesters van 1529 was Comelis Dirk Bouwensz: 77
met deze schepen, burgemeester en lid van
de vroedschap betreden we de 'inner circle' van de Goudse magistraat. 78
Van het nederige mi­
lieu van de spekslagers zijn we dus ver verwijderd. Of dit ook betekent dat het Antoniusgilde
een rijke broederschap was, valt niet meer na te gaan: zoals we al zagen is maar een gering be­
drag aan renten in de administratie van de Sintjanskerk terecht gekomen.
De internationale Antoniusverering
Het feit dat het Goudse Antoniusgilde er een gasthuis op na hield, plaatst deze broederschap
in de internationale Antoniustraditie: we zagen eerder dat het oprichten van gasthuizen een
geliefde activiteit bij de Antoniten was. Maar wat was nu precies de relatie van de Goudse An­
toniusbroeders tot deze internationale orde?
De expansie van de orde had na het bescheiden begin in de Dauphiné een grote vlucht ge­
nomen. Over Europa legden de Antoniten een netwerk van commanderieën, huizen waar
groepen ordeleden onder leiding van een commandeur zetelden. In onze omgeving waren
dergelijke huizen te Keulen, Maastricht en Bailleul (Belle) in Franstalig Vlaanderen. Van de
73 StrAHM, SJ inv. 59 regest 222 (1 februari 1404).
74 StrAHM, OA 1125; Heinsius, 'De oudst-bewaarde stadsrekening', 274.
75 Zie hiervoor noot 27.
76 Samen met Jan Dirksz en Jan Hendriksz: StrAHM, RA 322 f. 68.
77 Samen met Jacob Pieter Chijtgen en de al genoemde Gerrit Pietersz Sammcl: StrAHM, RA 321 f. 254; 324 f.45.
78 Schepen 1513, '16, 49 en '21; burgemeester 1524, '33, '39, '40, '42, '44 en '46.
155

De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda
paus verwierven de Antoniten het monopolie op de inkomsten van de Sint Antoniusverering.
In de loop der eeuwen kreeg de exploitatie van deze cultus bij de Antoniten de hoofdrol en
raakte de verzorging van behoeft!gen in gasthuizen meer en meer op de achtergrond. Weliswaar
duidden de Antoniten hun huizen ook aan als 'hospitalen', maar in feite waren ze dat
vaak niet.
Vanuit zijn huis bestreek elke commandeur zijn 'balije' of rechtsgebied en organiseerde
vandaaruit de 'queste', de met veel ceremonieel omgeven bedel- en aflaatcampagne. Zo was
het gewest Holland toebedeeld aan de commanderie in Bailleul. Officieel aangestelde ques-
tierders, voorafgegaan door boodschappers, deden de ronde langs steden en dorpen. Overal
waar ze kwamen werden ze met een processie ingehaald. De parochianen van de te bezoeken
plaats verzamelden zich, haalden de reliekkassen uit de kerk en trokken de questierder tot
aan de parochiegrens tegemoet. Noch de plaatselijke geestelijkheid, noch de lokale magi­
straat kon zich onttrekken aan deelname aan dit grootse welkom. Hadden de twee stoeten el­
kaar bereikt, dan werden de geloofsbrieven van de questierders nagezien. Daarop trok men in
feestelijke optocht naar de kerk. Eén van de questierders hield er een preek, waarin van de
verdiensten van Sint Antonius hoog werd opgegeven en die de gelovigen opriep om hun ge­
loften aan de heilige na te komen. De aflaten werden verkocht en de gaven stroomden rijke­
lijk binnen. Als de questierders hun werk hadden gedaan overnachtten ze - het was de plicht
van de plaatselijke geestelijken voor passend logies te zorgen - en de volgende dag trokken ze
weer verder.
Bedenkingen tegen deze gang van zaken waren er wel. De privileges die de Antoniten ge­
noten en die de royale inkomsten uit de Antoniusverering aan hen deden toekomen, wekten
uiteraard de afgunst van andere leden van de clerus. Bovendien waren er eindeloze conflic­
ten tussen de Antoniten en de bisdommen, zeker ook tussen de Antoniten van Bailleul en het
bisdom Utrecht. Vermoedelijk traden de Antoniten in dit bisdom sinds omstreeks 1380 op. Ze
waren verplicht met het bisdom een huur- of pachtovereenkomst af te sluiten: evenals de
questierders van andere heiligen, zoals Sint Cornelius en Sint Hubertus, moesten ze betalen
voor het recht om met de queste te mogen rondgaan, zodat de bisschopskerk van de op­
brengst kon meeprofiteren. Over de voorwaarden van de queste werd tussen de Antoniten en
de Domkerk van Utrecht een langdurige loopgravenoorlog uitgevochten. Meer principieel
was het verzet van hen die tegen de aflaathandel als zodanig bezwaar hadden. Toen omstreeks
1520 de stellingen van Luther in ons land bekend werden, stortten de inkomsten uit de ques-
ten dan ook snel in. 79
Dat de Antoniten uit Bailleul ook Gouda hebben aangedaan, staat vast. De duidelijkste
aanwijzing daarvoor is een betaling die geboekt staat in de scholasterierekening van 1521-22.
De school ontvangt dan tien stuivers voor het zingen van de scholieren bij het inhalen van
de Sint Antoniscasse: de reliekschrijn die de questierders meebrachten. 80
Zoals P. Noorde­
loos al opmerkte, is dit het hoogste bedrag dat te Gouda in dit jaar voor optredens tijdens
questiertochten werd ontvangen. 81
Nog een blijk van het prestige dat de Antoniten in Gouda
genoten vinden we in 1499. In dat jaar brengt burgemeester Dirk Jacobsz een bezoek aan
79 Voor deze passage zie A. Eekhof, De questierders van den aflaathandel in de Noordelijke Nederlanden (diss. Leiden; 's-Gra­
venhage 1909) vooral 55-65 en 76w.; Noordeloos, 'Antoniana', 27w.; Mischlewski, Grundzüge, 101-107; W.H. Vroom,
De financiering van de kcilhedraalbouw inde midrieleeuwen, in het bijzonder van de dom van Utrecht (Maarssen 1981) 300-321
(over de toelating van de Antoniten vooral 305 en 311).
80 Kesper, Geschiedenis van hel gymnasium, 81.
81 Noordeloos, 'Antoniana', 43.
156

De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda
Oudewater ter gelegenheid van de eerste mis van de commissaris van Sint Antonius. 82
Van
een iets andere orde is het feit dat, zoals op veel plaatsen elders, ook in Gouda af en toe
strafbedevaarten werden opgelegd naar Saint-Antoine-en-Viennois, het hoofdkwartier van de
Antonitenorde. 83
Daarmee is echter nog niet bewezen dat ook de Goudse Antoniusbroederschap met deze
internationale beweging in verband stond. Signalen dat dit het geval zou zijn, ontbreken ge­
heel. In de uitgebreide gildenbrief van 1440 wordt met geen woord gerept van Antoniusafla-
ten of van de orde van de Antoniten in Bailleul of Saint-Antoine. Het is al vaker opgemerkt
dat het monopolie van de Antoniten op de Antoniuscultus bepaald niet waterdicht was. Daar­
voor was de heilige ook te populair. In veel steden ontstonden spontaan broederschappen die
Sint Antonius als schutsheilige hadden maar die geen enkele band met de Antoniten aangin­
gen. Men zou ze 'vrije', of in de terminologie van Noordeloos 'niet-antoniaanse' broeder­
schappen kunnen noemen. De Goudse wordt door Noordeloos, geheel overtuigend, ook tot
dit type gerekend. 84
De leden waren wel op grond van hun eigen statuten aan bepaalde reli­
gieuze verplichtingen gebonden. Maar ze waren niet door de commandeur in de officiële
broederschap opgenomen en genoten ook niet de daaraan verbonden geestelijke zegenin­
gen. Sommige van dergelijke lokale broederschappen dreven wel op eigen gezag een gast­
huis. Behalve in Gouda was dit ook in Rotterdam en in Vollenhove het geval. 85
Aangezien het
de namens de Goudse broederschap optredende gasthuismeesters zijn die verantwoordelijk
werden gesteld voor varkens zonder Antoniusbel, mogen we wel aannemen dat in Gouda de
Antoniusvarkens werden geëxploiteerd ten bate van de lokale broederschap, niet van de in­
ternationale orde. 86
Tussen de plaatselijke broederschap en de Antoniterorde was er dus
hooguit een onrechtstreeks verband. Het gemeenschappelijk element was toch vooral de po­
pulaire heilige zelf: zijn glans straalde af op de questierders die van tijd tot tijd namens de
orde Gouda aandeden, en eveneens op de Goudse broeders en hun gasthuis.
Sint Antonius en het kasteel
Naast het Antoniusaltaar in de Sintjanskerk en dat in het gasthuis was er in Gouda nog een
derde plek waar Sint Antonius werd vereerd. Het altaar in het kasteel van Gouda was in het
begin van de 15e eeuw eveneens aan Sint Antonius toegewijd. Dit blijkt in 1424, wanneer Jan
van Beieren op grond van zijn collatierecht dit altaar na het overlijden van de vorige vicaris,
Christiaan van Herborn, aan Zebert van Hele toekent. 87
Dit is overigens de enige maal dat van
het Antoniuspatrocinium van dit altaar gerept wordt. Maar van een slotkapel is al in de jaren
1380 sprake. In 1382-84 wordt de grote nieuwe kasteeltoren, die toen juist was gebouwd, aan­
geduid als de 'toern van der capellen'. 88
Enkele jaren later wordt Bartout de beeldenmaker
betaald voor een 'nieuwe tafel op mijns heren outaer ter Goude': blijkbaar een voorstelling in
82 StrAHM, OA 1162 f. 15y (stadsrekening).
83 J. van Herwaarden, Opgelegde bedevaarten (diss. Groningen; Assen 1978) 727.
84 Noordeloos, 'Antoniana', 60-62.
85 Noordeloos, 'Antoniana', 61. Ook de stad Doesburg kende een Antoniusgasthuis.
86 Rollin Couquerque, Rechtsbronnen, 232-233.
87 Algemeen Rijksarchief (hierna ARA), Archief Graven van Holland, inv. 213 f. 61 (31 aug 1424)
88 ARA, Archief Graven van Blois (hierna GB) 109 f. 89 en 110 f.69; K.M. Buiskool, 'Het kasteel van Gouda', in: N.D.B.
Habermehl e.a. (red.), In de stad van die Goude (Delft 1992) 26-44, aldaar 41.
157

De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda
reliëf. 89
In 1408-09 ontvangt de bisschop een bedrag voor het verlenen van toestemming om
in het kasteel de mis te mogen celebreren. 90
Het verbaast niet dat we een aan Antonius toegewijd altaar tegenkomen in het slot van
Gouda, één van de geliefkoosde residenties van de vorsten uit het Beierse huis, zowel van Jan
van Beieren als van zijn nichtje Jacoba. De verering die leden van deze dynastie voor Sint An­
tonius gevoelden, is algemeen bekend. Men heeft zelfs gemeend dat hertog Albrecht, vader
van Jan en grootvader van Jacoba van Beieren, in 1382 de stichter is geworden van een ridder­
orde van Sint Antonius, een mening die ook nog door Frits van Oostrom wordt verkondigd. 91
In werkelijkheid gaat het daarbij om de illustere Antoniusbroederschap die de kapel van Bar-
befosse nabij het Henegouwse Bergen als cultuscentrum had. 92
Een dergelijke broederschap
was verbonden aan één van de commanderieën, wat betekent dat de leden de spirituele voor­
rechten (aflaten enzovoort) van de Antoniten deelachtig waren. We hebben dus in dit geval te
maken met een 'antoniaanse' broederschap. 93
Het illustere van de broederschap was daarin
gelegen, dat alleen lieden van hoge adel of aanzienlijke geleerdheid werden toegelaten. Die
van Barbefosse zal zijn opgericht door de Antoniten van het nabijgelegen huis te Bailleul,
waarbij deze zich wel zullen hebben verzekerd van medewerking van hertog Albrecht. Deze
was immers niet alleen graaf van Holland en Zeeland maar ook van Henegouwen. Leden van
de illustere broederschap droegen het insigne, de tau met het belletje, uitgevoerd in goud of
zilver. We zien dit onder andere op een gekleurde tekening (losse miniatuur) in het Louvre te
Parijs, die een vispartij aan het Hollandse hof voorstelt. Jan van Beieren staat er in een cen­
trale positie op afgebeeld met valk en Antoniusinsigne. 94
Voor de Antoniusverering te Gouda is vooral de vraag van belang of er samenhang is tussen
de verering van Antonius door de illustere bewoners van het kasteel en die door de gewone
Gouwenaren aan het altaar in de kerk en in het gasthuis. Aangezien de bronnen over een der­
gelijk verband zwijgen, kunnen we alleen vermoedens uiten. Omdat de eerste vermeldingen
van de verering van Sint Antonius in de stad van kort na 1430 dateren, zou men kunnen spe­
culeren dat vooral de lotsverbondenheid van de Gouwenaren en 'hun' vorstin Jacoba van Bei­
eren in de moeilijke jaren 1425-1428 heeft bijgedragen tot de populariteit van Sint Antonius.
Maar heel zeker is dit niet: de Antoniusdevotie kan Gouda evengoed hebben bereikt als ge-
89 ARA, GB 114 f. 36v (rekening van 1387-88). In 1391-92 worden glazen in de slotkapel aangebracht- GB 117 ongefol
90 Rijksarchief Utrecht, Archief bisschoppen, Rekening bisschoppelijke vicaris van 1408-09 (Heeringa Rekeningen bisdom
0,10): 'Item de licencia celcbrandi in castro de Gouda 9 £ 12 s 6 d'. Het zou overigens kunnen dat er in de slotkapel
meerdere altaren waren en dat hel Antoniusaltaar slechts een zijaltaar was. Op 16 sept. 1410 treft het stadsbestuur
met graaf Willem VI een financiële regeling met betrekking tot de kapelaan van het slot: ARA GH 1781
Verdere gegevens over de slotkapel in StrAHM, Dossiers Taal nr. 39. Taal meent dat de kapel aan St. Christophorus
was gewijd, blijkbaar op grond van de vermelding in de kerkenlijst van Oudmunster, gepubliceerd in: j.G.C. Joosting
en S. Muller Hzn, Bronnen voor de geschiedenis der kerkelijke, rechtspraak in hel bisdom Utrechtl ('s-Gravenhage 1906) 315-
•Sancti Christofori in capella de Beloys'. Maar met de Bloiskapel is de zogenaamde IJzeren kapel in de Sint Janskerk
bedoeld, die blijkens StrAHM, Sj inv. 33 aan Christophorus en Georgius was gewijd. Overigens heerst in het lijstje
van Oudmunster enige verwarring: behalve van de Christoffelkapcl is ook sprake van een 'vicaria ferrea' (ijzeren vi-
91 F.P. van Oostrom, Het woord van eer. Literatuur aan het Hollandse hop omstreeks 1400 (Amsterdam 1987) 179-173 Van
Oostrom beroept zich onder anderen op Noordeloos, 'Enige gegevens', maar geeft Noordeloos niet correct weer en
ziet bovendien over het hoofd dat deze in zijn artikel 'Antoniana' uit 1959 zyn mening enigszins heeft herzien Dat
de Goudse slotkapel aan het dossier over de Antoniusverering van het huis Beieren kan worden toegevoegd, is bij
mijn weten niet eerder opgemerkt.
92 Ik volg hier nadrukkelijk Noordeloos, 'Antoniana', 64-65.
93 Noordeloos, 'Antoniana', 62.
94 O. Kurz, 'A fishing party at the court of William VI cemnl of Holland, Zeeland and Hainault', Oud-Haltand 7\ (1956)
117-124. Ook afgebeeld op de omslag van Van Oostrom, Het woord van eer.
1 58

De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda
Afb. 4. Jacoba van Beieren met Antoniusinsigne. Houten beeldje, mogelijk afkomstig van de Vierschaar
in Amsterdam. Rijksmuseum, Amsterdam.
159

De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda
volg van de propaganda die de Antoniten voor hun heilige maakten op hun questiertochten.
De vraag moet dus open blijven.
Conclusie
Antonius abt werd in het middeleeuwse Gouda op drie plaatsen vereerd: aan het (of: een) al­
taar in de slotkapel, aan een altaar in de Sint-Janskerk en in het gasthuiscomplex aan de Klei­
weg. Voor de Antoniusverering in het kasteel, die in 1424 wordt vermeld, mogen we het Bei­
erse grafelijke huis verantwoordelijk stellen, waarvan de devotie tot Antonius ook uit gegevens
van elders bekend is. Voor het altaar in de Sintjanskerk en dat in het gasthuis tekende de
Goudse Antoniusbroederschap. De bestuurders van het gasthuis waren aansprakelijk voor de
Antoniusvarkens die in de straten van Gouda vrij rondliepen. De eerste duidelijke levensteke­
nen van een lokale Antoniusverering treffen we aan in de jaren 1430, maar het is mogelijk dat
zich al vóór 1400 een kapelletje op de plek aan de Kleiweg heeft bevonden. Bij de gangbare
mening die de naam van de Zeugstraat met Antonius en zijn varkentje in verband brengt,
moeten vraagtekens worden gezet. Over de aard van de Antoniusbroederschap kunnen ech­
ter nauwelijks nog twijfels bestaan: het gaat hier om een zuiver religieuze broederschap, zoals
door Noordeloos (en ook door Taal) al is ingezien, niet om het ambachtsgilde der spekslagers
(Geselschap), laat staan om een vereniging ter huisvesting van spekhalers (Bik). Behalve door
de vieringen aan de drie genoemde altaren werd de gedachtenis van de 'grote heer en vader
Sint Antonius' ook levendig gehouden door de periodieke bezoeken van de afgezanten van
de internationale Antoniterorde (commanderie Bailleul). Deze questierders werden door de
Goudse magistraat met egards behandeld; ook de lokale Antoniusbroederschap genoot een
behoorlijk prestige en stond bij het stadsbestuur in bijzondere gunst. Van een directe samen­
hang tussen de internationale georganiseerde Antoniusverering en de Goudse broederschap
is echter niets gebleken. Een connectie tussen de grafelijke Antoniusverering op het kasteel
en de burgerlijke Antoniusviering in de stad kan worden vermoed maar niet bewezen. Al vóór
1572 hadden de questierders opgehouden Gouda aan te doen. De Opstand maakte aan de
Antoniusverering een definitief einde: de altaren werden uit de Sint janskerk verwijderd en
in 1577 gingen zowel het Antoniuscomplex aan de Kleiweg als het kasteel tegen de vlakte.
ICO

Ingrid van der Vlis
Bedeelden over armenzorg in 17e-eeuws Delft
Historici hebben de organisatie van armenzorg op verschillende plaatsen en in verschillende pe­
riodes bestudeerd. Voorheen werd bijna altijd gekeken naar het perspectief van de bedelers, de­
genen die de hulp aanboden. Veel is bijvoorbeeld geschreven over de eisen die aan de bedeelden
werden gesteld en de sociale controle die uitgeoefend kon worden. Minder werd geschreven over
de mogelijkheden die de armen zélf hadden. Dit is niet zo verwonderlijk wanneer we het bron­
nenmateriaal overzien. Het waren immers de bedelers, die middels hun bedelingslijsten, notu­
lenboeken en opgelegde straffen aangaven wat er zoal plaatsvond bij de armenzorginstellingen.
In de geschiedschrijving van de afgelopen decennia zijn de bedeelden echter langzaamaan naar
de voorgrond geschoven. Hun manier van (over) leven kreeg steeds meer nadruk en het werd dui­
delijk dat armen de armenzorg niet zozeer lijdzaam ondergingen, maar haar doelbewust aan­
wendden in de strijd om het bestaan. 1
Inmiddels is het vrij gebruikelijk het verwerven van armen­
zorg als één van de vele strategieën te zien die de armen konden inzetten tegen de armoede.
In dit artikel probeer ik nog een stap verder te gaan en te onderzoeken wat de grenzen
waren van hetgeen armen acceptabel vonden. Het gaat hier dus niet om de druk die instel­
lingen op bedeelden konden uitoefenen, maar om het omgekeerde fenomeen. Het is vrij
moeilijk te achterhalen wat deze mensen werkelijk dachten van de armenzorg. Eén en ander
zal dan ook omzichtig onderzocht moeten worden. Voordat er iets gezegd kan worden over
de grenzen die door bedeelden gesteld werden, is het noodzakelijk om te weten wanneer en
in welke context bedeelden en regenten elkaar tegenkwamen. Hiertoe zal ik eerst de dage­
lijkse gang van zaken beschrijven. Werden bedeelden gehoord door de regenten? Hadden
zij de mogelijkheden of de positie om hulp te weigeren? Juist in geval van conflicten of pro­
blemen werden zaken opgeschreven, die voor de beantwoording van de hier gestelde vragen
interessant zijn. In de rest van dit artikel zal de nadruk op zulke gevallen liggen. Dit alles ge­
beurt aan de hand van de armenzorg in 17e-eeuws Delft. De belangrijkste armenzorginstel­
ling in Delft heeft een zeer uitgebreid archief nagelaten, zodat dergelijk onderzoek hier mo­
gelijk is.
Delft en de Kamer van Charitate
Evenals in andere steden in de vroegmoderne tijd maakte armoede in Delft onderdeel uit van
het normale leven. Veel inwoners leefden op de rand van het bestaan en moesten bij tegen­
slag een beroep doen op de armenzorgvoorzieningen. Mijn onderzoek naar de bedeelden uit
het jaar 1645 toont aan dat ongeveer 20 procent van alle Delftse huishoudens meer of minder
structureel bedeeld werd door de centrale armenzorginstelling in Delft: de Kamer van Chari­
tate. 2
Twaalf regenten bestuurden de Kamer; zij vormden gezamenlijk het besluitvormend col-
1 Olwen Hutton, The poor ofeighteenth century Trance, 1750-1789 (Oxford 1974) gaf als eerste aan dat armenzorg gebruikt
werd in de zogenaamde 'economy of makeshifts' van arme huishoudens. Zie voor theorievorming Marco
H.D. van Leeuwen, Bijstand in Amsterdam, ca. 1800-1850: armenzorg als beheersings- en overlevingsstrategie (Zwolle 1992).
Dit cijfer is verkregen door vergelijking van mijn eigen onderzoeksresultaten met de schattingen en cijfers verzameld
door Thera Wijsenbeek-Olthuis, Achter de gevels van Delft (Hilversum 1987) 20-28 en bijlagen 1-3
161

Bedeelden over armenzorg in 17e-eeuws Delft
Afb. 1. W. van der Lely, De Kamer van Charitate. Aquarel, 18e eeuw. Foto: Gemeentearchief Delft, hi;
torisch-topografische atlas.
lege en verdeelden onderling alle taken. Sinds 1614 werden deze regenten deels aangesteld
door de stedelijke overheid, die meesters benoemde, en deels door de kerkeraad van de ge­
reformeerde kerk, belast met de benoeming van diakenen. De Kamer van Charitate zou voor­
taan zorg dragen voor alle behoeftige Delftenaren, inclusief de gereformeerde lidmaten. Lid­
maten werden op andere dagen bedeeld dan niet-lidmaten, maar verder werd tussen hen
geen onderscheid gemaakt.
Delft werd verdeeld in zes wijken, waarvoor steeds twee regenten verantwoordelijk waren:
een meester en een diaken. Armen die hulp zochten, moesten zich in eerste instantie bij hen
melden. Deze wijk-regenten waren bevoegd om zonder voorafgaand overleg met het gehele
college enige hulp te verlenen. Ieder bedeeld huishouden kwam dus minstens eenmaal in
aanraking met de regenten, namelijk bij de allereerste hulpvraag. Was deze vraag gehono­
reerd en wilde iemand voor meer structurele bedeling in aanmerking komen, dan werd die­
gene voor het gehele college van regenten verwacht. Sinds de invoering van het meer huma­
nistische armenzorgstelsel in de Nederlanden na de Hervorming was het gebruikelijk om
armen vóór zij bedeeld werden aan een uitgebreid onderzoek te onderwerpen. Voor de re­
genten iets weggaven, wilden zij zeker zijn van het onbesproken gedrag van de leden van een
huishouden. 3
Eén lid van het huishouden, meestal de vrouw des huizes, kwam daarvoor in de
3 Iets dat onlangs ook voor de Friese armenzorg geconstateerd is: Joke Spaans, 'De gift aan de armen in Friese steden
162
in de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw, toegelicht aan het voorbeeld Sneek', Tijdschrift voor sonate «esdue-
denis 22 (1996) 375-393, aldaar 382.

