Handleiding voor de Short Title Catalogus Vlaanderen - Vlaamse ...

Handleiding voor de Short Title Catalogus Vlaanderen

Steven Van Impe
Stijn van Rossem
Goran Proot
Handleiding
voor de
SHort title CataloguS Vlaanderen
Tweede, herziene uitgave
antwerpen 2005
A R M A R I U M | Publicaties voor erfgoedbibliotheken | 1

Vooraf
Armārium, -ii, n.: kast, boekenkast, en in overdrachtelijke zin: bibliotheek.
‘Claustrum sine armario, quasi castrum sine armamentario’: een klooster
zonder bibliotheek is als een fort zonder wapenarsenaal.
De reeks Armarium. Publicaties voor erfgoedbibliotheken is gegroeid uit de wens
om het werk van beheerders van erfgoedcollecties in bibliotheken te
ondersteunen. De teksten die erin worden opgenomen zijn concreet,
doelgericht en meestal praktisch georiënteerd. Het eerste nummer in
de reeks beantwoordt volkomen aan dit profiel: het reikt een systematische
methode aan om boeken uit het ‘typografisch ancien régime’ te
beschrijven in een bibliografische databank, de Short Title Catalogus
Vlaanderen. Van deze STCV mag worden verwacht dat hij zal uitgroeien
tot dé retrospectieve bibliografie van de Vlaamse drukpersproductie,
als het project er tenminste in slaagt nieuwe medewerkers en partners
aan te trekken – een opdracht waarvoor een structurele subsidiëring
onontbeerlijk is. Het is onze overtuiging dat de handleiding ook buiten
deze specifieke context nuttige diensten zal bewijzen.
De reeks is een initiatief van het overlegplatform ‘Erfgoedbibliotheken
Vlaanderen’, dat zijn werkzaamheden startte in de lente van 2005. Het
project wordt gecoördineerd door de Stadsbibliotheek Antwerpen en
de interuniversitaire vakgroep Informatie- en Bibliotheekwetenschap
van de Universiteit Antwerpen, en ontvangt een subsidie van het ministerie
van de Vlaamse gemeenschap. Een breed samengestelde stuurgroep
begeleidt de activiteiten, die tot doel hebben de samenwerking
tussen de vele Vlaamse erfgoedbibliotheken te bevorderen, en deze
bijzondere sector van het Vlaamse bibliotheeklandschap een ruimere
bekendheid te geven.
Het is onze hoop dat deze eerste publicatie door vele andere gevolgd zal
worden. Zo kan stilaan een ‘armarium’ tot stand komen, een boekenkast
vol nuttige kennis voor al wie verantwoordelijkheid draagt voor
het rijke patrimonium dat in onze bibliotheken ligt opgeslagen.
Pierre Delsaerdt & An Renard
Promotoren project ‘Erfgoedbibliotheken Vlaanderen’
5

InleIdIng
Een groot deel van onze cultuur en kennis werd en wordt nog steeds met behulp van
gedrukte bronnen verspreid. Voor wie zich in het gedrukte erfgoed wil
verdiepen, is een goede bibliografie onontbeerlijk. De STCV heeft als
doel om alle edities te beschrijven die in het zeventiende- en achttiendeeeuwse
Vlaanderen van de drukpers zijn gekomen. Dit omvangrijke
project wordt stap voor stap en met behulp van de modernste middelen
langzaam maar zeker gerealiseerd. Bij elke bibliografie hoort ook een
degelijke handleiding die de gebruikers van de online databank wegwijs
maakt in de beschrijvingen. De eerste editie van deze handleiding,
die in 2002 verscheen onder de titel Handleiding STCV, heeft zich bewezen
als een goed werkinstrument. De projectmedewerkers van het
eerste uur hebben zich toen dan ook ruimschoots geïnspireerd op het
Nederlandse voorbeeld, de Handleiding voor de medewerkers van de
STCN, ’s-Gravenhage, 1988 (tweede editie).
Na drie jaar is aan Vlaamse zijde eveneens het ogenblik voor een
tweede, herziene editie aangebroken. De praktijkervaring heeft tot vele,
kleine aanpassingen geleid. Foutjes werden verbeterd, onduidelijke
of dubbelzinnige formuleringen werden weggewerkt, de onderdelen
werden herschikt. Maar bovenal werd de handleiding het afgelopen
jaar in het bijzonder vanuit het oogpunt van het niet-Nederlandstalige
drukwerk kritisch onder de loep genomen. Sinds september 2004 is
het STCV-project immers een tweede, grote fase ingegaan, waarbij in
hoofdzaak het Latijnse, Franse, Italiaanse en anderstalige drukwerk uit
de zeventiende eeuw wordt beschreven.
Deze handleiding documenteert vijf jaar ervaring. Voor de bibliograaf
biedt ze een solide basis voor het dagelijkse beschrijvingswerk. Voor
de gebruiker van de databank is ze een duidelijke gids voor het correct
interpreteren van de titelbeschrijvingen. Collega’s catalografen en
bibliografen, ten slotte, kan ze tot voorbeeld strekken om deze of gene
crux te overwinnen.
Deze handleiding is het resultaat van jarenlange, volgehouden inspanningen
van een immer enthousiast team van medewerkers. Mijn bewondering
en dank gaan dan ook in de eerste plaats uit naar hen: Joost
Depuydt, Stijn van Rossem, Koen De Vlieger-De Wilde en Steven Van
Impe. Achter hen staat echter een veel ruimere groep dan men op het
7

8
eerste gezicht zou denken. Met veel genoegen wil ik dan ook zowel
de initiatiefnemers van dit grote project, prof. dr. Jan Roegiers en prof.
dr. Pierre Delsaerdt, als de talrijke instellingen die eraan participeren
onder de aandacht brengen: de bibliotheek van het Ruusbroecgenootschap,
de Antwerpse Stadsbibliotheek, de Centrale Bibliotheek en de
Maurits Sabbebibliotheek van de K.U.Leuven, en de Universiteitsbibliotheek
van Gent. Talrijke collega’s uit deze precieuze bewaarinstellingen
stonden ons in het dagelijkse werk welwillend bij. Op de steun van de
medewerkers van de STCN, die ons in menig opzicht zijn voorgegaan,
konden we altijd rekenen. Bijzondere dank gaat uit naar het automatiseringsteam
van het bibliotheeknetwerk Anet en naar de medewerkers
van de Antwerpse Universiteitsbibliotheek, die dit project mogelijk
hebben gemaakt. Het is dankzij het geloof en de vooruitziendheid van
de bibliotheekleiding dat de STCV is uitgegroeid tot wat ze is: de online
bibliografie van het zeventiende-eeuwse boek uit Vlaanderen.
Goran Proot
Projectleider

Inhoud
Vooraf 5
Inleiding 7
Preliminaria 13
I Short Title Catalogus 15
II Selectiecriteria 16
iii Definities 18
IV Bibliografische eenheden 20
V Brocade 32
De bibliografische beschrijving 39
i Talen 41
II Titel 42
1 Types van titelpagina’s 42
2 Types van titels 47
3 Keuze van de titels 48
4 Weergave 54
5 Invoer van de titels in Brocade 64
III Auteur 66
1 Algemeen 66
2 Soorten auteurs 67
3 Keuze van de personele auteur 68
4 Invoer van de personele auteurs in Brocade 71
5 Bijzondere gevallen van personele auteurs 73
6 Keuze van de corporatieve auteurs 76
7 Invoer van corporatieve auteurs in Brocade 77
IV Editievermelding 79
1 Algemeen 79
2 Aangepaste of opeenvolgende editie 80
3 Vertalingen 80
4 Personen 82
short title catalogus vlaanderen
9

V Impressum 84
1 Algemeen 84
2 Gewone en kopij-impressa 84
3 Mogelijke vindplaatsen van het impressum 86
4 Meerdere vindplaatsen van impressa 89
5 Drukker: keuze en weergave 94
6 Functie: keuze en weergave 96
7 Plaats van uitgave: keuze en weergave 97
8 Jaar van uitgave: keuze en weergave 102
VI Collatie 107
1 Algemeen 107
2 Type collatie: normaal of oblong 107
3 Paginering, foliëring en kolomaanduiding 107
4 Bibliografisch formaat 110
5 Katernopbouw (collatieformule) 111
6 Meerdelige werken 122
7 Invoer van de collatiegegevens in Brocade 123
VII Vingerafdruk 124
1 Algemeen 124
2 Jaar en formaat 125
3 Indicatoren 126
4 Signaturen 127
5 Tekst boven de signatuur 131
6 Invoer van de vingerafdruk in Brocade 132
VIII Noten 133
1 Soorten noten 133
2 Algemene noten 133
3 Noten van het type ‘Met’ 134
4 Bibliografische referenties 135
5 Catalografische opmerkingen 136
6 Invoer van noten in Brocade 137
IX Onderwerpsontsluiting 138
1 Doel 138
2 Toelichting bij de inhoudsontsluiting 139
3 Invoer van de onderwerpscodes in Brocade 142
10

X Typografische kenmerken 142
1 Doel 142
2 Algemene opmerkingen 142
3 Invoer van de typografische kenmerken in Brocade 143
4 Toelichting bij de typografische kenmerken 143
XI Exemplaarinformatie 147
1 Algemeen 147
2 Exemplaarinformatie 148
Bijlagen 151
I Lijst van bijbelboeken 153
II Lijst van populaire anonieme werken 155
III Formaatbepaling 157
IV Controlelijst katernopbouw en paginering 159
V Lijst van bibliografische referenties 164
VI Inhoudsontsluiting 175
VII Typografische kenmerken 180
VIII Omzetting Griekse lettertekens 182
short title catalogus vlaanderen
11

