Habitat-use en interacties Schotse Hooglanders en Konikpaarden

Habitat-use en interacties Schotse Hooglanders
en Konikpaarden
op de Landtong Rozenburg
de Jong, 2010
Hanne de Jong
Stichting FREE Nature
Hogeschool Van Hall Larenstein
maart – juni 2010

Habitat-use en interacties Schotse Hooglanders en
Konikpaarden
op de Landtong Rozenburg
Onderzoeksrapport begrazingsonderzoek runderen en paarden op de Landtong Rozenburg
maart – juni 2010
In het kader van de tweede projectstage opleiding HBO Milieukunde
Van Hall Larenstein Leeuwarden
In opdracht van Stichting FREE Nature
Met dank aan Roeland Vermeulen, voor de begeleiding en ondersteuning tijdens het schrijven van
het rapport.
Hanne de Jong
Studentnr.: 900702001
Van Hall Larenstein Leeuwarden
FREE Nature
Juni 2010

Samenvatting
Paarden en runderen maken allebei op een andere manier gebruik van een gebied. Er is onderscheid
in dieetkeuze op de eigenschappen van het voedsel, in bijvoorbeeld verteerbaarheid, en in de
eigenschappen van de dieren zelf, zoals energiebehoefte. De hoeveelheid ruwe celstof, manier van
grazen en manier van verteren zijn verschillend voor paarden en runderen. Er zijn ook
overeenkomsten; uit eerdere onderzoeken is gebleken dat zowel paarden als runderen gras als
hoofdvoedsel hebben. In dit onderzoek is deze voedselgroep voor de Koniks en Schotse Hooglanders
die op de Landtong Rozenburg lopen verder onderzocht. De volgende onderzoeksvragen zijn
daarvoor opgesteld:
1. Wat is de habitat-use van Schotse Hooglanders en Konikpaarden?
2. Is er interactie tussen Schotse Hooglanders en Konikpaarden? Zo ja, wat voor?
2.1. Speelt grassoort een rol in de concurrentie tussen de dieren?
2.2. Speelt houtsoort een rol in de concurrentie tussen de dieren?
3. Wat zijn de te verwachten veranderingen op vegetatie- en landschapsniveau voor de korte
en langere termijn?
3.1. Welke rol speelt de aanwezigheid van Konikpaarden en Schotse Hooglanders in de
ontwikkeling van bos op de landtong Rozenburg?
a. Welke soorten bomen worden gegeten?
b. Heeft de consumptie van bepaalde boomsoorten invloed op de mate van
aanwezigheid van de betreffende bomen?
Door beide diersoorten word veel tijd besteed aan eten, paarden besteden wel meer tijd aan eten.
Runderen rusten ook een groot deel van de tijd. Zowel paarden als runderen zijn het meest te
vinden op grasland. Paarden meer in open veld, runderen evenveel in halfschaduw als open
bedekking.
Grassoort speelt een rol in de concurrentie tussen de dieren. Paarden eten veel duinriet, runderen
haast niet. In tijden van schaarste vallen runderen terug op de consumptie van wilg en halflang riet
en duinriet, paarden eten dan veel hoog riet en een beetje wilg. Als er concurrentie is, zit deze op
de overige grassoorten rond eind mei. De paarden eten dan geen duinriet meer en de consumptie
van overige grassen neemt voor toe. Doordat paarden korter kunnen grazen, is het mogelijk dat het
gras niet meer lang genoeg is voor de runderen om te kunnen eten.
Boomsoorten spelen geen rol in de concurrentie. Paarden eten bijna geen houtachtig voedsel,
runderen iets meer maar ook andere soorten.
Het terrein van de Landtong Rozenburg ontwikkeld zich naar meer bebost gebied. Voor de runderen
is dit enigszins goed nieuws, de paarden hebben hier minder baat bij. De rol van de aanwezigheid
van de Schotse Hooglanders en Koniks is beperkt. Met name op de structuur van bos en struweel
wordt door de dieren invloed uitgeoefend, doordat er voornamelijk jonge boompjes of alleen de
onderste bladeren en twijgen gegeten worden. Er is niets te zeggen over de invloed van de dieren
op de aanwezigheid en ontwikkeling van bepaalde boomsoorten op de Landtong.
1

Summary
Horses and cattle difference in the usage of their habitat. There is a difference in diet selection on
the properties of the food, for example digestibility, and the properties of the animals themselves,
such as the needed amount of energy. The crude fiber, way of browsing and digestion are different
for horses and cattle. But there are also agreements. Previous studies have shown that the main
food for both horses and cattle are grasses. In this study, this food group for the Koniks and
Highland cattle that live on the Landtong Rozenburg (nearby Europort Rotterdam) is further
investigated. The research questions that are used in this study are the following:
1. What is the habitat use of Highland cattle and Konikhorses?
2. Is there interaction between Highland cattle and Konikhorses? If so, what kind?
2.1. Does the type of grass play a role in the competition between the animals?
2.2. Does the type of eaten wood play a role in the competition between the animals?
3. What are the expected changes in vegetation and landscape-level on short and longer term?
3.1. What role does the presence of Konikhorses and Highland cattle play in the
development of forest on the Landtong Rozenburg?
a. What types of trees are eaten?
b. Does the consumption of certain trees influence the degree of presence of these
trees on the Landtong Rozenburg?
Both animals spent much time on eating, horses more than cattle. Cattle rests more of the time.
Horses and cattle stay a big part of the time on grassland. Open field is preferred by horses, cattle
in semi-shade as much as an open cover.
Grass type does play a role in the competition between the animals. Horses eat a lot of dune reed,
cattle barely. In times of scarcity, Highlanders provide themselves with the consumption of willow,
medium reeds and dune reed, horses eat in this time many high dune reed and a bit willow. If there
is competition, it is on the rest of the grass types, around the end of May The horses stop with the
consumption of dune reed and eat more other grass types. Because horses can graze shorter, it is
possible that the grass is not long enough anymore for the cattle to eat.
The consumption of wood or the types of eaten wood play no part in the competition. Horses eat
almost no woody food, cattle a little more but other species.
The terrain of the Landtong Rozenburg develops into an more forested area. This is somewhat good
news for cattle, horses have less to no benefit. The role of the presence of the Highland cattle and
Koniks is limited. In particular, the structure of forest and is influenced by animals, mainly because
young trees or just the lower leaves and twigs are eaten. There is nothing to say about the influence
of animals on the presence and development of certain tree species on the Landtong.
3

Inhoudsopgave
Samenvatting
Summary
Inhoudsopgave
1. Inleiding en probleembeschrijving .................................................................... 7
1.1 Inleiding ........................................................................................... 7
1.2 Probleembeschrijving ........................................................................... 8
2. Achtergronden .......................................................................................... 11
2.1 Het onderzoeksgebied ......................................................................... 11
2.2 Natuurlijke begrazing .......................................................................... 13
2.3 Schotse Hooglander ............................................................................ 14
2.4 Konikpaard ....................................................................................... 16
2.5 Begrippenlijst ................................................................................... 20
3. Methode en materialen ................................................................................ 23
3.1 Methode .......................................................................................... 23
3.2 Materialen ....................................................................................... 27
4. Resultaten ................................................................................................ 29
4.1 Habitat-use Schotse Hooglanders en Konikpaarden ....................................... 29
4.2 Interacties ....................................................................................... 37
4.3 Te verwachten veranderingen in landschap en vegetatie ................................ 47
4.4 Overzichtsgrafieken ‘eten’ paard en rund .................................................. 49
5. Discussie en aanbevelingen ........................................................................... 53
5.1 Resultaten ....................................................................................... 53
5.2 Methode .......................................................................................... 59
5.3 Aanbevelingen ................................................................................... 60
6. Conclusie ................................................................................................. 61
7. Literatuurlijst............................................................................................ 63
8. Bijlagen ................................................................................................... 65
I. Tijdsplanning .......................................................................................... 66
II. Protocol ................................................................................................. 67
III. Observatieformulier .................................................................................. 68
IV. Beschrijving Schotse Hooglanders op de Landtong Rozenburg ................................. 69
V. Beschrijving Konikpaarden op de Landtong Rozenburg ......................................... 71
VI. Beschrijving en uitkomsten T-Toets onafhankelijke variabelen .............................. 73
5

1. Inleiding en probleembeschrijving
1.1 Inleiding
Door menselijk ingrijpen zijn veel grootschalige gebieden met open vegetatie in de gematigde
klimaatzone verloren gegaan. De natuurlijke dynamiek die vegetatiesuccessie terugzet waardoor
gebieden met open vegetatie kunnen blijven bestaan zijn ontregeld als gevolg van bijvoorbeeld het
cultiveren van landbouwgewassen. In Nederland zijn juist door menselijk handelen natuurlijke
gebieden ontstaan. Toch blijven het door de mens aangelegde gebieden en in feite afgesloten
systemen, waardoor natuurlijke dynamiek vaak te weinig aanwezig is om de open vegetatie te
behouden.
Veel gebieden in Nederland kenmerken zich door de aanwezigheid van goed verteerbare planten en
zijn daarom aantrekkelijk voor vele soorten hoefdieren als ree en damhert. Oorspronkelijk maakten
het uitgestorven oeros en wilde paard gebruik van deze grazige vegetatie.
Rond 1980 ontstond een nieuwe visie op natuurbeheer, dat voorheen gebaseerd was op traditioneel
landgebruik. In deze visie werd de nadruk gelegd op grootschalige natuurgebieden waar natuurlijke
landschapsvorming plaats kon vinden en de invloed van de mens minimaal is. Op basis hiervan zijn
in verschillende natuurgebieden in Nederland kuddes runderen en paarden (doorgaans primitieve
rassen) vrijgelaten, om de (ecologische) rol van de uitgestorven grazers (de eerder genoemde oeros
en het wilde paard) te vervangen. Deze kuddes verblijven zomer en winter in het gebied 1 .
Het gebied waar dit onderzoek is uitgevoerd de Landtong Rozenburg. Dit gebied wordt vanaf 1999
beheerd door Stichting FREE Nature. Vanaf 1999 wordt dit gebied begraasd door runderen. Om meer
dynamiek in het systeem te brengen, loopt hier sinds de zomer van 2008 ook een kudde
Konikpaarden bij (Stichting FREE Nature, 2010). Natuurlijke processen als neerslag en verdamping,
saltspray en natuurlijke begrazing bepalen in belangrijke mate de natuurlijke ontwikkeling van het
landschap.
Dit onderzoek is onderdeel van een serie onderzoeken op de Landtong Rozenburg. Omdat de Koniks
nog maar relatief kort op de Landtong Rozenburg aanwezig zijn, is er weinig bekend over de
verhouding met de kudde Schotse Hooglanders en het dieet van de beide diersoorten voor dit gebied
en de invloed van de beide groepen op het landschap. De bedoeling van deze serie onderzoeken, is
daarom een zo goed mogelijk beeld te krijgen van de interacties tussen de Schotse Hooglanders en
Koniks en hun invloed op de Landtong Rozenburg. Van november 2008 tot januari 2009 en van maart
tot juni 2009 zijn twee onderzoeken uit dezelfde serie als dit rapport uitgevoerd.
1 Tekst gebaseerd op Hungry Herds, Vulink, 2001
7

1.2 Probleembeschrijving
Paarden en runderen maken allebei op een andere manier gebruik van een gebied. Er is onderscheid
in dieetkeuze op de eigenschappen van het voedsel, in bijvoorbeeld verteerbaarheid, en in de
eigenschappen van de dieren zelf, zoals energiebehoefte. De dieetkeuze wordt bij runderen beperkt
door het gehalte aan ruwe celstof. Bij paarden speelt dit geen rol, waardoor zij grote hoeveelheden
ruwe grassen kunnen eten (Vulink, 2001). Een ander verschil is de manier van grazen en verteren.
Runderen zijn herkauwers en grazen door hun tong ergens omheen te slaan. Ze hebben vier magen,
al het gegeten voedsel wordt maag voor maag verteerd waar veel tijd voor nodig is. Paarden grazen
met hun tanden en herkauwen niet. Het voedsel wordt direct verteerd en paarden hebben dan ook
‘maar’ één maag. Zij eten graag het meest voedselrijke gewas, bijvoorbeeld nieuwe jonge scheuten
en zijn geen tijd kwijt aan herkauwen (Markerink, 2002).
Naast verschillen zijn er ook overeenkomsten tussen paarden en runderen. Uit de voorgaande
onderzoeken is gebleken dat beide soorten dieren voor meer dan 80% van de tijd dat ze eten,
besteden aan het eten van gras (Koniks meer dan 90%,Schotse Hooglanders 80% (Wamsteeker, 2009)
en beide soorten 99% (Bos, 2009)) en dat gras daarmee voor beide soorten de hoofdvoedselbron is.
Dit wordt ook in andere literatuur bevestigd: ‘Grassen vormen de belangrijkste voedselbron voor
typische grazers als runderen en paarden’ (Vulink, 2001) en ‘Koniks besteden het grootste deel van
hun tijd aan grazen. Grassen staan met stip op de eerste plaats in het menu van de paarden’
(Markerink, 2002). Uit de eerdere onderzoeken bleek ook dat beide soorten grazers het meest
gebruik maken van het grasland op de Landtong Rozenburg (Wamsteeker, 2009 en Bos, 2009).
Afbeelding 1.1: Een aantal grote grazers in verhouding tot hun landgebruik (Hofman, 1989)
8

In het onderzoek is verder gegaan met de open eindes van de eerdere onderzoeken.
Het onderzoek van Wamsteeker uit 2009 is al wat dieper op de voedselbron gras ingegaan door te
kijken naar de versheid en lengte.
Tijdens dat onderzoek is opgevallen dat de verschillende grazers verschillende soorten gras eten,
wat voor een vertekend beeld in de resultaten kan zorgen (Wamsteeker, 2009). Immers, wanneer de
runderen en paarden allebei een andere soort gras consumeren is dit beide gecodeerd als ‘gras’
waardoor het lijkt dat er veel concurrentie is terwijl ze juist weinig met elkaar te maken hebben.
Een ander ‘open eind’ uit de eerdere onderzoeken is het fysieke gebruik van het gebied door de
twee kuddes. Om een beter beeld te krijgen van de habitat-use is het goed te weten waar in het
gebied de dieren zich het meest bevinden (Wamsteeker, 2009). Wanneer bekend is waar de dieren
zich het meest bevinden kunnen ook meer uitspraken over eventuele concurrentie gedaan worden
omdat inzichtelijk wordt hoe de twee kuddes het gebied gebruiken en elkaar daarbij juist mijden of
opzoeken (pers. comm. R.A. Vermeulen).
In de voorgaande onderzoeken is met name naar de twee eerste hoofdonderzoeksvragen gekeken.
De derde hoofdonderzoeksvraag ‘Wat zijn de te verwachten veranderingen op vegetatie- en
landschapsniveau voor de korte en langere termijn?’ is daardoor nog relatief onbehandeld.
Begrazing van het gebied heeft effect op aantallen, structuur en soortensamenstelling. Wanneer de
rol van de grazers in de bosontwikkeling van de Landtong Rozenburg bekend is kunnen ook
voorspellingen worden gedaan over te verwachten veranderingen (persoonlijke communicatie R.
Vermeulen). Door ARK Natuurontwikkeling, wordt in samenwerking met Rijkswaterstaat ieder jaar
een bosontwikkelingsverslag opgesteld om de ontwikkeling van het gebied inzichtelijk te krijgen. In
deze verslagen wordt hoofdzakelijk ingegaan op de bosontwikkeling op de landtong (Linnartz, 2009)
en niet op de activiteiten of de rol van de grazers daar in.
Uit het verslag van vorig jaar blijkt een gestage aangroei van bomen en struiken binnen de
herplantplichtvakken van gemiddeld 0,56 ha per jaar. Daarnaast komen ook buiten de
herplantplichtvakken grote oppervlaktes aan bomen en struiken op (Linnartz, 2008).
Aan de hand van deze gegevens uit de eerdere onderzoeken wordt dieper ingegaan op consumptie
van grassen en houtachtigen. De hoofdonderzoeksvragen zijn hetzelfde als de eerdere onderzoeken.
Met deze hoofdonderzoeksvragen als basis, een aantal specifieke deelvragen opgesteld. In de eerste
instantie ligt in dit onderzoek de focus op deze deelvragen.
1. Wat is de habitat-use van Schotse Hooglanders en Konikpaarden?
2. Is er interactie tussen Schotse Hooglanders en Konikpaarden? Zo ja, wat voor?
2.1. Speelt grassoort een rol in de concurrentie tussen de dieren?
2.2. Speelt houtsoort een rol in de concurrentie tussen de dieren?
3. Wat zijn de te verwachten veranderingen op vegetatie- en landschapsniveau voor de
korte en langere termijn?
3.1. Welke rol speelt de aanwezigheid van Konikpaarden en Schotse Hooglanders in de
ontwikkeling van bos op de landtong Rozenburg?
a. Welke soorten bomen worden gegeten?
b. Heeft de consumptie van bepaalde boomsoorten invloed op de mate van
aanwezigheid van de betreffende bomen?
In de twee eerdere onderzoeken is de habitat-use al redelijk volledig in kaart gebracht waardoor
deze hoofdonderzoeksvraag niet verder is gespecificeerd. Om een meerjarige trend te kunnen
ontdekken en ter ‘controle’ van de uitkomsten is deze onderzoeksvraag wel meegenomen. Er zal
voornamelijk dieper op de details worden ingegaan, maar er is wel een grove vergelijking met
vorige onderzoeken opgenomen.
9