Bedeelden over armenzorg in 17e-eeuws Delft
Kamer van Charitate. Werd er getwijfeld aan de juistheid van de hulpvraag, dan kon het voor­
komen dat het hele huishouden diende te verschijnen. Maria Abrahams bijvoorbeeld kreeg
in 1661 geen bedeling, omdat zij haar echtgenoot Maas Jacobsz niet meebracht. Zij vertelde
de regenten dat haar man niet durfde te komen. Zij kwam vier keer in haar eentje naar de Ka­
mer van Charitate, maar de regenten volhardden in hun eis. Uiteindelijk kwam ook Maas Ja­
cobsz mee naar de Schoolstraat. Hij moest verantwoorden waarom hij niet voldoende ver­
diende om zijn gezin te onderhouden. Zijn bezoek aan de Kamer had niet het gewenste
effect: hem werd te verstaan gegeven dat hij werk diende te zoeken, anders moest het hele ge­
zin Delft zo snel mogelijk verlaten. Er werd geen bedeling toegestaan. 4
In de meeste gevallen werd echter volstaan met het doen van navraag bij buren en wijk­
meesters. Een dergelijk onderzoek was niet definitief. Bleken de zaken na verloop van tijd an­
ders te liggen, dan kon iemand toch weer uit de bedeling gezet worden of juist opnieuw voor
bedeling in aanmerking komen. Het huishouden van Magdalena Pieters en Gerrit Jansz bij­
voorbeeld werd in de zomer van 1614 'afgeschaft', want 'wardt bij Dirrick geseijt dese perso­
nen geen subsidie van node hebben [...] soude wel 12 stuvers daechs winnen.' Afschaffen
hield in, dat een huishouden tot nader order geen bedeling meer zou ontvangen. In novem­
ber 1615 werden deze personen opnieuw onderzocht, waarschijnlijk op hun eigen verzoek,
en weer aangenomen. De regenten waren ervan overtuigd dat er toch nog armoede heerste,
zodat enige hulp noodzakelijk was. 5
De Dirck die hier genoemd wordt, komt in deze periode
zeer regelmatig voor in de boeken. Waarschijnlijk was hij speciaal door de regenten aange­
steld om informatie in te winnen over nieuw aangemelde armen en over de bedeelden zelf.
Indien armen inderdaad voor bedeling in aanmerking kwamen, kregen zij van de regenten
een bedienbriefje. Met dit briefje konden zij voortaan iedere week hun portie ophalen. Op
het briefje stond hun bedelingsnummer genoteerd, met hierbij de hoogte van de bedeling.
Op zaterdag werden de lidmaten verwacht en op woensdag de overige bedeelden. De regen­
ten mochten in principe de bedeling nooit aan iemand anders meegeven: familieleden, bu­
ren of vrienden kwamen zelfs niet in aanmerking als zij het bedienbriefje van de bedeelde zélf
hadden meegekregen. Vier regenten deelden het brood en het geld uit. Grote bedienboeken
en de bedienbriefjes die de armen bij zich hadden, moesten ervoor zorgen dat iedereen de
juiste portie ontving. Ieder huishouden kreeg een bepaalde hoeveelheid brood en stuivers,
gerelateerd aan hun - door de regenten ingeschatte - behoeften. Deze bedeling was vrij karig
en was ook uitsluitend bedoeld als aanvulling op andere inkomsten. In de wekelijkse bedien­
boeken werd aangetekend of deze steun iedere week werd opgehaald en in de 'extra-ordina-
ris' bedienboeken werd een overzicht van het huishouden bijgehouden. Hoeveel kinderen
telde het huishouden, was iemand nog in staat om te werken en welke extra bedeling werd
door de leden van het huishouden ontvangen? Ieder halfjaar werden de bedienbriefjes weer
ingeleverd. De regenten bekeken of de geboden bedeling nog voldoende was. Werd de bede­
ling verhoogd, verlaagd of helemaal geschrapt, dan werd dit ook in de extra-ordinaris be­
dienboeken genoteerd.
4 Gemeentearchief Delft (hierna GAD), Archief Kamer van Charitate (hierna KvCh), Notulen klachtencommissie
1660-1663 nr. 138, 24 en 31 jan. 1661, 7, 14 en 21 fcbr. 1661.
5 GAD, KvCh, Extra-ordinaris bedienboek A 1614, f. 7.
163

Bedeelden over armenzorg in I7e-eeuws Delft
Klachten
Op woensdag werd gemiddeld aan zo'n 500 huishoudens bedeling verstrekt. Zaterdags wer­
den in het begin van de 17e eeuw iets minder huishoudens bediend, maar vanaf 1650 stonden
ook dan circa 500 huishoudens op de bedelingslijst. Op deze dagen was er geen mogelijkheid
voor vragen of opmerkingen aan het adres van de regenten, terwijl hier waarschijnlijk wel be­
hoefte aan was. In 1623 besloten de regenten om speciale klachlendagen in het leven te roe­
pen. 6
Een aantal hiertoe aangewezen regenten kwam dan in de Kamer van Charitate bijeen
en arme Delftenaren mochten langskomen. Zij konden om nieuwe bedeling of om verhoging
van de bestaande bedeling vragen. We moeten de klachtendagen niet zozeer opvatten als de
mogelijkheid om de regenten eens haarfijn te vertellen wat er allemaal schortte aan de bede­
ling. Met 'klachten' werd veeleer bedoeld 'je nood aan iemand klagen', oftewel: je nood te
kennen geven. Volgens de notulen die bijgehouden zijn, kregen bedeelden vaak een hogere
bedeling als ze er om waren komen vragen. 7
Ik heb slechts enkele zaken gevonden waarin de
regenten geërgerd reageerden. In 1625 kwam de jongste dochter van Lijsbet Heijndrickx Fei­
ten regelmatig in de Kamer langs en vroeg dan om een extra roggebrood. Lijsbet werd gezegd
haar dochter thuis te laten, omdat ze anders haar bedeling zou verliezen. Waarschijnlijk bond
Lijsbet iets in, aangezien ditzelfde huishouden twintig jaar later nog steeds bedeeld werd. 8
De
klachtenboeken kunnen natuurlijk een vertekend beeld geven, vooral wanneer alleen de suc­
cesvolle verzoeken genoteerd werden. Het lijkt er echter op dat vrijwel alles opgeschreven
werd. Ook voor de regenten was het immers van belang om te weten wie al eerder was afge­
wezen.
In sommige gevallen werden er klachten geuit in de betekenis die we er nu aan zouden ge­
ven. Deze kwamen over het algemeen niet in de klachtenboeken terecht, maar werden door
het gehele college behandeld. De regenten luisterden, maar hechtten niet altijd evenveel ge­
loof aan de geuite bezwaren, zoals in het geval van Annetge Willems alias Cnolmans. Zij woon­
de in het Bestedelingenhuis, een bejaardentehuis voor oudere bedeelde vrouwen. Deze in­
stelling viel ook onder de verantwoordelijkheden van de regenten van de Kamer van
Charitate. De binnenvader van het huis klaagde bij de regenten over Annetge Willems omdat
zij op zondag niet naar de kerk was geweest. Hij had haar om een verklaring gevraagd, maar
zij gaf aan alleen met zijn meerderen te willen spreken. Dit was een vrij ongebruikelijke gang
van zaken, maar zij werd niettemin verzocht om voor de regenten te verschijnen. Daar vertel­
de zij de regenten hoe weinig zij zich in het Bestedelingenhuis thuisvoelde, met name vanwe­
ge het ongeregeld gedrag van vele inwoonsters en ook wegens het overmatig drankgebruik.
Het is moeilijk nu nog te achterhalen in hoeverre haar klachten terecht waren, maar er wer­
den wel vaker dergelijke opmerkingen ten opzichte van het Bestedelingenhuis geuit. De re­
genten verwierpen haar klachten echter als ongegrond en straften Annetge met zes weken
6 Sinds 22 mei 1677 maakte het stadsbestuur ook gebruik van deze klachtendagen. Iedere nieuwkomer in de stad
Delft moest zich melden bij het stadsbestuur om toestemming te krijgen in de stad te mogen blijven. Zowel de Kamer
van Charitate als het stadsbestuur had voordeel bij deze gang van zaken: beide wilden weten wie de stad inkwam.
Gedurende de 17e eeuw werden de regels voor nieuwkomers steeds strikter. Alleen als men kon aantonen
werk in de stad te hebben, werd een duurzaam verblijf in Delft toegestaan.
7 De bewaard gebleven klachtenboeken bestrijken twee periodes: GAD, Archief diaconie, KvCh en Leprooshuis, Notulen
woonvergunningen, 1628-1641 nr. 139; GAD, KvCh, Notulen klachtencommissie, 1660-1663 nr. 138. Vanaf
1677 werden deze notulen voor een deel verwerkt in de admissieboeken van de stad: GAD, Stadsarchief Eerste Afdeling,
nr. 1887.
8 GAD, KvCh, Extra-ordinaris bedienboek B 1622, f. 153.
1 61

huisarrest. 9
Bedeelden over armenzorg in 17e-eeuws Delft
Afb. 2. Hendrick de Keyser, De charilas (boven
de ingang van de Kamer van Charitate aan de
Schoolstraat). Foto: Gemeentearchief Delft, historisch-topografische
atlas.
Ruim tien jaar later grepen de regenten in toen er teveel werd geklaagd door in­
woonsters van het Bestedelingenhuis. De ontevredenheid gold over het algemeen het voed­
sel. De regenten drukten hen op het hart deze klachten vooral binnenshuis te houden. Moch­
ten er zich problemen voordoen, dan was de dienstdoende regent de aangewezen persoon
om hun beklag bij te doen. 1
"
Regenten en bedeelden kwamen elkaar dus minstens eenmaal in de week tegen. Om de
verzoeken voor nieuwe, hogere of andere bedeling in goede banen te leiden, werd zelfs een
speciale dag in het leven geroepen. Bedeelden hadden zo voldoende mogelijkheden om de
regenten te spreken. De communicatie tussen beide partijen zal echter lang niet altijd opti­
maal geweest zijn. Een blik in de notulenboeken van de Kamer van Charitate levert al snel het
beeld op van weinig geïnteresseerde regenten. Regelmatig werden de regenten vermaand om
naar de vergaderingen te komen of in ieder geval vervanging te regelen als zij hun taken niet
uit konden voeren. De klachtendagen lijken vrij willekeurig, steeds op andere tijdstippen aan
te vangen. Ook de frequentie van de dagen werd bijna onophoudelijk veranderd. 11
Daarnaast
dient in overweging genomen te worden dat bedeelden en regenten zeker geen gelijkwaardi­
ge omgang met elkaar hadden. De culturele afstand tussen beide partijen zal dermate groot
9 GAD, KvCh, Notulen KvCh, 1652-1677 nr. 30A, f. 44v, 14 mei 1672.
10 GAD, KvCh, Notulen KvCh, 1652-1677 nr. 30A, f. 31v, 19 feb. 1684.
11 Afspraken over deze klachtendagen voornamelijk te vinden in GAD, KvCh, Notulen KvCh, 1652-1677 nr. 30A; GAD,
KvCh, Notulen KvCh, 1665-1699 nr. 30B.
1 05

Bedeelden over armenzorg in 17e-eeuws Delft
geweest zijn, dat er af en toe sprake moet zijn geweest van misverstanden omtrent klachten of
opmerkingen van bedeelden. Bedeling betekende voor beide partijen iets totaal verschillends
en maakte ook een heel ander deel van hun leefwereld uit. Maar, ondanks al deze kantteke­
ningen, als een bedeelde gehoord wilde worden, dan waren daar wel mogelijkheden toe.
Beëindiging bedeling
Vele Delftenaren werden voor een langere periode bedeeld, maar op een zeker moment stop­
te die bedeling. Wie bepaalde wanneer de bedeling stopgezet diende te worden? Dit waren
voornamelijk de regenten. Delftenaren werden door hen uit de bedelingsboeken geschrapt
omdat ze werk gevonden hadden, weer gezond waren, verkeerd gedrag vertoonden of waren
overleden. De bedeelden dienden vervolgens hun bedienbriefje in te leveren. Het beëindi­
gen van bedeling gebeurde echter ook op initiatief van de armen zelf, die soms hulp weiger­
den of zich niet langer wensten te conformeren aan de regels van de regenten. In het vervolg
van dit artikel zal een aantal gevallen bestudeerd worden, die uit de diverse bedelingsboeken
naar voren zijn gekomen. Dit kan een wat vertekend beeld geven. De ene regent noteerde nu
eenmaal uitgebreider dan de andere regent. Om niet helemaal afhankelijk te zijn van de en­
kele opmerkingen in de bedelingsboeken, is ook onderzoek verricht naar één groep bedeel­
de Delftenaren: van alle huishoudens die in 1645 op enigerlei wijze door de Kamer van Cha­
ritate ondersteund werden, is de bedelingsloopbaan zo compleet mogelijk gereconstrueerd.
Van de meeste van deze huishoudens, 868 in totaal, is bekend hoe en wanneer de bedeling
definitief ophield. 12
Opvallend is dat vele Delftenaren zeer lang door de Kamer van Charitate
ondersteund werden. Meer dan de helft van de bedeelde huishoudens werd pas definitief uit
de bedelingsregisters geschrapt bij overlijden (tabel 1). Daarnaast valt op dat een vrij groot
deel van de bedeelden zelf het heft in handen nam. Ruim 14 procent van de bedeelde huis­
houdens bepaalde zelf wanneer de bedeling niet meer nodig was. Enige voorzichtigheid is ge­
boden bij deze gegevens. In de bedienboeken werden verschillende formuleringen gebruikt.
Bij de notitie 'afgeschaft' lijkt het vrijwel zeker dat dit door de regenten besloten werd. Werd
echter opgeschreven dat het bedeelde huishouden het 'briefke gebracht' had of 'de meesters
bedanckt' had, dan is het wat minder eenduidig. Het is dan ook onder groot voorbehoud dat
ik deze huishoudens hier geschaard heb onder degenen die zelf hun bedeling opzegden. On­
danks deze bezwaren denk ik toch dat deze cijfers meegenomen kunnen worden in het on­
derzoek. De cijfers voor het cohort 1645 zijn hier voornamelijk bedoeld om een en ander in
perspectief te zetten. Nader onderzoek is echter geboden om te achterhalen wie nu wanneer
precies besloot dat de bedeling gestopt diende te worden.
Een bijzondere categorie wordt gevormd door bedeelden die zich uitkochten. Zodra een be­
deelde overleed, kwamen diens bezittingen bij de Kamer van Charitate terecht. Deze regel was
ooit ingesteld om misbruik van de voorzieningen tegen te gaan. Als bedeelden zichzelf uitkoch­
ten, konden de regenten geen aanspraak meer maken op de nalatenschap. Zodra ex-bedeelden
in wat gunstiger omstandigheden waren gekomen, konden zij zich uitkopen. Voor hen was dit
een manier om met het bedelingsverleden te kunnen breken. De hoogte van dit bedrag was vrij
willekeurig en niet bedoeld om de werkelijke kosten van de Kamer van Charitate te vergoeden.
12 Deze bedeelde huishoudens werden ook tussendoor regelmatig van bedeling uitgesloten, maar hier wordt alleen gekeken
naar de laatste keer dat de bedeling beëindigd werd.
Kif,

Tabel 1. Reden beëindigen bedeling, cohort 1645.
Bedeelden over armenzorg in I7e-eeuws Delft
Reden beëindigen bedeling Aantal Percentage
Overleden 451 51,9
Door regenten bepaald, 'afgeschaft' 193 22,2
Door bedeelden bepaald 124 14,3
Vertrokken 43
Vertrokken uit Weeshuis 22
Briefje gebracht 20
Briefje gebracht, bedankt 15
Bedankt 12
Uitkoop 8
Weggelopen 4
Naar andere instelling 28 3,2
Onbekend 72 8,4
Totaal 868 100,0
Tabel 2 geeft de resultaten weer van de zoektocht naar gevallen in het archief van de Kamer
van Charitate die betrekking hebben op de relatie tussen bedeelden en regenten. 13
De groot­
ste categorie wordt gevormd door aantekeningen over huishoudens waarin duidelijk wordt
hoe de dagelijkse omgang tussen beide groepen was. Uit deze 84 gevallen zijn de hierboven
gebruikte voorbeelden voornamelijk geput. De overige drie categorieën zijn kleiner van om­
vang, maar zeker zo interessant wat betreft de vraag naar de grenzen die bedeelden stelden.
Geen bedeling gewenst
Ruim vijftig Delftse huishoudens gaven aan helemaal geen bedeling te willen ontvangen, ter­
wijl een bijna even grote groep een bepaalde soort bedeling niet wilde aannemen. In het eer­
ste geval betrof het onder meer mensen die door anderen voor bedeling opgegeven waren of
waarvan de familie niet op de hoogte was. De bedeelden gaven het brood en het geld terug of
dit werd door familieleden teruggebracht. Met name als familieleden de bedeling retour­
neerden, werd er door de regenten geen actie ondernomen. De regenten hoefden dan een
huishouden minder te bedelen, terwijl er blijkbaar wel voor deze mensen gezorgd werd. Wij-
ve Claas was zo iemand. Zij had zes weken lang bedeling ontvangen. Aan het eind van deze pe­
riode bracht haar zoon de gegeven 3 gulden terug. 14
In het geval van de 60-jarige weduwe
Maartge Wouters gebeurde hetzelfde. Haar familieleden gaven haar bedeling binnen een
paar weken terug. Als zij opnieuw om bedeling zou vragen, dan moesten de regenten eerst de
familie inlichten. 15
Als de regenten wisten dat iemand in problemen zou komen zonder be­
deling, wilden ze diegene nog weieens opnieuw aannemen. Vanaf 1623 werd het huishouden
13 De gegevens betreffen hier dus niet alleen bedeelde huishoudens uit het cohort 1645, maar beslaan de gehele 17e
eeuw. Er is ook gebruik gemaakt van notulenboeken van de diaconie vóór het ontstaan van de Kamer van Charitate
in 1614.
14 GAD, KvCh, Extra-ordinaris bedienboek LM 1641, f. 57v.
15 GAD, KvCh, Extra-ordinaris bedienboek L 1626, f. 126.
167

Bedeelden over armenzorg in 17e-eeuws Delft
Tabel 2. Gegevens met betrekking tot de relatie tussen bedeelden en regenten.
1591- 1611- 1631- 1651- 1671- 1691- Totaal
1610 1630 1650 1670 1690 1710
Relatie bedeelden-regenten algemeen 3 44 7 8 19 3 84
Geen bedeling gewenst 1 19 18 6 7 51
Specifieke hulp niet gewenst 2 7 7 18 10 1 45
Werkweigering 7 23 30
Totaal 6 77 55 32 36 4 210
van Maartge Bortelen en Blauwe Jaap voor de tweede maal aangenomen door de Kamer van
Charitate. Ze werden bedeeld ondanks de bezwaren van Blauwe Jaap. Hij wilde niet dat zijn
gezin van bedeling afhankelijk zou zijn of zoals de regenten het noteerden: 'die niet begheert
dat sijn vrou en kinderen van 't Caritaethuis leeft ende selfs gheen sorg voor en draegt.' Het
is niet helemaal duidelijk waarom hij dit niet wilde. Zijn weigering kan ingegeven zijn door
het feit dat regenten dan van alles over hem te weten wilden komen. Het kan ook dat hij te
trots was om dergelijke hulp te willen accepteren. Maartge Bortelen overleed in 1624, zodat
haar man alleen achterbleef met de kinderen. Al was hij nog steeds geen voorstander van be­
deling, het huishouden - en later ook zijn kinderen - bleef nog jarenlang bedeling ontvan­
gen, in ieder geval tot en met 1691. 16
Om het huishouden van Geertgejans te kunnen bede­
len, werd door de regenten zelfs moeite gedaan. In 1628 werd het huishouden van de
bedelingslijst afgevoerd, maar kreeg Geertge nog wel regelmatig geld toegestopt 'also de man
niet soude willen weten dat sijn vrou bedient wert en haer slaen soude.' Bijna twintig jaar la­
ter ging deze buitengewone bedeling weer over op wekelijkse bedeling. Waarschijnlijk was
haar manjan Willemsz tegen deze tijd overleden. 1
'
Redenen
Als er al een reden werd genoemd waarom mensen geen bedeling meer wilden ontvangen,
kwam dit meestal neer op de hoogte van de bedeling. Zo bracht de tachtigjarige Pierre de Vou
in 1613 na een paar dagen zijn bedienbriefje van twaalf stuivers terug. De regenten noteerden:
'Dese persoon heeft sijn afscheit genomen omdat men hem naer sijn meninge te luttel gaff.'
Zijn vrouw, ondertussen waarschijnlijk weduwe geworden, werd een halfjaar later weer voor
dezelfde twaalf stuivers aangenomen. 18
Meestal vond men brood alleen niet voldoende en wil­
de men liever wat geld ontvangen. Maar ook als de bedeling met brood gekort werd, was soms
een grens bereikt. Lijsbet Dirckx en Dirck Keerweer werden in 1676 voor wekelijkse bedeling
aangenomen. Vanaf november 1682 ontvingen zij zes roggebroden per week. Voor de zomer
van 1683 werden zij ingeschat op vier roggebroden, 'waermede geen genougen wilde nemen
ende haer brieftjen in de Caamer gelaeten, daerom dan hier affgeschreven.' 19
16 GAD, KvCh, Extra-ordinaris bedienboeken: B 1614, f. 99; A 1622, f. 96v; C 1622, f. 73v; W 1641 f. 67v-68 en 200v; L
1650 f. 112v; LM 1655 f. 28 en 29.
17 GAD, KvCh, Extra-ordinaris bedienboeken: A 1622, f. 14-14v; AB 1641, f. 14; W 1645, f. 35v.
18 GAD, KvCh, Extra-ordinaris bedienboek C 1613, f. 58.
19 GAD, KvCh, Extra-ordinaris bedienboek L 1677, f. 119v.
168