Preliminaria

I Short Title Catalogus
ontstaan
De STCV (Short Title Catalogus Vlaanderen) is ontstaan naar het voorbeeld
van de STCN (Short Title Catalogue Netherlands). Het bureau van de STCN
beschrijft immers alle drukwerken die vóór 1801 binnen de grenzen van het
huidige Nederland, ongeacht de taal, tot stand kwamen, en bovendien alle
drukwerken die in diezelfde periode waar ook ter wereld in het Nederlands
werden uitgegeven.
Op die regel werd van bij het begin een belangrijke uitzondering gemaakt: de
drukwerken die op het grondgebied van het huidige België het licht zagen, werden
niet opgenomen. Binnen de STCN ging men ervan uit dat het project in het
Zuiden navolging zou krijgen.
Met de STCV is er eindelijk een Zuid-Nederlandse tegenhanger opgericht, die
een al even ambitieus streefdoel vooropstelt: alle drukwerken beschrijven die
vóór 1801 binnen de grenzen van het huidige Vlaanderen (inclusief Brussel) tot
stand kwamen. Tijdens de eerste fase (2000–2004) kwam om pragmatische
redenen uitsluitend het Nederlandstalige drukwerk uit de periode 1601–1700
in aanmerking. In de tweede fase (2004–2007) viel dit taalcriterium weg. Tegen
het einde van de tweede fase zal de databank zo een representatief beeld geven
van de zeventiende-eeuwse boekproductie in Vlaanderen.
Tussen bibliografie en catalogus
short title catalogus vlaanderen
Preliminaria
De STCV heeft karakteristieken zowel van een catalogus als van een bibliografie.
Enerzijds worden enkel exemplaren beschreven die in een collectie aanwezig
zijn (catalografisch karakter). In eerste instantie gaat het om de collecties in de
UA-bibliotheken (Bibliotheek Stadscampus en Bibliotheek van het Ruusbroecgenootschap),
de Antwerpse Stadsbibliotheek, de Leuvense Universiteitsbibliotheek
(Centrale Bibliotheek en Bibliotheek van de faculteit Godgeleerdheid,
thans herdoopt tot Maurits Sabbebibliotheek) en de Gentse Universiteitsbibliotheek.
Wegens de beperkte omvang van de middelen zijn de bibliotheken van
het Ruusbroecgenootschap en de Centrale Bibliotheek van de K.U.Leuven niet
in de tweede fase van het project opgenomen.
15

Anderzijds worden de werken als bibliografische eenheden ontleed. In principe
beschrijft de STCV ideal copies; exemplaargebonden gegevens (band, herkomst,
…) vallen buiten het werk van de STCV. Aan elementen als de collatie
en de vingerafdruk wordt extra aandacht besteed (bibliografisch karakter).
de beschrijvingen
Uit pragmatische overwegingen volgen beschrijvingen in de STCV-databank
het Nederlandse model. Omdat de STCV van bij het begin voor het internet is
ontwikkeld, wordt echter geen aandacht besteed aan gedrukte nevenproducten.
In principe worden de beschrijvingen kort gehouden, wat vooral een weerslag
heeft op de titels. Daarbij wordt erop gelet dat het signalement van het boek
behouden blijft. De syntactische structuur van de titel blijft behouden, en er
wordt voor gewaakt dat de titel geen verkeerde of misleidende informatie over
het boek verschaft.
II Selectiecriteria
1 beperkIng In TIjd
De periode waarop het STCV-project zich toelegt tijdens de eerste twee fases
(2000–2007), strekt zich uit van 1 januari 1601 tot en met 31 december 1700.
Ook werken die slechts gedeeltelijk of vermoedelijk uit deze periode stammen,
worden opgenomen.
2 beperkIng In ruImTe
Uit pragmatische overwegingen worden in eerste instantie alleen werken opgenomen
die exclusief op het grondgebied van het huidige Vlaanderen (inclusief
Brussel) werden gedrukt. Werken met een dubbel impressum, waarbij een
van de adressen niet tot dat grondgebied behoort (bv. Noord-Nederlands adres,
maar ook bijvoorbeeld Luik), worden voorlopig buiten beschouwing gelaten.
Werken die reeds in de STCN zijn opgenomen eveneens. Gedrukte werken die
vermoedelijk op dit grondgebied tot stand zijn gekomen, worden wel opgenomen,
net als de werken die er in het verleden aan zijn toegeschreven. Zonodig
wordt daarbij vermeld of zulke toeschrijvingen stroken met de realiteit. Werken
met een Vlaams schijnadres worden eveneens opgenomen, ook al zijn ze
in werkelijkheid elders gedrukt zijn.
Bij twijfelgevallen spelen de volgende overwegingen mee:
• Boeken die vanuit een Zuid-Nederlands gezichtspunt zijn geschreven
worden opgenomen.
• Wanneer de uiterlijke, typografische kenmerken doen vermoeden dat het
om een Zuid-Nederlands werk gaat, dan wordt het opgenomen.
• Ernstige twijfelgevallen genieten het voordeel van de twijfel en worden
opgenomen, met vermelding van de twijfelachtigheid in een algemene
noot: ‘possibly/probably (not) printed in the Southern Netherlands’.
16 Preliminaria | II Selectiecriteria

3 maTerIële crITerIa
3.1 Eenbladdrukken
Alle gedrukte werken worden opgenomen, met uitzondering van plano’s of eenbladdrukken.
Een tekst gedrukt op één ongeplooid blad, eventueel doorlopend
over de recto- en versozijde, wordt eveneens als een eenbladdruk beschouwd.
Deze werken zullen in een latere fase wel worden behandeld.
Impressa op dergelijke (enkelzijdig bedrukte) plano’s staan uiteraard op de eerste,
laatste en enige bladzijde. We beschouwen deze bladzijde als de titelpagina,
en dit zowel voor titel, auteur(s) als impressum. Wanneer er geen echte titel is,
wordt het incipit vermeld met als bron ‘titelpagina’.
Speciale gevallen
• Tweezijdig bedrukte plano’s: twee onafhankelijke planoteksten die aan
weerszijden van een vel zijn gedrukt, worden voorlopig niet behandeld.
Ze worden verder beschouwd als eenbladdrukken.
• Brieven van ambassadeurs: gebundelde brieven van ambassadeurs worden
voorlopig niet behandeld.
• Liederen op vliegende bladen: populaire liederen die op voor- en achterzijde
van een heel of half blad verschenen (al of niet doormidden gesneden),
worden wel beschreven. Zulke bladen hebben geen duidelijke recto-
of versozijde; impressa en colofons komen op elke denkbare plaats voor.
Van elke kant wordt een zelfstandige beschrijving gemaakt. De impressumgegevens
worden bij alle beschrijvingen van één plano opgenomen,
zo nodig met de bronaanduiding ‘extern’. In de werkaantekening komt de
vermelding: ‘Impressum ontleend aan ander lied op zelfde blad’.
3.2 Couranten en tijdschriften
Couranten en tijdschriften worden voorlopig niet opgenomen. Couranten
moeten voldoen aan drie criteria: ze hebben
1. een algemene, min of meer vaste titel
2. een min of meer vaste verschijningsfrequentie
3. een nummering per jaargang/aflevering
Nieuwsbrief-achtige geschriften worden wel opgenomen. Ze kunnen op de titel
een volgnummer dragen, maar hebben elk gewoonlijk een aparte signering en
paginering. De Nieuwe Tijdingen van Abraham Verhoeven worden voorlopig
niet opgenomen. Hiervan bestaat reeds een bruikbaar overzicht in de Bibliotheca
Belgica. Andere publicaties van Abraham Verhoeven worden wel opgenomen.
3.3 Atlassen en verzamelingen gravures
Atlassen en verzamelingen gravures (bijvoorbeeld schrijfboeken, kaartenverzamelingen)
die van een typografische titelpagina zijn voorzien, worden summier
behandeld. Dit houdt in dat de typografische onderdelen (voorwerk en/of
nawerk) exhaustief beschreven worden; gegraveerde elementen worden alleen
short title catalogus vlaanderen
17

• Zie deel 2
hoofstuk vi, 5.10
(p.122)
vermeld. Indien zulke verzamelingen geen typografische onderdelen bevatten
worden ze terzijde gelaten. Voor atlassen wordt in een bibliografische noot verwezen
naar Koemans Atlantes Neerlandici, tweede editie.
Voorbeeld 1 Atlas met voorwerk en nawerk in typografie
Titel Titelpagina: Theatri orbis terrarvm Parergon; sive Veteris geographiæ tabvlæ
auteur Titelpagina:abraham ortelius [Ortelius, Abraham] [Primaire auteur]
Titelpagina:balthasar moretus [Moretus, Balthasar I] [Editor]
Document: haraeus, franciscus [Illustrator]
Impressum Titelpagina:ex officina plantiniana [Officina Plantiniana]
Titelpagina: antverpiæ [Antwerpen]
1624
Colofon: ex officina plantiniana balthasaris moreti [Moretus, Balthasar I]
Colofon: antverpiae [Antwerpen]
(col.1624)
editie Titelpagina: Latest, enlarged edition
collatie 1°
* 4 (49 bifolia) A-C6 [8] f., xlix bifolia, [36] f.
opmerking Printer’s mark on f. C6 recto
Bibliografische referentie: Koeman, C. Atlantes Neerlandici, III, Ort 46
Met: Nomenclator ptolemaicvs (f. A recto - C4 verso)
iii Definities
Alle drukken, oplagen en uitgaven van een werk worden apart beschreven. Bij
de definities wordt de term editie als een neutrale term gebruikt die slaat op
elke gedrukte presentatievorm, ongeacht zijn inhoudelijke of technische totstandkoming.
Druk (edition)
Alle edities (exemplaren) die te eniger tijd van hetzelfde of grotendeels hetzelfde
zetsel zijn gedrukt.
Oplage (impression)
Deel van een druk dat alle exemplaren bevat die binnen één tijdsspanne van de
pers zijn gekomen. In de periode vóór 1800 zijn druk en oplage vrijwel identiek,
omdat het zetsel na de druk bijna altijd werd vernietigd. De termen kunnen
voor die periode door elkaar worden gebruikt. Wij spreken telkens van druk.
18
Preliminaria | III Definities