2. Achtergronden
In dit hoofdstuk zal wat dieper ingegaan worden op het onderzoeksgebied, betrokken partijen bij
dit onderzoek en begrippen die gebruikt worden in dit rapport.
2.1 Het onderzoeksgebied
Het gebied waar dit onderzoek is uitgevoerd is de Landtong Rozenburg. Deze is gelegen onder
Rotterdam, tussen het Calandkanaal en de Nieuwe Waterweg.
Het gebied in zijn huidige vorm is begin jaren ‘70 tijdens de aanleg van havens en Calandkanaal
ontstaan. De grond die daarbij vrijkwam is op de Landtong gebracht, zodat die nu een stuk hoger
ligt. Sindsdien heeft de natuur er weer bezit van genomen en is spontaan een soort duinlandschap
ontstaan. Landtong Rozenburg is één van de voorbeeldgebieden uit het plan "Nieuw Rotterdams
Peil" van het Wereld Natuur Fonds.
Sinds 1999 wordt de Landtong beheerd door Stichting FREE Nature, voorheen ARK
Natuurontwikkeling. Er wordt uitgegaan van zo min mogelijk menselijk ingrijpen, waardoor het
beheer bestaat uit het laten plaatsvinden van natuurlijke processen als natuurlijke begrazing,
vegetatiesuccessie, spontane bosontwikkeling, windworp, saltspray en een variërend waterpeil door
neerslag en verdamping. Vanaf 1999 worden deze natuurlijke processen ondersteund door runderen
die de landtong begrazen. Dit zijn het eerste jaar Galloways en vanaf 2000 Schotse Hooglanders. In
de zomer van 2008 is daar een kudde konikpaarden bij gevoegd. Door begrazing is een gevarieerd
landschap ontstaan, met onder andere moerasgebieden, open vlaktes en ruigtes (Stichting FREE
Nature, 2010).
Door neerslag en verdamping is de bodem ontzilt en zijn een aantal nieuwe gewassen aangetroffen.
Dit zijn kruiden als zwarte mosterd (Brassica nigra), akkerdistel (Cirsium arvense), jakobskruiskruid
(Jacobaea vulgaris), teunisbloem (Oenothera) en reigersbek (Erodium cicutarium) (pers. comm.
R.A. Vermeulen).
Ook de bosontwikkeling is de laatste jaren sterk toegenomen. Tabel 2.1 hieronder geeft een
overzicht van de soorten die zijn aangetroffen op de landtong tussen 1999 en 2009 (Linnartz, 2009).
Tabel 2.1: Spontaan opgekomen soorten op de Landtong Rozenburg. Ontdekt tussen 1999 en 2009
(Linnartz, 2009)
11

Een bovenaanzicht van de landtong is afgebeeld in afbeelding 2.1. Afbeelding 2.2 geeft een
gebiedsimpressie van de Landtong Rozenburg.
Afbeelding 2.1: Bovenaanzicht Landtong Rozenburg in 2006 (Google Earth, 2009)
Afbeelding 2.2: Gebiedsimpressie Landtong Rozenburg (de Jong, 2010)
Stichting FREE Nature is de beherende organisatie van de Landtong Rozenburg. FREE staat voor
Foundation for Restoring European Ecosystems en zet zich in voor landschappen waar natuur
ongeremd haar gang kan gaan. FREE is sinds januari 2007 een ‘eigen’ organisatie. Tot die tijd
maakte zij als 'kuddebeheer' deel uit van ARK Natuurontwikkeling. Deze stichting zet zich al 20 jaar
in voor nieuwe landschappen waarin natuur én mens de vrijheid krijgen. Economische en
maatschappelijke belangen vormen vaak de katalyserende kracht achter projecten van ARK. De
pijlers van Stichting FREE Nature zijn natuurlijke begrazing, predatie en de (her)introductie van
diersoorten. Ruimte voor bezoekers om van de natuur te genieten is de rode draad daardoorheen.
Door de gemeenschappelijke wortels, blijft nauwe samenwerking tussen de twee organisaties
bestaan (Stichting FREE Nature, 2010).
12

FREE werkt aan kleine en grote natuurprojecten, met veel verschillende opdrachtgevers. Daarbij is
te denken aan natuurorganisaties, overheden, bedrijven en particulieren. In deze projecten zijn ze
actief in het hele traject, van het opstelen van een visie of beheerplan tot het plaatsen van rasters
en de zorg voor grazers. FREE is werkzaam in Nederland maar ook elders in Europa (Stichting FREE
Nature, 2010).
2.2 Natuurlijke begrazing
Om natuurlijke dynamiek in een gebied te brengen wordt er gebruik gemaakt van de inzet van grote
grazers. Zonder hun hulp is het op den duur onmogelijk de diversiteit van soorten, die van nature in
Nederland en de rest van Europa voorkwamen, te laten voortbestaan op een duurzame manier. De
rol van de tarpan en het oeros zijn in Nederland ingenomen door primitieve runder- en
paardenrassen als Schotse Hooglanders en konikpaarden (Vera en Buissink, 2001).
Er wordt gebruik gemaakt van primitieve rassen omdat deze het dichtste bij de oorspronkelijke
wilde dieren staan. Onder andere Stichting FREE Nature is bezig met het proces van de-domesticatie
(het opnieuw laten verwilderen) van deze primitieve rassen voor natuurbeheer en
natuurontwikkeling (pers. comm. R.A. Vermeulen).
Naast grote grazers zijn er ook kleine grazers als konijnen en ganzen. Hun effect is echter vaak
maar plaatselijk (Wamsteeker, 2009) of tijdelijk (pers. comm. R.A. Vermeulen). Een reden daarvan
is dat bijvoorbeeld konijnen het liefst op droge zandgronden leven (afbeelding 2.3, konijnen in
grasveld) en hun populatie door ziektes als myxomatose vaak variabel is in tijd en dichtheid. Grote
grazers hebben door hun manier van eten en de grote hoeveelheid voedsel die de dieren in een
korte tijd consumeren het meeste (zichtbare) invloed op een gebied (pers. comm. R.A. Vermeulen).
Afbeelding 2.3: Konijnen in grasveld (natuurmanjak, 2009)
Op de voedselrijkdom van een gebied heeft begrazen grofweg twee effecten. De voedingsstoffen
fosfaat en kalium blijven in het systeem, op een zeer kleine fractie na die in de vorm van vlees
wordt afgevoerd. Plaatsgewijs ontstaan voedselarme plekken (waar veel gegraasd wordt) en
voedselrijke plekken (waar veel mest valt). Stikstof kan wel uit het systeem ontsnappen in de vorm
van ammoniakdamp uit de urineplekken (Ecomare, 2010).
Door de vrije levenswijze in een complete kudde kunnen de grazers hun sociale gedrag goed
ontplooien. Zo ontstaan er groepen van verschillende grootte maar ook individuele dieren met elk
hun eigen territorium. Door het verschil in begrazing tussen groepen en individuen ontstaat er vaak
een zeer afwisselend landschap waar telkens andere planten- en diersoorten een plek vinden. Door
ook in de winter een gebied te laten begrazen wordt het geheel nog gevarieerder. Met name in deze
tijd van het jaar eten de dieren veel takken, twijgen en schors, naast de verse aangroei van grassen
(ARK Natuurontwikkeling, 2010).
Bos wordt opener en gevarieerder en er ontstaan soortenrijke mantel- en zoomvegetaties. Bomen
en struiken krijgen lokaal de kans om op te groeien, maar zullen op andere plekken telkens weer
opgegeten worden (ARK Natuurontwikkeling, 2010).
13

2.3 Schotse Hooglander
De, in dit rapport veel genoemde, Schotse Hooglander (afbeelding 2.4) is een van oorsprong zwart
runderras. Omdat er in het verleden veel op kleur is gefokt, komen runderen met een roodbruine
vacht het meeste voor. Zowel de koeien als de stieren hebben grote hoorns. Bij de stier krullen de
horens naar voren en bij een koe staan de horens naar boven. Een volwassen stier weegt ongeveer
500 kilo, een koe ongeveer 300 kilo (pers. comm. R.A. Vermeulen).
Afbeelding 2.4: Schotse Hooglander (de Jong, 2010)
De Schotse Hooglander is een primitief ras dat in Schotland over het uitgestrekte boomloze
hoogland zwerft. Ze zijn het hele jaar door buiten en kunnen prima voor zichzelf zorgen (Vera en
Buissink, 2001).
Naast gras eten de runderen ook houtachtige planten. Hierdoor houden zij het landschap open. Maar
de invloed van runderen gaat veel verder: zij schuren tegen bomen, verspreiden zaden via hun
vacht, vertrappen de bodem en laten hier en daar hun mest vallen. Dit leidt tot allerlei kansen voor
andere dieren en planten om zich bijvoorbeeld te vestigen of te verspreiden (ARK
Natuurontwikkeling, 2010).
Onder natuurlijke omstandigheden vertonen runderen een boeiend sociaal gedrag. Dominante
stieren leven in stierengroepen, die territoria bezetten in terreindelen waar ook de vrouwelijke
dieren zich geregeld ophouden. Vooral in de bronsttijd (mei, juni) wordt de onderlinge dominantie
bepaald. Dit wordt onder veel machtsvertoon en vaak geweld gedaan. De onderlinge concurrentie
tussen stieren zorgt voor extra dynamiek in natuurgebieden en een goede spreiding van de dieren
over het gebied (ARK Natuurontwikkeling, 2010).
Koeien zijn mobieler en trekken in natuurlijke omstandigheden in koeiengroepen rond in hun
leefgebied. De kalfjes die geboren worden groeien op in de kudde. Vaak liggen ze in een crèche bij
elkaar met een ouder dier als oppas in de buurt (ARK Natuurontwikkeling, 2010).
14

Met een jaar of twee tot drie worden de jonge stiertjes langzaam volwassen en verlaten de
koeiengroep en trekken de wijde wereld in op zoek naar een eigen plekje of een stierengroep waar
ze welkom zijn. De vrouwelijke dieren blijven in de koeiengroep, die daardoor bestaat uit
vrouwelijke dieren die allemaal familie van elkaar zijn. De oudste koe heeft de leiding, totdat ze te
oud is en haar dochter het over moet nemen. Wordt de koeiengroep te groot, dan splitst één van de
oudere koeien zich af en neemt haar dochters en kleindochters mee (ARK Natuurontwikkeling,
2010).
Afbeelding 2.5: Kudde Schotse Hooglanders onder leiding van de leidkoe (de Jong, 2010)
Op de Landtong Rozenburg is te weinig ruimte voor de dieren om zich af te zonderen en/of nieuwe
kuddes te vormen. Wanneer er te veel concurrentie dreigt tussen de stieren of incest kan optreden
in de kudde wordt er door de beheerders ingegrepen en worden een of meer dieren naar een ander
gebied overgeplaatst. Daarbij wordt wel gelet op de samenstelling van de kudde en wordt de ‘kern’
van de kudde, de hoogst staande stier en de leidkoe, zo veel mogelijk in stand gehouden (pers.
comm. R.A. Vermeulen).
Figuur 2.1 geeft de sociale structuur van de kudde Schotse Hooglanders schematisch weer.
Figuur 2.1: Schematische weergave sociale structuur runderen (ARK Natuurontwikkeling, 2010)
15

Een beschrijving van de kudde Schotse Hooglanders op de Landtong Rozenburg is te vinden in bijlage
IV.
Afbeelding 2.6: Kalfjes in een crèche op de Landtong Rozenburg (de Jong, 2010)
2.4 Konikpaard
Het konikpaard (afbeelding 2.7) is een bijzonder paardenras. Zijn oorsprong ligt in Polen, ‘konik’
betekent in het Pools ‘paardje’. Het konikpaard is zeer nauw verwant aan de uitgestorven tarpan en
vertoont veel dezelfde (uiterlijke) kenmerken (Markerink, 2002).
Afbeelding 2.7: Koniks bij boom (de Jong, 2010)
De schofthoogte van een konik is tussen de 1.37 en 1.40 meter en zijn kleur varieert van licht tot
donker muisgrijs, hoewel heel af en toe ook wel eens een voskleur voorkomt. Een konik heeft
vrijwel altijd een donkere aalstreep over de rug (afbeelding 2.8, volgende pagina), soms
gecombineerd met zebra-achtige strepen op benen of donkere strepen op de hals.
Het lichaam is sterk en harmonisch gebouwd, met harde, droge benen en een lang, breed hoofd.
Konikpaarden zijn bijzonder zelfredzaam, sober en hebben een rustig en goedaardig karakter,
waardoor het ideale dieren zijn om te laten grazen in voor mensen toegankelijke gebieden
(Markerink, 2002).
16