Bedeelden over armenzorg in 17e-eeuws Delft
Afb. 3. Cornelis de Man, 1682. De schilder, tevens regent van de Kamer van Charitate, schonk dit werk
aan de Kamer, waar het nog altijd in de regentenkamer hangt. Foto: Gemeentearchief Delft, historischtopografische
atlas.
Het is goed mogelijk dat armen geen bedeling wilden aannemen omdat ze beschaamd wa­
ren enige hulp van publieke instanties te ontvangen. In vroegmodern Europa was het vrij nor­
maal om hulp te krijgen van buren of familieleden. 20
Het was waarschijnlijk iets anders om bij
een publieke instelling aan te moeten kloppen. Doordat de bedeelden op uitdeeldagen in de
rij moesten staan, was meteen voor iedereen zichtbaar datje steun trok. Sommige bedeelden
hoefden om die reden niet in de rij te staan bij de Kamer van Charitate. De meesten van hen
waren ooit respectabele burgers geweest, die nu in armoede waren vervallen: de zogenaamde
schaamsarmen. Aangezien de regenten deze armen in hoge mate respecteerden en zodoen­
de geen notities van hun bedeling maakten, is het vrijwel onmogelijk om iets over hen te we­
ten te komen. Deze armen kregen waarschijnlijk iedere week in het geheim iets toegestopt
door de regenten. De regenten kregen hiertoe wekelijks een kleine voorraad brood en geld
mee uit de Kamer van Charitate.
Ook bij de 'gewone' armen werd eerverlies soms expliciet genoemd. In 1610 gaven de re­
genten het vrij aanzienlijke bedrag van 6 gulden aan Joris Willemsz. Zij waren bang dat hij uit
schaamte niet wekelijks naar de Kamer zou willen komen voor structurele hulp. 21
Lijsbet Jans
20 Martin Dinges, Sladtarmut in Bordeaux, 1525-1675: Alltag, Politik, Menlalitdlen (Bonn 1988); John Henderson en Richard
Wall (red.), Poorwomen and children in the European past (Londen 1994); H. Gras, Op de grens van het bestaan: armen
en armenzorg in Drenthe, 1700-1800 (Zuidwolde 1989).
21 GAD, KvCh, Memorialen van de diaconie, 1607-1614 nr. 5, f. 6v.
i

Bedeelden over armenzorg in 17e-eeuws Delft
maakte niet alleen bezwaar tegen het haars inziens eerloze karakter van bijstand, maar klaag­
de ook over wat ze kreeg. Toen ze haar nieuwe briefje voor de zomer in 1620 haalde, was ze
niet tevreden met de hoogte van de bedeling: twee roggebroden en een tarwebrood. Ze wei­
gerde het bedienbriefje aan te nemen en 'seijde om so weijnich geen beschaemt aensicht te
willen hebben.' Het kan natuurlijk toeval zijn, maar zodra zij hiertoe de mogelijkheid had,
kocht Lijsbet Jans zich uit. 22
Van een enkeling is bekend dat de druk van de buurt te zwaar
woog. Zo werd het huishouden van de bejaarde Aarnout van Kleef door de Kamer van Chari­
tate bedeeld met veertig stuivers per week, tot zijn vrouw in 1680 naar de regenten stapte. Zij
leverde haar bedienbriefje in, 'omdat de buijren haar hadden verweten dat sij van 't huijs on­
derhouden wiert.' 23
Een andere verklaring voor weigering van bedeling is gelegen in de vorm die bedeling aan­
nam. Wanneer mensen een bepaalde soort bedeling niet interessant vonden, dan sloegen ze
haar af. Er moesten teveel concessies gedaan worden of het leverde onvoldoende op. Dit gold
onder andere voor degenen die liever geld dan brood ontvingen. Als het alleen maar brood
betrof, dan wilden ze net zo lief niet bedeeld worden. Dat het hier niet altijd de hoogte van de
bedeling betrof, bewijzen de gegevens over de bedeelden die specifieke hulp niet wensten te
aanvaarden. Toen Hester Bemen op een klachtendag langskwam, werd zij verzocht naar haar
familie in Denemarken terug te keren. De regenten wilden haar 5 gulden geven om deze reis
te ondernemen, maar zij 'heeftet daernaer gewijgert ende is niet vertrocken.' 24
Het reisgeld
aannemen betekende immers dat ze niet meer terug zou mogen komen. Veel weigeringen
van specifieke bedeling betroffen andere instellingen dan de Kamer van Charitate. De regen­
ten van de Kamer richtten in 1653 bijvoorbeeld het Bestedelingenhuis op. De daarin ge­
plaatste vrouwen werden voorheen bij andere Delftenaren (vaak vrienden of familie) besteed.
Voor hun onderhoud werd door de Kamer van Charitate een bedrag betaald, gemiddeld zo'n
veertig stuivers per week. Opname in het Bestedelingenhuis zou de kosten omlaag kunnen
brengen. Zolang er plaats was, werden alle oudere vrouwelijke bestedelingen dan ook geacht
hun intrek in het Bestedelingenhuis te nemen. Deden zij dit niet, dan werd hun bedeling met
een kwart teruggebracht van veertig stuivers naar dertig stuivers per week. Alhoewel met
name de verzorgers van deze vrouwen daardoor in financiële moeilijkheden zouden kunnen
raken, werd toch regelmatig genoteerd dat de bedeling voor hen gekort kon worden: 'omdat
onwillich was in 't nieuwe Huijs te comen', 'omdat sij niet in 't Bestedingh begeerde te wesen',
'seijde niet te willen in het Heuijs comen', etcetera. 2;>
De aard van de geboden bedeling blijkt inderdaad een rol te spelen bij weigering, hetgeen
niet per se in tegenspraak is met een zeker eergevoel. Juist de combinatie van deze twee ver­
klaringen levert naar mijn idee de meest juiste informatie op, namelijk dat bedeelden niet
zomaar een 'speelbal' van de uitdelende regenten waren. Zij kozen in zekere (en zeer be­
scheiden) zin zelf in hoeverre ze meegingen in de geboden zorg. 26
22 GAD, KvCh, Extra-ordinaris bedienboeken: A 1614, f. 80-80v; A 1622, f. 56.
23 GAD, KvCh, Extra-ordinaris bedienboek L 1677, f. 33.
24 GAD, KvCh, Notulen woonvergunningen, 1628-1641 nr. 139, 27 jan. 1639.
25 In diverse boeken, ondere andere: GAD, KvCh, Extra-ordinaris bedienboek AB 1683, f. 37v.
26 Vergelijk Peter Mandler, 'Poverty and charity in the nineteenth-century metropolis: an introduction', in: Peter
170
Mandlcr (red.), 77i

Werkweigering
Bedeelden over armenzorg in I7e-eeuws Delft
Een andere categorie in tabel 2 bestaat uit bedeelden die weigerden te werken. Op voorhand
lijkt het hier een grens te betreffen die door regenten gesteld werd, maar in een aantal geval­
len is het omgekeerde waarschijnlijker. Werkweigering zou voor regenten het gemakkelijkste
argument moeten zijn om iemand uit de bedeling te kunnen zetten. Iedereen die kon wer­
ken, diende immers zelf de kost te verdienen. Onderzoek toont echter aan dat de regenten
niet echt geïnteresseerd waren in de arbeidskracht van bedeelden. Sommige bedeelden wer­
den door hen als lui omschreven. Wanneer de regels strikt nageleefd zouden worden, zouden
deze mensen niet voor bedeling in aanmerking mogen komen. Alhoewel de regenten derge­
lijk gedrag noteerden, verbonden zij er meestal geen consequenties aan. Later in de 17e
eeuw, en met name in de 18e eeuw, werd deze vermoede luiheid vaker gebruikt om onder­
scheid te maken tussen 'rechte' en 'luie' armen.
Ik heb dertig gevallen gevonden van bedeelden die weigerden te werken of die weigerden
hun kinderen te laten werken. Slechts vier van deze gevallen betrof volwassenen die geacht
werden te gaan werken, allen mannen. Juist om deze reden werd hun huishouden door de
Kamer van Charitate bedeeld. In één van deze gevallen werd de bedeling toch stopgezet, na­
melijk toen Harmen Lourisz weigerde 'het radt tot de sijreder te drayen.' Harmen Lourisz was
zo goed als blind en om deze reden besteed bij een gezin in Delft. Dit is tevens het enige ge­
val waarin er verder niemand van zijn bedeling afhankelijk was. De zorg voor de rest van het
huishouden leek voor de regenten dus vrij zwaar te wegen. Ondanks de strenge maatregel
werd Harmen Lourisz trouwens na een week of twee weer aangenomen. Alleen kon hij het
blijkbaar toch niet redden. Er is overigens niet vermeld of hij nadien wel aan het werk is ge­
gaan bij de zijdereder. 27
Wanneer deze gevallen chronologisch achter elkaar worden gezet, blijkt dat een groot aan­
tal gevallen - namelijk 23 - rond 1632 plaatsvindt. Vele hiervan zelfs binnen een paar weken
tijd. De leden van deze huishoudens werden gedwongen hun kinderen naar een spinmolen te
sturen. Het is duidelijk dat dit hoge aantal genoteerde weigeringen werd bepaald door de
druk die de regenten er op dat moment achter zetten, maar het blijft opvallend. Bedeelde ge­
zinnen boden in andere jaren niet zoveel tegenstand als hun kinderen op een ambacht be­
steed werden. De verhoogde oppositie in 1632 hangt samen met een experiment van de Ka­
mer van Charitate en het Delftse Weeshuis. In 1631 sloot het Delftse stadsbestuur een
contract met zes wevers uit Amsterdam. De wevers waren bereid een grote spinmolen in Delft
op te richten die de stad veel profijt zou brengen. De molen zou werk opleveren voor een
groot aantal Delftenaren en de handel zou goed zijn voor de Delftse economie. Eén van de ei­
sen van de wevers betrof arbeidskracht. Zij verwachtten van de stad 150 kinderen die in hun
spinmolen zouden komen werken. Het stadsbestuur overlegde met de Kamer van Charitate
en het Weeshuis. Het Weeshuis moest 75 kinderen aanleveren en de Kamer van Charitate
werd geacht 50 kinderen op te geven die zouden leren spinnen. Het betrof jongens en meis­
jes van tenminste negen jaar oud. Hun eerste jaar zou een leerperiode zijn, waarin ze nog
niets verdienden. In de daaropvolgende jaren zouden ze wel betaald krijgen, ieder jaar iets
meer. 28
Dergelijke afspraken golden ook voor andere ambachtskinderen in I7e-eeuws Delft,
alhoewel het de vraag is in hoeverre spinnen als een volwaardig ambacht werd beschouwd.
27 GAD, KvCh, Extra-ordinaris bedienboek B 1622, f. 82v en 96v.
28 A. Hallema, Geschiedenis van hel Weeshuis der Gereformeerden binnen Delft Ie Delft (Den Haag 1964) 205-207.
171

Bedeelden over armenzorg in I7e-eeuws Delft
Afb. 4. Beschilderd notenhouten beeld van een
moeder met vier kinderen, afkomstig uit de regentenkamer
van de Kamer van Charitate. Foto: Gemeentearchief
Delft, historisch-topografische atlas.
Spinnen werd meestal genoemd als iets dat iedereen wel kon doen. In de boeken is de weige­
ring voor het werken bij de spinmolen vrij standaard omschreven. Mensen zijn 'weygerich',
'onwillich' of 'niet van meening' om hun kinderen op het spinnen te bestellen. In enkele ge­
vallen werd iets meer genoteerd. Neeltge Pieters bijvoorbeeld bracht na twee jaar wekelijkse
bedeling haar briefje naar de Kamer, 'voorcomende op 't verzouck daer ze haer kinderen wey-
gerde te laten gebruycken tottet wolle spinnen, verclarende rontuut nijemant haer kinderen
te willen subiect maken.' 29
Al in maart 1632 klaagden de regenten tegen de stadsbestuurders over onwillige ouders.
Aangezien het stadsbestuur de belofte had gedaan voor voldoende werkende kinderen te zor­
gen, moest zij nu de regenten helpen. 30
Twee weken later bleek het probleem nog niet opge­
lost te zijn. Het stadsbestuur maande de regenten nogmaals om de ouders te overreden hun
kinderen naar de spinmolen te sturen. De ouders zouden verlost zijn van de (kostbare) zorg
voor hun kinderen en voor de kinderen zou gezorgd worden als voor weeskinderen. Het
Weeshuis kreeg extra geld van de stad om juist voor deze kinderen iets te regelen. 31
De Heren
van de Wet probeerden ook zelf wel de bedeelden te overreden, maar waren evenmin succes­
vol. In eerste instantie werd de bedeling voor Maartge Hartog in maart 1632 geschrapt, want
'is onwillich haer kinderen te laten spinnen, sal niet meer bedient werden.' Na twee weken
29 GAD, KvCh, Extra-ordinaris bedienboek D 1626, f. 108.
30 GAD, Stadsarchief, Register van de resoluties van de Heren van de Wet, 1609-1719 nr. 2001-1, f. 36v-37, 20 maart
1632.
31 GAD, Stadsarchief, Register van de resoluties van de Heren van de Wet, 1609-1719, nr. 2001-1, f. 37-38, 4 apr. 1632.
172

Tabel 3. Consequenties voor bedeelde huishoudens na werkweigering
Bedeelden over armenzorg in 17e-eeuws Delft
Bedeling Bedeling gaat Minder bedeling of Helemaal geen Totaal
gaat door door binnen pas weer bedeling bedeling meer
eenjaar na eenjaar
Kinderen die moeten
spinnen 1 3 7 12 23
Jongens die op ambacht
moeten 1 1 2
Meisjes die in dienst
moeten 1 1
Volwassenen 3 1 4
Totaal 5 4 9 12 30
echter werd genoteerd: 'Maertge Hertochs is bij de Heeren van de Weth gepresenteert haer
kinderen voor 6 jaeren in 't Weeshuijs aen te nemen voor kost ende kleeren mits te laten spin­
nen, doch [...] begeert niet.' 32
Naast de bedenkingen die ouders bij het werken voor de spinmolen hadden, lag ook de
molen zelf nogal gevoelig in Delft. De lakenhandelaren van Delft tekenden protest aan van­
wege de ongelijke concurrentie met de Amsterdammers. Geen enkele andere handelaar kon
op zoveel steun rekenen als de Amsterdamse wevers nu kregen. 33
Het is vrij onwaarschijnlijk
dat bedeelde gezinnen zich lieten leiden door dergelijke belangen, die duidelijk bij een an­
dere bevolkingsgroep thuishoorden. Een meer adequate verklaring kan gevonden worden in
de arbeidsomstandigheden van deze kinderen. In 1636 klaagden de lakenhandelaren van de
Amsterdamse onderneming bij het stadsbestuur over de kinderen die zij aangeleverd kregen.
Hun klachten betroffen onder andere de hoeveelheid kinderen. Bijna nooit werd het beloof­
de aantal gehaald. Daarnaast bleek dat de beste leerlingen regelmatig wegliepen. 34
Het stads­
bestuur beantwoordde hun klacht door de lakenhandelaren te beschuldigen van misbruik
van de kinderen. De kinderen, zo werd gezegd, moesten langer werken dan was afgesproken
in 1631. Door het zware werk en het misbruik wilden de meeste kinderen niet in de spinmo­
len werken. Burgers hadden al geklaagd bij het stadsbestuur, aangezien zij deze wantoestan­
den niet langer wilden tolereren. 35
Evenzo waren de bedeelden waarschijnlijk op de hoogte
van het harde werken in de spinmolen en wilden zij hun kinderen daar niet aan blootstellen.
Zeker het weigeren van kinderen voor de spinmolen was niet zonder gevolgen. Tabel 3 toont
deze consequenties voor bedeelde huishoudens. De meeste families ontvingen geen bedeling
meer na hun weigering. Slechts in één geval beïnvloedde de weigering de bedeling niet. Op
24 april 1632 weigerde Jannetge Heijndrickx haar twaalf jaar oude zoon naar de spinmolen te
sturen. Ze raakte hierdoor haar bedeling kwijt en schold vervolgens de regenten uit. Vier da-
32 GAD, KvCh, Extra-ordinaris bedienboek C 1622, f. 210.
33 Hallema, Geschiedenis van hel Weeshuis, 207-208.
34 N.W. Posthumus, 'Kinderarbeid in de zeventiende eeuw in Delft', Economisch historisch jaarboek 22 (1943) 60-61.
35 Posthumus, 'Kinderarbeid in de zeventiende eeuw', 65.
173

Bedeelden over armenzorg in 17e-eeuws Delft
gen later, op 28 april, kwam ze terug in de Kamer en stond de regenten toe haar zoon naar de
spinmolen te sturen. De bedeling ging op de oude voet verder. 36
In dit specifieke geval veran­
derde de moeder dus van gedachten. In alle andere gevallen moesten de regenten de weige­
ring van de bedeelden wel accepteren.
Conclusie
Bedeelden waren dus in staat een grens te trekken wanneer zij vonden dat er iets gebeurde
dat hen niet zinde. Zij hadden de mogelijkheid eventueel misnoegen te uiten bij de regenten
of om bij hen om meer bedeling te verzoeken; klagen en vragen was toegestaan. De regenten
leken zelfs enigszins bereid tegemoet te komen aan bepaalde wensen van de bedeelden. Het
weigeren van bedeling lijkt bij uitstek een daad geweest te zijn waarin iets doorklinkt van de
mening ten opzichte van de armenzorg. Uiteraard leverde zo'n principiële daad problemen
voor het betreffende huishouden op. Soms echter wogen dergelijke problemen toch op tegen
de offers die bedeelde huishoudens anders moesten maken. Als zij ervan overtuigd waren dat
de hoogte van de bedeling beneden alle peil was, namen zij niet meer de moeite om de gang
naar de Kamer van Charitate te maken of zij wilden in zo'n geval het mogelijke eerverlies niet
riskeren. Werd bedeling aangeboden die ook door familie of buren gegeven kon worden, dan
werd - als het even kon - voor het laatste gekozen. De consternatie rond de spinmolen in
Delft in de jaren 1630 geeft aan dat ook in zo'n geval bedeelden een grens trokken. Zelfs als
het hun de bedeling kon kosten, volhardden zij in hun standpunt. Als bedeelden niet wilden
dat hun kinderen onder bepaalde omstandigheden moesten werken, stuurden ze hen niet
naar dat werk toe. Het betreft hier nog vrij kleine aantallen gegevens, maar het moge duide­
lijk zijn dat onderzoek naar armenzorg zich niet alleen hoeft te richten op instellingen en re­
genten. Al bieden de bronnen niet altijd evenveel informatie, het is toch mogelijk om tussen
de regels door enigszins vat te krijgen op de ideeën en wensen van bedeelden.
36 GAD, KvCh, Extra-ordinaris bedienboek B 1622, f. 146v.
17 1

Guus J. Borger
Het Groene Hart als cultuurhistorisch monument
Over de aard van de cultuurhistorie
Het begrip 'cultuurhistorie' behoort tot de geestelijke nalatenschap van Voltaire (1694-1778).
Deze Franse literator en filosoof was van mening dat de historici van zijn tijd de geschiedenis
verhaspelden tot een stortvloed van onbetekenende voorvallen. Een opeenstapeling van losse
feiten zonder samenhang kon volgens hem niet het doel van de geschiedenis zijn. Voltaire
zocht dan ook naar een groter kader, naar een dominerend beginsel dat de zin van het histo­
rische proces zichtbaar kon maken. Hij wilde weten hoe de mensen eertijds in hun familie­
kring leefden en met welke kunstuitingen zij zich bezig hielden. In zijn boek Verhandeling over
de zeden en geesten der volkeren meende hij dat beginsel gevonden te hebben in de vooruitgang
van de geest, van de cultuur en van de maatschappelijke stromingen en krachten. Daarin la­
gen volgens hem namelijk de innerlijke drijfkrachten van de geschiedenis en daarmee zou­
den de historici zich bezig moeten houden. 1
Door dit pleidooi voor een geschiedschrijving die aandacht zou besteden aan de levens­
houding van individuen en maatschappelijke groepen, heeft Voltaire een belangrijke bijdra­
ge geleverd aan de ontwikkeling van de geschiedwetenschap in de 19e eeuw. Ook in Neder­
land heeft men geprobeerd dit nieuwe historische pad te bewandelen. Een nog steeds
lezenswaardig voorbeeld van een dergelijke 'cultuurhistorie' is het boek Het land van Rem­
brand van Conrad Busken Huet. 2
De meest bekende cultuurhistorische studie is echter wel
Herfsttij der middeleeuwen van Johan Huizinga. 3
Door de vertaling in vele talen geniet dit boek
nog steeds grote internationale bekendheid.
Wordt er met betrekking tot het Groene Hart gesproken over de cultuurhistorie, dan gaat
het slechts ten dele om 'de vooruitgang van de geest, van de cultuur en van de maatschappe­
lijke stromingen en krachten'. In ambtelijke zin heeft het woord cultuurhistorie namelijk be­
trekking op de historische processen die de regionale verscheidenheid van het Nederlandse
landschap hebben bepaald. In die betekenis rekent men tot de cultuurhistorie alle voorwer­
pen, verschijnselen en vormen in en op de grond die samenhangen met vroegere vormen van
landinrichting en grondgebruik. Het gaat daarbij gewoonlijk om zowel archeologische, histo-
risch-bouwkundige als historisch-geografische verschijnselen. Bij de archeologische verschijn­
selen gaat het niet alleen om zichtbare objecten als hunebedden, grafheuvels en terpen, maar
ook om de niet zichtbare, in de grond verborgen resten van inmiddels verdwenen nederzet­
tingen of vormen van landinrichting. Voorbeelden van bouwhistorische verschijnselen zijn
kerken, kapellen, kastelen, buitenplaatsen en landgoederen. Ook de restanten van oude huis­
typen en boerderijvormen zijn vaak bouwhistorisch van belang, zeker als er sprake is van re-
1 Hansjoachim Störig, Geschiedenis van defllosofieï dln. (Utrecht 1986) 31; Guus Borger, 'Cultuurhistorie: een begrip­
penkader', in: P.G. Rens e.a. (red.), Cultuurhistorie en recreatie. Ecu veriiaal van mensen Recreatiereeks 18. Stichting Re­
creatie (Den Haag 1995) 11-24, aldaar II.
2 Conrad Busken Huet, Hel land van Rembrand. Studiën over de Noordnederlandse beschaving in de zeventiende eeuw (Haar­
lem 1882-84).
3 J. Huizinga, Herfsttij der middekeuwen. Studie over levens- en gedachtenvormen der veertiende en vijftiende, eeuw in Frankrijk en
de Nederlanden (Haarlem 1919).
175