Uitgave (issue)
Deel van een druk dat alle exemplaren omvat die gepresenteerd zijn (te koop
aangeboden zijn) als een opzettelijk van andere uitgaven onderscheiden
publicatie-eenheid. Alle uitgaven van een druk bestaan dus uit (grotendeels)
dezelfde vellen. Een wijziging op de titelpagina om een fout te verbeteren creeert
geen andere uitgave maar een andere staat. Een opzettelijke, inhoudelijke
wijziging zorgt wel voor een andere uitgave (heruitgave, reissue), en dus voor
een nieuwe bibliografische eenheid, die apart beschreven wordt.
Staat (state)
Exemplaren met een kleine afwijking in het zetsel, meestal beperkt tot één of
twee katernen, veroorzaken een andere staat. Cancels en correcties veroorzaken
daarentegen geen andere staat: ze waren niet bedoeld. In de STCV worden
andere staten niet systematisch opgespoord. Zonodig worden verschillen tussen
exemplaren van dezelfde editie in een algemene noot meegedeeld. Wanneer
een staatverschil een andere vingerafdruk veroorzaakt, worden beide
vingerafdrukken opgenomen. Afwijkingen van de collatieformule worden in
een algemene noot aangegeven. Met een andere staat kan ondermeer een andere
lezersgroep zijn beoogd, door de toevoeging van een gedicht, een ander
stuk tekst, een andere opdracht enz. Deze inhoudelijke verschillen kunnen op
exemplaarniveau worden gemeld.
Staatverschillen kunnen ook op de titelpagina voorkomen. In dat geval is het
aangewezen om deze verschillen in een algemene noot te vermelden, om verwarring
bij de gebruiker te voorkomen.
Afbeelding 1 a en 1 b
Staatverschil: de signatuur
‘W w’ is tijdens het drukken
toegevoegd
RG 3018 B 6 α f. 2W1 recto en
RG 3018 B 6 β f. 2W1 recto

IV Bibliografische eenheden
20
algemeen principe
De STCV beschrijft bibliografische eenheden. Een bibliografische eenheid onderscheidt
zich door een aparte titelpagina, gecombineerd met een aparte signering
en een aparte paginering. Bij de bepaling van bibliografische eenheden
geldt het volgende algemene principe: elk drukwerk dat in dezelfde drukgang
is ontstaan en als een aparte publicatie wordt gepresenteerd krijgt een aparte
beschrijving (bibliografisch onafhankelijke publicaties). Als dit werk meerdere
volumes telt, worden deze in de regel in één beschrijving behandeld.
Wanneer één werk verschillende onderdelen telt, omdat ze bijvoorbeeld een
aparte titelpagina hebben, hangt het af van hun bibliografische afhankelijkheid
of deze onderdelen apart beschreven worden. Een onderdeel met een eigen
titelpagina, signering en paginering is een semi-onafhankelijke publicatie. Deze
werken worden apart beschreven maar worden door middel van een relatie
met de moederbeschrijving verbonden. Een werk dat niet los van het hoofdwerk
gedrukt kan zijn, omdat de paginering of de signering doorlopen, is een
afhankelijke publicatie. Zulke onderdelen krijgen geen aparte beschrijving maar
worden wel vermeld in een noot van het type ‘met’.
1 bIblIografIsch onafhankelIjke publIcaTIes (Monografieën)
Veel werken bestaan uit een opeenvolging van hoofdstukken, boeken, delen, …
zonder dat er voor al die onderdelen een aparte drukgang is geweest. Deze
onder delen vormen samen één geheel, een bibliografisch onafhankelijke publicatie
of monografie. Ze staan volledig op zichzelf. Voor dergelijke werken
wordt dan ook slechts één beschrijving gemaakt.
In de regel hebben beschrijvingen van bibliografisch onafhankelijke publicaties
slechts één collatieformule en één vingerafdruk.
Uitzondering
Soms worden bij staatverschillen of twijfelgevallen variante vingerafdrukken op-
genomen. Afwijkende collatieformules worden echter nooit in een apart collatie-
veld opgenomen, maar worden in een algemene noot aangegeven (‘Some copies
with an additional quire § 6 ’).
Wanneer verderop in een werk een andere titelpagina voorkomt, maar het
werk is doorlopend gesigneerd en/of gepagineerd, of er is een custode die naar
het volgende onderdeel verwijst, dan is er duidelijk sprake van één drukgang
en dus ook van één bibliografische eenheid. Ook een inhoudstafel die beide
onderdelen vermeldt, of een gemeenschappelijk privilegie of index kunnen er
op wijzen dat het geheel in één keer werd gedrukt. We hebben dan te maken
met een apart genoemd onderdeel dat wordt aangegeven met een noot van
type ‘met’.
Preliminaria | IV Bibliografische eenheden

2 bIblIografIsch afhankelIjke publIcaTIes (Delen van meerdelige werken)
Sommige werken bestaan uit meerdere delen die in afzonderlijke volumes
zijn uitgegeven. In feite zijn deze delen het resultaat van verschillende drukgangen,
waarbij vaak zelfs een kortere of langere periode verstreken is tussen
het drukken van de delen. Toch worden deze werken als één inhoudelijk
geheel beschouwd, omdat het voorkomen van een aanduiding van deze delen
steeds wijst op het bestaan van de andere delen: anders is het werk niet compleet.
Daarom krijgen deze verschillende delen samen één enkele bibliografische
beschrijving.
Uitzondering
In sommige gevallen is het aangewezen om de verschillende delen apart te
beschrijven, met name:
• wanneer niet alle delen van het werk voorhanden zijn
• wanneer de titels van de onderdelen sterk van elkaar afwijken
• wanneer de delen bij verschillende drukkers/uitgevers verschenen zijn
In die gevallen wordt de samenhang van de verschillende delen duidelijk aangegeven,
door:
• de deelaanduidingen zoveel mogelijk in de titel over te nemen
• in een algemene noot te verwijzen naar de overkoepelende titel of de titel van
het eerste deel
• in het collatieveld van een apart gedrukt voorwerk te verwijzen naar de
volgende delen, zoals: ‘§ 4 and 12 volumes’
• het aanmaken van een gepaste oorspronkelijke titel die verwijst naar de overkoepelende
titel of de titel van het eerste deel, aangevuld met een geredigeerde
aanduiding van het betrokken deel
Een reeks met meerdere delen krijgt dus in de regel één beschrijving, zodat
de inhoudelijke eenheid van het werk bewaard blijft. De titel(s), de auteur(s)
en het impressum worden ingevuld zoals bij een monografie, als één geheel.
Voor de collatie en de vingerafdruk wordt evenwel een opsplitsing gemaakt
per bibliografisch afhankelijk onderdeel.
Het eerste collatieblok geeft de samenstelling van de reeks weer. Dit blok bevat
de formaataanduiding. De aanduiding van het aantal volumes wordt in
het veld Katernopbouw opgenomen. Daarna volgen de collatieblokken van
de verschillende delen, telkens met de paginering en de katernopbouw. Deze
velden krijgen vooraan een aanduiding van het deel waarop ze betrekking
hebben, bestaande uit hun rangnummer, onmiddellijk gevolgd door een hekje
en een spatie.
short title catalogus vlaanderen
21
• Zie voorbeeld 2
(p.22)

Voorbeeld 2 Een bibliografisch afhankelijke publicatie in drie volumes
Titel Titelpagina: Triomph der pausen van Roomen
auteur Titelpagina:cornelivs hazart [Hazart, Cornelius] [Primaire auteur]
Document: bouttats, frederik [Illustrator]
Impressum Titelpagina: michiel knobbaert [Cnobbaert, Michiel]
Titelpagina: antwerpen [Antwerpen]
1678–1681
collatie 2°
3 volumes
1# ã 6 (ã1 + π1) e 6 A 2 B-3K 4 3L 4 (3L3 + χ3L4) 3M-3N 4 (with 41 engraved folios)
1# [26], 452, [18] p.
2# a 6 A-3H 4 3I 6 (with 41 engraved folios and 2 folding plates)
2# [12], 430, [14] p.
3# π 4 A-2V 4 2X 2 (with 50 engraved folios)
3# [8], 333 [= 335], [13] p.
opmerking On the engraved title page (f. π1): Triomph der pavsen van Roomen
Bibliografische referentie: Backer-Sommervogel [S.J.] IV, 192, nr. 66
nummer Vingerafdruk: 1# 167802 - # a1 ã4 es$a : # a2 e4 vel - # b1 A t : # b2 3N3 ten$lof$
Vingerafdruk: 2# 167902 - # a1=a2 a4 ete - # b1 A $ : # b2 3I4 en$v
Vingerafdruk: 3# 168102 - # b1 A t$ : # b2 2X de
Per bibliografisch afhankelijk deel wordt een aparte vingerafdruk opgesteld.
Deze wordt net als de collatie voorafgegaan door een aanduiding van het
deel waarop hij betrekking heeft, onmiddellijk gevolgd door een hekje en
een spatie.
Bij een reeks is het vaak zo dat aparte delen ook als aparte volumes gebonden
zijn. Dat is echter niet altijd het geval: soms worden dunnere onderdelen
samengebonden. Los van de bindwijze krijgt elk bibliografisch afhankelijk
onderdeel (bestaande uit een aparte titelpagina, aparte paginering en aparte
katernsignatuur) een afzonderlijk blok voor collatie en vingerafdruk, ook al
wijst bijvoorbeeld een overkoepelende titelpagina op de samenhang van de
verschillende delen. De bindwijze wordt op exemplaarniveau aangegeven.
22
3 bIblIografIsch semI-onafhankelIjke publIcaTIes (Onderdelen)
In een aantal werken komen onderdelen voor die de volgende vier kenmerken
vertonen:
• ze worden (summier) aangekondigd op de titelpagina of in het voorwerk
• ze beginnen met een aparte titelpagina
• ze zijn apart gesigneerd
• ze zijn apart gepagineerd
Preliminaria | IV Bibliografische eenheden

De aankondiging vooraan in het werk is niet altijd even expliciet, en vaak
worden de onderdelen verkort of met een andere titel aangeduid. Soms is er
een apart voorwerk toegevoegd dat de onderdelen aankondigt, terwijl op de
titelpagina slechts in algemene termen naar de delen wordt verwezen.
Het wegvallen van signering of paginering, of het beginnen van paginering in
een verder ongepagineerd werk, worden ook beschouwd als een nieuwe signering
of paginering. Een nieuwe signering in onderkast wordt eveneens als een
nieuwe signering beschouwd. In sommige gevallen is het omschakelen van de
signering onvoldoende duidelijk (wanneer de vorige reeks eindigt op Z) en
moet gezocht worden naar andere elementen.
Voorbeelden
A-P Aa-Cc: nieuwe reeks in de signering
A-Z a-d: nieuwe reeks in de signering
A-Z A-P: nieuwe reeks in de signering
A-Z AA-CC: onduidelijk geval
A-Z Aa-Pp: onduidelijk geval
Bij twijfel kunnen custoden, gemeenschappelijke registers of privileges, … bijkomende
aanwijzingen geven over het al dan niet samenhoren van de onderdelen.
Wanneer een onderdeel in het laatste katern van het vorige deel begint,
wijst dit eerder op bibliografische afhankelijkheid dan wanneer het begin van
een nieuw onderdeel met een nieuw katern samenhangt.
In de hier beschreven gevallen is er sprake van semi-onafhankelijke onderdelen.
De onderdelen zijn namelijk apart van de pers gekomen (daarop wijzen de
aparte signering en/of paginering en de aparte titelpagina), maar ze horen toch
nauw samen (daarop wijst de aankondiging op de titelpagina of vooraan in
het eerste deel). Deze onderdelen worden daarom apart beschreven, maar ze
worden wel met elkaar in relatie gebracht. Daarbij onderscheiden we twee mogelijkheden:
de constructie ‘incorporates’ en de constructie ‘contains’.
Uitzondering
Soms komt het voor dat twee werken als aparte bibliografische eenheden worden
beschouwd, maar dat ze toch samen van de pers zijn gekomen. Dat gebeurt bijvoor-
beeld wanneer twee werken een duidelijke inhoudelijke samenhang hebben, maar
toch een aparte titelpagina, een nieuwe paginering en een nieuwe reeks in de signatuur,
maar waarbij die signatuur suggereert dat ze op een andere volgt (bijvoorbeeld
een signatuur als AA). In dat geval wordt dit vermeld in een algemene noot.
short title catalogus vlaanderen
23
• Zie voorbeeld 3
(p.24)