Afbeelding 2.8: Konikpaard met veulen, aalstreep over de rug bij veulen en merrie goed zichtbaar
(BraCom, 2010)
De eerste Koniks deden hun intrede in Nederland in 1982, bij de Ennemaborg in Groningen is toen
voor het eerst een kudde paarden uitgezet. In 2004 liepen er van de ruim 4.400 Koniks op de wereld
circa 1.900 in Nederland en aangrenzende Belgische gebieden. De grootste populaties leven in de
Oostvaardersplassen (circa 900), het Lauwersmeer (circa 250) en het rivierengebied (circa 500).
Deze situatie is uniek in de wereld. De tientallen in het wild levende én sociaal complete kuddes
paarden, leveren een schat aan informatie op over hun gedrag en hun rol in het ecosysteem (ARK
Natuurontwikkeling, 2010).
Anders dan runderen grazen paarden kort, jong gras en herkauwen hun voedsel niet. De hele zomer
door grazen ze kleine weitjes kort, terwijl de rest van het gebied met rust gelaten wordt. Als in de
loop van de herfst deze weitjes steeds minder opleveren, gaan de dieren ook elders hun voedsel
zoeken (ARK Natuurontwikkeling, 2010).
Koniks verteren het gras direct en eten daarom het liefst de meest voedselrijke delen. Gras dat
kortgeleden afgegraasd is wordt opnieuw begraasd, pas aangegroeid gras is namelijk zeer eiwitrijk.
Door dit ‘herbegrazen’ ontstaan kort afgegraasde, open weiden. Ook eten ze incidenteel boombast
en twijgen (Wamsteeker, 2009).
De sociale structuur van kuddes wildlevende paarden wijkt sterk af van die van runderen. Paarden
leven in harems met één of meer leidende hengsten en één of meer vrouwelijke dieren.
Opgroeiende veulens verlaten allemaal in de loop van hun puberteit de harem en sluiten zich aan
bij hengsten- of pubergroepen. Jonge hengsten stoeien veel met elkaar in deze hengstengroepen
(afbeelding 2.9) om zo sterk genoeg te worden en later een harem te kunnen veroveren of
verdedigen (ARK Natuurontwikkeling, 2010).
17

Afbeelding 2.9: Stoeiende jonge hengsten op de Landtong Rozenburg (de Jong, 2010)
Zoals al eerder is vermeld, is de Landtong Rozenburg te klein om deze natuurlijke vorming van
kuddes te laten plaatsvinden en wordt er door de beheerders ingegrepen wanneer er te veel
concurrentie tussen de hengsten in de kudde dreigt of incest kan optreden. Een of meer dieren
wordt dan naar een ander gebied overgeplaatst. Hierbij wordt de ‘kern’ van de kudde, de
leidhengst en –merrie(s), in stand gehouden (pers. comm. R.A. Vermeulen).
De figuur hieronder, figuur 2.2, is een schematische weergave van de sociale structuur van de kudde
Koniks.
Figuur 2.2: Schematische weergave sociale structuur paarden (ARK Natuurontwikkeling, 2001)
18

Een overzicht van de kudde Konikpaarden op de Landtong Rozenburg is te vinden in bijlage V.
Afbeelding 2.10: Een deel van de kudde koniks op de Landtong Rozenburg (de Jong, 2010)
19

2.5 Begrippenlijst
De volgende begrippen en definities worden gebruikt in dit rapport:
- (Vegetatie)successie: Verandering in de loop van de tijd in de soortensamenstelling van
een levensgemeenschap zodat deze geleidelijk overgaat in een
andere (http://www.digischool.nl/ successie).
- Oeros:
(Bos primigenius) Ook wel oerrund. De voorvader van de huidige huiskoeien.
Uitgestorven in 1627. Geschat wordt dat de grootste stieren van kop
tot kont meer dan 3 meter zijn geweest, met een hoogte van 1,75
tot 1,85 meter. Ze konden tot 1000 kilo wegen. De koeien waren een
kwart kleiner en lichter. Opvallend was de snuit, die veel langer was
dan die van de huidige koeien (Vera en Buissink, 2001).
Afstammelingen van het oerrund zijn het Heck-rund en de Schotse
Hooglander. De laatste is uitgebreid behandeld in paragraaf 2.3.
- Wilde paard:
(Equus caballus) Ook wel tarpan. Voorvader van de huidige huispaarden. Laatste
tarpan overleed in1887. Klein muisgrijs paardje, ranker dan een
Przewalskipaard. De meest directe afstammeling van de tarpan is
het konikpaard (Vera en Buissink, 2001). Het konikpaard is
behandeld in paragraaf 2.4.
- Habitat-use: Engelse vertaling voor gebiedsgebruik.
- Interactie: Wisselwerking. Op elkaar inwerkend (Van Dale interactie).
- Concurrentie: Strijd waarin de ene partij beter probeert te zijn dan de
andere (Van Dale concurrentie).
- Facilitatie: De ene soort schept omstandigheden die de andere juist nodig heeft
(ARK Natuurontwikkeling, 2010).
- Duinriet
(Calamagrostits epigejos) Grassoort die wat lijkt op riet en pijpestrootje. Groeit veel in de
duinen. Bloeitijd juni-augustus. Groeit op droge tot vochtige,
tamelijk voedselrijke zandgrond in ruige graslanden en struweel, aan
bosranden en op kapvlakten. Kan ook op stenige ondergrond. Komt
zeer algemeen voor (Heukels’ flora van Nederland, 1996).
- Riet
(Phragmites communis) Grootste grassoort van Nederland, meestal 1 tot 3 meter hoog
(Ecomare). Bloeitijd van juli tot oktober. Groeit in het water en op
natte, zoete tot brakke, meer of minder voedselrijke grond aan
bijvoorbeeld waterkanten, in veenmoerrassen en lichte
moerasbossen. Zeer algemene soort (Heukels’s flora van Nederland,
1996).
20

- Wilg
(Salix) Op het terrein komen hoofdzakelijk drie soorten wilgen voor:
boswilg (Salix caprea), schietwilg (Salix alba) en kraakwilg (Salix
fragilis). Boswilg bloeit van maart tot april. Bladen 5-8cm lang,
elleptisch tot eirond, van boven iets glanzend en van onder
grijsviltig. Een boswilg wordt niet groter dan 9 meter. Groeit graag
op matig voedselrijke, vrij droge tot matig vochtige grond in lichte
loofbossen en aan bosranden. Komt vrij algemeen voor en groeit ook
inde duinen. Schietwilg en kraakwilg bloeien van april tot mei.
Hebben lange smalle bladeren. Groeien bij wegen, sloten en langs
weilanden op vochtige, vruchtbare grond. Ook veel in moerasbossen
en grienden. Worden rond de 20m hoog. De kroon van de kraakwilg
is zeer wijd en vanaf een afstand groen. Schietwilg heeft een
tamelijk smalle kroon, vanaf een afstand zilvergrijs lijkend. Wordt
ook veel aangeplant als knotwilg. In het wild vaak een kruising van S.
alba x fragilis voor (Heukels’ flora van Nederland, 1996).
- Populier
(Populus) Ook van de populier komen voornamelijk twee soorten voor; de
ratelpopulier (Populus tremula) en de witte abeel (Populus alba).
Ratelpopulieren bloeien in maart en april. De bladeren zijn
cirkelrond, afgeknot of licht hartvormig aan de voet. Groeit het
beste op droge tot matig vochtige, zwak zure tot kalkhoudende
zandgronden. Doorgaans aan bosranden, in hakhout en struweel en
op kapvlakten. Komt vrij algemeen voor en wordt ook aangeplant.
Wordt zo’n 24 meter hoog (Heukels’ flora van Nederland, 1996). De
witte abeel is herkenbaar aan de witviltige bladeren en knoppen en
donkere driehoekjes op de grijze stam (pers. comm. R.A.
Vermeulen). Een witte abeel kan rond de 30 meter hoog worden en
bloeit van maart tot april. Staat graag op vochtige, voedselrijke,
meestal kalkhoudende grond in loofbossen en struwelen. Ook de
witte abeel komt vrij algemeen voor (Heukels’ flora van Nederland,
1996).
- Zwarte els
(Alnus glutinosa) In volwassen toestand zijn de bladeren van de zwarte els rondachtig
tot eirond, ongelijk gezaagd of getand en groen van onderen. In
jonge toestand zijn bladeren en jonge takken zeer kleverig. Bast is
donkerbruin gegroefd. Bloeitijd van februari tot maart en wordt rond
de 24m. Groeit op natte tot vochtige, voedselrijke tot matig
voedselarme grond en is de voornaamste boom in moerasbossen.
Algemeen voor komend (Heukels’ flora van Nederland, 1996).
- Vlier
(Sambucus) Op de Landtong staat voornamelijk gewone vlier (Sambucus nigra).
De bladeren van deze vlier zijn eirond tot elliptisch van vorm en
dofgroen van kleur. Draagt zwarte, eetbare vruchten van 6 tot 8 mm
doorsnede. Wordt doorgaans niet groter dan 6 meter. Bloeit in juni
en juli. Staat het liefst op vochtige tot droge, stikstofrijke grond in
onder andere heggen en lichte bossen. Wordt ook veel aangeplant en
komt algemeen voor (Heukels’ flora van Nederland, 1996).
21

- Duindoorn
(Hippophae) Doornige struik, 1.20 tot 4.50 meter hoog. Bladeren lijnlancet
vormig, van onderen wit of grijs geschubd. Kleine groenachtige
bloemen. In de herfst krijgt een duindoorn oranje ‘schijnbessen’,
een nootje (de vrucht) omgeven door de vlezig geworden kelkbuis.
Groeit op droge, droge tot vrij vochtige, kalkhoudende gronden in
bijvoorbeeld duinstruwelen en op zandvlakten. Algemeen voor
komend in met name duindistricten (Heukels’ flora van Nederland,
1996).
- Olijfwilg
(Elaeagnus) Anders dan de naam doet vermoeden, is de olijfwilg geen familie
van de wilg maar van de duindoorn. De olijfwilgen op de landtong
zijn smalle olijfwilg (Elaeagnus angustifolia). Is meestal doornig,
boomachtig. Jonge takken zijn zilverwit, bladeren van onder dicht-
en van boven minder zilverwit geschubd. Bladeren lancetvormig tot
lijnlancetvormig. Wordt 3,50 tot 6 meter hoog. Bloeitijd van mei to
juni. Oorspronkelijk is de olijfwilg een sierheester of –boom uit Zuid-
Europa, West- en Midden Azië (Heukels’ flora van Nederland, 1996).
22

3. Methode en materialen
Het doel van een onderzoek is het beantwoorden van de onderzoeksvragen. De onderzoeksvragen
gebruikt bij dit onderzoek zijn beschreven in hoofdstuk 1.
Omdat er al twee eerdere onderzoeken in dezelfde trant zijn gedaan, zijn er bepaalde
verwachtingen. In dit onderzoek worden echter ook een aantal aspecten behandeld die in voorgaand
onderzoek niet aan de orde zijn geweest.
Er is geen hypothese opgesteld voor de onderzoeksvragen. Ook al zijn er al een aantal
verwachtingen, deze zullen niet expliciet worden getoetst. Dit onderzoek valt daarom in de
categorie ‘exploratief onderzoek’.
Bij een exploratief onderzoek is vooraf geen theorie en zijn er ook geen scherp geformuleerde
hypothesen voor handen. Het oogmerk is primair het ontwikkelen van een theorie of hypothesen
(Baarda en de Goede, 2006).
3.1 Methode
Het onderzoek beslaat in totaal 14 weken. Daarvan zijn de eerste drie weken besteed aan het
schrijven van het onderzoeksvoorstel. Daarna is ongeveer zes weken veldwerk gedaan waarin de
kuddes om en om geobserveerd werden. De laatste weken zijn gebruikt om de resultaten te
verwerken, conclusies te trekken en het rapport te schrijven. Voor de precieze planning van het
onderzoek, zie bijlage I.
Om de onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden zijn gegevens van het gedrag en de dagelijkse
activiteiten, het voedsel en positie van de twee kuddes nodig. Deze gegevens zijn verzameld door
observaties in het veld. Tijdens observaties wordt het gedrag feitelijk vastgelegd.
De observatietechniek die is toegepast tijdens dit onderzoek is “on-the-dot” sampling, ook wel time
sampling. Bij deze methode worden de gedragingen van meerdere dieren op vastgestelde
tijdstippen vastgelegd (Baarde en De Goede, 2006).
Er is geobserveerd van 8.00 tot 14.00 uur of van 14.05 tot 20.00 uur zomertijd, zodat de gehele dag
is meegenomen. De twee verschillende kuddes zijn om en om gevolgd. Van elke groep is dus
evenveel data. Elke vijf minuten zijn de gedragingen van de gehele kudde genoteerd, daarbij is
uitgegaan van wat het grootste gedeelte van de groep dieren op dat moment deed.
Voor de observaties is een formulier opgesteld waarop gemakkelijk een aantal vooraf vastgestelde
factoren kon worden genoteerd, deze factoren zijn van belang voor het beantwoorden van de
onderzoeksvragen. De factoren zijn beknopt weergegeven op een protocol zodat in het veld
makkelijk te zien is wat op het formulier moest worden ingevuld. Dit protocol is te vinden in bijlage
II, het observatieformulier in bijlage III. Tijdens observaties is een afstand van ongeveer 25 meter
aangehouden om de dieren niet te storen of te beïnvloeden.
23

Afbeelding 3.1: Observatie in uitvoering (van Hoorn, 2010)
Allereerst is op ieder observatieformulier de datum en tijd bijgehouden. De factor ‘klimaat’
(temperatuur, bewolking, neerslag) is meegenomen omdat deze omstandigheden invloed hebben op
het gedrag van de dieren. De temperatuur is gemeten in de schaduw. Daarnaast is de vegetatie en
bedekking van het land (open, half schaduw, schaduw) waar de dieren zich in bevinden genoteerd,
om een eventueel verband te kunnen leggen tussen klimaatomstandigheden en
omgevingskenmerken.
Dit gedrag heeft waarschijnlijk invloed op de habitat-use van de dieren. Ook kunnen bepaalde
gedragingen misschien worden teruggeleid naar de weersomstandigheden (Bos, 2009 en
Wamsteeker, 2009).
Het gedrag van de dieren is opgesplitst in eten, rusten, herkauwen, drinken, lopen, bronst en
overig.
Daarnaast is apart de activiteit ‘schuren’ meegenomen. Wanneer dit van toepassing is, is ook
genoteerd waaraan geschuurd werd. Deze activiteit is apart behandeld omdat verwacht werd dat
dit invloed heeft op de vegetatie, maar in eerdere onderzoeken niet behandeld is. Als het als extra
optie in dezelfde klasse zou worden opgenomen zou de dataset te veel verschillen met de
voorgaande data en moeilijker te vergelijken zijn.
Aan het eind van dit onderzoek zal blijken of de activiteit ‘schuren’ van belang is en zal een advies
worden gegeven dit wel of niet ook in volgende onderzoeken mee te nemen.
De activiteiten zijn gekozen omdat deze waarschijnlijk de meeste invloed hebben op het gebied en
de vegetatie. Door deze activiteiten in kaart te brengen zal de habitat-use van de dieren bekend
worden en is het gemakkelijker de te verwachten veranderingen in het landschap en de vegetatie te
voorspellen.
De activiteit ‘eten’ is verder onderverdeeld in de opties n.v.t, gras, kruiden en houtachtig. Dit is
gedaan omdat wanneer er specifieker bekend is wat gegeten wordt is hier ook eventuele
concurrentie of facilitatie tussen de runderen en paarden in te ontdekken is.
Zoals in de eerdere onderzoeken ook gedaan is, zijn de opties gras en houtachtig verder
gespecificeerd. De optie kruiden is oppervlakkig gelaten omdat de dieren deze gewassen minimaal
consumeren en daarom niet heel interessant is voor verder onderzoek naar de interactie tussen de
runderen en de paarden.
24