Het Groene Hart als cultuurhistorisch monument
giospecifiek gebruik van materialen of een kenmerkende indeling of kleurstelling. Onder de
historisch-geografische verschijnselen zijn de traditionele dorpstypen en verkavelingspatro­
nen de meest bekende, maar ook de restanten van de oude landinrichting en de objecten die
samenhangen met de historische ontwikkeling van de infrastructuur en waterhuishouding
van ons land behoren daartoe. Oude ambachten en volkskundige verschijnselen als bijgeloof,
klederdrachten, folklore of legenden behoren onmiskenbaar tot de cultuurhistorie, maar
worden in de ambtelijke rapporten en regeringsnota's over de cultuurhistorische waarden in
het Nederlandse landschap buiten beschouwing gelaten.
In ons land dateert de belangstelling voor de cultuurhistorische betekenis van het land­
schap uit de jaren 1960. 4
Voordien hadden velen uiting gegeven aan hun bezorgdheid over
het verlies aan verscheidenheid en identiteit in het Nederlandse landschap, maar lange tijd
zag men dat vooral als een verlies aan natuur. 5
Tegen deze achtergrond moet de oprichting
van 'Natuurmonumenten' worden geplaatst. 1
' Tot na de Tweede Wereldoorlog hebben de na­
tuurbeschermers de invloed van de mens op de plantengroei onderschat of miskend. En wan­
neer men al toegaf dat de aanwezigheid van de mens van invloed was op de vegetatie, dan
werd die invloed als regel negatief beoordeeld. Desondanks moet worden vastgesteld dat een
aantal natuurbeschermers van het eerste uur wel degelijk het belang van het cultuurland­
schap heeft onderkend. 7
Na de Tweede Wereldoorlog veranderde het denken over de relatie natuur-cultuur in Ne­
derland. Langzaam drong het idee door dat Nederland een cultuurlandschap is waarin geen
'ongerepte' natuur voorkomt. De zo hoog geprezen biologische diversiteit van de traditione­
le landschappen in ons land bleek het resultaat te zijn van eeuwenlang menselijk handelen. 8
Ook de natuurontwikkelingsprojecten zijn uitingen van het menselijke streven om de ge­
steldheid en de inrichting van zijn woongebied te veranderen en daardoor niets meer en
niets minder dan een cultuurdaad.
De relatie tussen mens en natuur is dus complexer dan vaak wordt aangenomen. 9
Vroeger
werd de weidevogelstand bedreigd door boeren die eerder in het jaar gingen maaien en de
waterkwaliteit bedierven door een overmaat aan mest en gifstoffen. Daar zijn dan ook terecht
maatregelen tegen genomen. Nu wordt de weidevogelstand echter bedreigd door een over­
maat aan vossen in de natuurreservaten. Daar is niets aan te doen, want de vossenjacht is te­
gennatuurlijk. En onlangs heeft de discussie over de bouw van IJburg bij Amsterdam opnieuw
aangetoond dat het nog steeds niet goed mogelijk is om de belangen van natuur en cultuur
goed tegen elkaar af te wegen.
4 A.P. de Klerk, 'De zorg voor het cultuurlandschap; een historisch-geografische beschouwing', in: Wetenschap in dienst
van het natuurbehoud Bureau van de Natuurwetenschappelijke Commissie van de Natuurbeschermingsraad (z.pl.
[1979]) 27-38, aldaar 33.
5 J.L. van Zanden en S.W. Verstegen, Groene geschiedenis van Nederland (Utrecht 1993) 179-192; Henny van der Windt,
En dan: wat is natuur nog in dit land" Natuurbescherming in Nederland, 1880-1990 (Meppol 1995) .39 e.v.
6 H.P. Gorter, Ruimte voor natuur. 80 jaar bezig voor de natuur van de toekomst Vereniging tot Behoud van Natuurmonu­
menten in Nederland ('s-Graveland 1986) 12-16.
7 De Klerk, 'De zorg voor het natuurlandschap', 28-30; V. Westhöff, 'Een halve eeuw wisselwerking tussen wetenschap
en natuurbehoud', in: Wetenschap in dienst van het natuurbehoud, 13-25, aldaar 19-21; Van der Windt, En dan: wat is na­
tuur, 115-121.
8 Van Zanden en Verstegen, Groene geschiedenis, 192.
9 GuusJ. Borger, 'De spannende relatie tussen natuur, landschap en recreatie', in: Natuur - landschap - recreatie. Span­
176
ning of ontspanning? publicatie RMNO nr. 106 (Rijswijk 1995) 19-27; PetranJ.H. Kockelkoren, 'De natuur is dood,
leve de natuur', in: A. van Loon e.a. (red.) De eeuw van Thijsse. 100 jaar natuurbelevingen natuurbescherming (z.pl.
1996) 37-44.

topkwaliteit
top-/middenkwaïiteit
middenkwaliteit
basiskwaliteit
Landschap en bewoning van het Groene Hart 10
Het Groene Hart als cultuurhistorisch monument
Afb. 1. Cultuurhistorische waarderingskaart van het Groene Hart (Guus
J. Borger en Paul H.C. Vesters, Cultuurhistorie in hel Groene Hart. Een overzicht
en een waarderingskaarl, Amsterdam 1996, bijlage 3).
Het Groene Hart maakt deel uit van de Rijn-Maas-delta, de grootste delta in Noordwest-Euro­
pa, en is opgebouwd uit holocene rivierafzettingen en veengronden. In het oosten wordt het
deltagebied begrensd door de pleistocene afzettingen van de Utrechtse Heuvelrug en het
Gooi en in het westen door de strandwallengordel langs de kust. Sporen van vroege bewoning
zijn in het gehele gebied terug te vinden. Van bijzonder belang zijn daarbij de bewoningsspo-
10 Zie voor het onderstaande: Guus J. Borger en Paul H.C. Vesters, Cultuurhistorie in hel Groene Hart. Een overzicht en een
waarderingskaart (Amsterdam 1996).
177

Het Groene Hart als cultuurhistorisch monument
ren op de opduikingen van de pleistocene ondergrond (donken) in de Alblasser- en Krimpe-
nerwaard. Deze raakten zo'n 8000 jaar geleden bewoond. Door de bijzondere conserverings-
omstandigheden vormt het complex van donken thans een archeologisch monument van in­
ternationaal belang dat is voorgedragen voor de Werelderfgoedlijst van UNESCO.
Eeuwenlang was de Oude Rijn de voornaamste verbindingsschakel tussen het oostelijke en
westelijke deel van het gebied. Daardoor is deze oude hoofdafvoergeul van het Rijnwater van­
ouds een structuurbepalend element voor het Groene Hart. De laatste 3000 jaar is de beteke­
nis van de Oude Rijn voor de afvoer van het Rijnwater steeds minder belangrijk geworden.
Deze functie is gaandeweg overgenomen door verschillende zijtakken (Vecht, Lek, de Hol-
landsche IJssel). Voor de waterhuishouding en het verkeer is de Oude Rijn echter nog steeds
van belang.
In de Romeinse tijd liep de noordgrens van het Romeinse wereldrijk dwars door het Groe­
ne Hart. Langs de Kromme en Oude Rijn werd toen ter verdediging van die grens de zogehe­
ten limes aangelegd, een militaire verdedigingslinie die het Romeinse Rijk moest beschermen
tegen de opdringerige belangstelling van de Germaanse volkeren. De permanente aanwezig­
heid van veiligheidstroepen heeft de economische bedrijvigheid lange tijd sterk gestimuleerd
en het ontstaan en de groei van inheemse nederzettingen bevorderd. De doorwerking van
deze uitzonderlijke ontwikkeling bleef nog lange tijd merkbaar, ook na de ineenstorting van
de Romeinse macht. De limes heeft dus nadrukkelijk de bewoningsgeschiedenis van deze
streek bestempeld.
Lange tijd bleef de bewoning van het centrale deel van het Groene Hart beperkt tot de
boorden van de Oude Rijn en de oeverwallen van de zijrivieren en de verlande zijtakken van
deze rivier. Ook de Angstel en de Vecht behoren tot het stroomgebied van de Rijn. Vanaf de
10e eeuw werd de overgangszone tussen de vanouds bewoonde kleigronden langs de rivieren
en de verder naar achteren gelegen veengebieden geleidelijk steeds intensiever in gebruik ge­
nomen. De intensivering van het grondgebruik ging gepaard met de aanleg van een aantal
kaarsrechte, haaks op de rivier staande ontwateringssloten. Onbedoeld werd daardoor de la­
tere grootschalige en planmatige ontsluiting en ontginning van de grote veengebieden in de
Hollands-Utrechtse laagvlakte voorbereid. Waar de natuurlijke waterlopen een min of meer
rechtlijnig verloop hadden, kon een regelmatig patroon van ongeveer evenwijdige kavelslo-
ten ontstaan. Waar de rivieren en veenstroompjes een grillig patroon volgden, ontstond
noodzakelijkerwijs een onregelmatig patroon van uitwaaierende, gérende en elkaar afsnij­
dende strokenverkavelingen. Fraaie voorbeelden daarvan zijn te vinden in de zeekleipolders
van de Vechtstreek.
De systematische ontsluiting van de Rijn-Maas-delta ten behoeve van de agrarische exploi­
tatie van de klei-op-veen- en veengronden hangt samen met het streven van de graven van
Holland en de bisschoppen van Utrecht om het areaal cultuurland onder hun gezag te ver­
groten. Allereerst werden daartoe de gebruiksrechten van de bewoners van de oude neder­
zettingen langs de natuurlijke waterlopen naar achteren toe begrensd. Na onderhandelingen
met de oude gebruiksgerechtigden werd ergens in het vage overgangsgebied tussen de inci­
denteel gebruikte gronden en ongebruikte wildernis door de landsheerlijke landmeters een
achtergrens getrokken. Per nederzetting konden die onderhandelingen tot andere resultaten
leiden.
Achter al die achtergrenzen lag de wildernis waar de landsheren de vrije hand hadden. Op
zeer systematische en efficiënte wijze hebben zij de ontginning van deze gronden ter hand la­
ten nemen. Deze sterk van bovenaf geleide ontginningsbeweging heeft geleid tot het ontstaan
178

Het Groene Hart als cultuurhistorisch monument
van de zogeheten 'cope'-ontginningen met hun opmerkelijke landschaps- en verkavelings­
beeld. Kenmerkend voor de cope-ontginningen is het parallel aan elkaar verlopen van ener­
zijds de voor- en achtergrens van het ontginningsblok en anderzijds de verschillende kavelslo-
ten. Aanvankelijk stond op elke ontginningskavel één boerderij. Waar naderhand bleek dat
de plaats van nederzetting minder gunstig gekozen was, verlieten de bewoners gaandeweg de
oorspronkelijke ontginningsas en ontstond er elders een nieuw bewoningslint.
Op de meeste plaatsen is de systematische ontginning van de Hollands-Utrechtse laagvlak­
te aangevat vanuit natuurlijke of kunstmatige waterlopen dan wel vanaf speciaal daartoe aan­
gelegde ontsluitingswegen. Langs deze lineaire ontginningsassen kwam eerst een ijle bebou­
wing met boerenhoeven (wegdorpen) tot stand, die zich naderhand op veel plaatsen door het
toenemen van de agrarische en niet-agrarische bedrijvigheid heeft verdicht tot een compacte
lintbebouwing. Doordat het opgaande hout hier als regel beperkt blijft tot de boerenerven en
de wegbermen, hebben de nederzettingsassen in dit gebied als regel een dwarsprofiel dat van­
af de weg gezien bestaat uit een al dan niet begroeide wegberm, een wegsloot, een huisper­
ceel dat doorgaans ten dele bezet is met opgaand hout en een erfsloot die de overgang mar­
keert met het open landschap van het veenweidegebied. Zeker waar dit dwarsprofiel aan
weerszijden van de nederzettingsas nog herkenbaar is en de visuele relatie met het agrarisch
gebruikte buitengebied nog bewaard is gebleven, is er sprake van een kenmerkend en aan­
trekkelijk dorpsgezicht. Maar deze nederzettingsvorm heeft ook geresulteerd in het ontstaan
van een opmerkelijk landschapsbeeld: verspreid liggende linten met hoge begroeiing te mid­
den van vlakke en open agrarische gebruiksgronden.
De eeuwen door heeft het Groene Hart vooral een agrarische functie gehad. Boerderijen
zijn dan ook de voornaamste bouwkundige verschijningsvormen in het gebied. Vanzelfspre­
kend heeft men steeds bij de bouw van boerderijen rekening gehouden met de aard en de
omvang van een boerenbedrijf en gebruik gemaakt van de materialen die gemakkelijk in de
directe omgeving van het bedrijf te verkrijgen waren. Daardoor weerspiegelen de verschillen­
de boerderijtypen in ons land de regionale verschillen die eertijds hebben bestaan in de agra­
rische bedrijfsvoering en de landschappelijke gesteldheid.
De oudere boerderijen in het Groene Hart behoren tot de bouwtraditie van de laatmiddel­
eeuwse hallenhuisgroep. Kenmerkend voor het hallenhuis is de combinatie van woon- en be­
drijfsruimten onder één dak, de aanwezigheid van een inwendige houtconstructie en de
(mede daardoor) driebeukige hoofdopzet. Het woonhuis en de bedrijfsruimten zijn als regel
van elkaar gescheiden door een brandmuur. De brede middenbeuk dient meestal als deel, voe­
derruimte of werkvloer. Hout en baksteen zijn de meest voorkomende bouwmaterialen voor
de gevels en riet voor de daken. Hooibergen komen al vanouds in het gehele gebied voor. Bij­
gebouwen als wagenhuizen, zomerhuizen en boenstoepen zijn merendeels 19e-eeuws.
In het uiterste noorden en noordwesten van het Groene Hart is het agrarische bedrijf van­
ouds gespecialiseerd op de veehouderij. Dat vindt zijn weerspiegeling in de plattegrond van
de boerderijen: de lage gebouwen herbergen alleen woon-, werk- en stalruimten, maar voor
de opslag van de oogst is in het hoofdgebouw geen plaats. Elders in het Groene Hart was het
gemengde bedrijf lange tijd de meest gebruikelijke vorm van bedrijfsvoering. De vorm en in­
richting van de oude boerderijen draagt vaak nog een herinnering daaraan. Zo verraadt de
hogere kap dat de zolder van het bedrijfsgedeelte eertijds is gebruikt voor de berging van de
(graan) oogst. In het zuidoostelijke deel van het gebied heeft het gemengde bedrijf zich tot in
de eerste helft van de 20e eeuw weten te handhaven. Met name in de omgeving van Linscho-
ten en Harmeien zijn de oudere boerderijen vaak nog voorzien van grote inrijdeuren in het
179

Het Groene Hart als cultuurhistorisch monument
midden van de achtergevel en een brede middenbeuk voor de opslag en verwerking van de
graanoogst. Ook elders in het Groene Hart treft men nog boerderijen aan die blijkens hun
brede middenbeuk en grote zolderruimte onder een vrij steile kap hun oorsprong hebben in
het gemengde bedrijf.
Gaandeweg is de zuivelproductie in het Groene Hart steeds belangrijker geworden. Bij de
omschakeling van de agrarische productie van het gemengde bedrijf naar de veehouderij ver­
loor de brede middenbeuk zijn betekenis als dorsvloer. In het westelijke deel van het gebied,
waar deze ontwikkeling zich het eerst heeft ingezet, werd de middenbeuk op den duur zelfs
vervangen door een smalle voergang. De boerderijen in dat gebied hebben daardoor een
smal en langgerekt profiel gekregen.
In samenhang met de toenemende oriëntatie op de zuivelproductie werd (vaak al vanaf
de 17e eeuw) het voorhuis van veel boerderijen naar één of beide zijden uitgebouwd om
ruimte te vinden voor een vergroting van de melkkelder. De oorspronkelijk rechte nok van
het hallentype heeft daardoor een L-vorm (krukhuis) of T-vorm (T-huis) gekregen. In ver­
band met het hoge grondwaterpeil zijn de melkkelders (zoals overigens ook vrijwel overal el­
ders in het land bij de boerderijen het geval is) niet volledig onder het maaiveld gelegen,
maar bevinden zij zich half boven en half onder het maaiveld. De kamer boven de melkkel­
der heeft daardoor gewoonlijk een vloerniveau dat hoger ligt dan dat van de andere woon­
vertrekken. Vaak neemt deze opkamer een bijzondere plaats in het boerenbedrijf in. Soms is
het de kaaskamer, het vertrek in de boerderij waar de verse kaas werd bewaard. Vaker was de
opkamer echter in gebruik als de pronkkamer van de familie of als herenkamer ten behoe­
ve van een elders wonende landheer. Bij de sterk gespecialiseerde veeteeltbedrijven heeft de
melkkelder soms een forse omvang, een aanwijzing voor een sterke nadruk op de zuivelpro­
ductie. Onder invloed van de veranderende marktverhoudingen nam de betekenis van de
veehouderij in de tweede helft van de 19e eeuw verder toe ten koste van de akkerbouwcom-
ponent. Dit leidde opnieuw tot aanpassingen aan de gebouwen, in de vorm van vergroting
van stal- en kelderruimte, de inbouw van kaaskamers en karnmolens, en de bouw van zo­
merhuizen bij de boerderijen.
In de binnengebieden overheerst nog steeds de agrarische bouwkunst (boerderijen, hooi­
bergen, bijgebouwen) terwijl langs de rivieren een grotere verscheidenheid aan functies
(handel, industrie) en verschijningsvormen wordt aangetroffen. In de tweede helft van de
19e eeuw, een periode van agrarische hoogconjunctuur, met name voor het zuivelbedrijf, wer­
den overal bedrijfsgebouwen vergroot en gemoderniseerd en werden vooral voor de zuivel­
bereiding speciale gebouwen opgetrokken.
De eeuwen door speelde het water een dominante rol in het landschap en de bewoning
van het Groene Hart. In de volgende paragraaf zal daar nader op worden ingegaan. Ook in
de gebouwde omgeving is de invloed van het water echter zichtbaar. Het gaat daarbij ener­
zijds om de ligging van de boerderijen en nederzettingen op terpen en de oeverwallen en om
de bouwkundige elementen die direct met de waterbeheersing te maken hebben (molens,
sluizen, bruggen). Daarnaast is cultuurhistorisch echter van belang dat met name veel oude
boerderijen in het centrale deel van de verschillende Waarden onder invloed van het voort­
durende overstromingsgevaar een opmerkelijke vorm en inrichting hebben gekregen. Dat af­
wijkende karakter is onder andere zichtbaar in de aanwezigheid van hooggeplaatste vloed­
deuren en hoogliggende opkamers.
De boerderijen die vanaf het laatste kwart van de vorige eeuw in het Groene Hart zijn ge­
bouwd, vertonen veel stijlkenmerken uit de burgerlijke bouwkunst, zoals van houtsnijwerk
ISO

Het Groene Hart als cultuurhistorisch monument
voorziene windveren, gebruik van decoratief metselwerk en een symmetrische gevelopbouw.
Dat is overigens ook elders in ons land het geval. Deze jongere boerderijen vallen tevens op
door hun hogere zijgevels en smallere doorsnede. Vanaf de jaren dertig verdwijnen ook de
laatste streekgebonden vormen in de boerderijbouw. De boerderijen bestaan dan als regel uit
een vrijstaand woonhuis met los daarvan de bedrijfsgebouwen met een vormentaal die meest­
al geheel los staat van de regionale bouwtraditie. Het gebruik van natuurlijke materialen zoals
riet voor het dak en hout voor de wanden van het bedrijfsgedeelte, verdwijnt ten gunste van
pannendaken en volledig bakstenen muren.
Waterrijkdom en wateroverlast in het Groene Hart
Veen- en klei-op-veengronden kunnen alleen door ontwatering voor bewoning geschikt wor­
den gemaakt. Ontwatering leidt in een veengebied echter tot bodemdaling en daarmee tot
een steeds terugkerende wateroverlast. Na verloop van tijd zagen de bewoners van het Groe­
ne Hart zich dan ook genoodzaakt hun cultuurland door middel van dijken te beschermen te­
gen hoge waterstanden op de rivieren. De oudste historische aanwijzingen voor de aanwezig­
heid van rivierdijken in dit gebied dateren uit de eerste helft van de 12e eeuw. De dijken langs
de Zuiderzee, het IJ en de Nieuwe Maas moesten het Groene Hart beschermen tegen het
door storm opgestuwde water van de Noord- en Zuiderzee.
De wateroverlast in het Hollands-Utrechtse veengebied nam in de loop van de 1 le eeuw toe
door het geleidelijk verzanden van de mond van de Oude Rijn bij Katwijk. Door het graven
van een aantal nieuwe watergangen zoals de Doeswetering, de Zijl, de Heimans- en de Woud­
wetering kon men het overtollige water van de Oude Rijn noordwaarts afvoeren naar de voor­
lopers van het Haarlemmermeer en vandaar naar het IJ en Spaarne. De problemen waren
daarmee echter nog lang niet opgelost.
De afdamming van de Kromme Rijn bij Wijk bij Duurstede in 1122 betekende een belang­
rijke verbetering van de waterhuishouding van het Hollands-Utrechtse veengebied. Door de
aanleg van die dam werd het water van de Neder-Rijn gedwongen in de richting van de Lek en
Hollandsche IJssel te stromen. Dat beide waterlopen eerst laat tot hoofdafvoergeu) van het
Rijnwater zijn geworden, blijkt ook uit het profiel van beide rivieren. Langs beide liggen de
bandijken namelijk op korte tot zeer korte afstand van de oevers. Ook bij hoge waterstanden
is de Lek slechts een betrekkelijk smalle rivier, die op enkele plaatsen niet veel meer dan 0,5
km breed is.
Door de aanleg van deze dam bij Wijk kon de afwatering van de benedenstrooms gelegen
gronden langs de Kromme Rijn, de Oude Rijn en de Vecht profiteren van de veel lagere wa­
terstanden op deze rivieren. Door de versnelde verlanding van de Oude Rijn heeft het weste­
lijke deel van het Groene Harl slechts in mindere mate geprofiteerd van deze afdamming.
Moeizaam is men daar blijven proberen om het water van de Oude Rijn in noordelijke (IJ,
Zuiderzee) en zuidelijke (Nieuwe Maas) richting af te leiden.
De afdamming van de Hollandsche IJssel bij Klaphek onder Vreeswijk in 1285 en de jaren
daarna betekende opnieuw een belangrijke verbetering van de waterhuishouding in het Hol­
lands-Utrechtse veengebied. Sedertdien werd namelijk al het water van de Neder-Rijn via de
Lek afgevoerd. In tijden van hoogwater op de Rijn waren de waterstanden op de IJssel daar­
door steeds belangrijk lager dan die op de Lek. Veel polders hebben dan ook geprobeerd om
hun uitwatering geheel of gedeeltelijk te verleggen naar de Hollandsche IJssel. Om in tijden
181

Het Groene Hart als cultuurhistorisch monument
Afb. 2. George Poggcnbcek (1853-1903), Hoog water in hel weiland. Aquarel, 25,5 cm x 39 cm. Rijksmu­
seum Amsterdam.
van grote wateroverlast overtollig water van de Oude Rijn op de IJssel te kunnen brengen,
werden tussen Woerden en Bodegraven de zogeheten Enkele en Dubbele Wiericke aange­
legd. Lange kaden scheiden beide boezemwateren van de polders aan weerszijden ervan. Met
de opkomst van de molenbemaling hebben veel polders langs de zuidoever van de Oude Rijn
hun lange watergangen naar de Hollandsche IJssel opgegeven en de uitwatering op de Oude
Rijn hersteld.
Ook de noordelijke verlenging van de Gouwe vanaf Boskoop tot in de Oude Rijn hangt
samen met de grote wateroverlast in Rijnland en de te verwachten verlaging van de water­
stand op de Hollandse IJssel. Onbedoeld werd zo een waterweg tot stand gebracht die na­
derhand een zeer belangrijke rol zou gaan spelen in de scheepvaartverbindingen tussen het
noordelijke en het zuidelijke deel van de Randstad. De binnenscheepvaart tussen Rotterdam
en Amsterdam was namelijk lange tijd verplicht om via de Gouwe, het Haarlemmermeer, het
Spaarne en het IJ te varen. Andere vaarwegen zouden om de tolplaatsen in Gouda en
Spaant dam heen leiden en waren daarom verboden. Pas in 1656 kreeg Amsterdam toe­
stemming om een nieuwe vaart aan te leggen tussen de Aar en Oude Rijn bij de ingang van
de Gouwe.
Door de groei van de stedelijke bevolking en bedrijvigheid nam in de loop van de 14e en
15e eeuw de vraag naar levensmiddelen (boter, kaas), handelsgewassen (hennep, koolzaad,
vlas) en brandstoffen (turf) belangrijk toe. Ook de jacht onderging in deze tijd een schaal­
vergroting door de aanleg van eendenkooien. De oudst bekende kooien dateren uit de 15e
eeuw. Deze vanginrichtingen voor eenden zijn een typisch Nederlands verschijnsel en bestaan
uit een waterplas met één tot vijf vangpijpen te midden van vaak hoog opgaand hout. In goed
182