Voorbeeld 3 Aparte eenheden zijn samen van de pers gekomen
Titel Titelpagina: Poemata
auteur Titelpagina: carolus malapertius [Malapert, Charles] [Primaire auteur]
Impressum Titelpagina: ex officina plantiniana, apud viduam & filios Io. moreti
[Moretus, Jan i [Weduwe en zonen]]
Titelpagina: antverpiæ [Antwerpen]
1616
collatie 12°
2A-2F 12
135, [4], [5 blank] p.
opmerking Some copies issued together with Bernardus Bavhvsius, Epigrammatvm
selectorvm libri V. Antverpiæ, Ex officina Plantiniana, apud viduam & filios Io.
Moreti, 1616
Bibliografische referentie: BL Low Countries, 1601–1621 M-13
• Zie voorbeeld 4 a – c
3.1 Incorporates / Part of incorporates
Bij deze constructie worden op de titelpagina van een werk, meestal in een kleiner
lettertype, een of meerdere andere werken bij naam aangekondigd. We hebben
dan te maken met een hoofdwerk waaraan een aantal semi-onafhankelijke
onderdelen zijn toegevoegd. Deze andere werken hebben een aparte titelpagina
en zijn apart gesigneerd en/of gepagineerd, maar horen toch bij elkaar. Dat
blijkt in de eerste plaats uit de aankondiging op de titelpagina, maar kan bovendien
ook blijken uit het voorkomen van een gemeenschappelijke inhoudstafel,
register of privilegie of een custode die naar het begin van het geïncorporeerde
deel verwijst.
Voorbeeld 4 a Hoofdwerk met een verwijzing naar de dochterbeschrijving (zie voorbeeld 4 b)
Titel Titelpagina: Een cleyn tractaetken vande liefde Godts
auteur Titelpagina: Ian de sangere [Sangere, de, Jan] [Primaire auteur]
Impressum Titelpagina: hieronymus Verdussen [Verdussen, Hieronymus i]
Titelpagina: antvverpen [Antwerpen]
1616
collatie 12°
A-E12 F6 (F5-6 blank) 2A-G12 128, [4 blank]; 168 p.
opmerking Bibliografische referentie: Bib. catholica Neerlandica impressa 6317
bevat de voncxkens der goddelijcker liefden
nummer Vingerafdruk: 161612 - # 1b1 A2 om : # 1b2 F4 r$u$ - # 2b1 A2 kt$i : # 2b2 G6 neer
24
Preliminaria | IV Bibliografische eenheden

Voorbeeld 4 b De dochterbeschrijving met een verwijzing naar het hoofdwerk (zie voorbeeld 4 a)
Titel Titelpagina: De voncxkens der goddelijcker liefden
auteur Titelpagina: franciscus vanden broecke [Broecke, vanden, Franciscus] [Vertaler]
Impressum Titelpagina: hieronymus Verdussen [Verdussen, Hieronymus i]
Titelpagina: hantvverpen [Antwerpen]
1616
editie Titelpagina: Translated from the French into Dutch
collatie 12°
A-G12 168 p.
opmerking Bibliografische referentie: Bib. catholica Neerlandica impressa 6336
onderdeel van een cleyn tractaetken vande liefde godts
nummer Vingerafdruk: 161612 - # b1 A2 kt$i : # b2 G6 neer
Voorbeeld 4 c Afhankelijk onderdeel in algemene noot (signering loopt door)
Titel Titelpagina: Een cleyn tractaetken van de liefde Godts
auteur Titelpagina:Ian de sangere [Sangere, de, Jan] [Primaire auteur]
Document: sichem, van, christoffel II [Illustrator]
Impressum Titelpagina: franchoys fabri [Fabri, Franciscus]
Titelpagina: loven [Leuven]
1628
collatie 8°
A-2C8 [4], 56, [26], 221 [= 121], [1] f.
opmerking Bibliografische referentie: Bib. catholica Neerlandica impressa 8006
Met: De voncxkens der goddelijcker liefden (f. N6 recto - 2C8 verso)
nummer Vingerafdruk: 162808 - # * b1 A2 $n : # * b2 2C4 en$t
Opmerking
Als blijkt dat een semi-afhankelijk onderdeel ook apart werd verkocht, krijgt
de moederbeschrijving een algemene noot. Dat kan bijvoorbeeld blijken
doordat de signering en/of paginering opnieuw begint. Dit is echter niet
altijd zo. Het komt ook voor dat een gedeelte van een katern plots anders
wordt gesigneerd bij het begin van een inhoudelijk nieuw onderdeel. Voorbeeld:
collatie A-E 12 , maar katern E wordt vanaf f. E9 tot en met f. E12 gesigneerd
als a1-a4, zodat het lijkt te gaan om een aparte katern a 4 .
short title catalogus vlaanderen
25
• Zie voorbeeld 5

Voorbeeld 5 Semi-onafhankelijk onderdeel ook apart verkocht
Titel Titelpagina: Den regel van S. Benedictvs
auteur Extern: Zype, vanden, hendrik [Vertaler]
Impressum Titelpagina: guiliam de neue [Neve, de, Guilliame]
Titelpagina: brvgghe [Brugge]
1625
collatie 8°
π 4 (π1 + (…) 2 ) A-F 8 (lacks F7, F8; blank?), 2 A-V 8 2 (…) 2
[23], [1 blank], 77, [3]; [15], [1 blank], 295, [1 blank], [7], [1 blank], [3], [1 blank] p.
opmerking F5 verso and F6 recto corrected by pasting over
2 8 2 A-V (…) also issued separately as: Hendrik vanden Zype, Tractaet vande
besluytinghe der vrovwen cloosters, 1625
bevat Tractaet vande besluytinghe der vrovwen cloosters
Voorbeeld 6 a Container: moederbeschrijving (zie voorbeeld 6 b)
Titel Titelpagina: Neder-dvytsche gedichten bestaende in eenighe trevrspelen,
en andere
auteur Titelpagina: gvilielmvs Zeebots [Zeebots, Willem] [Primaire auteur]
Impressum Titelpagina: weduwe van bernardyn maes [Masius, Bernardinus ii [Weduwe]]
Titelpagina: loven [Leuven]
1662
editie Titelpagina: Second edition, corrected and enlarged
collatie 8°
π 4 A-P 4 Q 2 , 2 [A] 4 2 B-K 4 , 3 [A] 4 3 B-I 4 3 K 2 , χ 2 4 A-P 4 4 Q 2
[8], 124; [6], 74; [4], 72; [4], 124 p.
opmerking Bibliografische referentie: Goovaerts, L. Ecrivains de l’ordre de Prémontré [O.Praem.]
II, 432-433, nrs. 1-4
omvat de historie vanden suyveren patriarch Ioseph
den blyden kers-nacht ofte de geboorte christi onses salighmakers
het leven ende martyrie vanden h. adrianvs
henrick den viii. koningh van engelant oft de scheuringe van engelant ende
’t afwyken van’t catholiek geloof, onder den selven henrick
• Zie voorbeeld 6 a – b
3.2 Contains / Part of contains
Deze constructie komt niet vaak voor. Ze is te herkennen aan de aanwezigheid
van een beperkte ‘container’ vooraan het werk. In essentie bestaat deze container
uit een titelpagina, eventueel gevolgd door een voorwerk, waaraan dan andere
26
Preliminaria | IV Bibliografische eenheden

publicaties zijn toegevoegd. Die publicaties zijn doorgaans eerder verschenen,
al is dat niet noodzakelijk. Achteraan kunnen bijvoorbeeld een register of een
inhoudstafel volgen die de hele verzameling ontsluit. In tegenstelling tot een
incorporates kan men hier dus niet spreken van één hoofdwerk.
In het algemeen is de samenstelling van een container minder vast dan die
van een incorporates. Bij een incorporates ligt de samenstelling van de semionafhankelijke
onderdelen meer vast doordat ze min of meer op de titelpagina
van het eerste werk zijn aangekondigd. Bij een container draagt de speciaal
vervaardigde titelpagina doorgaans een algemene, vage titel, waardoor de
samenstelling van het geheel tamelijk vrij blijft.
Voorbeeld 6 b Container: dochterbeschrijving (zie voorbeeld 6 a)
Titel Titelpagina: De historie vanden suyveren patriarch Ioseph
auteur Document: Zeebots, Willem [Primaire auteur]
Impressum Titelpagina: weduwe van bernardyn maes [Masius, Bernardinus ii [Weduwe]]
Titelpagina: loven [Leuven]
(1662)
collatie 8°
π4 (- π1) A-P 4 Q2 [6], 124 p.
opmerking Bibliografische referentie: Goovaerts, L. Ecrivains de l’ordre de Prémontré [O.Praem.]
II, 432-433, nr. 1
onderdeel van neder-dvytsche gedichten bestaende in eenighe trevrspelen, en andere
Uitzondering
Bij omvangrijke, kunstmatige verzamelingen zonder vaste inhoud (dus ook zonder
inhoudstafel) worden geen relaties gelegd. In de katernopbouw van de overkoepe-
lende beschrijving wordt wel aangegeven dat er onderdelen zijn.
Voorbeeld
Collatie: § 4 and 24 separately entered tragedies
3.3 Beschrijving van incorporates en container
Bij de beschrijving van een incorporates of een container gaat men steeds uit
van een ‘moederbeschrijving’, waaraan andere werken worden toegevoegd. In
de moederbeschrijving worden elementen van de hele publicatie opgenomen.
In de dochterbeschrijvingen worden alleen de gegevens die eigen zijn aan het
onderdeel genoteerd. Bij een incorporates is de moederbeschrijving het hoofdwerk.
Bij een container is de moederbeschrijving de overkoepelende titel (eventueel
gevolgd door een apart voorwerk), of het eerste werk.
short title catalogus vlaanderen
27