Wanneer gras gegeten wordt is ook aangegeven welke kleur gras (geel/bruin) om onderscheid te
maken in versheid. Dit heeft ook invloed op de voedingswaarde van het gras. Jong, groen gras bevat
namelijk een hoog percentage suikers en eiwitten (Haarsma, 2007). Naast de kleur van het gras is
ook de lengte van het gras (in cm) en het soort gras (duinriet, riet, overig) meegenomen om
antwoord te krijgen op onderzoeksvraag 2.1.
Lengte is bepaald door met een liniaal vier maal de lengte van de sprieten te meten in het stuk
waar de dieren hebben staan grazen en daar het gemiddelde van te nemen.
De soort gras is beperkt in drie opties omdat grassen zich nooit homogeen over een terrein
verspreiden, op een vierkante meter kunnen gemakkelijk vijf verschillende grassoorten voorkomen.
Van een afstand zijn de verschillende groene grassen onmogelijk te onderscheiden, mede doordat
ze door de grazers kort afgegeten worden. Duinriet (Calamagrostits epigeios, afbeelding 3.2) en riet
(Phragmites communis, afbeelding 3.3) zijn soorten die goed herkenbaar zijn en ook in het vorige
onderzoek genoemd als opvallend verschil in consumptie door runderen en paarden.
Afbeelding 3.2: Duinriet (Ecomare, 2010)
Afbeelding 3.3: Koniks in riet (de Jong, 2010)
Bij de optie houtachtig is onderscheid gemaakt in takken/twijgen, bast, bladeren en soort (wilg,
populier, els, witte abeel, vlier, duindoorn, zie afbeelding 3.4, en olijfwilg, afbeelding 3.5). De
eerste drie factoren om inzichtelijk te maken of er op dit gebied overeenkomsten in het dieet van
de runderen en paarden zijn. ‘Soort’ om antwoord te kunnen krijgen op deelvraag 2.2 om er achter
te komen of houtsoort een rol speelt in de concurrentie tussen de dieren, en op deelvraag 3.1a om
zo de rol van de grote grazers in de bosontwikkeling van de Landtong Rozenburg in kaart te kunnen
brengen.
25

In hoofdstuk twee is een overzicht van alle voorkomende boomsoorten opgenomen. Tijdens een
voorverkenning in het gebied is niet aan alle boomsoorten vraat geconstateerd. Daarom zijn bij de
observaties de soorten beperkt tot de hierboven genoemde bomen.
Afbeelding 3.4: Bomen die zijn onderscheiden bij de observaties 1) wilg 2) zwarte els 3) populier 4) vlier
5) duindoorn 6) witte abeel (de Jong, 2010 en KU Leuven Kortrijk, 2010)
Afbeelding 3.5: Kleine olijfwilg (KU Leuven Kortrijk, 2010)
Een antwoord op onderzoeksvraag 3.1 (en de deelvragen 3.1a en 3.1b) zal verkregen worden door,
naast welk deel, ook de soort te noteren wanneer houtachtige vegetatie wordt gegeten en de
resultaten te vergelijken met de laatste twee bosontwikkelingsverslagen. Op die manier wordt een
eventuele relatie tussen de gegeten boomsoorten en de mate van aanwezigheid in het gebied
zichtbaar en is een voorspelling te doen over de te verwachten ontwikkelingen op vegetatie en
landschapsniveau.
26

3.2 Materialen
De volgende zaken zijn gebruikt voor het uitvoeren van het onderzoek.
Voor het veldonderzoek:
- Beschrijving van de dieren (bijlage IV en V);
- protocol en observatieformulieren;
- thermometer;
- verrekijker;
- fototoestel;
- liniaal;
- potlood;
- stopwatch.
Materialen voor de verwerking van de gegevens en het schrijven van het verslag:
- Literatuur (o.a. bosontwikkelingsverslagen);
- statistiekprogramma SPSS 17, versie augustus 2008
- Microsoft Excel 2000
- Microsoft Word 2000
27

4. Resultaten
In dit hoofdstuk staan de resultaten van de uitgevoerde observaties beschreven. Aan de hand van de
onderzoeksvragen is dit hoofdstuk onderverdeeld in een aantal paragrafen. Paragraaf 4.1 gaat in op
de habitat-use van de dieren, waarbij ook de vergelijking met eerdere onderzoeken wordt gemaakt,
paragraaf 4.2 behandeld de interactie/facilitatie/concurrentie tussen de paarden en runderen op de
Landtong Rozenburg en in paragraaf 4.3 zullen de aspecten met mogelijke invloed op de vegetatie
en het landschap van de Landtong behandeld worden. Ter afsluiting van dit hoofdstuk zijn twee
overzichtsgrafieken gemaakt om het aspect ‘eten’ voor de Koniks en Schotse Hooglanders in de
juiste verhoudingen samen te vatten.
4.1 Habitat-use Schotse Hooglanders en Konikpaarden
Tijdens de observaties is gelet op een aantal factoren (terug te vinden in het protocol in bijlage II
en het observatieformulier in bijlage III). Een aantal grafieken zullen de factoren die van invloed
zijn op de habitat-use weergeven.
4.1.1 Activiteiten
Zowel paarden als runderen besteden de meeste tijd aan eten (voor paarden iets meer dan 80%,
voor runderen ongeveer 61%). Naast aan eten wordt er door de paarden ongeveer 12% van de tijd
besteed aan rusten en 6% aan over het terrein lopen. Door de runderen wordt er ook veel tijd
besteed aan rusten (ongeveer 23%) en herkauwen (ongeveer 10%). De activiteiten bronst en overig
worden in veel mindere mate uitgevoerd, drinken komt bij de paarden niet voor in de statistieken.
Dit is te verklaren doordat de paarden nooit als kudde drinken, enkel een of twee dieren tegelijk.
Omdat er tijdens de observaties is gekeken naar het kuddegedrag is de activiteit drinken bij de
Koniks dus niet geregistreerd. Zie de grafieken (figuur 4.1) voor een visualisatie van de activiteiten
van de dieren.
Koniks Schotse Hooglanders
Figuur 4.1: Procentuele verdeling acitviteiten Koniks (links) en Schotse Hooglanders
In vergelijking met de vorige onderzoeken is het percentage ‘eten’ toegenomen voor de paarden en
afgenomen voor de runderen.
De activiteit ‘herkauwen’ bij de runderen is sterk afgenomen. Rusten is daarentegen toegenomen,
in het vorige onderzoek is dat bij de runderen niet gesignaleerd. Voor de paarden is in rusten bijna
geen verschil met het vorige onderzoek.
Ook de activiteit ‘lopen’ is in deze observaties flink toegenomen, in het onderzoek van Wamsteeker
was dit maar enkele procenten voor beide diersoorten.
29

Hieronder zijn de activiteiten eten, herkauwen, rusten en lopen uitgezet tegen de tijd van
observatie (figuur 4.2). In deze grafieken is duidelijk een gezette dagbesteding te zien. De paarden
eten overwegend in het begin en eind van de middag. Daarvoor besteden ze voornamelijk tijd aan
rusten en lopen, met een piek in rusten rond 11 uur en 16 uur en een aantal smallere piekjes in
lopen verder op de avond.
Bij de runderen wordt er voornamelijk vroeg in de ochtend tijd besteed aan eten, met wat kleinere
pieken rond 11 uur en 14 uur. Ook herkauwen gebeurd het meest in de ochtend, tussen half 10 en
11 uur, met een smal piekje rond 12 uur en een breder piekje aan het begin van de avond. De
middagperiode wordt gebruikt om te rusten, tussen half een en half drie.
Figuur 4.2: Verdeling activiteiten paarden en runderen over de dag
In het onderzoek van vorig jaar zag deze grafiek er voor de runderen een stuk anders uit. Toen werd
er ook in de avond veel tijd besteed aan eten en lag het hoogtepunt voor herkauwen een stuk
verderop in de dag, rond het middaguur. Ook werd daar haast geen tijd besteed aan rusten.
De grafiek voor de paarden is redelijk overeenkomstig met het vorige onderzoek. Het enige grote
verschil is dat in dit onderzoek de activiteit ‘lopen’ sterk is toegenomen. Daarnaast zijn de
rustmomenten naar iets verder op de dag verschoven en wat verbreed in de tijd.
30

Hieronder zijn de activiteiten uitgezet tegen de datum (figuur 4.3 en 4.4). De waarde van de y-as is
het procentuele aandeel in de totale consumptie.
Ook in deze grafieken is duidelijk te zien dat de paarden veel meer tijd besteden aan eten dan de
runderen. Verder op in de tijd neemt de tijd besteed aan eten voor paarden en runderen, terwijl de
activiteiten rusten en lopen toenemen.
In het onderzoek van Wamsteeker vorig jaar was dit niet het geval. Daar nam de activiteit ‘eten’
juist toe in de maanden april en mei. De activiteit ‘rusten’ nam in die periode af.
Figuur 4.3: Activiteiten paarden, uitgezet tegen de datum
Figuur 4.4: Activiteiten runderen, uitgezet tegen de datum
31

Naast de ‘algemene’ activiteiten is er in dit onderzoek ook gekeken naar de activiteit ‘schuren’, in
de statistieken opgenomen als ‘overig’ (zie observatieformulier in bijlage II). Bij allebei de
diersoorten ligt het percentage ‘schuren ja’ rond de 5% (figuur 4.5). Dat betreft dus maar een erg
klein deel van de uitgevoerde activiteiten.
Koniks Schotse Hooglanders
Figuur 4.5: Verdeling acitviteit 'schuren'. Paarden links, runderen rechts
Wat niet meegenomen is in de statistiek maar wel gezien is tijdens het veldwerk, is dat er bijna
altijd aan grote bomen geschuurd wordt en dat er een aantal favoriete plekken zijn om te schuren.
Op deze plekken hangen de bomen half op de grond of staan op een andere manier scheef waardoor
het hele lichaam geschuurd kan worden (zie afbeelding 4.1). Op de Landtong zijn de grote bomen
eigenlijk alleen wilg, populier en abeel waardoor ook bijna alleen aan deze soorten geschuurd is. Er
wordt eerder geselecteerd op de vorm en grootte van de boom dan op boomsoort.
Een enkele keer is voorgekomen dat geschuurd werd aan een kleiner boompje, op bijvoorbeeld
buikhoogte (afbeelding 4.2).
Afbeelding 4.1: Stier schuurt aan wilg Afbeelding 4.2: Wilgje op buikhoogte met
plukken Konikhaar (de Jong, 2010)
32

4.1.2 Bedekking en vegetatie
Uit de observaties kwamen in de bedekking duidelijke verschillen naar voren. In figuur 4.6 is dit
goed te zien. De koniks bevinden zich voor meer dan 80% op plaatsen met open bedekking, voor een
klein deel in halfschaduw en voor minder dan 5% op echt beschaduwde gebieden.
Voor runderen geldt dat ze ongeveer evenveel in open gebied als in halfschaduw zijn, beide rond de
45%. Ook zijn zij meer in het schaduwrijke gebied dan de paarden.
In het onderzoek van Wamsteeker kwam dit verschil tussen paarden en runderen minder naar voren.
Daarin waren de grafieken voor beide diersoorten ongeveer gelijk.
Koniks Schotse Hooglanders
Figuur 4.6: Verdeling bedekking paarden (links) en runderen
33

Direct in verband met de bedekking staat de vegetatie waar de dieren zich bevinden. Dit is
gespecificeerd in figuur 4.7 hieronder. Uit deze taartdiagrammen blijkt ongeveer hetzelfde als de
figuur op de vorige pagina.
De Koniks lopen voor 58,09% van de observatieperiode in grasland, voor een ander groot deel
(ongeveer 22%) in ruigte/struweel. In de andere vegetatietypen bevinden zij zich minder.
De Schotse Hooglanders lopen voor iets minder dan de helft van de periode (46,60%) in grasland. De
rest van de vegetatietypen zijn ongeveer gelijk verdeeld (bos en ruigte/struweel rond de 16%,
grasland aan de rand van bos en bloemen/kruiden rond de 10%). Het aandeel dat zij doorbrengen in
het bos is dus veel groter dan bij de paarden.
Koniks Schotse Hooglanders
Figuur 4.7: Verdeling vegetatie paarden (links) en runderen
In het onderzoek van Wamsteeker waren beide diersoorten voor meer dan 70% te vinden op
grasland. Ruigte en bloemen/kruiden werden daar veel minder gebruikt, in het aandeel van bos zit
weinig verschil.
34

Figuur 4.8: Bedekking uitgezet tegen de datum, per diersoort
Figuur 4.8, hierboven, laat de verdeling van de bedekking in de loop van de dagen zien. Deze
grafiek heeft alleen betrekking op de activiteit eten. Dit is zo gedaan omdat vooral op eten de
concurrentie zal zitten en het daarom niet erg interessant is te weten hoe deze verdeling is voor
lopen of rusten (pers. comm. R.A. Vermeulen). Ook hier betreffen de percentages op de y-as het
aandeel in de totale consumptie.
Zowel de paarden als de runderen bewegen zich verderop in de maanden meer naar halfschaduw.
Voor de Koniks neemt open bedekking sterk af, bij de Schotse Hooglanders een beetje toe.
Eind april is een korte lijn ‘schaduw’ bij de runderen te zien, dat ze zich in schaduwrijk gebied
bevonden is dus maar kort aan de orde geweest in een bepaalde periode.
In het onderzoek van Wamsteeker trekken de paarden juist meer richting het open gebied en neemt
voor de runderen schaduwrijk gebied toe.
De grafieken op de volgende pagina (figuur 4.9 en 4.10)tonen de activiteiten per vegetatietype. Op
deze manier is te zien waar de dieren het liefste een bepaalde activiteit uitvoeren. Overduidelijk
voor beide diersoorten is dat er het liefst gegeten wordt op grasland. Dit is ook logisch want zowel
de paarden als de runderen eten voornamelijk gras. Ook wordt er graag gegeten in ruigte/struweel
en voor de runderen in het bos.
35

Figuur 4.9: Activiteiten paarden per vegetatietype
Figuur 4.10: Activiteiten runderen per vegetatietype
36

4.2 Interacties
Naast de factoren die invloed hebben op de habitat-use van de dieren is er ook gelet op indicatoren
voor concurrentie en/of facilitatie. Dit houd in dat de directe interacties zijn bijgehouden en de
activiteit ‘eten’ een stuk verder gespecificeerd is.
4.2.1 Directe interacties
In de tabel hieronder (tabel 4.1) zijn alle waargenomen interacties opgenomen. Het gaat hier om de
directe interacties, dus tussen paard en rund.
Er is geen duidelijke dominantie van de ene soort over de andere te zien in deze tabel, over het
algemeen tolereren de dieren elkaar. Wanneer het toch voorkwam dat het paard wegliep voor het
rund of andersom was vaak van de schrik, bijvoorbeeld door het spelen van jonge paarden.
Twee keer is het voorgekomen dat er duidelijk weggejaagd of gedreigd werd. Een keer werd een
Konik door een stier weggejaagd met een dreigende houding en een keer liep een jonge hengst
bewust richting de twee kalfjes om ze bang te maken.
Tabel 4.1: Waargenomen directe interacties Schotse Hooglanders en Koniks
Tijd en datum Gebeurtenis
8 04 2010 940
1 konik staat tussen Schotse Hooglander,
tolereren elkaar
12 04 2010 1955
Schotse Hooglanders op 300m afstand, reageren
niet op elkaar
19 04 2010 1450 Konik loopt weg voor Schotse Hooglander
19 04 2010 1505
5 Schotse Hooglanders zijn erbij komen staan,
tolereren elkaar
28 04 2010 1345
Schotse Hooglanders komen tussen koniks staan,
verloopt verder vredig, tolereren elkaar
7 04 2010 1250
Koniks op 200m afstand, reageren niet op elkaar
7 04 2010 1320 1 hooglander tussen koniks, wordt getolereerd
7 04 2010 1330
2 hooglanders staan tussen koniks, worden
getolereerd
7 04 2010 1337
3 hooglanders staan tussen koniks, worden
getolereerd
7 04 2010 1345
3 hooglanders lopen naar koniks, koniks lopen
weg
21 04 2010 1635
Hooglanders schrikken op van 2 stoeiende
hengsten maar was niet bedoeld opjagen
12 05 2010 954
Komt een koe aangerend, kudde koniks schrikt en
rent een stuk weg. Was niet bedoeld als
wegjagen maar t beest was zn kudde kwijt en
had haast
25 05 2010 1735
Loopt een stier tussen de koniks, wordt
getolereerd
25 05 2010 1730
Kudde koniks en runderen staan door elkaar
heen, tolereren elkaar
25 05 2010 1754
Stier jaagt konik weg (stier lag te dutten, konik
loopt zijn kant op, stier staat op en neemt een
dreigende houding aan met hoorns richting konik)
25 05 2010 1800 Konik schrikt van koe
25 05 2010 1805 Konik loopt naar kalfjes toe, kalfjes schrikken
25 05 2010 1910
Kudde runderen schrikt van rennende/stoeiende
hengsten, niet expres opgejaagd
37