Het Groene Hart als cultuurhistorisch monument
werkende kooien werden soms aanzienlijke aantallen eenden gevangen. Vanouds is aan van­
gende kooien het zogeheten recht van afpaling verbonden, waardoor in een kring van meest­
al 1130 meter rustverstorende handelingen verboden zijn. Waar het recht van afpaling van
kracht is, hebben eendenkooien door de aanwezigheid van zo'n omvangrijk rustgebied nog
steeds een bijzondere waarde.
De aanhoudende vraag naar levensmiddelen en handelsgewassen daagde de boerenstand
in de late middeleeuwen uit tot het verbeteren van de productiemethoden en de bedrijfsvoe­
ring. Bovendien werden er in de loop van de 15e en 16e eeuw steeds meer windwatermolens
gebouwd om de polderwaterstand in het laaggelegen veenweidegebied beter in de hand te
kunnen houden. Als gevolg van al die verbeteringen kon de dorps- en plattelandsbevolking
van het Groene Hart tegen het einde van de middeleeuwen dan ook volop delen in de groei­
ende welvaart van het gewest. Door de combinatie van een hoge kwaliteit en een lage prijs
kreeg de Hollandse zuivel in de 16e eeuw zelfs een bijkans onaantastbare positie op de inter­
nationale markt. Deze gunstige ontwikkeling leidde ertoe dat de grondeigenaren bereid wa­
ren een groter deel van hun inkomsten te gebruiken voor de bouw van nog meer en nog gro­
tere polderwatermolens ten einde de wateroverlast te bestrijden en de landbouwproductie te
vergroten. De oude wipmolens werden daarbij vervangen door zwaardere achtkante of ronde
poldermolens.
Aanvankelijk waren alle windwatermolens uitgerust met een waterrad. Waterradmolens zijn
echter niet geschikt om het polderwater over een hoogte van meer dan 1,5 m op te voeren.
Sedert het begin van de 16e eeuw werden daarom twee of meer molens achter elkaar ge­
plaatst in een zogeheten molengang om het polderwater over grotere hoogte te kunnen op­
voeren. In het Groene Hart zijn nog enkele molengangen fraai bewaard gebleven. Overbe­
kend is het omvangrijke molencomplex bij Kinderdijk. Daarnaast verdient de nog steeds in
bedrijf zijnde molengang van vier watermolens ten zuiden van Aarlanderveen een bijzondere
vermelding. Samen met het markant op het bovenland tussen twee droogmakerijen gelegen
bebouwingslint levert de omgeving van dit dorp een cultuurhistorisch zeer waardevol ensem­
ble op.
De verbeterde ontwatering leidde echter opnieuw tot inklinking van de grond en een ver­
dergaande maaivelddaling. Om die reden en in een poging om de kosten van de bemaling
te verlagen, werden in de loop van de 17e en 18e eeuw steeds meer waterradmolens ver­
bouwd tot vijzelmolens. Maar ook dat leidde weer tot een verdere maaivelddaling. Uit de
hoog gelegen ingang van de kerk van Hazerswoude blijkt duidelijk welk een omvang de
maaivelddaling in de veengebieden op den duur kon krijgen door de steeds verder verbe­
terde ontwatering.
Door de krachtige verstedelijking van West-Nederland in de 14e en 15e eeuw steeg ook de
vraag naar brandstoffen op de stedelijke markt en werd de turfwinning op commerciële leest
geschoeid. Steeds weer nieuwe landen werden ingestoken en veranderd in een landschap met
petgaten, legakkers en veenplassen. Met name door de invoering van de baggerbeugel en
daarmee van het slagturven kregen de veenplassen vanaf circa 1530 een gevaarlijke omvang
en diepte. Door oeverafslag en het afkalven van de legakkers vormden de diep uitgebaggerde
veenplassen in toenemende mate een bedreiging voor de omliggende landen, dijken, wegen
en dorpen. Er werden wel maatregelen genomen om het slagturven tegen te gaan en de land-
vernieling tot staan te brengen of in te perken, maar deze hadden geen effect. Op den duur
werd duidelijk dat het droogleggen van de veenplassen de enige manier was om de binnen­
landse waterwolf effectief te bestrijden. Door bijzondere omstandigheden is een aantal veen-
1

Het Groene Hart als cultuurhistorisch monument
plassen echter aan bedijking ontsnapt. Sommige van die plassen zijn uitgegroeid tot grote wa­
tervlakten met soms langs de randen nog minimale verwijzingen naar de voormalige veende­
rij. De meeste hebben echter in het patroon van legakkers en trekgaten de hoofdstructuur
van het middeleeuwse cultuurlandschap bewaard. Bijzondere aandacht verdienen daarbij het
gérende verkavelingspatroon onder Vinkeveen en de Ster van Loosdrecht.
De aanleg van de Oude en Nieuwe Hollandse Waterlinie hing direct samen met de over­
heersende aanwezigheid van water in het Groene Hart. Beide linies omvatten een aaneenge­
sloten reeks van gebieden die bij oorlogsgevaar ondiep onder water gezet konden worden om
de opmars van de vijand te vertragen en de verdediging van het land te vereenvoudigen.
Stond er te veel water op het land, dan konden de inundatiegebieden met vlotten en plat­
boomde schuiten worden gepasseerd. En stond er te weinig water, dan waren ze doorwaad­
baar. Dijken en terreingedeelten die in geval van inundatie toegankelijk zouden blijven, wer­
den door vestingen en versterkingen beschermd. De Oude Hollandse Waterlinie liep langs
Woerden en Schoonhoven naar Gorinchem en het Land van Heusden en Altena. Door inun­
datie van de poldergronden tussen de Enkele en Dubbele Wiericke konden de inundatiege­
bieden ten noorden van Oude Rijn verbonden worden met die ten zuiden van de Hollandse
IJssel. Op bevel van stadhouder Willem III werd in 1672 langs de westzijde van de Enkele
Wiericke de zogeheten Prinsendijk aangelegd om het inundatiewater uit de Lek tegen te kun­
nen houden. Sedertdien heeft deze Prinsendijk in dit gebied gefunctioneerd als de westgrens
van de Oude Hollandse Waterlinie.
Na het herstel van de onafhankelijkheid besloot koning Willem I echter dat ook Utrecht en
Vreeswijk binnen de linie gebracht moesten worden. Deze Nieuwe Hollandse Waterlinie
moest lopen van de Zuiderzee bij Naarden en Muiden tot aan de Nieuwe Merwede en de Bies-
bosch bij Werkendam. De linie ontleende haar kracht aan een uitgekiend systeem van ver­
sterkte steden, forten, batterijen, magazijnen, defensiedijken, inundatiesluizen, -kanalen en
-gebieden. Nog steeds mag dit strategische landschap uniek worden genoemd op wereld­
schaal. Forten markeren als tastbare, stille getuigen de plaats van dit verdedigingswerk. Daar­
naast zijn de inundatiegebieden en de specifieke camouflagebeplanting nog voor een be­
langrijk deel zichtbaar. De zogeheten 'verboden kringen', die in tijden van oorlog snel
ontruimd dienden te worden om de benodigde schootsvelden te krijgen, zijn soms nog her­
kenbaar door een concentratie van oude houtbouw. Ingevolge de Vestingwet van 1874 werd
de zogeheten Stelling van Amsterdam aan dit verdedigingsstelsel toegevoegd. Deze stelling
moest dienen als centraal reduit na het doorbreken van de andere linies. Tussen 1883 en
1914 is daaraan gewerkt. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog waren de inundatie-
werken en de meeste forten gereed, maar vier forten zijn nooit voltooid. Tussen Abcoude en
Weesp sloot de Stelling van Amsterdam aan op de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
Het ontstaan van de Randstad en de stedelijke invloed in het Groene Hart
Een beschrijving van het ontstaan van de Randstad moet beginnen bij de stad Utrecht. 11
Als
één van de erfgenamen van de vroegmiddeleeuwse handelsstad Dorestad is Utrecht namelijk
11 Vergelijk ook C. Cortie enJ.J. Delvigne, 'De Randstad', Geografisch tijdschrift 20 (1986), 1-108; B.C. de Pater, G.A.
Hoekveld en J.A. van Ginkel (red.), Nederlandin delen. Een regionale geografie 2 dln. (Houten 1989) dl. 1, 108-115 en 207-
213; A.C. de Vooys, 'Historische geografie van het groene hart van Holland', Geografisch lijd schrift 17 (1964), 50-60.
18 I

ï
Het Groene Hart als cultuurhistorisch monument
het oudste stedelijke centrum in West-Nederland. De stad is gebouwd op de ruïnes van het
Romeinse castellum Traiectum en is daardoor tevens hoedster van een nog oudere traditie in
de Nederlandse stadsgeschiedenis. In de volle middeleeuwen kwam Dordrecht op als belang­
rijk handelscentrum in het zuidelijk deel van het graafschap Holland. Deze stad ontleende
zijn betekenis aan de ligging aan de doorgaande handelsweg van Engeland en Vlaanderen
naar het Duitse Rijnland en via de Vecht en de Zuiderzee naar het Oosten. Ook achter de
strandwallenkust kwam in deze tijd een belangrijke handelsweg tussen het Oostzeegebied en
Vlaanderen tot ontwikkeling (binnendunenvaart). Aan deze handelsweg ontstonden Alkmaar,
Haarlem, Leiden en naderhand Delft. Langs de grote rivieren trof men bovendien een groot
aantal kleine markt- en handelsplaatsen aan, die ten dele al in de middeleeuwen uitgroeiden
tot stadjes met een regionale verzorgingsfunctie.
Grote veranderingen deden zich voor in het verstedelijkingspatroon van West-Europa door
het dominant worden van de stedelijke sector in de loop van de 14e eeuw. Enerzijds ging die
ontwikkeling gepaard met een sterke groei van scheepvaart (kogge), handel (Hanze) en ste­
delijke bedrijvigheid en anderzijds met de opkomst van een bovenregionale specialisatie op
het gebied van de agrarische productie. Zowel door die specialisatie als door de aanhouden­
de bodemdaling kwam er in het veenweidegebied van West-Nederland een einde aan de ak­
kerbouw. Veehouderij werd toen de voornaamste bestaansbron, maar deze bood aan veel
minder mensen werk. Een belangrijk deel van de agrarische bevolking trok dan ook weg van
het platteland. Voor zover deze migranten in het land bleven wonen, trachtten zij in naburige
marktdorpen en havenplaatsjes een nieuw bestaan op te bouwen in de handel, scheepvaart,
visserij of de nijverheid. De migratie naar de opkomende steden was in deze tijd zo omvang­
rijk, dat Holland tegen het einde van de 15e eeuw behoorde tot de meest verstedelijkte delen
van Europa ten noorden van de Alpen.
In de tweede helft van de 16e eeuw kreeg het verstedelijkingsproces in Nederland een
nieuw aspect door de opkomst van Amsterdam als centraal distributiecentrum voor allerhan­
de goederen uit de Oude en de Nieuwe Wereld. Holland ontwikkelde zich in die tijd tot de
werkplaats voor Europa. In de dorpen en steden van West-Nederland namen bevolking en be­
drijvigheid met grote sprongen toe, met name in de vanouds verstedelijkte randgebieden
rond het open midden van Holland. Door de goede contacten met Engeland, Frankrijk en
Duitsland groeide Rotterdam in de loop van de 17e eeuw uit tot onbetwist de tweede stad van
Holland. Aangezien men in deze tijd vooral grondbezit als een veilige belegging zag, werd
een belangrijk deel van het stedelijke kapitaal belegd in land. Dat deed de belangstelling van
de burgers voor de ontwikkelingen op het platteland nog verder toenemen. Aanvankelijk
leidde deze stedelijke betrokkenheid bij het landelijke gebied tot de inrichting van een 'he­
renkamer' in een groot aantal boerderijen. De neiging om in de zomer de grote steden met
hun stinkende grachten te ontvluchten, werd met het groeien van de welvaart steeds groter.
Op den duur leidde dat langs enkele rivieren en de duinvoet tot de aanleg van een groot aan­
tal buitenplaatsen. Cultuurhistorisch zijn deze buitenplaatsen nog steeds van groot belang,
mede door hun veelal afwijkende flora en fauna.
Door de overweldigende economische en politieke dominantie van Amsterdam manifes­
teerden al deze ontwikkelingen zich het eerst en het sterkst in het noordelijke deel van het ge­
west Holland. Daar werden in de 17e en 18e eeuw dan ook de meeste buitenplaatsen ge­
bouwd. Van een evenwichtige verdeling van stedelijke activiteiten in de Randstad was op dat
moment geen sprake. Door de aanleg van het stelsel van trekvaarten via bestaande waterlopen
en nieuw gegraven kanalen werd de economische dominantie van de noordelijke vleugel van
185

Het Groene Hart als cultuurhistorisch monument
Afb. 3. Jan Hendrik Weissenbruch, Boerderij Ie Nieuwkoop, 1891. Olieverf op doek, 33,5 cm x 50 cm. Jan
Cunenmuseum, Oss.
de Randstad nog verder benadrukt. Toen de Amsterdamse stapelmarkt in de tweede helft van
de 17e eeuw in verval raakte, kwam daarin geleidelijk verandering. Rotterdam profiteerde in
deze tijd echter van de opkomst van Londen als wereldhandelscentrum. Door de oude ban­
den met Engeland hield de economische en demografische groei in Rotterdam langer aan
dan in andere delen van Holland. In de loop van de 18e eeuw werd het stedelijke zwaartepunt
in het zuiden van de Randstad steeds nadrukkelijker door Amsterdam als een hinderlijke con­
current ervaren.
Door de aanleg van de Nieuwe Waterweg en het Noordzeekanaal kregen de noord- en
zuidflank van de Randstad in de tweede helft van de 19e eeuw een nieuwe economische im­
puls. De westzijde van de Randstad kreeg geleidelijk meer belang door de sterke groei van het
centrale bestuur van de Nederlandse eenheidsstaat. 's-Gravenhage ontwikkelde zich daardoor
van residentie tot regeringscentrum. In het oosten groeide het oude geestelijke centrum
Utrecht in de loop van de 19e en 20e eeuw uit tot het centrum in de Nederlandse infrastruc­
tuur. Aan de oostzijde is de verstedelijking van de Randstad echter nog steeds het minst ver
voortgeschreden. Vanuit de drie andere flanken oefent de stad sedert het midden van de 20e
eeuw in toenemende mate druk uit op het Groene Hart van Holland. Deze toegenomen druk
uit zich in een versterkte groei van de oude stadjes in het gebied, in het ontstaan van nieuwe
woonkernen en de aanleg van infrastructuur. Desondanks is het centrale middengebied van
Holland tot in de tweede helft van de 20e eeuw duidelijk herkenbaar gebleven als het Groene
Hart van de Randstad.
186

Het belang van het Groene Hart als cultuurhistorisch monument
Het Groene Hart als cultuurhistorisch monument
In de jaren 1950 ontwikkelde zich het gebruik om te spreken over de 'Randstad' en het 'Groe­
ne Hart'. 12
Sindsdien wordt het ruimtelijk beleid gekenmerkt door de gedachte dat het open
en groene karakter van het Groene Hart zo veel mogelijk behouden moet worden. 13
De prak­
tijk is echter anders: ondanks het zogeheten restrictieve beleid groeide de bevolking van het
Groene Hart in de periode 1972-1994 twee keer zo snel als het Nederlandse gemiddelde. 14
Toch wordt het gebied door de Rijksoverheid nog steeds van bijzonder belang geacht. Het
gaat namelijk om een open ruimte met een aantrekkelijke verscheidenheid aan landschaps-
vormen en grondgebruik, dat gelegen is te midden van de Randstedelijke metropool met
meer dan 6,5 miljoen inwoners. De combinatie van een dichtbevolkt gebied met in de directe
nabijheid een uitgestrekt en relatief open platteland is uniek in de wereld. Bovendien liggen
in het Groene Hart een aantal oude en voor Nederland zeer kenmerkende cultuurland­
schappen. Maar ook hier is niet alles goud wat er blinkt. Zo zal niet iedereen onder de indruk
raken van de wijdheid en de strakke lijnvoering van de grote droogmakerijen in het westen
van het gebied. En verder zorgt de verdichting van spoor-, auto- en vaarwegen op sommige
plekken voor versnippering en zowel visuele belemmering als geluidshinder. 15
Ondanks dat alles is het Groene Hart op heel veel plekken nog gewoon mooi. Een typical
Dutch cultuurlandschap met een duidelijke identiteit. De inrichting en stoffering van dit land­
schap dragen nog onmiskenbaar de sporen van een eeuwenlange bewoningsgeschiedenis. Op
vernuftige wijze heeft de mens daarbij profijt getrokken uit de plaatselijke verschillen in bo­
demgesteldheid, hoogteligging en waterhuishouding. Daardoor is het Groene Hart in zijn lig­
ging en verschijningsvorm een omvangrijk kunstvoorwerp dat niet is gemaakt door een bril­
jante kunstenaar of bouwmeester, maar voortgekomen uit de scheppingsdrang en het
praktische vernuft van de gewone boer en de eenvoudige handwerksman. Met recht dus een
monument van het alledaagse leven en daardoor van de Nederlandse cultuurgeschiedenis.
Eenvoud en afwisseling geven dit monument zijn schoonheid. Maar tegelijkertijd is dit mo­
nument nog steeds vol verrassingen. Op veel plaatsen hebben de vroegere bewoners van ons
land namelijk bewoningssporen achtergelaten die nog niet zijn ontdekt. De speurtocht naar
de rijkdom van ons cultuurhistorische verleden is dan ook nog niet ten einde.
Door de ligging te midden van de dichtbevolkte steden op de Randstadring staat het Groe­
ne Hart onder zware druk. Centraal staat daarbij de vraag, of het Groene Hart al dan niet in
aanmerking moet komen voor een verdergaande verstedelijking. Minister M. de Boer van
VROM heeft, samen met haar collegaJJ. van Aartsen van LNV, door middel van de zogeheten
Groene-Hart-gesprekken in het najaar van 1995 geprobeerd deze problematiek in een breder
kader te plaatsen door ook de groene kwaliteiten van het open middengebied van de Randstad
in de discussie te betrekken. De rust en de ruimte, het water en het groen van deze open ruim­
te in de nabijheid van de grote steden kunnen immers ook in de toekomst belangrijk bijdragen
tot het behoud van een aantrekkelijk woon-, leef- en vestigingsklimaat in de Randstad." 3
12 Gerrit Willems, Koos van Zomeren en Herman Vuijsje (red.), Gras en wolken. Een beeld van het Groene Hart (Zwolle/Woerden
1996) 91; De Vooys, 'Historische geografie'.
13 De Pater e.a., Nederland in delen, dl. 1. 215-216.
14 Willems e.a., Gras en wolken, 92.
15 Hel Groene Hart in woord, beeld en getal. Achtergronddocument Groene Hart gesprekken Rijksplanologische Diens! ('s-Gra­
venhage 1996), 9-11.
16 Ruimte, groen en water voor iedereen. Verslagvan de Groene Hart gesprekken Ministerie van VROM (Den Haag 1996).
187

Het Groene Hart als cultuurhistorisch monument
Tijdens één van die Groene-Hart-gesprekken heeft het Platform Landschap & Cultuurhis­
torie aangeboden het initiatief te nemen tot het vervaardigen van een cultuurhistorische
overzichts- en waarderingskaart, schaal 1:200.000, van het Groene Hart (zie afb. I). 17
Het Plat­
form wilde door middel van deze toezegging bereiken dat de cultuurhistorie in de meest bre­
de zin zou worden betrokken bij de verdere uitwerking van de ruimtelijke plannen voor het
open middengebied van de Randstad. Vanwege die planologische bruikbaarheid diende de
overzichtskaart volgens het Platform op hoofdzaken aan te geven wat de cultuurhistorische
betekenis is van de belangrijkste landschapselementen en -patronen in de verschillende delen
van het Groene Hart. Dat betekende dat deze kaart niet alleen vlakdekkend en waarderend
moest zijn, maar ook in brede zin een indicatie moest geven van de meest belangwekkende
cultuurhistorische aspecten van het gebied. Tot dan toe was het de cultuurhistorische disci­
plines nog niet gelukt om in onderling overleg te komen tot een dergelijke integrale en waar­
derende presentatie van de cultuurhistorische kwaliteiten van een zo groot gebied.
In verschillende opzichten is het rapport, dat dankzij de financiële en organisatorische on­
dersteuning door de ministeries van VROM en OCW in de zomer van 1996 gereed kwam, dan
ook aan te merken als baanbrekend. De overheid wil namelijk in het toekomstige ruimtelijke
beleid meer aandacht besteden aan wat genoemd wordt de kwaliteit van de ruimte. 18
Bij die
kwaliteit van de ruimte wordt niet alleen gedacht aan een hoogwaardige architectuur van ge­
bouwen en de openbare ruimte, maar ook aan bestaande waarden als natuur en cultuurhisto­
rie. De uitdaging voor de toekomst is daarom te komen tot een zodanige afstemming van de
nieuwe (architectuur) en oude (natuur en cultuur) waarden dat de ruimtelijke inrichting
niet alleen hoogwaardig is, maar ook een herkenbare identiteit en historische diepte heeft.
Behoud van het verleden betekent dan een verrijking van de toekomst. Als de cultuurhistori­
sche disciplines willen inspelen op deze nieuwe ontwikkeling, dan zullen zij de relevante in­
formatie op samenhangende wijze en op hoofdzaken moeten presenteren. In het rapport
Cultuurhistorie in het Groene Hart heeft het Platform een voorbeeld gegeven van de wijze waar­
op zo'n integrale beschrijving en waardering kan worden opgezet. 19
Ook individuele burgers en historische en oudheidkundige verenigingen worden door
deze ontwikkeling in het planologische beleid van de overheid uitgedaagd tot nieuwe initia­
tieven. De zorg voor de kwaliteit van de woon- en leefomgeving is namelijk in eerste instantie
een zaak van de burgers zelf. Mensen die belang hechten aan de ruimtelijke kwaliteit van hun
omgeving, worden door deze nieuwe ontwikkeling uitgedaagd om nog meer dan vroeger toe
te zien op de plannen die door gemeenten, waterschappen, provincies en Rijk worden voor­
bereid voor hun woonomgeving. Met de nota Architectuur van de ruimte in de hand kunnen zij
de verschillende overheden erop wijzen dat zij hun verantwoordelijkheid voor de kwaliteit
van de woon- en leefomgeving verwaarlozen als zij in de plannen voor de toekomst niet vol­
doende rekenen met de kwaliteit van het verleden. Historische en oudheidkundige vereni­
gingen zijn als geen ander toegerust om in discussie met de overheid zorg te dragen voor een
zorgvuldige omgang met het culturele erfgoed.
17 In de kartografie geldt dat dc kleinste te onderscheiden eenheid op een kaart '/2 x '/2 cm (= '/4 cm 2
) groot moet zijn.
Op een kaart met een schaal 1:200.000 kunnen dus geen gebieden worden aangegeven met een oppervlak kleiner dan
1 km 2
. De overzichtskaart van het Groene Hart bevat dan ook geen informatie over losse objecten of elementen.
18 Zie daarvoor Architectuur van de ruimte. Nota over het archileclltltrbeleiil 1997-2000 (Den Haag 1996); De ruimte in de lijd
geplaatst. Nieuwe wegen oj> historische grond Rijksdienst voor de Monumentenzorg (Zeist zj.), ook verschenen als bijla­
ge bij: Architectuur Lokaal, maart 1997 nr. 15.
19 Borger en Vesters, Cultuurhistorie in hel Groene Hart.
IfvS