Veld Moederbeschrijving Dochterbeschrijving
Titel Overkoepelende titel, titel van het hoofdwerk
of van het eerste werk
28
4 aparT genoemde delen (Noot van type ‘met’)
Wanneer in een werk twee titelpagina’s voorkomen, of er wordt op de titel pagina
afzonderlijk en expliciet verwezen naar een onderdeel van het werk, maar de
werken zijn doorlopend gesigneerd en/of gepagineerd, of er is een custode die
naar het volgende deel verwijst, dan is er duidelijk sprake van één drukgang
en dus ook van één bibliografische eenheid. De doorlopende signering en/of
paginering maakt het bovendien moeilijk om het werk als een aparte entiteit te
presenteren. We maken dan ook slechts één bibliografische beschrijving. Het
komt ook voor dat een deel van het werk wel apart op de titelpagina vermeld
wordt, maar geen aparte titelpagina heeft. Ook dan nemen we een noot van
type ‘met’ op. Afzonderlijk genoemde appendices, indices of notenapparaten
worden niet opgenomen in een noot van type ‘met’.
In de noot van het type ‘met’ worden, indien aanwezig, volgende elementen
genoteerd:
1. auteur van het onderdeel
2. titel van het onderdeel
3. impressumgegevens
4. plaats in het werk
Titel van het semi-onafhankelijke
onderdeel zoals aangekondigd op de
aparte titelpagina
Auteurs Alle auteurs van alle onderdelen Auteurs van de aparte titelpagina
Impressum Impressum van de overkoepelende titelpagina,
plus eventuele afwijkende impressa van de
dochterbeschrijvingen
Collatie Hele publicatie, per onderdeel gescheiden door
leestekens:
; bij de paginering
, bij de collatieformule
Vingerafdruk Hele publicatie in één veld, met toevoeging van
volgnummers per onderdeel (1b1, 2b1, 3b1, …)
Inhoud &
typografie
Relatie incorp
contains
• Zie voorbeeld 7,
afbeelding 2 a – b
(p.29–31)
Impressum van de aparte titelpagina.
Indien deze afwijkt van moederbeschrijving
wordt dit aangegeven in
een algemene noot.
Enkel van het onderdeel
Enkel van het onderdeel
Alle codes van alle onderdelen Enkel van het onderdeel
partofi
partofc
Preliminaria | IV Bibliografische eenheden

Voorbeeld 7 Noot van het type ‘met’ | Apart genoemde delen, maar typografisch afhankelijk
Titel Titelpagina: Den eenvoudigen catholyck
auteur Titelpagina: adr. van Walenburg [Walenburch, van, Adriaan] [Primaire auteur]
Titelpagina: pieter van Walenburg [Walenburch, van, Petrus] [Primaire auteur]
Impressum Titelpagina: joannes baptista Verdussen [Verdussen, Joannes Baptista i]
[Boekverkoper]
Titelpagina: antwerpen [Antwerpen]
1687
collatie 12°
* 6 (- * 6) A 12 (- A1) B-Y 12 Z 4
[12], 430, [4], [10], 87, [1 blank] p.
opmerking Met: Gesantschap van den koning der Papegajen […] aen Olivier Cromwell
(f. T9 recto - Z4 recto)
short title catalogus vlaanderen
29
Afbeelding 2 a
Het bijwerk wordt reeds
aangekondigd op de titelpagina:
dit resulteert in een
noot van het type ‘met’
UA RG 3002 i 31

Afbeelding 2 b
Einde van het hoofdwerk.
De titelpagina van het bijwerk
wordt reeds aangekondigd
door de bladwachter ‘GE’.
UA RG 3002 i 31

Deze elementen worden overgenomen van het onderdeel, in veel gevallen dus
van de bijkomende titelpagina. Auteur, titel en impressum worden volgens de
geldende regels voor de titelpagina geciteerd en getranscribeerd. Indien de auteur
aan het begin van het onderdeel niet vermeld wordt, maar elders in het werk
voorkomt (eerste titelpagina, privilegie, …) dan wordt de hoofdvorm genoteerd.
De titel en het impressum van de bijkomende titelpagina dienen als uitgangspunt
voor de verwijzing. Ontbreekt de titel daar, dan wordt de verwijzing van
de echte titelpagina geciteerd. In andere gevallen wordt het incipit gebruikt.
Indien de bijkomende titelpagina geen impressum vermeldt, dan blijft informatie
hierover achterwege.
De verwijzing naar de locatie is steeds verplicht, en gebeurt tussen ronde haakjes.
Men vermeldt de eerste en de laatste folio, telkens met aanduiding van de
foliozijde waarop het onderdeel voorkomt.
32
Uitzondering: verzamelwerken en opera omnia
In grote verzamelingen met titels als Opera omnia worden geen noten van het type
‘met’ gebruikt, aangezien de aanwezigheid van elk onderdeel wordt geïmpliceerd
in de omvattende titel van het hoofdwerk. Wanneer het echter gaat om een apart
aangekondigd deel door een andere auteur, bijvoorbeeld een biografie of commen-
taar, wordt deze wel opgenomen in een noot van type ‘met’.
V Brocade
1 InVoer In brocade
De STCV-beschrijvingen worden in de bibliotheekautomatiseringssoftware
Brocade aangemaakt. Brocade is ontwikkeld en wordt onderhouden door Anet.
Deze software voorziet zowel in de invoersjablonen voor oude drukken, thesauri
of authority files als de mogelijkheid om verschillende OPAC’s te creëren.
2 specIale Tekens
De meeste velden in Brocade laten een beperkte invoer in HTML toe. Enkele
veelgebruikte HTML-tags zijn:
• om een regeleinde aan te geven
• en om tekens in superscript te plaatsen
Daarnaast kan men ook gebruik maken van enkele speciale verkorte notaties:
• Tekens tussen accolades { } komen in superscript
• «pi» of «03C0» voor de letter π
• «chi» of «03C7» voor de letter χ
• «aelig» en «AElig» voor æ respectievelijk Æ
• «0152» en «0153» voor œ respectievelijk Œ
Brocade herkent alle tekens van de tekenset iso-latin-1. Voor andere tekens is
een lijst van codes beschikbaar.
Preliminaria | v Brocade

Griekse letters kunnen op verschillende manieren worden ingegeven: tussen
dubbele vishaakjes (zoals «pi»), met de functie ‘Speciale tekens’ in een tekstverwerker,
of door een Griekse indeling voor het toetsenbord te gebruiken. Het systeem
zet de ingevoerde Griekse tekens automatisch om in de juiste cijfercode.
3 auTorITeITsbesTanden
Brocade is opgevat als een geheel van deeldatabanken die met elkaar in relatie
staan (relationele databanken). Verschillende groepen van gelijksoortige informatie
zoals informatie over auteurs, corporatieve auteurs, geografische namen,
drukkers en andere worden in aparte bestanden of files ondergebracht.
Dat heeft het voordeel dat deze informatie in principe slechts één maal moet
worden ingevoerd, en daarna telkens opnieuw kan worden opgeroepen, geconsulteerd
en aangevuld.
Deze bestanden zijn opgevat als autoriteitsbestanden of authority files. Dat wil
zeggen dat men de gegevens in die bestanden slechts kan wijzigen indien men
daartoe gemachtigd is. Dit verhoogt de coherentie van de bestanden. Het consulteren
van deze bestanden daarentegen heeft geen beperkingen. De authority
files vergemakkelijken dus het beheer van weerkerende informatie (zoals auteursgegevens)
enerzijds en het koppelen van die informatie aan de beschrijvingen
anderzijds.
3.1 Het bestand voor personele auteurs
De auteursgegevens die in dit hoofdstuk worden behandeld vinden hun plaats
in het autoriteitsbestand ‘Personen’, de corporatieve auteurs in de file ‘Corporatieve
auteurs’. De hieronder beschreven verwerking ervan is vergelijkbaar met
die van de geografische namen en de drukkers.
Personele auteurs worden systematisch opgeslagen in de ‘ Personenthesaurus’.
Daarbij wordt er zorg voor gedragen dat alle mogelijke variante vormen van
dezelfde persoonsnaam onder dezelfde hoofdvorm worden bijeengebracht.
Hierbij geldt het principe: één persoon krijgt één thesaurus record. De hoofdvorm
is de genormaliseerde, ‘arbitraire’ naam waaronder de auteur het bekendst
is. Voor klassieke en middeleeuwse auteurs gebruiken we de hoofdvorm
zoals deze wordt gegeven door de RAK (Regeln für die alphabetische
Katalogisierung). De naamsvorm in dit veld wordt als volgt genoteerd:
Achternaam, partikels, Voornaam [extensie]
Onder partikels verstaan we alle voorvoegsels die aan een naam zijn toegevoegd
maar hiervan worden gescheiden door een spatie of een apostrof. Enkel de Ierse
en Schotse partikels O’… en Mac…/Mc… blijven bij de naam behouden.
Tussen twee elementen komt een komma gevolgd door een spatie. De extensie
kan in een apart veld worden ingevoerd, en verschijnt in de indexen steeds
tussen vierkante haakjes. Enkele extensies kunnen gecontroleerd worden ingevoerd,
maar vrije invoer is ook mogelijk. De extensie kan bijvoorbeeld aanduidingen
bevatten als ‘jr.’ of ‘sr.’, of klassieke aanduidingen ter onderscheiding
short title catalogus vlaanderen
33