4.2.2 Indirecte interacties
In deze subparagraaf zullen de indirecte interacties verder worden uitgezocht. Hiervoor is de
activiteit ‘eten’ een stuk verder uitgediept. Zoals in hoofdstuk 1 al is beschreven, bleek uit de
eerdere onderzoeken dat er voornamelijk concurrentie was op gras. Deze voedselbron is daarom
verder uitgediept en heeft in deze subparagraaf een apart kopje gekregen.
Onderstaande grafieken (figuur 4.11) laten zien dat ook in dit onderzoek het meeste gras wordt
gegeten. Naast gras is ook kruiden een redelijk belangrijke voedselbron voor de runderen en ook
houtachtigen hebben daar hun aandeel in. De paarden eten minimaal houtachtigen en bijna geen
kruiden, slechts 6% van het totaal.
Figuur 4.11: Verdeling eten per diersoort
Op de volgende pagina is het eten uitgezet tegen de datum, figuur 4.12 en 4.13. Net als de vorige
grafieken met deze verdeling, betreft het hier het aandeel in de totale consumptie.
In deze grafieken is te zien dat de runderen meer kruiden gaan eten in de loop van de tijd en
minder gras. Ook de lijn van houtachtigen loopt af naarmate de tijd vordert.
Voor de paarden geldt dit niet. Kruiden worden pas gegeten vanaf 26 april en blijven de gehele
periode onder de 2%. De mate waarin gras wordt gegeten blijft de hele tijd ongeveer gelijk, met
een grote piek aan het beginpunt en rond eind april. Houtachtigen hebben een stijgende lijn tot 10
mei waarna de consumptie daarvan sterk afneemt.
38

Figuur 4.12: Soort eten runderen, uitgezet tegen de datum
Figuur 4.13: Soort eten paarden, uitgezet tegen de datum
39

Gras
Er is gekeken naar de kleur van het gras dat gegeten wordt, de grassoort en de lengte van het gras.
Dit is verwerkt in een aantal grafieken, deze zullen hier worden toegelicht.
Allereerst is de verdeling van de kleur van het gras geanalyseerd. Figuur 4.14 geeft deze analyse
weer. Aan de kleur van het gras is de versheid af te leiden, groen gras is vers en vaak jong,
geel/bruin gras is schraal (Wamsteeker, 2009). Te zien is dat de runderen voornamelijk groen gras
eten, meer dan 85%. De kleur van het gras dat door de paarden gegeten wordt is wat verdeelder,
iets meer dan de helft is groen gras, 37% geel/bruin. De paarden eten dus meer schraal gras dan de
runderen.
In het onderzoek uit 2009 was dit voor de paarden bijna exact hetzelfde, voor de runderen lagen de
verhoudingen heel anders. Daar was de verdeling groen gras en geel/bruin allebei ongeveer 50%.
Figuur 4.14: Verdeling versheid gras per diersoort
40

Naast de percentuele verdeling van de versheid van het gras, is dit ook uitgezet tegen de datum van
observatie. In de grafiek, figuur 4.15, is dezelfde verdeeldheid te zien als in de grafiek van de
vorige pagina. De lijnen in de grafiek van de Koniks lopen veel meer door elkaar heen dan in de
grafiek van de runderen. Er is een grote piek in geel/bruin gras te zien rond eind april bij de
paarden en een grote piek in groen gras begin mei.
Bij de runderen is er een piek in schraal gras te zien begin april, en de lijn houd op rond eind april.
De lijn van groen, vers gras, is de gehele periode redelijk hoog, met een dal half mei.
Paarden eten dus meer en voor een langere tijd schraal gras dan runderen.
Figuur 4.15: Verdeling versheid gras per diersoort, uitgezet in de datum
Ook de soort gras is geanalyseerd. De verdeling van de soorten gras die gegeten worden per
diersoort is weergegeven in de grafieken op de volgende pagina, figuur 4.16.
In deze grafieken is te zien dat de runderen voornamelijk ‘overig’ gras eten, namelijk 75%. De
andere soorten gras, duinriet en riet, worden in mindere mate geconsumeerd.
De verdeling tussen ‘overig’ gras en duinriet ligt bij de paarden heel anders. Zij eten voor ongeveer
45% overige grassoorten en voor 47% duinriet. Riet wordt maar weinig gegeten, ongeveer 8%.
41

Figuur 4.16: Verdeling soort gras per diersoort
Om er achter te komen of er ook verschil is in het duinriet dat geconsumeerd wordt, is gekeken
naar de kleur daarvan. Deze verdeling is te vinden in figuur 4.17.
Hieruit blijkt dat het aandeel geel/bruin duinriet bij de paarden zo’n 10% hoger ligt dan bij de
runderen. Toch is voor beide diersoorten meer dan de helft van het gegeten duinriet schraal.
Figuur 4.17: Verdeling kleur duinriet per diersoort
42

Hieronder zijn de soorten gras uitgezet tegen de datum (figuur 4.18 en 4.19). Op die manier is
eventuele concurrentie of facilitatie zichtbaar te maken.
Runderen eten in het begin van de observatieperiode vooral overige grassoorten, dit neemt af
naarmate de tijd vordert. Het aandeel riet stijgt sterk half mei en neemt eind mei weer af.
Voor de paarden wisselt het aandeel van de overige grassoorten de gehele periode, met een sterk
stijgende lijn richting het einde. De paarden eten vooral in het begin veel duinriet, dit neemt af
rond eind april. Begin mei wordt er ook veel riet gegeten, tot ongeveer half mei, en neemt weer
licht toe rond eind mei.
Figuur 4.18: Gegeten grassoorten runderen, uitgezet tegen de datum
Figuur 4.19: Gegeten grassoorten paarden, uitgezet tegen de datum
43

Naast grassoort en de versheid van het gras is ook de lengte geanalyseerd. De grafiek hieronder
(figuur 22) geeft de verdeling van de lengte van het gegeten gras, uitgezet tegen de datum van
observatie weer. De lijnen geven de gemiddelde lengte aan. In deze grafiek zijn alle soorten gras
meegenomen.
Te zien is dat de Koniks veel meer uitschieters naar boven kennen over de gehele periode en de
Schotse Hooglanders meer geconcentreerd zijn rond de 10 en 20 cm. Aan het eind van de
observatieperiode is wel een duidelijke stijging in lengte voor de runderen te zien, de paarden gaan
dan juist korter gras eten.
Figuur 4.20: Verdeling lengte gras over de observatieperiode per diersoort
Over de totale periode genomen eten de paarden gemiddeld langer gras dan de runderen. Tabel 5
geeft een goed overzicht hiervan. Daaruit blijkt ook dat de standaard deviatie bij de paarden hoger
is, wat betekend dat de lengte meer verdeeld is.
De minimum lengte van het gras dat geconsumeerd wordt is bijna gelijk, slechts 1 cm verschil. De
maximum lengte licht voor de paarden 5 cm hoger.
Tabel 4.2: Lengte gras per diersoort in cm
Diersoort Mean N Std. Deviation Minimum Maximum
Koniks
23,83 630 17,880 3 60
Schotse Hooglanders
16,70 370 12,598 4 55
Total
21,19 1000 16,486 3 60
44

Figuur 4.21 geeft de verdeling van de lengte van het gras per soort gras weer. De streep in het
midden van de balk geeft het gemiddelde aan. De paarden eten gemiddeld langer duinriet en riet,
de runderen hebben een hoger gemiddelde bij de overige grassoorten. De paarden kennen hier meer
uitschieters naar boven.
Figuur 4.21: Boxplot lengte gras per soort gras voor beide diersoorten
Omdat hier de grassoort overig het meest opvallend is, is deze categorie nog verder uitgezocht.
De gemiddelde lengte voor de totale observatieperiode voor de paarden is 7,71 centimeter.
Hiervoor geldt een standaard deviatie van 5,310.
De gemiddelde lengte voor de runderen ligt op 10,64 centimeter, met een standaard deviatie van
3,796. Ook hier zijn de lengtes van het geconsumeerde gras voor de paarden verdeelder. Dit is goed
te zien in figuur 4.22 op de volgende pagina.
De runderen hebben een duidelijkere lijn dan de paarden. Rond eind april is er een duidelijke piek
in de lengte van het gras. De paarden hebben twee pieken; midden april en begin mei.
De groei richting de pieken is de overgebleven vegetatie van de winter, naarmate het gras meer
groeit wordt ook langer gras gegeten. De pieken zijn het nieuw aangegroeide gras. Na de pieken
betreft het voornamelijk onderhoud van de weides. Dit wordt voornamelijk door de paarden
gedaan, wat de vorm van de grafiek verklaart (pers. comm. R.A. Vermeulen).
45

Figuur 4.22: Gemiddelde lengte overige grassoorten over de totale observatieperiode
Om er achter te komen of er een significant verschil is in de gemiddelde lengte van de overige
grassoorten tussen de Koniks en Schotse Hooglanders, is er een t-toets voor onafhankelijke
variabelen uitgevoerd in SPSS. Hoe deze toets is uitgevoerd en wat de precieze uitkomsten hiervan
zijn is te vinden in bijlage VI.
Om de t-toets op de juiste manier te kunnen beoordelen moet de test van Levene worden gedaan.
Uit deze test kwam dat de variantie niet gelijk is, dus de waarden onderling sterk verschillen. Met
de t-toets werd de nulhypothese verworpen, wat betekend dat er een significant verschil is in de
gemiddelde lengte van de overige grassoorten tussen de paarden en runderen.
46

4.3 Te verwachten veranderingen in landschap en vegetatie
In deze paragraaf worden de aspecten behandeld die mogelijk van invloed zijn op het landschap en
de vegetatie van de Landtong Rozenburg. In het hoofdstuk Discussie worden deze resultaten
vergeleken met de bosontwikkelingsverslagen van Stichting ARK.
Allereerst is er gekeken naar welke soorten bomen gegeten zijn. Dit is verwerkt in figuur 4.23
hieronder. Bij deze grafieken is het belangrijk dat er rekening gehouden wordt met het geheel. Het
aandeel houtachtigen in het dieet van de paarden is veel kleiner dan dat van de runderen, waardoor
er een vertekend beeld kan ontstaan. Aan het eind van dit hoofdstuk, in paragraaf 4.4, zijn twee
grote grafieken opgenomen waarin de verhoudingen duidelijker zichtbaar zijn.
Wilg wordt door zowel paard als rund veel geconsumeerd. Ook duindoorn heeft voor beide
diersoorten een aandeel. Vlier wordt door runderen veel gegeten, paarden eten dit niet.
Els is een soort dat door de paarden wel gegeten wordt en bij de runderen niet gesignaleerd is.
Populier wordt nog door de runderen in beperkte mate gegeten.
Figuur 4.23: Verdeling gegeten boomsoorten per diersoort
Op de volgende pagina staan de gegeten bomen uitgezet tegen de datum (figuur 4.24 en 4.25).
De cijfers in de grafieken staan voor het aantal waarnemingen, dus het aantal keer dat op het
observatieformulier is ingevuld dat een bepaalde boomsoort gegeten werd door een groot deel van
de kudde. Deze cijfers zijn dus puntmetingen.
In deze grafieken vallen een aantal dingen op.
De runderen aten vooral in het begin van de observatieperiode veel wilg en ook aan het einde is een
stijgende lijn te zien. Vlier werd ook veel aan het begin geconsumeerd tot ongeveer halverwege
mei. Populier werd ook voornamelijk in de eerste helft van de observatieperiode gegeten, zij het in
hele beperkte mate.
Dat er duindoorn werd geconsumeerd is maar op een dag waargenomen.
Anders dan het lijkt in bovenstaande grafiek, blijkt uit figuur 28 dat de paarden eigenlijk alleen wilg
eten. Dit wordt het meeste gedaan tussen eind april en half mei, met weer een stijgende lijn aan
het einde van de observatieperiode. Het consumeren van duindoorn en els is, maar op twee dagen
geconstateerd. Duindoorn eind april, els begin mei. De hoeveelheid waarnemingen van duindoorn (is
7 keer waargenomen) verklaart het hoge percentage duindoorn in figuur 4.23.
47

Figuur 4.24: Verdeling gegeten boomsoorten door runderen over de observatieperiode
Figuur 4.25: Verdeling gegeten boomsoorten door paarden over de observatieperiode
48

4.4 Overzichtsgrafieken ‘eten’ paard en rund
Omdat iedere keer slechts een of twee factoren zijn behandeld, en daar ook de grafieken naar zijn
gemaakt, wordt gemakkelijk het totale geheel over het hoofd gezien. Daarom zijn er twee
overzichtsgrafieken gemaakt. Deze grafieken zijn op de volgende pagina’s te vinden. De
percentages zijn gegeven in tabel 4.3 en 4.4.
Tabel 4.3: Percentages overzichtgrafiek voedsel Koniks
Paard
Eten Soort eten Soort gras Aandeel totaal
gras 94% duinriet 47% duinriet geel 71% duinriet geel 31,5%
duinriet groen 29% duinriet groen 12,7%
riet 9% riet geel 36% riet geel 3,0%
riet groen 64% riet groen 5,2%
gras overig 44% gras overig geel 1% gras overig geel 0,5%
gras overig groen 99% gras overig groen 41,5%
kruid 1% kruid 1,1%
hout 5% wilg 77% wilg 3,6%
populier 0% populier 0,0%
vlier 0% vlier 0,0%
els 5% els 0,2%
duindoorn 18% duindoorn 0,8%
Tabel 4.4: Percentages overzichtgrafiek voedsel Schotse Hooglanders
Rund
Eten Soort eten Soort gras Aandeel totaal
gras 79% duinriet 16% duinriet geel 62% duinriet geel 7,9%
duinriet groen 38% duinriet groen 4,9%
riet 9% riet geel 41% riet geel 3,0%
riet groen 59% riet groen 4,2%
gras overig 75% gras overig geel 0% gras overig geel 0,0%
gras overig groen 100% gras overig groen 58,8%
kruid 14% kruid 14,3%
hout 7% wilg 38% wilg 2,6%
populier 2% populier 0,1%
vlier 54% vlier 3,7%
els 0% els 0,0%
duindoorn 6% duindoorn 0,4%
49

Paard
In deze grafiek is heel duidelijk te zien dat duinriet een groot aandeel heeft in het totale voedsel
van de Koniks. Met name schraal duinriet wordt veel geconsumeerd. Ook overig gras wordt veel
gegeten.
Het aandeel houtachtigen is minimaal, 5% van het totaal. Ook kruiden worden bijna niet gegeten.
50