Boekbesprekingen
Milja van Tielhof, De Hollandse graanhandel, 1470- voor de productie van graan vormen. Het betreft
1570. Koren op de Amsterdamse molen (Hollandse hier de onder Hollands bestuur staande Zeeuwse
Historische Reeks 23; Den Haag: Stichting Hol­ eilanden; in gevallen als deze kan bezwaarlijk gelandse
Historische Reeks, 1995, 282 blz., ISBN 90- sproken worden van import of export, begrippen
72627-15-6)
die Van Tielhof evenmin nader definieert.
Het verwarrende gebruik van de termen import
Dit oorspronkelijk als proefschrift te Leiden door en export is exemplarisch voor de constante wis­
de historica Milja van Tielhof verdedigde werk seling van perspectief in het eerste deel. Hoewel
valt uiteen in twee delen. Het eerste deel behan­ de centrale invalshoek van het boek Holland is,
delt de ontwikkeling van de Hollandse graanhan­ spreekt ze nu eens van import in, dan weer van exdel
in de periode 1470-1570. Waar rond 1470 port naar Holland. De graanmarkt in het graaf­
Noord-Frankrijk nog de graanschuur van Holland schap zelf wordt niet apart onderzocht, hoewel
is, wordt deze functie rond het midden van de 16e die essentieel blijkt in het tweede deel van het
eeuw overgenomen door het Oostzeegebied. In boek. Hierin analyseert de auteur de gevolgen van
dit deel komen verschillende regio's aan bod van de verschuiving in de handelsstromen voor de op­
waaruit graan wordt 'geïmporteerd' in Holland. komst van de Amsterdamse graanstapelmarkt.
'Westers' graan komt uit Noord-Frankrijk en de Waar de marktfunctie van Amsterdam tot het be­
Zuidelijke Nederlanden, Oost-Engeland, Zeegin van de 16e eeuw beperkt is tot Holland, wordt
land, Utrecht en het stroomgebied van Maas en de stad rond 1550 de belangrijkste leverancier van
Rijn; 'oosters' graan komt uit de Duitse Bocht en oosters graan voor West- en Zuid-Europa. Van
het Oostzeegebied.
Tielhof toont aan dat niet alleen de expansie van
de Baltische graanhandel, maar meer nog de concentratie
daarvan in Amsterdam leidt tot deze
ontwikkeling. De behandeling in hoofdstuk 6 en 7
van het ontstaan van deze stapelmarkt is echter te
weinig uitgewerkt. Daardoor mist het tweede deel,
zowel naar onderzoeksperiode als naar thema, de
aansluiting op het eerste deel.
Naast de soort graan wordt van alle regio's de
lange-termijn-ontwikkeling van het handelsvolume
nagegaan, maar vanwege het gebrek aan seriële
kwantitatieve bronnen is dat alleen voor Noord-
Frankrijk en de Zuidelijke Nederlanden,
Oost-Engeland en het Oostzeegebied gelukt. Van
Tielhof heeft zich waarschijnlijk door tijdnood gedwongen
gezien om de Gelderse tolregisters niet
in haar onderzoek te betrekken, hoewel ze zelf
vaststelt dat deze bron mogelijk essentiële gegevens
bevat betreffende de graanaanvoer uit het
stroomgebied van Maas en Rijn. Een te betreuren
keuze, daar dit gebied volgens Van Tielhof gedurende
de 16e eeuw een van de belangrijkste
graanleveranciers blijft.
Vervolgens wordt geprobeerd de ontwikkelingen
in de handelsstromen te verklaren door middel
van zowel economische als politieke factoren.
Ten aanzien van de laatste stelt Van Tielhof in de
'Inleiding' een discussie in de historiografie aan
de orde over de al dan niet bestaande invloed van
politieke factoren op economische ontwikkelingen.
De auteur neemt in deze discussie stelling:
politieke factoren zijn van invloed op de handelsstroom,
het gaat er alleen nog om de specifieke
politieke gebeurtenissen te achterhalen. Daarbij
definieert zij het begrip 'politieke factoren' niet
en bovendien is het onderscheid met de economische
factoren te vaag, zo beide al strikt te onderscheiden
zijn. Bij de behandeling van de 'import'
uit de Zeeuwse eilanden bijvoorbeeld, stelt zij dat
deze eilanden met Holland één landbouwgebied
Deel 2 van het boek is vooral bedoeld ter analyse
van het functioneren van de Amsterdamse stapelmarkt
in de periode 1540-1570. De Amsterdamse
graanhandel in het Oostzeegebied wordt
vergeleken met de oosterse graanhandel van de
belangrijkste concurrenten: de Hanzesteden en
Antwerpen. Een vergelijking van de Amsterdamse
handel met de andere belangrijke graanmarkten
in Holland, zoals Delft en vooral Dordrecht, ontbreekt
hier.
Wisselend in de studie is de kwaliteit van de
bronnenkritiek. Van Tielhof weet door een strenge
kritiek op en bewerking van met name kwantitatieve
bronnen meer uit deze bronnen af te leiden
dan het bestaande onderzoek. Met name bij
het gebruik van kwalitatieve bronnen is haar kritiek
echter soms ontoereikend of wordt voor een
nadere bronnenkritiek wat al te gemakkelijk verwezen
naar bestaande literatuur. Tenslotte valt nog
op te merken dat de bestaande visies in de literatuur
steeds slechts kort behandeld worden; een
systematisch overzicht van de historiografie ontbreekt.
Daardoor is vaak niet duidelijk wat samenvatting
van bestaand onderzoek is en wat resultaat
van origineel onderzoek door Van Tielhof. En zo
189

Boekbesprekingen
wordt ook niet altijd helder in hoeverre zij de betencollege verantwoordelijk voor het bestuur van
staande visies aanvult of corrigeert.
het weeshuis en het beheer van de Stichting. Tot
Deze kritische opmerkingen nemen niet weg de inkomstenbronnen van het weeshuis behoor­
dat Van Tielhof een belangwekkend proefschrift den pachtgelden van boerderijen en landerijen,
heeft geschreven, dat vooral door het omvangrij­ een deel van het poortgeld en collectes. Daarke
bronnenonderzoek respect afdwingt. Waar stunaast kon men rekenen op de verdiensten van de
dies met betrekking tot sociale en economische oudere weeskinderen. Vanaf hun veertiende jaar
geschiedenis vaak onleesbaar worden door tabel­ werden zij geacht zelf de kost te verdienen. Ten
len en statistische analyses, slaagt zij bovendien in tijde van de sluiting in 1811 lieten de financiën
het uitstekend leesbaar houden van haar onder­ sterk te wensen over.
zoeksverslag.
Het weeshuis stond doorgaans onder leiding
van een echtpaar, bij voorkeur een stel dat zelf
R. van den Berg
geen kinderen had, de zogenaamde binnenvader
en binnenmoeder. Vaak fungeerde de vader tegelijkertijd
als schoolmeester en/of schoenmaker.
G.N.M. Vis, Het weeshuis van Woerden. 400 jaar Aan het begin van de 19e eeuw was de ontevre­
Stadsweeshuis en Gereformeerd Wees- en Oudeliedendenheid over de binnenvaders en -moeders groot.
huis te Woerden 1595-1995 (Hilversum: Verloren, Weeskinderen konden vanaf driejarige leeftijd
1996, 288 blz., ISBN 90-6550-528-8, ƒ25)
in het weeshuis worden opgenomen, mits zij geestelijk
volwaardig waren. Na de Bataafse omwenteling
in 1795 werd het weeshuis ook toegankelijk
voor lutheranen en remonstranten. Zij onderscheidden
zich van de overige wezen door gedeeltelijk
bruine in plaats van zwarte kleren te dragen.
De kinderen ontvingen een behoorlijke scholing,
waarbij uitgebreid aandacht werd besteed aan de
vakken lezen, schrijven, rekenen en catechismus.
Uitzonderlijke leerlingen, zoals Evert Willemsz
Bogaert kregen zelfs de kans om in Leiden te studeren.
Wanneer de weeskinderen tussen de 20 en
24 jaar oud waren, werden zij geacht op eigen benen
te kunnen staan. De meisjes verlieten het
weeshuis meestal eerder dan de jongens. In de
uitzet van de meisjes zaten vaak dure stoffen. Natuurlijk
ontbrak een bijbeltje niet.
De auteur, die inmiddels diverse gedenkboeken
op zijn naam heeft staan, schreef deze publicatie
in opdracht van het College van Regenten van het
weeshuis ter gelegenheid van het 400-jarig bestaan
van de Stichting 'Gereformeerd Wees- en
Oudeliedenhuis' te Woerden. Aangezien het werk
binnen een jaar tot stand moest komen, was er
geen tijd voor uitvoerig bronnenonderzoek. Een
belangrijk deel van het overigens bijzonder heldere
boek berust daarom op literatuurstudie, wat ertoe
heeft geleid dat veel onderwerpen slechts beknopt
kunnen worden aangestipt. In de tijd
waarin Vis met zijn onderzoek begon, rondde Willem
Frijhoff net zijn studie naar Evert Willemsz af,
hetgeen extra informatie opleverde.
Het boek begint met een korte geschiedenis
van de wezenzorg binnen de joods-christelijke traditie,
de geschiedenis van de Reformatie in Woerden
en de uiteindelijke stichting van het Stadsweeshuis.
Dit heeft gefunctioneerd van 1604 tot
1811, toen het gesloten werd op last van de Franse
overheid. De wezen werden vervolgens bij particulieren
ondergebracht. In juridische zin bleef het
weeshuis echter bestaan. Hoewel het oorspronkelijk
de bedoeling was dat er ook oude lieden in
het weeshuis werden ondergebracht, ging men
zich pas vanaf 1910 intensiever met de bejaardenzorg
bezig houden. Vanaf 1935, toen er nauwelijks
nog wezen te verzorgen waren, werd dit zelfs de
hoofdtaak van de Stichting.
Hoewel de reglementen door de jaren heen
niet veel veranderden, konden theorie en praktijk
nogal eens verschillen. Sinds 1595 is een regen­
190
Doorgaans werd er op het eten niet bezuinigd:
kaas, boter en karnemelk waren in ruime mate
voorhanden, evenals vlees en vis. De kwaliteit van
het voedsel en de manier waarop het werd klaargemaakt,
was afhankelijk van de talenten van de
binnenvaders en hun echtgenotes. Voor de meeste
kwaaltjes riep men de hulp in van kwakzalvers,
maar zo nodig werden ook dokters en chirurgijns
ingezet.
Het boek eindigt met de bouwgeschiedenis van
het pand, een schets van de personen en instellingen
die het gebouw gedurende vier eeuwen gebruikt
hebben en een uitvoerige bijlage. Hierin
zijn diverse bronnen uitgegeven en is cijfermateriaal
opgenomen over de aantallen weeskinderen
en de inkomsten van het weeshuis.
Marie-Christine Engels

Boekbesprekingen
Mark Monteiro, Geestelijke maagden. Leven tussen klooster, geeft aan dat de kloppenstaat geen exclu­
klooster en wereld in Noord-Nederland gedurende de sief hervormingsproduct is geweest van onder­
zeventiende eeuw (Hilversum: Verloren, 1996, 415 drukt katholicisme, zoals de gangbare these wil.
blz., ISBN 90-6550-535-0, ƒ59)
Volgens die opinie zagen vrouwen die normaal gesproken
het klooster ingegaan zouden zijn, zich
De vrouwen over wie dit boek gaat, leidden een
celibatair, geestelijk leven buiten de muren van
het klooster. Zij werden in de 17e eeuw ook 'klop­
pen' genoemd. Volksetymologisch is deze bena­
ming steeds in verband gebracht met het kloppen
aan deuren van medegelovigen ten teken dat de
geheime katholieke dienst begon; sinds de gere­
formeerde kerk in de Republiek de publieke kerk
was geworden, rustte immers een verbod op de
openbare uitoefening van het katholiek gelooi.
De term was echter al vóór de Reformatie in
zwang en Marit Monteiro draagt een andere bete­
kenis aan: het werkwoord 'kloppen' zou op castre­
ren of besnijden duiden en zo verband houden
met reinheid en maagdelijkheid. Monteiro han­
teert bij voorkeur de benaming 'geestelijke doch­
ters' of 'geestelijke maagden', die de vrouwen zelf
gebruikten. Zij waren actief in de zielzorg, met
name via steun aan zieken en armen en door ge-
loofsonderwijs te geven. Daarnaast droegen zij in
hoge mate financieel bij aan de kerk en verricht­
ten de onbemiddelden onder hen ondersteunen­
de en huishoudelijke taken. Ook voor de versprei­
ding van devotionalia als geestelijke boeken,
bidprentjes en heiligenbeelden waren kloppen
belangrijk. In de Republiek maakten zij het de
priesters mogelijk te werken, ondanks de moeilij­
ke omstandigheden.
Al lijkt de ondertitel van het boek alleen op de
Republiek te slaan, ook hel zuiden van huidig Ne­
derland, dat in de 17e eeuw onder Spaans gezag
stond, hoort tot Monteiro's onderzoeksterrein. In
het (naar L.J. Rogier) met Noord-Nederland aan­
geduide gebied moeten in de 17e eeuw tenminste
vijfduizend vrouwen de 'middelen staet', tussen
leken en clerus in, hebben gevoerd. Dat zij in de
Republiek met scheve ogen werden bekeken, be­
hoeft geen betoog, maar ook in het katholieke
zuiden stuitten zij op kritiek. Hun levenswijze
werd kerkrechtelijk namelijk niet erkend. Op het
Concilie van Trente (1545-1563) was nog eens be­
vestigd dat vrouwen slechts een geestelijk leven
konden leiden als zij een kloostergelofte hadden
afgelegd.
Dat reeds vóór de Reformatie dergelijke uitspra­
ken werden gedaan en dat er ook daarna in katho­
liek gebleven gebieden vrouwen waren die een le­
ven als geestelijke maagd verkozen boven het
sinds 1581, toen de openbare uitoefening van het
katholiek geloof werd verboden en de kloosters
werden ontmanteld, min of meer gedwongen tot
een bestaan als klop. Er zullen zeker kloppen in de
Republiek zijn geweest die liever non waren ge­
worden, maar daarvoor niet naar een katholiek
land wilden of konden verhuizen. Voor velen was
de kloppenstaat echter een bewuste keuze, die
strookte met hun verlangen om in plaats van een
contemplatief bestaan, in de wereld te leven en
daar aan hun religieuze gevoelens uiting te geven.
Vóór Monteiro besteedde Eugenie Theissing al
aandacht aan deze beweegredenen in haar disser­
tatie Over klopjes en kwezels (Utrecht/Nijmegen
1935). Theissing behandelde vooral kloppen die
in gemeenschapsverband leefden, en dan met
name die van 'De Hoek', de grootste vereniging
van geestelijke maagden in de Republiek. Deze
Haarlemse gemeenschap leefde verspreid over di­
verse panden rond de Bakenessergracht en telde
in de eerste helft van de 17e eeuw permanent zo'n
tweehonderd bewoonsters. Monteiro besteedt
daarentegen meer aandacht aan vrouwen die juist
niet verenigd waren. De geestelijke maagden wor­
den daardoor vooral als individuele vrouwen neer­
gezet en meer uit de context van louter dienst­
baarheid aan het katholiek geloof gelicht, die in
Theissings studie nog zo nadrukkelijk aanwezig
was. Monteiro doet dit aan de hand van de unieke
egodocumenten van Agnes van Heilsbach en Joan-
na van Randenraedt, beiden in de 17e eeuw actief
in Roermond. De focus is in Geestelijke maagden
daarom vooral op Roermond gericht, al behandelt
de auteur ook de voor kloppen en hun leidsman­
nen geschreven devotieboeken, die in heel Noord-
Nederland werden gelezen. Ze heeft er voor de pe­
riode 1570-1730 34 gevonden, die ze beschrijft in
een bijlage, aangevuld met biografietjes van de au­
teurs (met name jezuïeten).
De 'kloppenboeken' verdedigen de levenswijze
van de geestelijke maagden en dragen leef- en ge-
loofsregels aan. Het zijn een soort etiquetteboe­
ken, waarin ook de omgangsvormen met priesters
aan de orde komen. Vertrouwelijkheden dienden
waar mogelijk gemeden te worden, teneinde de
relatie met de geestelijk leidsman zuiver te hou­
den. Het was niet eenvoudig aan die opdracht te
voldoen, als je tevens geacht werd naar eer en ge-
191

Boekbesprekingen
weten te biechten. Van de twee genoemde Roer-
mondse maagden zijn zogeheten gewetensreke-
ningen bewaard gebleven: in opdracht van de
biechtvader geschreven ontboezemingen van ge­
dachten, dromen en visioenen. De priesters, in
wie de geestelijke dochters de aardse vertegen­
woordigers van hun bruidegom Christus en van
God dienden te herkennen, hadden een grote
morele macht over de vrouwen. Die waren op
grond van hun sekse reeds de mindere, maar ook
vanwege hun lekenstaat. Anderzijds was de clerus
van hen afhankelijk voor de verbreiding van het
katholiek geloof en het draaiende houden van de
kerk. Kloppen waren zich daarvan bewust en eis­
ten zo nu en dan meer zeggenschap op. De ambi­
valente houding van de clerus ten aanzien van
geestelijke maagden en het spanningsveld waarin
de laatsten zich bevonden, worden door Monteiro
overtuigend beschreven, zij het vooral met betrek­
king tot de twee 'jezuïtinnen' van Roermond, die
zichzelf als geestelijke dochters van Ignatius van
Loyola beschouwden.
Interessant is ook hoe de frictie tussen seculiere
en reguliere geestelijkheid in de Republiek zich
vertaalde in wederzijdse verdachtmakingen om­
trent de omgang met kloppen. Voor Rome was de
Republiek met haar gereformeerde godsdienst
een missiegebied, waar de pastoors hulp nodig
hadden van geestelijken uit de Zuidelijke Neder­
landen. De plaatselijke priesters zagen zichzelf
nog altijd als de bevoegde clerus, maar werden
vanwege hun banden met de wereldlijke overheid
door de regulieren vaak niet voor vol aangezien.
De wereldlijke geestelijken streelden naar een so­
bere kerk die zo min mogelijk aanstoot gaf aan
niet-katholieken, terwijl de regulieren juist een
kerk voor ogen stond waarin de religieuze volks­
cultuur kon gedijen. Net als hun leidsmannen
ontmoetten de zogenaamde paterskloppen veel
wantrouwen, omdat verondersteld werd dat hun
loyaliteit in de eerste plaats naar de paus uitging,
terwijl de 'wereldkloppen' vóór alles Haarlemse,
Amsterdamse of Delftse vrouwen bleven en zich
minder aan dweperijen schuldig zouden maken
(zoals veelvuldig ter communie gaan).
Geestelijke maagden is een verzorgd, goed ge­
schreven boek. Het accent ligt weliswaar op Roer­
mond, maar de tegenstrijdige gevoelens en belan­
gen die Agnes van Heilsbach en Joanna van
Randenraedt kenden, moeten tot op zekere hoog­
te bij iedere klop als vrouw en als leek hebben ge­
leefd. In die zin zijn de twee maagden exempla­
risch te noemen. Anders dan hun Hollandse
19L'
zusters leefden zij echter in katholiek gebied. In
de Republiek waren de priesters daarom in hoge­
re mate afhankelijk van geestelijke maagden dan
in Roermond. Bovendien moesten de kloppen
door het verbod op de openbare uitoefening van
het geloof veel praktische problemen oplossen,
zoals het verzorgen van faciliteiten, waardoor ze
mogelijk minder dan de Roermondsen toekwa­
men aan de inhoudelijke geloofsbeleving. Waar
die kloppen zich bevonden in de Republiek en
met hoevelen zij waren, is voor de periode 1691-
1695 weergegeven in een bijlage. Monteiro's ana­
lyse van de Moppenboeken, die weliswaar van
Zuidnederlandse makelij waren maar een grote
verspreiding in de Republiek kenden, geeft een
goed beeld van het gedachlengoed dat de geeste­
lijke maagden omringde. Tegen deze achter­
grond probeerden deze vrouwen hun leven en
hun geloof vorm te geven. Niet-katholieke tijdge­
noten hadden daarvoor dikwijls weinig begrip en
betitelden hen wel als oude vrijsters 'die haer
kansje verkeken hebben, ofte niet krijgen konnen
dien sy geerne hadden' (p. 283 noot 14). In Gees­
telijke mangelen worden de vrouwen zelf en de gees­
telijken om hen heen aan het woord gelaten.
Gabrielle Dorren
G. Paape, Mijne vrolijke wijsgeerte in mijne balling­
schap (1792) Ingeleid en van aantekeningen voor­
zien door R Altena (Egodocumenten 11; Hilver­
sum: Verloren, 1996, 159 blz., ISBN 90-6550-141-
X, ƒ29)
Toen enige jaren geleden de herdruk verscheen
van de satirische roman Het leven en sterven van een
hedendaagse aristocraat, in 1V98 geschreven door de
Delftenaar Gerrit Paape (1752-1803), reageerde
men verrast op het voor de 18e eeuw zo levendige
taalgebruik van de dwarse veelschrijver. Deze leek
wegens zijn patriottische ideeën ten onrechte in
de vergetelheid te zijn geraakt. Nu is dan zijn au­
tobiografie met de wonderlijke titel Mijne vrolijke
wijsgeerte in mijne ballingschap verschenen in de
reeks Egodocumenten, gewijd aan autobiogra­
fieën, dagboeken en reisjournalen uit de 17e, 18e
en 19e eeuw. Paape toont zich hier opnieuw een
zeer leesbare vertegenwoordiger van de Neder­
landse Verlichting. Tevens komt deze heruitgave
tegemoet aan de huidige belangstelling voor de
biografie en de geschiedenis van dat genre. In
een uitgebreide inleiding levert Peter Altena hier-