van homoniemen (‘rhetor’, ‘philosophus’). Een Romeins cijfer dat een generatie
in een dynastie of familie aanduidt, komt echter niet in de extensie, maar wel
in de hoofdvorm, na de voornaam. Het partikel ‘s.’ voor een heilige komt nooit
voor in het hoofdwoord, maar komt in een apart trefwoord met daarin de blote
naam (enkel de voornaam) van de auteur.
34
Voorbeeld: Hoofdvorm van een auteur
Brande, vanden, Stijn [jr.]
Hollander, d’, Joost
Voorbeeld: Hoofdvorm van een drukker
Bellerus, Petrus I [Weduwe en erfgenamen]
In deze records komen vervolgens alle relevante verwijzingen terecht waaronder
de auteur bekend is, of die in de geraadpleegde werken en literatuur
voor komen. Zowel de hoofdvormen als de verwijzingen worden geïndexeerd,
zodat de gebruiker zonder moeite bij de juiste record terecht komt.
Iemand die op het trefwoord ‘Suivius’ zoekt, wordt dus naar de hoofdvorm
van ‘ Hazart, Cornelius’ doorverwezen. Na het doorklikken op de hoofdvorm,
komt men bij de authority record zelf terecht, waar alle trefwoorden
worden gepresenteerd.
Relaties
Bij elke personele auteur worden minstens twee en meestal drie soorten relaties
gelegd van het type BT (broader term):
• de periode waarin de persoon geleefd heeft: een auteur die in de zeventiende
eeuw leefde en werkte krijgt de aanduiding ‘92.17’
• de geografische regio(’s) waar de persoon actief was
• meestal wordt er ook een verdere aanduiding van het beroep of de hoedanigheid
waarvoor de persoon bekend was toegevoegd, bijvoorbeeld
‘juristen,’ ‘Italiaanse letterkunde’ of ‘Christendom: personen’
Scope notes
Bij personele auteurs wordt steeds een scope note van het type ‘bio’ aangemaakt.
In deze noot geeft men minimaal het geboortejaar (begindatum), het jaar van
overlijden (einddatum), de geboorteplaats (beginplaats) en de plaats van overlijden
(eindplaats). Wanneer men geen exact jaar kent, noteert men als volgt:
c. 1608
Jaren voor onze tijdrekening worden aangeduid met ‘ante Chr.’
Aanduidingen als termini post of ante quem of eeuwen worden omgezet naar
een circa-vermelding.
De plaatsnamen worden steeds in het Nederlands vermeld, zonder toevoegingen.
Eventueel kunnen verdere verduidelijkingen in de biografische scope
note worden opgenomen.
Preliminaria | v Brocade

Het vrije veld in de biografische scope note kan men benutten zoals men wil.
De invulling ervan is verplicht voor religieuze auteurs: bij deze auteurs vermeldt
men steeds de orde waartoe ze behoorden. De orde-aanduiding wordt
afgekort volgens de lijst van Herwig Ooms, Repertorium universale siglorum
ordinum et institutum religiosorum in ecclesia catholica, Brussel 1959. Bij heiligen
wordt steeds de feestdag vermeld.
De biografische scope notes zijn steeds intern: ze kunnen door de eindgebruiker
niet geraadpleegd worden.
In het veld ‘Bron’ wordt de bibliografische referentie opgenomen die gebruikt
is om de gegevens uit de biografische scope note te vinden. Bij voorkeur wordt
gebruik gemaakt van de bekende standaardwerken en van de werken die in
de STCV-referentielijst voorkomen. Indien de gegevens afkomstig zijn uit een
externe online databank die in de lijst van referenties voorkomt, kan in de plaats
van het bronveld de link naar de externe databank worden toegevoegd.
Referenties
Het is mogelijk om bij auteurs een hyperlink te leggen naar een externe
databank. Belangrijke databanken zijn de RKD 1 (voor grafische kunstenaars),
Agrippa (voor Vlaamse auteurs), en BBKL 2 (voor religieuze auteurs).
3.2 Corporatieve auteurs
De invoer van corporatieve auteurs komt grotendeels overeen met die van
persoonlijke auteurs. Religieuze instellingen krijgen een gestructureerd
hoofdwoord bestaande uit de afkorting van de orde, gevolgd door de locatie,
met daarna eventueel een verdere verwijzing. We volgen daarbij de regels
voor transcriptie en hoofdlettergebruik zoals vermeld in het hoofdstuk over
auteurs.
Voorbeelden
S.J., Brugge
S.J., Antwerpen, college
Raad van Brabant
Staten van Brabant
3.3 Uitgevers oude drukken
De hoofd- en trefwoorden van uitgevers, drukkers en boekverkopers volgen
grotendeels dezelfde regels als die voor de auteurs. Hier worden echter geen
relaties toegevoegd. In de authority record van de drukker worden verder een
aantal extra scope notes opgenomen die kunnen helpen bij de identificatie:
1. biografie
2. adres
3. uithangbord
4. beroep
short title catalogus vlaanderen
35
1 rkd: Rijksbureau voor
Kunsthistorische Documentatie
(www.rkd.nl)
2 bbkl: Biographisch-
Bibliographisches
Kirchenlexicon
(www.bautz.de/bbkl)

De velden moeten in de hierboven opgesomde volgorde worden toegevoegd. In
de velden adres, uithangbord en beroep worden de gegevens als volgt genoteerd.
Eerst geeft men het eerste gegeven, in genormaliseerde vorm, gevolgd door de
jaartallen waarvoor dit geldig is. Daarna geeft men eventueel een tweede gegeven
op dezelfde manier. Tenslotte somt men, per hoofdvorm, de niet-genormaliseerde
varianten op die in de beschreven edities werden aangetroffen. Om
te voorkomen dat lege velden door het systeem verwijderd worden, wordt hier
een liggend streepje toegevoegd.
36
Voorbeeld
Mommaert, Jan i
Adres Brussel 1603, 1606, 1608, 1610-1613, 1615, 1617, 1620, 1626–1631
achter het Stadhuis, tegenover Onze-Lieve-Vrouwefontein 1617, 1620
achter het Stadhuis 1608, 1615, 1626, 1628-1629
achter het Stadhuis, in de Stoofstraat 1603, 1611
achter Stadthuys, teghen ouer onse L. Vrouwe Fonteyne
woonende achter t’Stadt-huys
achter Stadt-huys
achter Stadt-huys, inde stoof-strate
Uithangbord in de Drukkerij 1603, 1608, 1611, 1628, 1631
in de Druck erije [!]
inde Druckerye
De l’Imprimerie
sub signo Prœli Typographici
Beroep Gezworden boekdrukker 1606, 1610, 1612, 1630
gezworen boekdrukker der prinselijke stad Brussel 1626–1627
Drukker van de stad 1631
typ. jur.
imprimeur iure
imprimeur juré
ghesworen boeckdrucker der Princelijcker Stadt Brussele
Imprimeur jurè de la Ville de Bruxelles
Civitatis Typ.
Preliminaria | v Brocade

Inhoud Code
Biografie: oudheid 92.001
Biografie: 1–499 92.001.9
Biografie: 1600–1699 92.17
Christendom: personen 27.92
België: personen 949.3.92
Frankrijk: personen 944.92
Italië: personen 946.1.92
Nederland: personen 949.2.92
Spanje: personen 946.0.92
Latijnse letterkunde: auteurs 971.92
Middeleeuwse Latijnse letterkunde: auteurs 871.3.92
Neolatijnse letterkunde: auteurs 871.6.92
Nederlandse letterkunde: auteurs 839.3.92
Franse letterkunde: auteurs 840.92
Spaanse letterkunde: auteurs 860.92
Filosofen 10.92
Kerkvaders 23.012.92
Historici 93.92
Juristen 34.92
Medici 61.92
Grafici 76.92
Wiskundigen. Statistici. Logici 51.92
Uitgevers. Drukkers. Boekverzorgers. Bibliofielen 09.92
Bibliografen. Bibliothecarissen 02.92
short title catalogus vlaanderen
37
Vaak gebruikte relaties

De bibliografische beschrijving

i Talen
1 defInITIes
Binnen de STCV worden drie types talen onderscheiden: doeltalen, mediërende
talen en brontalen.
Onder de doeltaal verstaat men de taal waarin het werk verschijnt. Indien talen
in het werk een substantiële plaats innemen, dan worden die vermeld.
De mediërende taal is de taal waarlangs een werk vertaald is. Zo zijn vele werken
slechts onrechtstreeks uit het Latijn via het Frans in het Nederlands vertaald.
Soms komen ook meerdere talen als mediërende taal in aanmerking.
De brontaal is de taal waarin een werk oorspronkelijk verschenen is.
2 gebruIk
De bibliografische beschrijving
Bij werken die niet vertaald zijn, en bijvoorbeeld enkel in het Nederlands verschenen
zijn, geeft men geen brontaal, noch een mediërende taal aan.
In vele gevallen wordt de brontaal van een werk op de titelpagina, in de approbatie
of het privilegie vermeld. Soms wordt ook de mediërende taal vermeld.
Deze informatie, die niet noodzakelijk met de realiteit overeenstemt, wordt in
de editievermelding opgenomen. In de velden van de doeltaal, mediërende taal
en de brontaal wordt alleen de reële situatie weergegeven. Ook wanneer de
brontaal en de mediërende taal van een vertaling nergens in het werk worden
vermeld, tracht de bibliograaf ze te achterhalen.
Het onderscheid en de opname van deze drie types talen kunnen de gebruikers
tot voordeel strekken, bijvoorbeeld bij vertaalonderzoek.
3 InVoer In brocade
De invoer van de talen gebeurt in twee stappen: men selecteert het type taal
(brontaal, mediërende taal, doeltaal), en vervolgens voert men de taalcode in.
De taalcodes kunnen met behulp van de zoekknop naast het veld van de talen
worden opgeroepen, of via de Catalografie-beheersfuncties (Beheer taalcodes)
worden geconsulteerd.
short title catalogus vlaanderen
41

Veel gebruikte taalcodes
en hun Nederlandse
verwoording
Voor invoer van meer dan één taal van hetzelfde type (bv. 2 doeltalen), moeten
beide talen in hetzelfde veld worden ingevuld. Dit kan door de beide talen
achtereenvolgens te selecteren, ofwel door beide codes na elkaar in het veld
in te tikken. Tussen twee codes moet telkens een puntkomma en een spatie
worden ingetikt.
dut Nederlands
fre Frans
eng Engels
ger Duits
spa Spaans
ita Italiaans
lat Latijn
grc Oud-Grieks
II Titel
1 Types Van TITelpagIna’s
Algemene kenmerken van een titelpagina
Niet elke pagina die aan het begin van een werk staat is een titelpagina. Verschillende
elementen dragen ertoe bij om een titelpagina als zodanig te beschouwen.
Niet alle elementen moeten op elke titelpagina aanwezig zijn, maar
de titelpagina moet minimaal een titel bevatten. In een aantal gevallen kan een
titel erg vaag zijn. De andere elementen kunnen afwezig blijven. In de meeste
gevallen onderscheidt een titelpagina zich ook door de opmaak van de rest van
het boek.
De titelpagina kan de volgende onderdelen bevatten:
1. Titel van het werk
2. Auteur(s) van het werk
3. Editievermelding
4. Impressum
5. Drukkersmerk
6. Ornamenten en afbeeldingen
Deze onderdelen worden verderop uitvoerig behandeld.
42 De bibliografische beschrijving | II Titel