Rund
De Schotse Hooglanders eten voornamelijk overig groen gras. Ook kruiden worden in verhouding
veel gegeten. Het aandeel duinriet is veel lager dan bij de paarden, runderen eten meer
houtachtigen.
51

5. Discussie en aanbevelingen
In dit hoofdstuk worden de resultaten en de methode bediscussieerd. Paragraaf 5.1 behandeld in
een aantal subparagrafen de resultaten uit hoofdstuk vier en er wordt een vergelijking gemaakt met
andere literatuur. In paragraaf 5.2 staan een aantal opmerkingen, verbeterpunten en aanbevelingen
wat betreft de methode die is gebruikt tijdens dit onderzoek beschreven. De laatste paragraaf
bevat een aantal aanbevelingen voor volgend onderzoek.
5.1 Resultaten
In deze paragraaf worden, in een aantal subparagrafen, de opvallende dingen behandeld die naar
voren komen in hoofdstuk vier. Ook worden de resultaten vergeleken met andere onderzoeken en
literatuur. Er wordt in het bijzonder aandacht besteed aan het rapport van Wamsteeker uit 2009.
Dit omdat het een zelfde soort onderzoek betrof en beide onderzoeken tot eenzelfde serie behoren.
5.1.1 Habitat-use Konikpaarden
Paarden besteden gemiddeld 81% van hun tijd aan eten, 13% aan rusten en 6% aan over het terrein
lopen. Dit is een toename van 10% in eten en verdubbeling van het percentage lopen ten opzichte
van het onderzoek van Wamsteeker. Rusten is licht afgenomen, in het vorige onderzoek was dit 19%.
In de loop van het seizoen, richting zomer, neemt de tijd die besteed wordt aan eten af. Lopen en
rusten nemen dan toe. Dit komt waarschijnlijk door dat er in de lente en zomer meer voedsel
beschikbaar is en ook meer voedingsstoffen bevat. Daardoor hoeft er in verhouding minder gegeten
te worden. Omdat er meer voedsel beschikbaar is, kunnen de dieren ook kieskeuriger zijn en hoeven
ze minder energie te sparen, die gebruikt wordt om zich door het terrein te verplaatsen. Omdat er
minder tijd besteed hoeft te worden aan grazen en er meer energie wordt verbruikt is er dus ook
meer rust nodig, wat de toename in die activiteit verklaard.
Het grote verspreidingsgebied van het wilde paard gedurende de laatste ijstijd omvat veel
verschillende habitats. Een deel is opgegroeid in grote delen van Noord-Siberie en toont betere
aanpassingen aan de open steppen en kou dan de Oeros. Het Prezwalskipaard leefde in vroegere
tijden op middel-Aziatische steppen en hafwoestijnen. Opvallend is, dat veel halfwilde paardenpopulaties
in Europa ook in Wetlands kunnen overleven (zoals de Camargue en de Merfelder Bruch).
Dit bewijst dat paarden niet per definitie gebonden zijn aan droge gebieden. Wat betreft habitat
zijn paarden dus erg flexibel, zowel vlakke, open, halfopen als grasrijke landschappen zijn voor
paarden optimale habitats (Bunzel-Drücke et. al., 2009).
Uit de resultaten blijkt dat paarden zich voor meer dan de helft van de tijd op grasland bevinden.
Daarnaast zijn ze ook veel in ruigte/struweel en in mindere mate in bos. Andere vegetatietypen
worden nauwelijks gebruikt. In vergelijking met het onderzoek van Wamsteeker is er een afname
van ongeveer 30% in het aandeel van grasland. Ruigte en bos kwamen in dat onderzoek een stuk
minder voor. Dit terreingebruik wat betreft grasland wordt ook gesteld in het onderzoek van
Haarsma uit 2007. De Konikpaarden foerageerden het meest op grasland (Haarsma, 2007). In haar
onderzoek kwam het vegetatietype ruigte niet voor in de waarnemingen van april en mei, daar was
open grond favoriet naast grasland.
Niet alleen zijn paarden flexibel wat betreft de keuze voor hun leefomgeving, hun habitat-use is
ook klimaat- en seizoensafhankelijk. Bij sterke regenval en storm wordt de luwte opgezocht. In de
zomer zijn zij liever in de schaduw dan in open veld, maar de vermijding van stekende insecten in
de zomerperiode is vaak belangrijker dan koelte. Daarom zijn deze dieren ook in periodes van hitte
vaak te vinden in open, windige en vaak vegetatieloze landschappen (Bunzel-Drücke et. al., 2009).
In dit onderzoek nam juist voor de paarden het aandeel open bedekking af richting de zomerperiode
en de halfschaduw toe. Tijdens de observaties zijn echter ook nog maar weinig insecten
gesignaleerd (visuele waarneming) rondom de koniks, wat het verschil met de bovenstaande
literatuur zou kunnen verklaren.
53

5.1.2 Habitat-use Schotse Hooglanders
Runderen besteden gemiddeld 61% van de tijd aan eten. 23% wordt besteed aan rusten, 9% aan
herkauwen en 5% aan lopen. In vergelijking met het onderzoek van vorig jaar is dit een afname van
ongeveer 10% in eten, een halvering van het percentage herkauwen, een toename van 20% in rusten
en een verdriedubbeling van het percentage lopen. Het grote verschil tussen dit onderzoek en dat
van Wamsteeker kan mogelijk verklaard worden door een andere definiëring van de activiteiten
herkauwen en rusten. Doordat het één eigenlijk niet los staat van het ander (herkauwen wordt bijna
altijd liggend gedaan en is daarom gemakkelijk aan te zien voor rusten) is het mogelijk dat dit ook
anders genoteerd is.
Net als bij de paarden neemt voor de runderen de tijd die besteed wordt aan eten verderop in het
seizoen af en de activiteiten rusten en lopen toe. Hiervoor is dezelfde verklaring te geven als voor
de paarden gedaan is.
De oeros was slechter aangepast aan kou en open vlakten dan de tarpan, maar in warmere
omstandigheden en bosrijke gebieden zijn runderen sterk in hun voordeel. Typische habitats voor
deze oerossen waren open loofbossen, steppebossen en savannes. Goede habitats voor (semi)wild
levende runderen moeten zowel bos als open grasland bevatten. Bos(jes) wordt graag gebruikt als
beschutting, grasland is belangrijk voor de voedselvoorziening (Bunzel-Drücke et. al., 2009).
Dit komt ook naar voren in de resultaten. De Schotse Hooglanders zijn voor 47% van de tijd in
halfschaduw en 46% in open bedekking. Voor gemiddeld 17% bevinden de runderen zich in
ruigte/struweel, gezamenlijk 26% in bos of op grasland aan de rand van bos en voor 47% op
grasland.
Uit de literatuur blijkt dus dat er een groot verschil is tussen geprefereerde bedekking en vegetatie
van runderen en paarden. In de resultaten zijn deze verschillen in de vegetatie en bedekking tussen
paarden en runderen ook duidelijk naar voren gekomen. Paarden zitten veel meer in open
bedekking en grasland, runderen in halfschaduw en aan de rand van of in het bos.
De verdeling van de vegetatie verschilt in dit onderzoek sterk met dat van Wamsteeker. Waar in het
huidige onderzoek de runderen voor ongeveer 46% op grasland te vinden waren, bedraagt dat in het
onderzoek van Wamsteeker wel 75%. Ook het vegetatietype bloemen/kruiden is anders in het
huidige onderzoek, gemiddeld 11% van de tijd zijn de runderen in deze vegetatie te vinden. In het
onderzoek van Wamsteeker was dit 10% minder.
Runderen kennen een seizoensgebonden habitatwissel, zoals bij de paarden, minder. Wel is gesteld
dat runderen weiden op open grasland en liever rusten in schaduwrijke ruigte of bos (Bunzel-Drücke
et. al., 2009). Dat er het liefst gegeten wordt op grasland blijkt ook uit de resultaten van het
huidige onderzoek. Echter rusten (en herkauwen) komt ook het meeste voor op grasland. Grasland
aan de rand van bos is daarin een goede tweede, hier is dus wel iets uit de literatuur in te
herkennen.
5.1.3 (Indirecte) interacties
Uit de directe interacties blijkt geen dominantie van de ene soort over de andere. Een keer werd
met opzet een konik verjaagd door een stier en een keer werden twee kalfjes verjaagd door een
konik. Ook uit het onderzoek van Wamsteeker bleek geen dominante soort, de dieren joegen elkaar
wel vaker weg.
Het dieet van de paarden bestaat voornamelijk uit gras, 94%. Daarnaast worden houtachtigen
gemiddeld 5% geconsumeerd en kruiden 1,05%. Gras wordt de gehele observatieperiode veel
gegeten maar is vooral hoog aan het begin, half april. Het aandeel houtachtigen neemt toe tot
ongeveer half mei, daarna wordt dit bijna niet meer gegeten. Deze resultaten komen overeen met
de resultaten van het vorige onderzoek en worden ook bevestigd in andere literatuur: het dieet van
paarden bestaat uit kort gras en soms boombast en twijgen (brochure Natuurlijke begrazing, WNF).
54

Runderen eten ook veel gras, maar een stuk minder dan paarden. Het aandeel gras betreft voor de
runderen 79%. Kruiden worden ook in redelijke mate geconsumeerd, gemiddeld 14%. 7% van de
totale consumptie zijn houtachtigen. Het aandeel gras dat geconsumeerd wordt is in de eerste helft
van de observatieperiode, van begin april tot en met begin mei, erg hoog maar neemt rond half mei
sterk af. Na deze sterke daling stijgt het aandeel gras wel weer. De consumptie van kruiden neemt
sterk toe vanaf eind april en blijft een stijgende lijn tot en met het einde van de observatieperiode.
Houtachtigen worden de gehele observatieperiode wel gegeten, maar vanaf 10 mei wordt dit steeds
minder geconsumeerd. Eind mei worden bijna geen houtachtigen gegeten.
Ook deze resultaten komen overeen met het vorige onderzoek, behalve dat het percentage
houtachtigen in het vorige onderzoek ongeveer 10% hoger ligt en kruiden de helft minder worden
gegeten. Andere literatuur stelt dat runderen voornamelijk (lang) gras, riet en kleinere kruiden eten
(Ecomare, 2010). Ook dit komt dus redelijk overeen. Er word in het artikel van Ecomare niets
geschreven over de consumptie van houtachtigen.
De toename van de consumptie van gras en de afname van de consumptie van houtachtig voedsel is
gemakkelijk te verklaren. In het begin van het jaar moet de groei van alle gewassen nog op gang
komen, waardoor er weinig (groen) voedsel beschikbaar is. Hoe warmer het wordt, hoe sneller
grassen en bladeren gaan groeien en hoe meer voedselrijk eten beschikbaar komt. Omdat zowel
paarden als runderen een voorkeur hebben voor gras, en er meer bruikbare stoffen in gras zitten
dan in boombast of bladeren, wordt er wanneer het kan liever gras dan houtachtig voedsel gegeten.
Gras
Paarden eten 63% groen gras en 37% geel/bruin, schraal gras. Groen gras wordt aan het begin van de
observatieperiode veel gegeten en vanaf eind april. Schraal gras heeft een stijgende lijn tot eind
april waarna de consumptie hiervan weer sterk afneemt, tot er half mei helemaal geen schraal gras
meer gegeten wordt. De verdeling van de kleur gras was in het rapport van Wamsteeker bijna exact
hetzelfde, toen werd 62% groen gras en 38% schraal gras geconsumeerd.
Er wordt ongeveer evenveel duinriet als overige grassoorten gegeten; 47% van het gras dat gegeten
wordt is duinriet, 44% overig gras. Riet wordt maar beperkt gegeten, slechts 9%.
Dit is ook in de literatuur terug te vinden: ‘Paarden eten ook grassen die bij andere herbivoren niet
erg geliefd zijn, zoals riet, pijpestrootje en duinriet’ (Bunzel-Drücke et. al., 2009).
Vooral in het begin van de periode worden overige grassoorten veel gegeten. De rest van de
observatieperiode worden ongeveer evenveel overige grassoorten als duinriet geconsumeerd. Rond
half mei wordt er geen duinriet meer gegeten en neemt het aandeel van overige grassen sterk toe.
Riet wordt vooral begin mei gegeten.
Als gekeken wordt naar de verdeling van de kleur van het gras per soort gras is te zien dat overig
groen gras het meeste gegeten wordt, 42% van het totaal. Geel/bruin duinriet staat op de tweede
plaats, 32% van al het voedsel is schraal duinriet. Groen duinriet heeft een aandeel van 13% van het
totale voedsel.
De gemiddelde lengte van het geconsumeerde gras over de gehele observatieperiode is 23,83 cm.
De minimum lengte van het gras is 3 cm, het hoogste gegeten gras is 60 cm. De verdeling van de
lengte van het gegeten gras in de tijd varieert sterk, paarden kennen veel uitschieters naar boven.
De gemiddelde lengte van het gegeten gras neemt af richting het einde van de periode. Duinriet en
riet zijn lange grassoorten en kennen daarom een hoge gemiddelde lengte. De gemiddelde lengte
wat betreft de overige grassoorten ligt voor de paarden op 7,71cm. Over de observatieperiode zijn
twee pieken in de lengte van het overige gras. Deze pieken zijn de nieuwe hergroei van het gras. Na
de pieken betreft het onderhoud van de weides. Paarden zoeken de meest voedselrijke vegetatie
op. Dit zijn niet de plekken met veel en hoog gras, maar juist waar kort geleden nog gegraasd is. De
jonge, nieuwe scheuten gras (en struikgewas) bevatten veel eiwitten waar de paarden van
profiteren (Markerink, 2002).
55