aan een wezenlijke bijdrage met beschouwingen
betreffende de levensloop van Paape, de functie
van de autobiografie in de 18e eeuw, de toenmalige
receptie van het boek, het politieke klimaat en
dergelijke, maar bovenal door Paapes voorstelling
van zaken te volgen met een waakzame blik. Zo
kan het bron-karakter de uitgave interessant maken
voor historici, doch voordat men een autobiografie
als bron raadpleegt, zal men deze aan enige
bronnenkritiek moeten onderwerpen, meent Altena.
Waarom wilde Paape in Duinkerken, anno
1792, zijn lezers in het vaderland zo openhartig
over zichzelf inlichten? Tot welke lezers richtte hij
zich eigenlijk in zijn dertien brieven aan 'Vriend
Jan'?
Gerrit Paape, actief Delfts patriot en propagandist,
die 'hol over bol de wijde waereld instoof
toen de Pruisische inval in 1787 een einde had gemaakt
aan de plaatselijke revoluties, was in de patriottische
kolonie te Duinkerken voor zijn onderhoud
op schrijf- en vertaalwerk aangewezen. In
zijn 'boekenfabriek' schreef hij onvermoeibaar
voort. Het Nederlandse publiek had na de omwenteling
de buik vol van de patriottische ideeën
en verdedigingsgeschriften. Daarentegen wilden
de thuisblijvers juist graag horen dat de bannelingen
hun idealen nog trouw waren gebleven, maar
patriottische lectuur was verboden. Het uitbreken
van de Franse revolutie zette de zaken nog eens
op scherp. Paape probeert nu in zijn autobiografie
tussen Scylla en Charibdis door te varen. Hij
beweert dat hij de lezer niet lastig wil vallen met
politieke ideeën. Deze transformeert hij echter
tot pragmatische levensfilosofie: Paape omhelst
wat welgemeende (soms radicale) verlichtingsideeën,
die hij goed weet te verwoorden, en een
stoïcijnse levenshouding, die hij al vroeg zou hebben
overgenomen van zijn vriend en collega-plateelschilder
Thomas. Toch lijkt er eerder sprake
te zijn van een crisisfilosofie voor de gelegenheid,
dan van een overtuigende diepe reflexie. De eerste
drie wijsgerige hoofdstukken zijn ook niet echt
veelbelovend, maar men leze verder, want Paape
wil zich voor de a-politieke lezer vooral profileren
als verwoed lezer en schrijver. Dat heeft geresulteerd
in een interessant schrijversportret, compleet
met gedichten, titels van dichtbundels, verhandelingen,
geschiedschrijving, romans, toneelen
vertaalwerk (brief 4-7 en 9). Deze 52 (!) titels
zijn, waar mogelijk met huidige vindplaats, achter
in het boek nog eens op een rij gezet. De patriottische
en latere werken van Paape ontbreken nog.
Boekbesprekingen
geschiedenis van een Delftse broodschrijver en
gelegenheidsfilosoof, een ander onderwerp krijgt
ook de aandacht: de vlucht en omzwervingen van
de schrijver door een aantal roerige steden als
Amsterdam, Rotterdam, Antwerpen en Brussel
(brief 8-9, 11-12). Niet alleen blijkt hieruit dat
Paape een goed verhaal kon vertellen, maar ook
dal de omwenteling en zijn verbanning hem niet
onberoerd hadden gelaten. Het feit dat hij de 'Algemeene
gronden en regels der vrolijke wijsgeerte'
op zijn vlucht ontwierp (brief 10), doet vermoeden
dat hier de eigenlijke aanleiding tot het
schrijven van zijn filosofische autobiografie was
gelegen. Slechts 39 jaar oud bezat Paape ineens
alleen nog een onzekere toekomst. Terugblikkend
schiep hij een vrolijke collage van zijn metamorfoses
en 'leerscholen'. Zo creëerde hij continuïteit
na de schok en sprak tussen de regels door
zijn politieke medestanders, maar vooral ook zichzelf,
moed in.
Als het boek uit is, is duidelijk geworden dat
over Gerrit Paape het laatste woord nog niet is geschreven.
Een bundel aan hem gewijde studies
met een uitgebreide bibliografie is in voorbereiding
zijn eigen levensverhaal bewijst dat hij die
aandacht zeker verdient.
Martha Catania-Peters
P.J. Knegtmans, P. Schuiten enj. Vogel, Collaborateurs
van niveau. Opkomst en val van de hoogleraren
Schrieke, Snijder en Van Dam (Amsterdam: Vossiuspers
AUP, 1996, 336 blz., ISBN 90-5629-002-9,
ƒ59,50)
Hoofdpersonen van deze biografie zijn drie opmerkelijke
mannen, allen geboren vóór de eeuwwisseling
en elk in hun wetenschappelijke loopbaan
behoorlijk geslaagd. Zij maakten echter in
de loop van de jaren '30 een keuze die voor het
verdere verloop van hun loopbaan negatieve gevolgen
zou hebben.
Jaap Schrieke werkte vanaf 1909 als jurist in Nederlands-Indië.
In 1934 werd hij benoemd tot buitengewoon
hoogleraar Indisch staatsrecht aan de
Leidse universiteit. In de jaren daarna kreeg hij
sympathie voor de NSB, waarvan hij in juni 1940
officieel lid werd. In 1941 accepteerde hij uit handen
van SeyssTnquart de post van secretaris-generaal
van het departement van Justitie. Tot het eind
van de oorlog zorgde zijn 'fascinatie met macht
Omvat Mijne vrolijke wijsgeerte dus de wordings­ en staatskunde' (p. 310) voor een positieve waar-
193

Boekbesprekingen
dering van het nationaal-socialisme. In zijn pro-
Duitse opvattingen kwam Jaap lijnrecht tegenover
zijn broer Bep (onder andere buitengewoon
hoogleraar Koloniale Volkenkunde) te staan.
Archeoloog en oud-historicus Geerto Snijder,
getrouwd met een Duitse vrouw, zette zich bij de
Nederlandsch-Duitsche Vereeniging (NDV) sterk
in voor de betrekkingen tussen beide buurlanden.
Vanuit zijn overtuiging dat de Duitse cultuur in
Europa toonaangevend zou worden, werd hij tij­
dens de oorlogsjaren zeer actie! als president van
de Nederlandse Cultuurkring en later van de Kul-
tuurraad.
De bewondering van germanist Jan van Dam
voor het Duitse cultuurgoed leidde eveneens tot
vroege sympathie voor het nationaal-socialisme.
In 1940 werd hij secretaris-generaal van het De­
partement van Opvoeding, Wetenschap en Cul­
tuurbescherming en probeerde hij het middel­
baar en hoger onderwijs te reorganiseren. De
Duitse taal en literatuur kregen binnen dit onder­
wijs een belangrijke plaats toebedeeld. Hiermee
droeg Van Dam een aardig steentje bij aan de na-
zificatie van het onderwijs. Opvallend was overi­
gens dat hij meermalen de benoeming van
NSB'ers op bepaalde posten tegenhield. Ook
Schrieke en Snijder namen, ondanks hun lid­
maatschap, een vrij kritische houding aan ten op­
zichte van de NSB.
Grote dadendrang en een elitair onbehagen
over de falende democratie kenmerkten de drie.
Hun ideeën over de ontwikkeling van de westerse
wereld en de inrichting van de staat hadden tot
gevolg dat zij het krachtige Duitsland een leiden­
de rol toebedeelden. De drie hoogleraren hoop­
ten Nederland te verzekeren van een mooie plaats
binnen het Derde Rijk. Met het einde van de oor­
log kwam er ook een einde aan hun hoge maat­
schappelijke status. Schrieke kreeg (na eerst ter
dood veroordeeld te zijn) een gevangenisstraf van
twintig jaar, Snijder kreeg twaalf jaar en Van Dam
zeven. In gevangenschap gingen ze vervolgens al­
ledrie de Spaanse taal studeren.
Het boek bevat niet alleen interessante biogra­
fische gegevens, het werpt ook een licht op de
motieven van 'foute' Nederlandse intellectuelen.
Bovendien geeft het werk enig inzicht in de wijze
waarop het rechtssysteem, het culturele leven en
het onderwijs mede met behulp van deze mannen
in de oorlogsjaren in stand werden gehouden.
Aan Schrieke wordt meer aandacht besteed dan
aan de andere twee, terwijl zijn motieven toch het
minst uit de verf komen. Dit komt ongetwijfeld
19 1
doordat zowel Snijders huwelijk en diens inzet
voor Nederlands-Duitse betrekkingen als Van
Dams germanofiele inslag nu eenmaal beter te rij­
men zijn met nationaal-socialistische sympathieën
dan de wat neutraler overkomende achtergrond
van Schrieke. Soms blijft het een beetje bij gissen,
met name als het gaat om het aanhalen van een
minderwaardigheidscomplex of een ongelukkige
jeugd ter verklaring van een bepaalde keuze. Het
nawoord is echter helder en geloofwaardig. Dit
boek zal de lezer dan ook bijblijven, al was het al­
leen maar omdat het laat zien dat een goede we­
tenschapper niet altijd tot verstandige keuzes
komt. Het gaat er toch meestal om hóe iemand
zijn verstand gebruikt.
Marijke van den Esschert
Aalje Meijer-Schaap e.a. (red.), Delftse vrouwen van
vroeger door Delftse vrouwen van nu (Delft: Vrouwen
Organisatie & Coördinatie Delft, 1996, 191 blz.,
ISBN 90-75095-23-6)
Ter gelegenheid van het zilveren jubileum in 1996
van de Delftse Vrouwenraad (nu Vrouwen Organi­
satie & Coördinatie Delft geheten) is bovenstaand
boek opnieuw uitgegeven. De bundel verscheen
voor het eerst in 1975 (Jaar van de Vrouw) onder
dezelfde titel en is door een projectgroep herzien
en aangevuld met negen nieuwe portretten, zodat
het totale aantal nu zeventien bedraagt. De gepor­
tretteerde vrouwen zijn geboren tussen ongeveer
1210 en 1920 en allen op de één of andere wijze
met Delft verbonden; door geboorte of doordat ze
lang in Delft gewoond en gewerkt hebben. De por­
tretten, voorzien van bronvermeldingen, beschrij­
ven vrouwen die op zeer uiteenlopende gebieden
actief waren. Zo bevat het boek een beschrijving
van de stichtster van het norbertinessenklooster
en -gasthuis in 1251 (Jonkvrouw Ricardis, ca. 1210-
1262), van de in geur van heiligheid gestorven
Geertruid van Oosten (1320-1358), van een
schrijfster van een kunsthistorisch standaardwerk
(Elisabeth Korevaar-Hesseling, 1887-1970), maar
ook van de eerste vrouwelijke ambtenaar van de
burgerlijke stand, tevens de tweede vrouwelijke
wethouder van Delft: Mies van Winden-Post (1920-
1987).
Terwijl een aantal vrouwen op nationaal niveau
bekendheid verwierf, zoals de schrijfster Jo van
Ammers-Küller (1884-1966), zijn anderen alleen
van plaatselijk belang, zoals de huisarts Nel van

den Belt-Rens (1893-1968). Die bekendheid had­
den de vrouwen soms te danken aan hun profes­
sionele werk, zoals Antonia Elisabeth Korvezee
(1899-1978) als de eerste vrouwelijke hoogleraar
aan de Technische Universiteit Delft, en soms aan
hun maatschappelijke activiteiten, zoals Toos Post
(1886-1971). Deze laatste was één van de eerste
drie vrouwen die in 1919 in de gemeenteraad van
Delft zitting namen. Bij Eskaline de Josselin de
Jong (1899-1994) was haar bekendheid een com­
binatie: als maatschappelijk werkster bij de Gist­
en Spiritusfabriek en Calvé-Delft was ze plaatselijk
zeer bekend, terwijl ze door haar bestuursfuncties
in onder andere het dagelijks bestuur van de
ANWB en het hoofdbestuur van de Nederlandse
Hockeybond ook nationaal bekendheid genoot.
Agnetavan Marken-Matthes (1847-1909) ontleent
haar bekendheid op het eerste gezicht aan haar
beroemde man, de oprichter van de Gist- en Spiri­
tusfabriek. Bij lezing van haar portret blijkt dit
een onjuist beeld: zij heeft altijd in de fabriek
meegewerkt en was de stuwende kracht achter het
verwezenlijken van de sociale idealen van het
echtpaar. Dit resulteerde onder meer in de bouw
van het Agneta-park, een woon- en leefcomplex
voor de industriearbeiders.
Het is opvallend dal de in de bundel beschre­
ven vrouwen in bijna de helft van de gevallen on­
getrouwd waren. Voor getrouwde vrouwen (zeker
die van betere stand) was het tot ver in deze eeuw
nauwelijks aanvaard om een functie buiten het ge­
zin te vervullen. Voor ongetrouwden was de situa­
tie overigens nauwelijks beter. Van hen werd ver­
wacht dat ze in het ouderlijk huis of bij getrouwde
broers of zusters in de huishouding meehielpen.
Liefdadigheid was eventueel nog wel een gebied
waarop deze ongetrouwde vrouwen zich mochten
begeven, maar een opleiding volgen en zelf de
kost verdienen was uit den boze. Vanuit deze laat­
ste groep (de ongetrouwde vrouwen van betere
stand) ontstond in de 19e eeuw verzet legen de
geijkte patronen. Betsy Perk (1833-1905) was zo'n
'ongetrouwde juffer' die niet van plan was zich in
haar rol te schikken. Weliswaar genoot zij geen
onderwijs, maar met behulp van haar erudiete va­
der heeft zij zich toch kunnen ontwikkelen - ove­
rigens was bij meer vrouwen in deze bundel de va­
der een belangrijke stimulator van de
ontwikkeling. Betsy schreef sprookjes voor tijd­
schriften, kinderboeken en (historische) romans,
zoals Een kruis met rozen. Daarnaast gaf zij vanaf
1870 het vrouwenblad Onze roeping uit. Het doel
van dit tijdschrift was het verbeteren van het lot
Boekbesprekingen
van de vrouw, maar erg radicaal was het allemaal
niet. Ook nam zij het initiatief voor de oprichting
van de Algemeene Nederlandsche Vrouwen Ver­
eeniging Arbeid Adelt. Een activiteit van deze ver­
eniging was hét verkopen van handwerken om op
die manier hulpbehoevende vrouwen in hun on­
derhoud te laten voorzien. Nadat Betsy Perk de fe­
ministe Mina Krusemann ontmoet had, trad ze
enige tijd met haar in het land op. Een heel in­
vloedrijke figuur in de vrouwenbeweging is zij niet
geworden, want door haar moeilijke karakter
kreeg zij met veel mensen ruzie, waarna zij zich
verbilterd terugtrok. De meeste invloed heeft zij
waarschijnlijk gehad op haar neef Jacques Perk.
Tante en neef hadden een zeer hechte band zoals
uit de correspondentie blijkt.
Delftse vrouwen van vroeger is een interessante en
goed leesbare bundel en zal er zeker toe bijdra­
gen dat meer mensen zich ervan bewust worden
dat ook vrouwen aan de geschiedenis (in dit geval
van de stad Delft) bijgedragen hebben. Heel aar­
dig zijn de levensbeschrijvingen die voorafgegaan
worden door een korte plaatsing in de tijd of een
inleiding over de positie van de vrouw in het be­
treffende tijdvak, zoals die van Geertruid van Oos­
ten en Betsy Perk. Het is jammer dat in de bundel
geen portretten zijn opgenomen van vrouwen die
de laatste twintig jaar een belangrijke rol hebben
gespeeld in het openbare leven van Delft; is er
nog niet genoeg distantie in tijd om deze vrouwen
te portretteren? Een ander gemis is dat 'de vrou­
wen van nu' die de portretten geschreven heb­
ben, niet nader aan de lezers voorgesteld worden.
Het valt bijvoorbeeld alleen uit de noten op te
maken dat Frida de Jong (auteur van het portret
van Antonia Elisabeth Korvezee) eerder een arti­
kel publiceerde over vrouwen die in Delft tech­
niek studeerden, in Een barst in hel bolwerk; vrou­
wen, natuurweteuschap/ieii en techniek. Een kort
curriculum vitae met vermelding van eerdere pu­
blicaties van de auteurs was zeker nuttig geweest.
Biene Meijerman
195

Boekbesprekingen
D. Hillenius, Twee Nuts eeuwen in Den Haag, 1796- waren geschoten. Het Nut wilde zelfstandig en
1996 (Den Haag: Departement 's-Gravenhage van naast de overheid activiteiten ontplooien, die ge­
de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, 1996, richt waren op ontwikkeling, welzijn en geluk van
160 blz., ISBN 90-9004466, ƒ49,95; niet in de de volksklasse: 'tot nut van 't algemeen...' Dit
boekhandel verkrijgbaar, wel te bestellen bij de maakte dat het midden in de maatschappij stond,
uitgever)
alhoewel de doelgroep niet altijd werd bereikt.
D. Hillenius schreef voor het 200-jarig bestaan
'De tijden van onwetendheid gaan voorbij; de da­ van het Haagse Nut in 1996 een echt jubileumgeraad
der verlichting breekt meer en meer door boek: met een personenregister, bijlagen met de
de duistere nevelen van de onkunde en van het on­ namen van de allereerste en de allerlaatste beverstand.
De man wiens verlichte geest onder het stuursleden, een beknopte literatuur- en archief-
voormalige bestuur dezer landen in plaats van aanlijst, een zware kaft en grote leesbare letter, ingemoediging
overal tegenkanting ontmoette, kan nu deeld in 25 korte hoofdstukjes, vaak samenvallend
de ruime teugel laten aan zijn zucht tot uitbrei­ met één der Nuts-activiteiten. Tevens doorloopt
ding van maatschappelijk geluk', aldus Gozewijn de lezer in chronologische volgorde de 19e en
fan Loncq in zijn toespraak tot een twintigtal 'bur­ 20e eeuw.
gers' die op 11 augustus 1796 verzameld waren om In beide eeuwen begon het Departement
in Den Haag een departement van de Maatschap­ steeds aan een nieuw avontuur op dezelfde simpepij
tot Nut van 't Algemeen op te richten. 'Waar le wijze: het stelde een commissie in. Deze com­
kan men de meest mogelijke goede gevolgen daarmissie onderzocht dan een nieuw plan of signavan
berekenen, de meeste ondersteuning en meleerde de noden en bracht vervolgens een advies
dewerking zich beloven dan onmiddellijk onder uit. Er werden heel wat plannen goedgekeurd in
het oog van het gouvernement?', vroeg Gozewijn de loop der tijd. Een aantal initiatieven bleek zo
Loncq zich met zijn mede-oprichter Cornelis van succesvol, dat zij navolging kregen en overbodig
Maanen hoopvol af. Zij kregen gelijk, deze man­ werden of werden verzelfstandigd, zoals onder annen
van het eerste uur, maar niet meteen. In 1806 dere de Nutsspaarbank en het Nutsziekenfonds.
kwam er een einde aan de Bataafse Republiek en In de 20e eeuw had het Haagse Nut ook een tijdje
werd Lodewijk Napoleon koning van Holland. Hij een woningbouwvereniging, een tehuis voor on-
verplaatste zijn regering naar Amsterdam en vele gehuwden en volkstuintjes onder zijn vleugels.
Haagse ambtenaren, vaak toegewijde Nutsleden, Wonderlijker was een aantal activiteiten die de
trokken met de troep mee. De inlijving bij het kei­ tand des tijds niet konden doorstaan. Zo werden
zerrijk Frankrijk in 1810 maakte vervolgens van er in de vorige eeuw lezingen voor 'de gemene
Den Haag een Frans provinciestadje. Gelukkig man' georganiseerd, met onderwerpen als 'Schets
keerde vier jaar later met koning Willem I de rege­ van een brave man in het gemeen burgerlijk lering
er terug en konden de verwachtingen van ven'. De Spin- en breischool ontwikkelde activitei­
Loncq alsnog worden bewaarheid: vele ambtenaten die wij nu als kinderarbeid zouden betitelen.
ren, politici en een enkele toekomstige minister Het Nut drukte winkelkaarten, die werden ver­
werden in de loop der tijd lid van het Haagse Nut kocht om aan de armen te geven, waarmee zij in
en betoonden zich goede bestuurders. Bovendien een bepaalde winkel boodschappen konden
bewoonde in de 19e eeuw het Departement met doen. Geld werd immers vaak meteen naar de slij­
de eerste lagere Nutsschool, het Tekeninstituut en ter gebracht en alcoholisme was een groot maat­
de Volksbibliotheek een tijdje de Besognekamer schappelijk probleem.
aan het Buitenhof.
In navolging van een decreet van de Nationale
De verbondenheid van het Nutsdepartement Vergadering betrof één der eerste initiatieven van
met de geschiedenis van Den Haag, in politiek en het Haagse Departement een voorstel tot toela­
sociaal-economisch opzicht, blijkt overvloedig uit ting van de joodse burger tot het Nut, want artikel
Twee Nuts eeuwen in Den Haag. Dat kan ook niet anf
van de organisatie repte slechts van lidmaatders,
want over zijn cultuur- en beschavingsschap van: 'elk een, van wat rang, staat of christenidealen
wilde het Nut niet alleen debatteren: het gezindheid hij zij...'. Het landelijk Nut zou deze
wilde deze idealen ook verwerkelijken. Hiermee regel echter pas in f864 veranderen. Minder
verschilde het wezenlijk van de andere weten­ voortvarend ging het Departement te werk bij de
schappelijke en culturele genootschappen, die tijdens
de Verlichting als paddestoelen uit de grond
toelating en emancipatie van de vrouw en ook bij
i9

de strijd om het algemeen kiesrecht was zijn
standpunt conservatief.
Het meeste werk is door het Haagse Nut wel
verzet in het onderwijs. Eindjaren '60 van de 20e
eeuw zorgde onder andere de opkomst van pro­
fessionele welzijnsorganisaties ervoor, dat het
Haagse Nutsdepartement zich zou beperken tot
dit werkterrein. Zo valt het bestuur van het De­
partement heden ten dage vrijwel samen met het
bestuur van zeven bloeiende basisscholen: Bezui-
denhout, Zorgvliet, M.M. Boldingh, Morgen­
stond, Woonstede, Laan van Poot (de oudste ba­
sisschool van Den Haag) en Nutshage.
Voor verdere bestudering van Nuts-activiteiten
in wisselwerking met tijdgebonden maatschappe­
lijke ontwikkelingen kan worden verwezen naar
het ook door Hillenius geciteerde gedenkboek
dat werd uitgegeven bij het 200-jarig bestaan van
het landelijk Nut van 't Algemeen in 1984: Om het
algemeen volksgeluk: Twee eeuwen particulier initiatief,
1784-1984.
Martha Catania-Peters
Boekbesprekingen
197

Museumnieuws
De collectie Boendermaker
Museum Kranenburgh
Hoflaan 26
1860 AC Bergen (NH)
17 mei t/m 28 september 1997
dinsdag t/m zondag 13-17 uur
Sinds haar oprichting in 1993 voert Museum Kranenburgh
in Bergen een actief tentoonstellingsbeleid.
Het museum schenkt daarbij in de eerste
plaats aandacht aan de - elders nog altijd wat terzijde
geschoven - bloeiperiode van expressionistische
schilderkunst in Bergen tussen 1915 en 1940,
die als 'Bergense School' bekend is geworden.
Daarnaast wordt ernaar gestreefd exposities van
verwante kunst- en cultuurhistorische onderwerpen
te organiseren. Zo was er onlangs een overzicht
te zien van de bouwkunst in Bergen en Bergen
aan Zee in de periode 1900-1940, dat een
interessant, onverwacht breed scala van Amsterdamse
School-stijl en functionalistische architectuur
toonde. Tentoonstellingen van andere expressionistische
kunst en exposities waarbij een
relatie wordt gelegd met literatuur, muziek en
(binnenhuis) architectuur staan op het programma.
Van 17 mei tot en met 28 september is in Ber­
gen de bijzondere tentoonstelling te zien van de
voormalige kunstcollectie van Piet Boendermaker
(1877-1947), de grote verzamelaar en mecenas
van de 'Bergense School'. Boendermakers levenswerk
is voor deze tentoonstelling - voor het eerst
sinds zijn overlijden vijftig jaar geleden - grondig
onder de loep genomen. Zoals blijkt uit de bijbehorende
publicatie van de onlangs cwm laude op
het onderwerp afgestudeerde kunsthistoricus Piet
Spijk, waren jaren van onderzoek nodig voor het
reconstrueren en bestuderen van deze enorme,
grotendeels vergeten collectie, die voornamelijk
in de jaren tien en twintig van deze eeuw is opgebouwd
en in totaal meer dan 2800 werken omvatte.
De collectie raakte in de jaren veertig en vijftig
verspreid, waarna een serie monsterveilingen in
1957 en 1958 het definitieve einde vormde.
Voor de huidige expositie, die meer dan honderd
werken telt, betekende dit dat uit de collecties
van enkele particulieren en kunsthandels, en
vooral uit een aantal grotere museumdepots, onbekende
maar daarom niet minder fraaie kunstwerken
naar Bergen zijn gehaald. Behalve dat
deze stukken nu weer het contact met de beschouwer
kunnen aangaan, worden ze met veel
gevoel voor karakteristieke, historische details gepresenteerd;
een reconstructie van Boendermakers
Kunstzaal uil het begin van de jaren dertig
Afb. 1. Kunstzaal Boendermaker, voorjaar 1929, '30 of '31. Foto eigendom Renée Smithuis.
198