Pagina’s met titels
In de publicaties komen vaak verschillende pagina’s voor waarop een titel of
een stuk van de titel is vermeld. De volgende gevallen komen voor:
Franse titel, Schmutztitel of voortitel (French title)
Vaak de eerste titelpagina, waarop een sterk verkorte titel staat. In de handleiding
wordt steeds ‘voortitel’ gebruikt. In de databank gebruiken we de Engelse
term ‘French title’. De Duitse term ‘Schmutztitel’ verwijst naar de functie van
deze titelpagina: omdat de boeken in de boekhandel gewoonlijk nog niet waren
ingebonden, en de katernen op stapels lagen, diende de bovenaan liggende
Schmutztitel als bescherming tegen stof en vuil. De boekhandelaar zag meteen
in welke stapel het gevraagde boek lag. Bij het binden werd deze pagina soms
verwijderd. Een voortitel wordt nooit als een titelpagina beschouwd.
Frontispice
Een frontispice is een voor het gehele werk typerende illustratie in het voorwerk
waarop ten hoogste een titel of titelelementen voorkomen. Zodra een
dergelijke illustratie ook een auteur of gegevens uit het impressum bevat, is
er sprake van een gegraveerde titelpagina. Een frontispice wordt nooit als een
titelpagina beschouwd.
Een frontispice is per definitie een illustratie, een Schmutztitel daarentegen is
nooit verlucht.
Overkoepelende titelpagina
Deze bevat een overkoepelende titel of verzameltitel. Dit soort titel komt vaak
voor bij een meerdelig werk, of een werk dat bijvoorbeeld wegens de omvang
in meerdere delen is uitgegeven. Elk deel heeft gewoonlijk een eigen titelpagina,
maar vooraan bij het eerste deel is soms achteraf een overkoepelende
titelpagina bijgebonden. Soms doet de titelpagina van het eerste deel dienst als
overkoepelende titelpagina. In dat geval is deze titelpagina soms fraaier vormgegeven
dan de titelpagina’s van de volgende delen. We beschouwen deze titelpagina
dan als de overkoepelende titelpagina.
Typografische titelpagina
Op de typografische titelpagina zijn één of meer elementen in typografie aangebracht.
Dat neemt niet weg dat er ook een gravure (een afbeelding en/of gegraveerde
tekst), een blokdruk of een ornament op kan staan. Zodra op een titelpagina
typografie is gebruikt, wordt ze als een typografische titelpagina beschouwd.
Gegraveerde titelpagina
Een titelpagina die volledig gegraveerd is, zowel de tekst als de mogelijke afbeeldingen.
Niet elke gegraveerde titelpagina bevat een figuur of een afbeelding.
Soms is de gegraveerde titelpagina uit het exemplaar weggesneden. Omdat de
gegraveerde titelpagina’s vaak apart zijn gedrukt, en daardoor vaak aan de katernen
zijn toegevoegd, is het niet altijd duidelijk of er een gegraveerde titelpagina
is geweest of niet.
short title catalogus vlaanderen
43
• Zie afbeelding 3 a
(p.44)
• Zie afbeelding 3 c
(p.46)
• Zie afbeelding 3 b
(p.45)

Afbeelding 3 a
Franse titelpagina
ua Mag-P 15.47:1 – 2de ex.
44

45
Afbeelding 3 b
Gegraveerde titelpagina, die
bovendien dienst doet als
overkoepelende titelpagina
ua Mag-P 15.47:1 – 2de ex.

2 Types Van TITels
Verschillende types van titel
We onderscheiden, al naargelang van de functie, verschillende types van titels.
Per beschrijving kunnen meerdere types, en soms ook meerdere instanties van
hetzelfde type voorkomen.
1. Hoofdtitel. De hoofdtitel is de titel waaronder het werk bekend is gemaakt.
De hoofdtitel staat doorgaans op de titelpagina.
2. Oorspronkelijke titel. Bij vertalingen is dit de titel van de brontekst. Bij een
tweede of latere editie is dit de titel van de eerste of de vroegst bekende
editie. Deze titel komt overeen met de sorteertitel in de STCN.
3. Uniforme titel. Bij uitgaven van bijbels en bijbelboeken, en bij de uitgaven
van populaire anoniemen wordt een uniforme titel opgenomen.
Deze titels liggen qua vorm en inhoud vast. Ze zijn opzoekbaar in het
authoriteitsbestand (zoeksleutel: titels).
4. Sorteertitel. Bij welbepaalde categorieën van publicaties zoals overheidspublicaties
en thesissen wordt een sorteertitel aangemaakt. De categorie
wordt met een taalonafhankelijke code aangeduid. In het extensieveld
wordt de datum genoteerd waarop de publicatie van kracht werd (bij
overheidspublicaties) of waarop de thesis werd verdedigd. De sorteertitel
zoals die hier wordt gebruikt, komt niet voor bij de STCN.
5. Paralleltitel. Enkel in het zeldzame geval dat een titel op de titelpagina in
een andere taal of talen wordt herhaald (afzonderlijk gepresenteerd, zonder
inleidende formuleringen als ‘ofte’, ‘dat is’, ‘sive’, …), is er sprake van
een paralleltitel.
short title catalogus vlaanderen
47
◀
Afbeelding 3 c
Typografische titelpagina
UA Mag-P 15.47:2 – 2de ex.
• Zie afbeelding 4 a – 4 b
Afbeelding 4 a en 4 b
De typografische titelpagina
van dit werk vermeldt een
paralleltitel, de gegraveerde
echter niet
UA Mag-P 11.370

• Zie 2 (p.47)
Aantal titels in een beschrijving
Elke beschrijving bevat minstens één titel, met name van het type hoofdtitel.
Geen enkele beschrijving kan twee hoofdtitels bevatten.
In ongeveer de helft van de beschrijvingen is ook een oorspronkelijke titel opgenomen.
De oorspronkelijke titel laat toe om verschillende vertalingen van
een werk samen te brengen (bijvoorbeeld volgens doeltaal, chronologisch geordend),
of om verschillende edities van een werk met afwijkende spelling in
de hoofdtitel te verzamelen en chronologisch te ordenen. Een beschrijving kan
uitzonderlijk meer dan één oorspronkelijke titel bevatten.
De uniforme titel is verplicht voor bijbels, bijbelboeken en populaire anoniemen.
In de meeste gevallen volstaat één uniforme titel. Wanneer er meerdere
bijbelboeken vernoemd moeten worden, neemt men de overkoepelende aanduiding
van het hogere niveau, ongeacht of alle boeken die hiertoe behoren
aanwezig zijn.
De sorteertitel is verplicht voor overheidspublicaties en thesissen. In principe
bevat een beschrijving slechts één sorteertitel.
De paralleltitel komt enkel in het hierboven beschreven geval voor. De eerste of
belangrijkste titel wordt als hoofdtitel opgenomen, de volgende titels worden
als paralleltitels genoteerd. Een beschrijving kan zoveel paralleltitels bevatten
als er op de titelpagina van het werk voorkomen.
In de praktijk bevat een beschrijving doorgaans twee titels: een hoofdtitel en
een oorspronkelijke titel. In een aantal gevallen kan daar een derde titel bijkomen,
met name bij bijbels en populaire anoniemen; zelden moeten paralleltitels
worden opgenomen. Beschrijvingen van overheidspublicaties bevatten telkens
twee titels: een hoofdtitel en een sorteertitel. Heruitgaven van overheidspublicaties
kunnen bovendien ook nog een oorspronkelijke titel krijgen. Bij deze
publicaties komen uniforme titels nooit, en paralleltitels vrijwel niet voor.
Hoofdwoord
Het hoofdwoord, dat in de STCN in hoofdzaak wordt toegekend aan anonieme
werken om ze bij een papieren uitvoer te kunnen sorteren tussen de werken
met auteurs, wordt in de STCV niet gebruikt.
3 keuZe Van de TITels
3.1 Keuze van de hoofdtitel
Hiërarchie
In de werken komen vaak verschillende titelpagina’s voor, met daarop verschillende
schrijfwijzen of formuleringen van de titel. Met het oog op de uniformiteit
van de beschrijving is er een strikte hiërarchie opgesteld om de hoofdtitel
van het werk aan te duiden. Zowel voor de beschrijver als voor de gebruiker
heeft dit het voordeel dat er geen twijfel bestaat over de keuze van de hoofdtitel
indien er bijvoorbeeld meerdere titelpagina’s in een werk aanwezig zijn.
48 De bibliografische beschrijving | II Titel

De hiërarchie is als volgt:
1. Verzameltitel of overkoepelende titel op een aparte, zogenaamde overkoepelende
typografische titelpagina bij meerdelige werken. Indien er enkel
een gegraveerde verzameltitelpagina aanwezig is, gaat de typografische
titelpagina van het eerste deel voor.
2. Titel op de typografische titelpagina
3. Titel op de gegraveerde titelpagina
4. Titel op de bedrukte omslag (zelden voor zeventiende-eeuwse Vlaamse
drukken)
5. Bovenschrift van de tekst (geen titelpagina in de strikte zin van het woord,
de tekst begint meteen na de titel op dezelfde pagina)
6. ‘Running title’ (titel die doorheen het gehele werk bovenaan de pagina
wordt herhaald)
7. Zelfgemaakte titel op basis van een eerdere editie van hetzelfde werk
8. Zelfgemaakte titel op basis van de voortitel, een vermelding in het voorwerk,
in het privilegie, in de approbatie, of elders in het werk
9. Zelfgemaakte titel op basis van de algemene inhoud van het werk
Sterk afwijkende titels
Indien er meerdere titelpagina’s (overkoepelende en/of typografische en/of
gegraveerde) aanwezig zijn, en de titels wijken sterk van elkaar af, dan is het
meestal aangewezen om in een aparte algemene noot deze afwijkende titels te
vermelden. De voortitel wordt in elk geval verwaarloosd. Indien deze titel echter
relatief bekend is, en sterk van de hoofdtitel afwijkt, kan hij in een algemene
noot worden vermeld.
Schema voor de bronaanduiding
Afhankelijk van de titel waarvoor men kiest, verschilt de bronaanduiding van
de titelgegevens. In het schema hieronder worden alle mogelijke bronaanduidingen
systematisch weergegeven.
Herkomst van de titel Bron Opmerkingen
Overkoepelende titelpagina tp. Afwijkende titelgegevens in noot
Bijkomende gegevens van gegraveerde titelpagina: doc.
Typografische titelpagina tp. Afwijkende titelgegevens in noot
Bijkomende gegevens van gegraveerde titelpagina: doc.
Gegraveerde titelpagina tp. Als er geen overkoepelende of typografische titelpagina is
short title catalogus vlaanderen
doc. Als er wel een overkoepelende of typografische titelpagina is
Bovenschrift doc. Algemene noot: ‘No title page; title from f. […]’
‘Running title’ doc. Algemene noot: ‘No title page; title from running title’
Zelfgemaakte titel ext. Algemene noot: ‘No title page; […]’
49