De runderen eten 86% groen gras. 14% van het gegeten gras is geel/bruin. In de resultaten is te zien
dat de consumptie van schraal gras sterk toeneemt en piekt rond half april. Daarna neemt de
consumptie van groen gras sterk toe, en het aandeel geel/bruin gras dus af. Na 22 april wordt er
geen schraal gras meer gegeten. In het rapport van Wamsteeker lag de verdeling groen en
geel/bruin gras heel anders. Er werd toen gemiddeld 50% groen gras en 50% geel/bruin gras
gegeten. Net als bij de paarden, eten de runderen in het vorige onderzoek vanaf half april alleen
nog maar groen gras.
Door de Schotse Hooglanders worden gemiddeld 75% van de tijd overige grassoorten gegeten.
Duinriet een stuk minder, namelijk 16%. Net als de paarden, wordt er voor 9% riet geconsumeerd.
Vooral in het begin van de observatieperiode worden veel overige grassoorten gegeten, dit neemt af
naarmate de tijd vordert. Eind april is er een piek in de consumptie van duinriet, daarna neemt dit
sterk af tot er begin mei geen duinriet meer gegeten wordt. Het aandeel riet stijgt sterk half mei en
neemt eind mei weer af. De afname van overige grassoorten verder in de observatieperiode is
opmerkelijk, te verwachten is dat dit aandeel juist toeneemt naarmate het gras meer gaat groeien
en eiwitrijker wordt. Het is moeilijk te zeggen waardoor deze daling in dit onderzoek naar voren
komt. Mogelijk kan het komen doordat de paarden vanaf dat moment geen duinriet meer eten en
dus ook gaan concentreren op de overige grassoorten. Dit zal dus verder onderzocht moeten
worden.
Bij de runderen is al het overige gras dat gegeten wordt groen. Dit is 59% van al het voedsel. Van
het duinriet is 62% geel/bruin en 38% groen. Dat meer dan de helft van het gegeten duinriet schraal
is, is logisch. Het merendeel van het duinriet dat er staat zijn overjarige sprieten en dus schraal
(pers. comm. R.A. Vermeulen). Omdat er in verhouding erg weinig duinriet gegeten wordt is dit
samen slechts 13% van het totaal.
Duinriet wordt dus niet geprefereerd. Alleen omdat er geen ander voedsel meer beschikbaar was
werd dit gegeten, maar zo gauw als de eiwitrijke gewassen weer beginnen te groeien schakelen de
runderen over.
Voor de paarden behoord duinriet tot het stapelvoedsel, het normale dieet. Zij eten dit jaarrond
(pers. comm. R.A. Vermeulen) en kunnen beter dan runderen overweg met droge taaie grassoorten
(Bunzel-Drücke et. al., 2009) .
De gemiddelde lengte van alle gegeten grassen over de gehele observatieperiode ligt voor de
runderen op 16,70 cm. Het kortste gras dat gegeten is, is 4 cm. De maximale lengte van het gegeten
gras is 55 cm. Verdeeld over de observatieperiode zijn de lengtes van het gegeten gras
geconcentreerder dan bij de paarden, zo rond de 10 en 20 centimeter. Tot begin mei wordt relatief
kort gras gegeten, daarna neemt de lengte van het gegeten gras sterk toe.
Ook voor de runderen liggen de gemiddelde lengtes van duinriet en riet hoog, maar lager dan dat
van de paarden. Van de overige grassoorten wordt gemiddeld gras met een lengte van 10,64
centimeter gegeten. In de literatuur komt dit ook terug: Runderen eten bij voorkeur gras en grazen
dit met hun tong half lang af, waarna ze verder trekken (Markerink, 2002).
Er is een significant verschil tussen de lengtes van de overige geconsumeerde grassoorten tussen
paarden en runderen. Paarden eten gemiddeld korter gras dan runderen en kennen meer spreiding
in lengte.
Uit het vorige onderzoek van Wamsteeker kwam dat de Schotse Hooglanders langere tijd schraal
gras eten dan de paarden. In het huidige onderzoek is het juist andersom. De reden hiervoor is
onduidelijk. Mogelijk heeft het te maken met de omschakeling van houtachtigen naar eiwitrijk gras
door de runderen, dat er voor de stofwisseling extra vezels nodig zijn die uit het schrale gras
worden gehaald. Hier zijn echter geen harde uitspraken over te doen.
56

5.1.4 Te verwachten ontwikkelingen in landschap en vegetatie
Het terrein van de Landtong Rozenburg ontwikkeld zich naar meer bebost gebied. Dit is terug te
vinden in de bosontwikkelingsverslagen: ‘Van de ruim 10 ha spontane bosontwikkeling is momenteel
circa 45% (4,5 ha) gerealiseerd. Uit tabel 5.1 blijkt een gestage aangroei van gemiddeld 0,56 ha per
jaar. Buiten de herplantplichtvakken is zeker nog eens dit oppervlakte aan jong bos en struweel
opgekomen. Daarnaast is van de benodigde 12 hectare actieve herplant reeds 6,7 hectare
aangeplant in de Boomweide en op de Kop van de Landtong’(Linnartz, 2008).
Tabel 5.1: Het jaarlijks getelde oppervlak spontaan bos en struweel in de herplantplichtvakken (Linnartz,
2008)
2003 1,7 ha 17%
2004 2,0 ha 20%
2005 2,6 ha 26%
2006 3,3 ha 33%
2007 3,9 ha 39%
2008 4,5 ha 45%
Wilg wordt door zowel paard als rund geconsumeerd. Ook duindoorn heeft voor beide diersoorten
een klein aandeel. Vlier wordt door runderen veel gegeten. Paarden eten dit niet. In de bladeren
van een vlier zitten namelijk cyanogene glycosiden, of te wel blauwzuren. Paarden kunnen dit niet
verteren en voor hen is het giftig. Runderen kunnen dit wel, door hun vier magen wordt de voor
paarden schadelijke stof snel en gemakkelijk afgebroken en is dus voor de runderen geen gevaar.
Ondanks dat er gegeten wordt van wilg en vlier zijn deze soorten nog volop aanwezig op de
landtong. Figuur 5.1 en 5.2 laten dit zien.
Figuur 5.1: Bomen en struiken op de noordkant van de Landtong Rozenburg in januari 2009 (Linnartz,
2009)
57

Figuur 5.2: Bomen en struiken op de zuidkant van de Landtong Rozenburg in januari 2009 (Linnartz, 2009)
Het lijkt dus alsof de aanwezigheid van de Konikpaarden en Schotse Hooglanders geen invloed heeft
op de ontwikkeling van bomen en struiken op de Landtong Rozenburg. In het veld is dit toch anders
zichtbaar. Paarden en runderen eten het liefst de blaadjes en twijgen van jonge bomen. In de
literatuur wordt dit bevestigd; ‘jonge zachte houtige delen worden ook gegeten’ (Bunzel-Drücke et.
al., 2009) en ‘het voedsel voor runderen bestaat uit langer gras en soms jonge twijgen en
boombast’ (brochure Natuurlijke begrazing, WNF 2010). Daardoor krijgen deze jonge boompjes niet
de kans tot een grote boom uit te groeien. Van de grote bomen die er al staan worden alleen de
onderste, voor de dieren bereikbare bladeren en twijgjes gegeten (afbeelding 5.1). Dus ondanks dat
de consumptie van houtachtigen niet erg groot is, doordat bijna alleen jonge boompjes het
slachtoffer zijn van vraat, oefenen de paarden en runderen wel invloed uit op de ontwikkeling van
het landschap en de vegetatie. Deze invloed zit hem dan met name in de structuur van bosachtige
vegetatie.
In de bosontwikkelingsverslagen worden geen percentages gegeven van de aanwezige soorten
bomen en struiken op de Landtong Rozenburg. Daardoor is het moeilijk de gegevens op detailniveau
te vergelijken en de invloed van vraat op de aanwezigheid van bepaalde boomsoorten te zeggen.
Hier over is dus meer informatie nodig.
Afbeelding 5.1: Wilg wordt graag gegeten, van de oudere exemplaren alleen de laaghangende twijgjes en
bladeren (Linnartz, 2009)
58

5.2 Methode
In de observatieperiode heeft het weinig geregend, waardoor hier erg weinig data over is en daar
dus weinig over gezegd kan worden. Ook is er weinig data bij warm weer, omdat het slechts een of
twee keer boven de 20 graden Celsius is geweest. Waarschijnlijk als er een langere periode
geobserveerd was, was er ook meer variatie in de dataset geweest en zouden er nog hardere
uitspraken gedaan kunnen worden.
Paarden brengen meer tijd door met voedselinname dan herkauwers, zij eten ook in de nacht.
Runderen doen dit daarentegen overwegend bij daglicht (Bunzel-Drücke et. al., 2009). In dit, en
eerdere onderzoeken van deze serie, zijn geen observaties uitgevoerd in de nacht. Om de verdeling
in voedsel en landgebruik nog beter in kaart te brengen kan hier in een volgend onderzoek tijd aan
besteed worden.
Een groot deel van de verschillen in vergelijking met het onderzoek van Wamsteeker kan te maken
hebben met de groei van de gewassen en de hevigheid van de winter. Ook zijn een aantal dingen
moeilijk te vergelijken doordat de periode van onderzoek wat anders was dan het huidige
onderzoek. Vorig jaar is begonnen in februari en half mei geëindigd. Dit onderzoek is gedaan van
half april tot en met eind mei. Hierdoor kan het komen dat bepaalde veranderingen, zoals in de
afname van de activiteit eten richting de zomer, in het vorige onderzoek niet naar voren zijn
gekomen omdat de observatieperiode dan al was afgelopen. Het verschil in de verdeling van de
bedekking tussen de dieren wordt hierdoor waarschijnlijk ook verklaard. In het onderzoek van
Wamsteeker was er weinig verschil tussen paarden en runderen, iets dat in dit onderzoek juist
duidelijk naar voren komt. Mogelijk was het in het onderzoek van vorig jaar slechter of kouder
weer, waardoor de paarden ook meer de beschutting (halfschaduw) opzoeken.
Ook de verdeling van de versheid van het gras was door de verschillen in start en eind van de
onderzoeken moeilijk te vergelijken. In het onderzoek van Wamsteeker aten de paarden vanaf april
eigenlijk alleen nog maar groen gras, het huidige onderzoek is pas in april begonnen.
De verschillen in de verdeling van de vegetatie in vergelijking met het onderzoek uit 2009 kunnen
liggen aan het feit dat er in dit onderzoek twee categorieën zijn toegevoegd: ‘kruidenrijk grasland’
en ‘grasland aan de rand van bos’ (afbeelding 5.2). Deze categorieën waren in het vorige onderzoek
waarschijnlijk grasland. Maar ook wanneer deze twee opgeteld worden bij grasland worden
percentages als in het vorige onderzoek niet geëvenaard. Dit zou mogelijk ook te maken kunnen
hebben met de tijd van het jaar. Zoals hierboven ook al beschreven is, kan het zijn dat het vorig
jaar slechter en/of kouder weer was waardoor de dieren minder graag op grasland verbleven.
Afbeelding 5.2: Voorbeeld van vegetatietype 'grasland aan de rand van bos' (de Jong, 2010)
59

Als extra activiteit is in dit onderzoek de activiteit ‘schuren’ meegenomen. In het hoofdstuk vier,
resultaten is al te lezen dat tijdens de observaties is gesignaleerd dat de vorm van de boom eerder
belangrijk is dan de boomsoort. Een vlier zou nooit een hele grote boom worden waardoor er weinig
aan deze boomsoort is geschuurd, en de grote bomen die op de landtong Rozenburg staan zijn
voornamelijk wilg en populier. Hierdoor lijkt het alsof de soort een rol speelt, terwijl dit eigenlijk
een indirecte reden is. Ook wordt er dusdanig weinig geschuurd dat er minimaal tot geen effect op
het landschap en de vegetatie is. Deze activiteit is daardoor niet van belang, en ook niet nodig in
verdere onderzoeken mee te nemen.
5.3 Aanbevelingen
In de resultaten is naar voren gekomen dat de consumptie van overige grassoorten voor runderen
afneemt verderop in het seizoen. Omdat dit een opmerkelijke bevinding is, wordt geadviseerd dit
verder uit te zoeken en ook in de zomer een zelfde soort onderzoek uit te voeren om te kunnen zien
of de consumptie van deze grassen weer toeneemt.
Omdat er niet bekend is in welke mate welke bomen en struiken aanwezig zijn op de Landtong
Rozenburg is het moeilijk aan te geven welke veranderingen te verwachten zijn en wat de invloed is
van de grote grazers. Ook dit is dus een aanbeveling om verder te onderzoeken.
Een derde aanbeveling voor volgend onderzoek is, om de observatieperiode langer te laten
doorlopen. In dit onderzoek werd er maar een korte periode geobserveerd, waardoor er ook weinig
afwisseling in de omgevingsfactoren als temperatuur en neerslag zit. Als er een langere periode
geobserveerd wordt zijn de gegevens ook representatiever.
In het huidige onderzoek is ook niet geobserveerd in de nacht. Zoals in paragraaf 5.2 te lezen is
besteden paarden ook in de nacht veel tijd aan grazen. Wanneer er ook ’s nachts geobserveerd
word zal de verdeling in voedsel en landgebruik nog beter in kaart gebracht kunnen worden.
60

6. Conclusie
In dit hoofdstuk zullen de vooraf gestelde onderzoeksvragen per vraag beantwoord worden.
1. Wat is de habitat-use van Schotse Hooglanders en Konikpaarden?
Paarden besteden gemiddeld 81% van hun tijd aan eten, 13% aan rusten en 6% aan over het terrein
lopen. In de loop van het seizoen, richting zomer, neemt de tijd die besteed wordt aan eten af.
Lopen en rusten nemen dan toe. In de keuze voor hun habitat zijn paarden flexibel. In dit
onderzoek waren meer dan de helft van de tijd te vinden op grasland en voor een klein deel in
ruigte/struweel. Ook zijn ze voor meer dan 80% van de observatieperiode in open veld. Op grasland
wordt het meest gegeten, rusten is het meest uitgevoerd in ruigte/struweel.
Runderen besteden gemiddeld 61% van de tijd aan eten. 23% wordt besteed aan rusten, 9% aan
herkauwen en 5% aan lopen. Net als voor de paarden neemt de activiteit eten af, en rusten en lopen
toe naarmate het jaar vordert. Runderen zijn slechter bestand tegen koude en wind en zijn meer
bosdieren dan paarden. 45% van de tijd waren de runderen in open veld, 45% in halfschaduw. Dit
komt ook terug in de vegetatie; 46% waren de Schotse Hooglanders te vinden op grasland. De rest
van de vegetatietypen zijn ongeveer gelijk verdeeld (bos en ruigte/struweel rond de 16%, grasland
aan de rand van bos en bloemen/kruiden rond de 10%). Ook door runderen wordt er het liefst
gegeten op grasland, in bos of in ruigte/struweel. Rusten is ook het meeste gedaan op grasland.
2. Is er interactie tussen Schotse Hooglanders en Konikpaarden? Zo ja, wat voor?
Directe interacties tussen de dieren zijn er weinig. Uit de resultaten blijkt geen dominantie van een
bepaalde soort.
2.1. Speelt grassoort een rol in de concurrentie tussen de dieren?
Ja, grassoort speelt een rol in de concurrentie tussen de Schotse Hooglanders en Koniks.
Duinriet wordt door de paarden veel gegeten (45% van het totale voedsel), runderen eten dit
nauwelijks. Overige grassoorten worden door beide diersoorten veel gegeten; voor paarden 42%
van het totaal, voor runderen 59%. De gemiddelde lengte van het overige gras ligt voor runderen
zo’n drie centimeter hoger dan voor paarden. In tijden van schaarste (rond april in dit
onderzoek) eten paarden veel hoog duinriet en een beetje wilg. Runderen eten veel wilg en
halflang riet, met eind april een sterke toename in de consumptie van duinriet. Na april neemt
de consumptie van wilg voor paarden sterk toe, runderen eten half en eind april veel vlier. Als
er concurrentie is, zit deze op de overige grassoorten rond eind mei. De paarden eten dan geen
duinriet meer en de consumptie van overige grassen neemt voor hun toe. Doordat paarden
korter kunnen grazen, is het mogelijk dat het gras niet meer lang genoeg is voor de runderen
om te kunnen eten.
2.2. Speelt houtsoort een rol in de concurrentie tussen de dieren?
Nee. Houtachtigen worden bijna niet gegeten door paarden en redelijk veel door runderen. Als
de Koniks houtachtig voedsel eten is dit bijna altijd wilg en met name begin mei. De Schotse
Hooglanders eten ook wilg, maar vooral begin april. Daarnaast eten runderen ook veel vlier, wat
voor paarden giftig is.
3. Wat zijn de te verwachten veranderingen op vegetatie- en landschapsniveau voor de
korte en langere termijn?
Het terrein van de Landtong Rozenburg ontwikkeld zich naar meer bosrijk gebied. Voor de runderen
is dit enigszins goed nieuws, de paarden hebben hier minder baat bij. De rol van de aanwezigheid
van de Schotse Hooglanders en Koniks is beperkt. Met name op de structuur van bos en struweel
wordt door de dieren invloed uitgeoefend, doordat er voornamelijk jonge boompjes of alleen de
onderste bladeren en twijgen gegeten worden.
Er is niets te zeggen over de invloed van de dieren op de aanwezigheid en ontwikkeling van
bepaalde boomsoorten op de landtong.
61