Museumnieuws
Afb. 2. Jan Sluijters, Portret van Piel Boendermaker, 1914. Olieverf'op doek, 108 x 96 cm. Stedelijk Museum
Amsterdam.
maakt deel uit van de expositie. Daarmee roept
de Boendermaker-expositie het tijdsbeeld op van
de periode vóór de Tweede Wereldoorlog, toen
de Nederlandse overheid het nog niet tot haar
taak rekende om eigentijdse, moderne kunst aan
te kopen. Die rol werd overgelaten aan particuliere
verzamelaars als mevrouw H. Kröller-Müller, de
verffabrikant P.A. Regnault en Piet Boendermaker,
die elk op hun eigen wijze kunst aankochten
en kunstenaars ondersteunden. Bij het bestuderen
van deze verzamelaars, en vooral de rol die zij
in het kunstleven speelden, wordt duidelijk dat de
kunstgeschiedenis meer is dan een afzonderlijke
geschiedenis van kunstenaars en kunstwerken, zoals
zij nogal eens is opgevat. Het gaat in de kunstwereld
om een samenspel, waaraan critici, handelaren,
verzamelaars en museumdirecties evenzeer
als de kunstenaars deelnemen. Wie was nu deze
Boendermaker en wat was zijn precieze rol in het
Nederlandse kunstleven van - ruim genomen - de
eerste helft van deze eeuw?
Piet Boendermaker
Piet Boendermaker komt naar voren als een rijke,
bevoorrechte en ook idealistische man, maar tevens
als een wat tragische figuur, die beheerst
werd door een onbedwingbare verzameldrifl en
uiteindelijk zijn levenswerk doorkruist zag door
noodlottige financiële omstandigheden.
Boendermaker was de zoon van de succesvolle
Amsterdamse makelaar en huizenbouwer Cornelis
Boendermaker (1850-1939), die zich tot miljonair
wist op te werken. Voor een carrière in het
bedrijf van zijn vader ontbrak hel Piet aan zakelijke
interesse. Hij nam dan ook in 1911 als 34-jarige
de radicale beslissing om zijn betrekking op te ge-
199

Museumnieuws
ven. Boendermaker, die al rond 1901 was begonnen
met het aankopen van enkele schilderijen in
romantisch impressionistische stijl, begon zich
nu, voorzien van een ruime financiële toelage van
zijn vader, volledig te wijden aan het verzamelen
van kunst.
Door zijn kennismaking omstreeks 1908 met de
Amsterdamse arts en bevlogen moderne-kunstverzamelaar
J.F.S. Esser was Boendermaker in
contact gekomen met schilders als Leo Gestel, Jan
Sluijlers en Piet Mondriaan, van wie hij ook werk
begon te kopen. Deze schilders behoorden indertijd
tot de zogeheten Amsterdamse luministen,
die geïnspireerd op Van Gogh, de Franse post-impressionisten
en fauvisten, in felle kleurtoetsen de
sensatie van het licht op het doek probeerden
weer te geven. Vanaf 1911 experimenteerden de
luministen ook met de kubistische en futuristische
vormvernieuwingen uit de internationale
kunst.
De jaren tot 1914 waren de vormingsjaren voor
de verzamelaar Boendermaker, met Esser als zijn
gids. Ook Leo Gestel, met wie hij nauw bevriend
raakte, vervulde tot ongeveer 1925 een belangrijke
rol voor Boendermaker, als adviseur en als degene
die hem met andere kunstenaars in contact
bracht. Terwijl Esser tijdens de Eerste Wereldoorlog
naar het buitenland vertrok en nog maar sporadisch
naar Nederland zou terugkeren, bleef
Boendermaker de ontwikkeling van de Amsterdamse
kunstenaars volgen. Zo raakte hij in 1916
betrokken bij de kunstenaarsgroep Het Signaal
van de schilder Piet van Wijngaerdt en de in Nederland
verblijvende Fransman Henri Le Fauconnier.
Hier werd de basis gelegd voor wat later zo
vaak de 'Bergense School' zou worden genoemd,
maar wat Piet Spijk in zijn boek liever aanduidt
met de nauwkeuriger omschrijving 'Bergens-Amsterdams
expressionisme'. De betrokken kunstenaars
uitten zich in een gematigd expressionisme,
waarbij de voorstelling met een brede penseelstreek,
zonder veel details en in een enigszins kubistisch
aandoende vervorming werd neergezet.
Tevens valt op dat hun kleurgebruik vaak tot overwegend
donkere aardkleuren beperkt bleef en
dat statische onderwerpen zoals stillevens en landschappen
hun voorkeur hadden.
Het centrum van dit nieuwe expressionisme
verplaatste zich rond 1916 van Amsterdam naar
Bergen, waar ook Boendermaker zich in 1918 met
zijn familie vestigde, na er eerst een aantal jaren
de zomervakantie te hebben doorgebracht. Ook
Arnout Colnot, Dirk Filarski, Leo Gestel, Mat-
200
thieu en Piet Wiegman, Else Berg en Mommie
Schwarz, de zeven schilders die tot de kern van de
'Bergense School' worden gerekend, woonden allemaal
voor kortere of langere tijd in of bij Bergen.
Nu volgden de hoogtij-jaren van deze groep
schilders, waarvan Piet en Marie Boendermaker
samen met Leo Gestel het sociale middelpunt
vormden.
Boendermaker kocht van zijn schildersvrienden
honderden werken aan, soms tientallen tegelijk,
die hij - afhankelijk ook van de toelage van
zijn vader - in maandelijkse termijnen betaalde.
Hij kocht alleen werken van schilders die hij kende.
Als mecenas verschafte Boendermaker 'zijn'
kunstenaars een bestaansbasis, waardoor zij in de
gelegenheid waren zich vrij te ontplooien. Enkelen,
onder wie Leo Gestel, Dirk Filarski en Matthieu
Wiegman, gingen van hun verdiensten geregeld
op reis om elders inspiratie op te doen.
Boendermakers collectie groeide van ongeveer
250 werken in 19f5 tot meer dan 1500 in 1925,
vrijwel uitsluitend van het Bergens-Amsterdamse
expressionisme. Hij kocht ook werk van Gerrit
van Blaaderen, Kees Maks, Wim Schumacher,
Charley Toorop, Frans Huysmans en de Belg Gust
de Smet - schilders waarvan men in sommige gevallen
nog niet is uitgediscussieerd over de vraag
of ze al of niet tot de 'Bergense School' behoren.
Voor tijdgenoten van Boendermaker leek het echter
duidelijk: zij spraken over de 'Bergense
School' als 'Boendermakerschool'.
De invloed van Boendermaker bleef niet tot
Bergen beperkt. Al in 1914 was hij begonnen enkele
werken in bruikleen af te staan aan het Stedelijk
Museum in Amsterdam en ook dit aantal
groeide in de volgende jaren snel, samen met enkele
schenkingen aan het museum. Boendermaker
kori het goed vinden met C.W.H. Baard, de
conservator (en later directeur) van het museum,
die ook een liefhebber was van het gematigde-
Hollandse expressionisme. In 1924 bevonden zich
circa 150 werken uit de collectie Boendermaker
in het museum, die veel van de beschikbare zaalruimte
in beslag namen. De collectie-Boendermaker
was daarmee zeer invloedrijk en gezichtsbepalend
voor het museum geworden - de term
'Boendermakermuseum' viel zelfs - en dat wekte
na enige tijd grote wrevel. Tussen 1924 en 1928
werd het Stedelijk Museum beheerst door de
'kwestie Boendermaker', waarover diverse keren
in de Amsterdamse gemeenteraad werd gedebatteerd.
Kunstenaars die niet in Boendermakers collectie
waren opgenomen (zowel behoudende als

Museumnieuws
Afb. 3. Arnout Colnot, Bij het Oude Hof in Bergen, z.j. Olieverf op doek, 52 x 78 cm. Particuliere collectie.
progressieve), enkele kunstcritici en het communistische
gemeenteraadslid David Wijnkoop,
maakten zich boos over de oververtegenwoordiging
van de selecte groep kunstenaars uit Boendermakers
collectie in het museum. Bovendien
werd het Stedelijk Museum ervan beschuldigd oneigenlijk
als kunsthandel te zijn gebruikt, omdat
Boendermaker diverse stukken uit zijn bruiklenen
zou hebben verkocht.
De 'kwestie Boendermaker' had, zoals Piet
Spijk aangeeft, geen directe, maar wel een aantal
indirecte gevolgen. Zo kocht Boendermaker vanaf
1925, mede samenhangend met zijn breuk met
Leo Gestel dat jaar, werk aan van een bredere
groep Nederlandse, en zelfs buitenlandse kunstenaars.
Daarnaast zocht hij andere bestemmingen
voor zijn collectie, die hij aan zoveel mogelijk 'gewone'
mensen wilde laten zien. Vanaf 1926 gaf hij
in Amsterdam en elders zeer veel werken in bruikleen
aan stadhuizen, politiebureaus, ziekenhuizen,
scholen en andere jeugdinstellingen. Daarmee
onderscheidde hij zich nadrukkelijk van
andere verzamelaars, die hun kwetsbare kunstbezit
niet zonder zorg aan dergelijke instituten zouden
uitlenen. Tenslotte bouwde Boendermaker in
1928 ook een eigen Kunstzaal bij zijn huis in Ber­
gen, waar het publiek - zoals ook bij privé-adressen
van andere verzamelaars gebruikelijk was — op
enkele tijdstippen per week zijn collectie kon bezichtigen.
Het idealisme, waarmee Boendermaker deze
nieuwe wegen in sloeg, werd echter verstoord
door de financiële problemen die zich in 1930 aftekenden.
Vader Cornelis Boendermaker werd
getroffen door de economische wereldcrisis en
verloor in korte tijd al zijn geld, waardoor ook zijn
zoon in moeilijkheden kwam. Boendermaker, die
omgerekend over de jaren 1915-1930 gewend was
om ongeveer om de dag een werk aan zijn verzameling
toe te voegen, kon geen aankopen meer
doen. Ter leniging van de opgelopen schulden
werd hij in 1932 zelfs gedwongen het eigendom
van de collectie over te doen aan de NV. Bank
voor Onroerende Zaken in Amsterdam. De bank
ging nog niet tot verkoop van de collectie over,
maar gaf Boendermaker de taak zolang als beheerder
ervan op te treden. De ex-eigenaar werd
daarmee een soort administrateur van alle bruiklenen;
behalve de bruikleen aan het Stedelijk Museum,
die werd teruggetrokken, bevond de helft
van de collectie zich op diverse adressen.
Pas in de tweede helft van de jaren dertig orga-

Museumnieuws
Afb. 4. Mommie Schwarz, Stilleven met zonnebloemen, 1925. Olieverf op karton, 55 x 47 cm. Collectie gemeente
Bergen.
niseerde Boendermaker weer exposities in zijn
Ktmstzaal en begon hij zelfs opnieuw op beschei­
den schaal te verzamelen. Belangrijk was dat hij,
weliswaar als mosterd na de maaltijd, bij zijn zes­
tigste verjaardag in 1937 een hoge officiële onder­
scheiding kreeg en dat zijn rol voor de kunst in de
pers breed werd uitgemeten: 'Kunstbeschermer,
grooter dan de Staat' luidde een krantenkop,
waarbij en passant haarfijn op het falende over­
heidsbeleid jegens de vele noodlijdende kunste­
naars in de crisisjaren werd gewezen.
Omdat de pogingen van de bank om (delen
van) de collectie te gelde te maken aanvankelijk
weinig succes hadden - vanwege de slechte kunst­
markt en de gedaalde waardering voor de Bergen­
se School - werden in 1945 en 1946 enige werken
op ongebruikelijke wijze via het warenhuis V & D
te koop aangeboden. Ze brachten niet veel op.
202
Ook de grote veilingen in 1957 en 1958, na de
dood van Boendermaker en diens weduwe, lever­
den tenslotte weinig op. Het werd gezien als een
tragisch einde van een verzameling en een kunst­
stroming die te nauw met elkaar verbonden waren
en daardoor te weinig kritisch waren geweest;
Boendermaker en de Bergense School kregen de
zwarte Piet toebedeeld.
De waarderingsgeschiedenis van kunst wordt
echter gekenmerkt door schommelingen en golf­
bewegingen. Dertig tot veertig jaar later ligt de
kunst van het Bergens-Amsterdams expressionis­
me weer goed in de markt. En hoewel Boender­
makers weinig selectieve wijze van verzamelen in­
derdaad met zich mee bracht, dat zich ook veel
stukken van mindere kwaliteit in zijn verzameling
bevonden, is nu ook deze 'kunstbeschermer' aan
een herwaardering toe. Boendermakers rol was

een andere dan die van de meer kwaliteitsbewuste
verzamelaars als Kröller-Müller en Regnault, die
dan ook betere, belangrijkere en tevens inlerna-
tionalere collecties bijeenbrachten. De ambities
die Boendermaker met zijn collectie had, lagen
ver verwijderd van de elitaire studiedoeleinden
waarvoor mevrouw Kröller haar collectie - onder
strikte voorwaarden - aan de gemeenschap wilde
nalaten. Ook de ambitie van Regnault om in Ne­
derland aansluiting te vinden bij het niveau van
de internationale moderne kunst, miste Boender­
maker. Zijn idealisme had betrekking op de gewo­
ne man, de schooljeugd, of de mensen in het zie­
kenhuis. Het feit dat zoveel mogelijk mensen
plezier aan een werk konden beleven, bepaalde
voor hem, los van de kwaliteit, de waarde van een
werk. 'Kunstwerken, hoe mooi en belangrijk ook,
hebben eigenlijk geen waarde, ja bestaan feitelijk
niet, wanneer ze niet zoveel mogelijk worden ge­
zien', aldus Boendermaker in 1938.
Piet Spijk vergelijkt in zijn boek Boenderma­
kers verzamelwijze met de in f985 opgeheven aan­
koopregeling van de BKR (Beeldende Kunste­
naars Regeling), met dien verstande dat in plaats
van het als weinig stimulerend ervaren onper­
soonlijke karakter van de BKR bij Boendermaker
juist sprake was van een (te) grote persoonlijke
betrokkenheid. In het toekomstmodel voor het
ondersteunen van kunstenaars zou volgens Spijk
weer iets van die betrokkenheid moeten worden
ingebouwd.
Het is de verdienste van deze tentoonstelling en
publicatie dat eindelijk de feiten van Boenderma­
kers geschiedenis, die zoveel hoogte- en diepte­
punten telde, op een rij zijn gezet. Er is gepoogd
een einde te maken aan de legendevorming rond
Piet Boendermaker, die zelf geen theoreticus of
schrijver was en van wie dan ook nauwelijks ge­
schreven bronnen bewaard zijn. Veel van wat er
eerder over hem was opgetekend, in D.A. Klomps
boek In en om de. Bergensche School uit 1943 en
Adriaan Venema's De Bergense School uit 1976,
moest worden gecorrigeerd of aangevuld. En ten­
slotte geeft de samengestelde collectiecatalogus
van de ruim 2100 identificeerbare werken een
schat aan informatie. Voor veel mensen kan een
bezoek aan de tentoonstelling alleen al daarom
interessant zijn; zij kunnen vaststellen of het
kunstwerk dat zij thuis hebben tot de meer dan
1500 nog niet gelokaliseerde stukken uit de col­
lectie Boendermaker behoort!
Caroline Roodenburg-Schadd
Whistler en Holland
Museumnieuws
Rijksprentenkabinet, Rijksmuseum Amsterdam
Stadhouderskade 42
16 augustus t/m 9 november 1997
dagelijks 10-17 uur
Tussen 1863 en 1902 maakte James Whistier
(1834-1903), Amerikaan van geboorte, maar het
grootste deel van zijn leven woonachtig in Lon­
den en Parijs, diverse reizen naar ons land. Hij
was gefascineerd door het Hollandse landschap
met zijn onvoorspelbare wolkenluchten en door
de oude, dikwijls wat in verval geraakte binnenste­
den in 'het land van Rembrandt en Albert Cuyp'.
Op zijn tochten bezocht hij ondermeer Amster­
dam, Haarlem, Den Haag, Dordrecht en verschil­
lende plaatsen op Walcheren.
Whistiers eerste bezoek aan ons land dateert
van 1863. In dat jaar werden zijn twaalf etsen met
gezichten op Londen tentoongesteld in Den
Haag. Met succes, want hij ontving er een gouden
medaille voor. Tijdens deze reis maakte hij ook
zijn eerste Hollandse ets: Amsterdam jrom the Tol­
huis. Na een bliksembezoek in 1864 was Whistier
in 1882 weer in Holland. Tijdens dit verblijf maak­
te hij enkele sfeervolle Amsterdamse aquarellen.
Twee jaar later, in 1884, bezocht hij Dordrecht;
ook deze stad en haar waterrijke omgeving wer­
den vastgelegd in etsen en aquarellen. Zijn be­
kendste bezoek aan Nederland is dat van 1889,
toen hij veertien etsen en enkele schilderijen van
Amsterdam en de Zaanstreek maakte. Whistier
verbleef toen ruim twee maanden in de hoofd­
stad. Hel ging hem niet om de bekende gebou­
wen van onze metropool, maar vooral om de ver­
borgen plekjes van het oude, schilderachtige
centrum. Met een boot trok hij erop uit om
schijnbaar onooglijke buurtjes in prent te bren­
gen. Hij voer door de Jordaan, de grachtjes rond
de Oudezijdskolk en over de wateren bij de Mon-
telbaanstoren. Tijdens die tochten maakte hij op
geprepareerde koperplaatjes ter plekke een
mooie serie impressies van een bekende 'onbe­
kende' stad. Zijn etsen drukte hij af op door hem
zelf verzameld Oudhollands papier dat hij in win­
kels en op markten kocht. Zijn Amsterdamse et­
sen uit 1889 zijn bijkans fotografische uitsneden.
Aanvankelijk kregen die prenten nogal wat kri­
tiek, maar al spoedig begonnen Nederlandse kun­
stenaars zoals Willem Witsen en George Breitner
op een zelfde manier te werken. Breitner fotogra­
feerde bijvoorbeeld in 1895 eveneens de panden
203

Museumnieuws
Afb. 1. James Whistier, The emhroidered curtain (het geborduurde, eigenlijk gehaakte, gordijn). Ets,
1889. In beeld gebracht zijn twee trapgevels aan de Palmgracht 52 en 54 in Amsterdam. Rijksprentenkabinet,
Rijksmuseum Amsterdam.
aan de Palmgracht 52 en 54, met nagenoeg dezelfde
uitsnede. Ook Willem Witsen ging, net als
zijn Engelse vakbroeder, series prenten, aquarellen
en schilderijen van die achteraf buurtjes maken.
De meeste van deze werken zijn gemaakt vanaf
Dordtse of Amsterdamse wateren, dus vanuit
een laag gezichtspunt.
In 1899 en 1900 bezocht Whistier Holland pas
weer. In Domburg, Vlissingen en bij Veere maakte
hij toen enige tekeningen en enkele frisse, watervlugge
aquarellen. In de zomer van 1902 kwam hij
voor het laatst naar ons land. Tijdens zijn verblijf
20 1
in Den Haag werd hij ernstig ziek. Toch bezocht
hij nog enkele musea, zoals het Mauritshuis, het
Frans Halsmuseum en het Rijksmuseum waar hij
zijn Effie Deans ging bekijken. Dit beroemde schilderij,
een portret van Maud Franklin, dat te zien is
op de tentoonstelling, werd in 1899 door een Nederlandse
verzamelaar aan het Rijksmuseum gelegateerd.
In oktober 1902 was Whistier terug in
Londen, waar hij in het daaropvolgende jaar overleed.
De in het Rijksmuseum tentoongestelde aquarellen,
tekeningen, prenten en schilderijen van

Museumnieuws
Afb. 2. Willem Witsen, Dordrecht (II). Ets en aquatint, 1899/1900. Vanaf het water in de Voorstraatshaven
te Dordrecht zijn afgebeeld de achtergevels van de Grotekerksbuurt 4, 6 en 8, tussen de Lombardebrug
en de Manhuissteiger. Rijksprentenkabinet, Rijksmuseum Amsterdam.
Whistier komen uit Nederlandse, maar vooral uit
buitenlandse museale en particuliere collecties.
Ook is er op Whistier geïnspireerd werk te zien
van Nederlandse en buitenlandse tijdgenoten, zoals
indrukwekkende aquarellen van Witsen, foto's
van Breitner, Stieglitz en Craig Annan, en prenten
van Sickert, Cameron, Short en Addams.
Het project is gerealiseerd in samenwerking
met het Centre for Whistier Studies in Glasgow,
de stad waar Whistiers artistieke nalatenschap
wordt bewaard. Bij de tentoonstelling verschijnt
een Nederlands- en Engelstalige publicatie, geschreven
door J.F. Heijbroek en Margaret F. Mac-
Donald.
J.F. Heijbroek
205

Museumnieuws
Alb. 4. David Young Cameron, molens aan het Westzijderveld in de Zaanstreek. Een van de 22 etsen
uit The Norlh Holland Set, 1892. Rijksprentenkabinet, Rijksmuseum Amsterdam.
2oi;

Inhoud
29e jaargang nr. i, 1997
MJ. van Gent
127
Vijftien mannen achter Jacoba van Beieren 127
Koen Goudriaan
De verering van Sint Antonius in het middeleeuwse Gouda 143
Ingrid van der Vlis
Bedeelden over armenzorg in 17e-eeuws Delft 175 161
GuusJ. Borger
Het Museumnieuws
Groene Hart als cultuurhistorisch monument 175
Boekbesprekingen 189
Museumnieuws 198
Aan dit nummer werkten mee:
Prof.dr. GuusJ. Borger (1942) is sinds 1980 hoogleraar in de historische geografie aan de
Universiteit van Amsterdam en pleitbezorger van een integratie van de cultuurhistorie in de
ruimtelijke planvorming, Adres: ISG/FRW, Nieuwe Prinsengracht 130, 1018 VZ Amsterdam.
Dr. M.J. van Gent (1959) promoveerde in 1994 aan de Rijksuniversiteit Leiden op het proef­
schrift 'Pertijelike saken'. Hoeken en Kabeljauwen in het Bourgondisch-Oostenrijkse tijdperk. Hij publi­
ceert regelmatig over onderwerpen uit de laat-middeleeuwse geschiedenis van Holland.
Adres: Dahlialaan 44, 2343 XJ Oegstgeest.
Dr. Koen Goudriaan (1950) sinds 1996 redacteur van Holland, is als universitair docent ver­
bonden aan de vakgroep geschiedenis, afdeling middeleeuwen, van de Vrije Universiteit Am­
sterdam. Hij houdt zich in het bijzonder bezig met de socio-religieuze geschiedenis van het
gewest Holland in de late middeleeuwen en publiceert met name over de stad Gouda. Adres:
Maldenhof 153, 1106 ED Amsterdam.
Drs. Ingrid van der Vlis (1970) is sinds 1994 als assistent in opleiding werkzaam bij de vak­
groep Maatschappijgeschiedenis van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Zij verricht promo­
tie-onderzoek naar de specifieke groepscultuur van bedeelde Delftenaren in de 17e eeuw.
Haar onderzoek maakt deel uit van NWO-programma 'Cultuurgeschiedenis van de Repu­
bliek in de zeventiende eeuw'. Adres: Eendrachtstraat 38, 3134 GL Vlaardingen.
Omslagontwerp: Ester Wouthuysen.
Productie: Uitgeverij Verloren, Larenseweg 123, 1221 CL Hilversum, telefoon 035-6859856,
fax 035-6836557, e-mail verloren@worldaccess.nl.
143
161
189