7. Literatuurlijst
Bij enkele bronnen is aangegeven waar de bron voor gebruikt is wanneer dit een afbeelding of
definitie betreft. Voor de rest van de genoemde bronnen is in de tekst terug te vinden welke bron
waar voor is gebruikt.
Websites
http://www.kuleuven-kortrijk.be/bioweb/?lang=nl&detail=736&titel=langstelige%20olijfwilg%20-
%20Elaeagnus%20multiflora (afbeelding olijfwilg)
http://www.kuleuven-kortrijk.be/facult/wet/biologie/pb/kulakbiocampus/buiten-kulak/bomenheesters/Hippophae%20rhamnoides%20-%20Duindoorn/duindoorn.htm
(afbeelding duindoorn)
http://www.natuurinformatie.nl/ecomare.devleet/natuurdatabase.nl/i000329.html (afbeelding
duinriet)
http://www.digischool.nl (definitie ‘(vegetatie)succesie’)
http://natuurmanjak.skynetblogs.be/post/6640368/het-wilde-konijn-oryctolagus-cuniculus
(afbeelding konijnen in grasveld)
http://www.wikipedia.nl
http://www.freenature.eu
http://www.ark.eu
http://www.ecomare.nl/nl/ecomare-encyclopedie/mens-enmilieu/natuurbeheer/natuurbeheersmaatregelen/begrazen/runderen/
http://www.ecomare.nl/nl/ecomare-encyclopedie/mens-enmilieu/natuurbeheer/natuurbeheersmaatregelen/begrazen/
Boeken, rapporten en andere documenten
Baarda, D.B. en M.P.M de Goede (2006): Basisboek Methoden en Technieken, handleiding voor het
opzetten en uitvoeren van kwantitatief onderzoek.
Buissink, F en F. Vera (2001): Wildernis in Nederland.
Bunzel-Drücke, M, C. Böhm, P. Finck, G. Kämmer, R. Luick, E. Reisinger, U. Riecken, J. Riedl, M.
Scharf en O. Zimball (2008-2009): Wilde Weiden, praxisleidfaden für Ganzjahresbeweidung in
Naturschutz und Landschaftsentwicklung. Arbeidsgemeischaft Biologischer Umweltschutz im
Kreis Soest e.V.
Bos, Annelies (2008): Habitat-use van de Schotse Hooglanders en Koniks op de Landtong Rozenburg.
Stichting FREE Nature.
Dale, Van (2003): Van Dale Pocketwoordenboek (definitie begrippen ‘interactie’ en ‘concurrentie’)
Haarsma, Loes (2007): Wilde konikpaarden en Gallowayrunderen in de Millingerwaard. Stichting
ARK Natuurontwikkeling.
Hofmann, R.R. (1989): Evolutionary steps of ecophysiological adaptation and diversification of
ruminants: a comparative view of their digestive system. Oecologia 78: 443-457
63

Linnartz, L (2008): Spontane bosontwikkeling in 2008 op de begrazingsweide van de Landtong
Rozenburg. Stichting ARK Natuurontwikkeling.
Linnartz, L (2009): Spontane bosontwikkeling buiten herplantplichtvakken op de Landtong
Rozenburg. Stichting ARK Natuurontwikkeling.
Markerink, M (2002): Koniks, wilde paarden in Nederland. Stichting ARK Natuurontwikkeling.
Meijden, R van der (1996): Heukels’ flora van Nederland. Rijksherbarium/Hortus Botanicus,
Rijksuniversiteit Leiden.
Vocht, Alphons de (2007): Basishandboek SPSS 15 voor Windows.
Vullink, J.T. (2001): Hungry Herds, Management of temperate lowland wetlands by grazing.
Ministerie van Verkeer en Waterstaat.
Wamsteeker, Dayenne (2009): Habitat-use en interactie bij de Schotse Hooglanders en Koniks.
Stichting FREE Nature.
Wereld Natuur Fonds (onbekend): Brochure Natuurlijke begrazing. Te downloaden op
http://assets.wnf.nl/downloads/natuurlijke_begrazing.pdf. Auteur onbekend, geraadpleegd
23 juni 2010.
Programma’s
Google Earth 2009, Google
Microsoft Excel 2000, Microsoft Corporation
Microsoft Word 2000, Microsoft Corporation
SPSS 17, versie augustus 2008, Polar Engineering and Consulting
64

8. Bijlagen
I Tijdsplanning
II Protocol
III Observatieformulier
IV Beschrijving Schotse Hooglanders op Landtong Rozenburg
V Beschrijving Konikpaarden op Landtong Rozenburg
VI Beschrijving en uitkomsten t-toets voor onafhankelijke variabelen
65

I. Tijdsplanning
Maandag Dinsdag Woensdag Donderdag Vrijdag
15-3 16-3 17-3 18-3 19-3
22-3 23-3 24-3 25-3 26-3
29-3 30-3 31-3 1-4 2-4
5-4 6-4 R 7-4 R 8-4 9-4
12-4 P 13-4 P 14-4 R 15-4 P 16-4 R
19-4 P 20-4 R 21-4 R 22-4 P 23-4
26-4 P 27-4 R 28-4 P 29-4 30-4
3-5 R 4-5 P 5-5 R 6-5 7-5
10-5 P 11-5 R 12-5 P 13-5 14-5
17-5 18-5 19-5 20-5 21-5
24-5 25-5 P 26-5 R 27-5 28-5
31-5 1-6 2-6 3-6 4-6
7-6 8-6 9-6 10-6 11-6
14-6 15-5 16-6 17-6 18-6
21-6 22-6 23-6 24-6 25-6
Opstellen onderzoeksplan
Geen stagedag
P/R Paard/Rund 8.00u-14.00u
P/R Paard/Rund 14.05u-20.00u
Uitwerken resultaten/schrijven rapport
Datum (in 2010)
Ziek
66

II. Protocol
Bewolking: 1 < 10 % Neerslag: 1 droog
2 10 - 50 % 2 miezerregen
3 50 - 75 % 3 buien
4 > 75 % (mist) 4 sneeuw/hagel
Bedekking: 1 open Vegetatie: 0 open grond
2 halfschaduw 1 grasland
3 schaduw 2 bloemen/kruiden
3 ruigte/struweel
4 bos
5 water
Activiteit: 1 eten Schuren: 0 nee
2 herkauwen 1 ja
3 drinken
4 rusten Schuren aan: 0 n.v.t.
5 zich door het terrein verplaatsen 1 boom(stam)
6 bronst 2 overig (geen vegetatie)
7 overig
Eten: 0 n.v.t. Soort gras: 0 n.v.t.
1 gras 1 duinriet
2 kruiden 2 riet
3 houtachtig 3 overig
Kleur gras: 0 n.v.t. Houtachtige: 0 n.v.t.
1 geel/bruin 1 takken/twijgen
2 groen 2 bast
3 bladeren
Lengte gras: In centimeters
Soort 0 n.v.t.
Houtachtige 1 wilg
2 populier
3 witte abeel
4 vlier
5 els
6 olijfwilg
7 duindoorn
Specificatie activiteiten:
1: voedsel tot zich nemen met de bek en vervolgens de
kaken op en neer laten gaan, grazen
2: opnieuw kauwen van voedsel
3: water tot zich nemen
4: stoppen met grazen en op de plaats blijven staan of
gaan liggen
5: lopen als kudde over het terrein
6: paardrift
7: alle andere gedragingen dan bovenstaande
Schuren: met het lichaam, of een deel van het lichaam,
tegen een boom(stam) of terreinobject aan bewegen
67

III. Observatieformulier
Naam: Kudde: Koniks / Schotse Hooglanders
Datum:
Tijd
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
Temp. (°C)
Bewolking
Neerslag
Bedekking
Vegetatie
Activiteit
Schuren
Schuren
aan
Eten
Kleur gras
Lengte gras
(cm)
Soort gras
Houtachtig
Soort
houtachtig
Opmerkingen
68

IV. Beschrijving Schotse Hooglanders op de Landtong Rozenburg
Kleur van de letters is de kleur van de vacht.
Tijdens de weken dat geobserveerd werd zijn er twee kalfjes bijgekomen. Op 13 april 2010 heeft
Mosa een stiertje gekregen, Mitchel, en op 20 april 2010 is Eleonora moeder geworden van Eduardo,
ook een stiertje.
Naam Geslacht Registratie
nr.
Benal van Stier 4336 4478 1 Banarch 3rd of
Brienenoord
Austie
Bernard van
Brienenoord
Mosa van
Rozenburg
Estelle van
Rozenburg
Eleonora van
Rozenburg
Maroon van
Rozenburg
Eomer van
Rozenburg
Balou van
Kuipersveer
Midas van
Rozenburg
Ellis van
Rozenburg
Eva van
Rozenburg
Minke van
Rozenburg
Eline van
Rozenburg
Emiel van
Rozenburg
Mitchel van
Rozenburg
Eduardo van
Rozenburg
Stier 4336 4479 8 Branwen
Banarch 6 of
Moeder Vader Geboortedatum
Austie
Koe 4336 4482 0 Mairi Dorachie
3 of Austie
Koe 4336 4484 4 Eleonora van
Rozenburg
Koe 2598 7767 7 Effie 2 of the
Austie Fold
Stier 4901 8874 1 Marigold van
Rozenburg
Stier 4900 8875 1 Eleonora van
Rozenburg
Stier 4893 8912 4 Bella van
Kuipersveer
Stier 5206 8970 9 Mosa van
Rozenburg
Koe 5206 8971 6 Eleonora van
Rozenburg
Koe 5208 8973 4 Estelle van
Rozenbrug
Koe 5217 8975 2 Mosa van
Rozenburg
Koe 5218 8977 3 Eleonora van
Rozenburg
Stier 5361 9179 1 Estelle van
Rozenburg
Stier Mosa van
Rozenburg
Stier Eleanora van
Rozenburg
Govert van
Hellevoetsluis
Govert van
Hellevoetsluis
Bert van
Oudeland
Bert van
Oudeland
Uileam 3 of
Austie
Orion van
Rozenburg
Orion van
Rozenburg
05-09-2005
26-10-2005
19-03-2006
23-03-2006
20-06-2001
25-05-2007
18-06-2007
Crusoë 03-07-2008
Reginard 15-05-2008
Reginard 27-06-2008
Reginard 02-09-2008
Reginard 16-04-2009
Reginard 09-05-2009
Reginard 24-09-2009
13-04-2010
20-04-2010
69

V. Beschrijving Konikpaarden op de Landtong Rozenburg
Er zijn ook drie veulens geboren in de observatieperiode. Twee hengstjes; Merijn op 27 april, van
Malgosia en … op 14 mei van …, en een merrieveulen; Nynke op 12 mei, van Nynia.
Naam Geslacht Registratie
nr.
Jautra van Merrie AG 03 10 Jotta v Hochter
Leeuwen
Bampd
Malgosia
van de
Plantage
Marcia van
Moeder Vader Geb. datum Omschrijving
Merrie AU 05 70 Maniola Marek van de
Plantage
Pantos 07-04-2003 Muiskleur. Donkere
voorbenen met
zebra. Aalstreep
over achterhand
13-05-2005
breed uitlopend.
Merrie AU 05 71 Mara v. Bl.K. Gento van Pol 28-05-2005 Donkermuis,
de Plantage
ezelsboeg
Nynia van Merrie AL 07 02 Nymphaea van Nikoer 09-02-2007 Kruin hoog, iets
de Rug
de Blauwe
boven de ogen. Aal
Kamer
1-2 cm. Voorbenen
voorzijde 50%
donker, 10% bruin,
40% muis.
Achterzijde
vlekkerig en muis.
Achterbenen
voorzijde 20%
donker, 30%
lichtbruin, 50% muis.
Achterzijde geheel
muis met kleine
streepjes.
Tinka van Merrie AL 07 90 Tina van de Rug Jacob van de 15-04-2007 Aal 2-3cm.
de Rug
Rug
Voorbenen voorzijde
15% donker, 15%
middel, schuine
bruine streep op
beide benen.
Achterzijde licht
met iets zebra.
Achterbenen
achterzijde muis
met bruine vlekjes.
Tess van de Merrie AW 09 79 Tinka van de Nikoer 21-04-2009
Landtong
Rug
Nefertit Merrie Nynia van de Nikoer 19-6-2009
van de
Landtong
Rug
Nynke van Merrie Nynia van de Salto 12-05-2010
de
Landtong
Rug
Salto Hengst Adui 96 1 Orka Syriusz 29-02-1996 Licht muis met
fleem isabel. Lange
donkere manen aan
beide kanten,
donkere benen
zonder zebrasrepen.
71

Juglans van
Leeuwen
Jonathan
van de
Landtong
Michel van
de
Landtong
Marius van
de
Landtong
Merijn van
de
Landtong
Menzo van
de
Landtong
Hengst AG 08 29 Jautra van
Leeuwen
Hengst AW 09 35 Jautra van
Leeuwen
Hengst AW 09 80 Malgosia van de
Plantage
Hengst AW 09 90 Marcia van de
Plantage
Hengst Malgosia van de
Plantage
Hengst Marcia van de
Plantage
Salto 03-04-2008 Lichtmuis met
isabel. Normale
aalstreep,
Nerings van
Beuningen
19-03-2009
Salto 09-05-2009
zebrastrepen voor.
Salto 24-05-2009 Voskleur en kol
Salto 27-04-2010
Salto 14-05-2010
72

Lengte
gras in cm
VI. Beschrijving en uitkomsten T-Toets onafhankelijke variabelen
Om deze toets juist te kunnen beoordelen moet eerst duidelijk zijn of men te maken heeft met
gelijke of ongelijke variantie, daarvoor is de toets van Levene (in tabel 3: Levene's Test for Equality
of Variances). Voor de toets van Levene zijn de volgende hypothesen opgesteld, hierbij is een α van
0,05 genomen :
H0 = varianties zijn varianties
H1 = varianties zijn niet gelijk
Uit de test van Levene kwam een significantie van 0,000. Dit is kleiner dan de gestelde α van 0,05
dus H0 wordt verworpen. Er is dus een verschil in variantie, en wordt de t-toets voor gelijke
variantie niet aangenomen (in tabel 1: Equal variances not assumed) gebruikt.
De hypothesen voor de t-toets zijn als volgt, wederom met een α van 0,05:
H0 = er is geen significant verschil
H1 = er is wel een significant verschil
De uitkomst van de t-toets voor onafhankelijke variabelen met ongelijke variantie is –6,826. De
tweezijdige overschrijdingskans (Sig. 2-tailed) bedraagt 0,000 bij 468,911 vrijheidsgraden (df). Dit
betekend dat de nulhypothese met een betrouwbaarheid van 95% wordt verworpen.
Er is dus een significant verschil in de gemiddelde lengte van de overige grassoorten tussen de
paarden en runderen.
Tabel 1: Uitkomsten t-toets voor onafhankelijke variabelen in SPSS
Equal variances
assumed
Equal variances not
assumed
Levene's Test for
Independent Samples Test
Equality of Variances t-test for Equality of Means
Sig. (2-
Mean
Std. Error
95% Confidence
Interval of the
Difference
F Sig. t df tailed) Difference Difference Lower Upper
34,717 ,000 -6,708 535 ,000 -2,584 ,385 -3,341 -1,827
-6,826 468,91
1
,000 -2,584 ,379 -3,328 -1,840
73