Afbeelding 5 a en 5 b
Keuze van de titelpagina.
In dit geval bevat de
gegraveerde titelpagina
meer informatie dan
de typografische, maar
wordt de hoofdtitel toch
overgenomen van de
typografische titelpagina.
Informatie uit de
gegraveerde titelpagina,
zoals de auteur en
het impressum, krijgt
als bronaanduiding
‘document’.
UA Mag-P 11.920
De bronaanduiding van gegevens onttrokken aan een gegraveerde titelpagina
varieert: indien er geen typografische titelpagina aanwezig is, wordt de bronaanduiding
‘titelpagina’; indien er wel een typografische titelpagina aanwezig is,
wordt de bronaanduiding ‘document’. Dit geldt ook voor de bedrukte omslag.
De voorbeelden in de opmerkingen zijn slechts indicatief.
Geen titelpagina
Indien elke titelpagina ontbreekt (in de hiërarchie beschreven onder gevallen
5 tot en met 9), dan wordt een titel gekozen op basis van een vorige editie
(bron: ‘extern’) of op basis van een ander element uit het document (bron:
‘document’).
Indien geen vorige edities bekend zijn, of indien het opportuun is om een titel
te kiezen op basis van een bovenschrift, de ‘running title’, een titelvermelding
in het voorwoord, het privilegie, de approbatie of een andere aanduiding in
het werk (bron: ‘document’), dan verantwoordt men de vindplaats van deze
‘titel’ in een algemene noot.
50 De bibliografische beschrijving | II Titel

Zo’n algemene noot heeft de volgende structuur:
No title page; title from f. A1 recto (= incipit)
No title page; title from running title; incipit: ‘[…]’
No title page; title from approbation (f. L6 verso); incipit: ‘[…]’
Lacks title page; title from f. A1 recto (= incipit)
Lacks title page; title from running title; incipit: ‘[…]’
Lacks title page; title from approbation (f. L6 verso); incipit: ‘[…]’
Lacks title page; title from the ‘[…]’ edition
Indien de ideal copy geen titelpagina bevat, wordt de noot ingeleid met ‘No
title page’; indien de ideal copy vermoedelijk wel een titelpagina bevat, maar
die ontbreekt in de geconsulteerde exemplaren, dan begint de noot met ‘Lacks
title page’. Daarna volgt de verantwoording van de (voorlopige) titel. Indien
die overeenstemt met het incipit, dan volstaat de vermelding van de plaats
(f. […] recto/verso), gevolgd door ‘(= incipit)’. Indien de titel aan de running
title is ontleend, dan wordt het incipit ook apart genoemd. Indien de titel aan
de approbatie, het privilegie enz. is ontleend, dan volgt een aanduiding van de
plaats in het werk en wordt het incipit ook apart genoemd.
Onduidelijke en nietszeggende titels
Indien de hoofdtitel geen juiste weergave van de inhoud van het werk geeft,
dan moet de inhoud van het werk in een algemene noot worden toegelicht. De
titel kan bijvoorbeeld te algemeen gesteld zijn, of zelfs een andere inhoud suggereren
dan het werk bevat. Ook zeer korte titels en opschriften die niet genoeg
informatie over de publicatie verschaffen, kunnen in een annotatie worden toegelicht.
Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn bij overheidspublicaties.
Verschillende titels ongelijkwaardig op de titelpagina gepresenteerd
Het komt voor dat een werk verschillende teksten bevat naast het werk dat
als belangrijkste op de titelpagina is aangekondigd. Indien deze bijkomende
teksten omvangrijk zijn, en bijvoorbeeld elk afzonderlijk door een titelpagina
worden voorafgegaan, dan kunnen ze in een noot van type ‘met’ worden vermeld.
De verschillende auteurs die op de titelpagina worden genoemd worden
in elk geval in de beschrijving opgenomen.
In andere gevallen vat de titel een aantal teksten, al dan niet van verschillende
auteurs, onder een algemene noemer samen. Dan kunnen de verschillende teksten
van de verschillende auteurs in noten van het type ‘met’ worden opgesomd,
samen met de aanduiding van de vindplaats in het werk.
Verschillende titels gelijkwaardig op de titelpagina gepresenteerd
Zoals uit de tekst hierboven reeds blijkt, gebeurt het vaker dat verschillende
werken –al dan niet van verschillende auteurs– op de titelpagina worden gepresenteerd.
Meestal is één van die werken belangrijker dan de andere, en moeten
de andere teksten als secundair worden beschouwd. Ook de omvang van de
verschillende onderdelen in de publicatie geeft daar meestal een aanwijzing
over. Naargelang het geval worden de als secundair beschouwde teksten in een
noot van het type ‘met’ genoemd.
short title catalogus vlaanderen
51
• Zie deel 1
hoofdstuk iv, 4
Apart genoemde delen
(p.28)

Af en toe gebeurt het echter dat twee of meer werken –al dan niet van verschillende
auteurs– toch op een gelijkwaardige manier op de titelpagina zijn gepresenteerd,
zonder dat één van de teksten als secundair kan worden beschouwd.
In die gevallen nemen de teksten in de publicatie ook een gelijkwaardige plaats
in. In dit bijzondere geval neemt men de eerste titel als hoofdtitel op in de beschrijving.
De andere titels worden met hun respectievelijke auteurs elk in een
aparte beschrijving opgenomen die voor het overige leeg blijft. Aan de eerste,
volledige beschrijving wordt voor elke titel een relatie toegekend van het type
‘Includes’ (code: ‘incl’). Vanuit de bijhorende beschrijvingen wordt telkens een
relatie naar de beschrijving met de eerste titel gelegd van het type ‘Included in’
(code: ‘inclin’).
Liederen op vliegende bladen
Bij liederen op vliegende bladen met weinig- of nietszeggende titels wordt het
incipit in de annotatie gegeven. Ook de beginregel wordt in een annotatie opgenomen.
Voorbeelden van noten in verband met titels
Title on the engraved titel page: […] (indien de gegraveerde titelpagina een sterk afwij-
kende titel vermeldt, of een titel waaronder het werk algemene bekendheid geniet)
Some copies have […] in the title (indien de titelpagina staatverschillen vertoont)
Some copies have the engraved title page of the […] edition
On […] (toelichting over de inhoud van het werk)
Text in Dutch and French (indien de taal van de titel iets anders zou suggereren)
Brvgge on the title page pencorrected from Brvgce
3.2 Keuze van de oorspronkelijke titel
Indien van een werk meer dan één editie bestaat, of wanneer een werk uit een
andere taal is vertaald, dan is het aanbevolen om een oorspronkelijke titel te
bepalen. De oorspronkelijke titel laat toe om bij het zoeken van een bepaald
werk alle edities chronologisch te sorteren, of bij vertalingen alle verschillende
vertalingen per taal en chronologisch te sorteren.
Bij vertalingen wordt de oorspronkelijke titel van de brontekst gegeven. Bij
een tweede of latere editie wordt de titel van de eerste of vroegst bekende
editie vermeld.
Bijbels krijgen een uniforme titel en geen oorspronkelijke titel. Ze worden, voor
wat dit aspect van de beschrijving betreft, niet als vertalingen beschouwd.
Omdat de oorspronkelijke titel in feite slechts een bijkomend element bevat,
moet niet met dezelfde strengheid worden gehandeld als bij de hoofdtitel. Indien
de titel in de brontaal moeilijk te achterhalen is, of als informatie over
vroegere edities ontbreekt, dan kan men genoegen nemen met een voorlopige,
hypothetische titel, of zich op een andere titel baseren.
52 De bibliografische beschrijving | II Titel

3.3 Keuze van de uniforme titel
Bij de beschrijving van bijbels en onderdelen ervan (afzonderlijk uitgegeven
bijbelboeken) en bij de beschrijving van populaire anonieme werken wordt
er systematisch een uniforme titel toegevoegd aan de beschrijving. Deze titels
zijn reeds in Brocade opgenomen in de thesaurus van (uniforme) titels. Bij de
beschrijving wordt steeds de hoofdvorm geselecteerd. De lijst van uniforme
titels van bijbelboeken is te vinden in bijlage i. Deze lijst is hiërarchisch opgebouwd,
zodat groepen van boeken die samen zijn uitgegeven onder één gemeenschappelijke
noemer kunnen worden samengebracht. Als er meer dan
één bijbelboek in een publicatie voorkomt, wordt het niveau gekozen dat alle
aanwezige boeken overspant, zelfs indien niet alle boeken die hieronder vallen
in het werk zijn opgenomen.
De lijst van uniforme titels van populaire nederlandstalige anonieme werken is
te vinden in bijlage ii.
3.4 Keuze van de sorteertitel
Het eigenlijke titelveld van de sorteertitel (bij overheidspublicaties en thesissen)
levert geen problemen op: in het titelveld voert men de code voor het type publicatie
in (respectievelijk ‘’ en ‘’).
De keuze van de datum die in het extentieveld moet worden ingevoerd, is in
een aantal gevallen wat moeilijker. Het komt namelijk regelmatig voor dat
de publicatie meerdere data vermeldt: de datum waarop het plakkaat of de
ordonnantie door bijvoorbeeld de koning werd uitgevaardigd; daarnaast de
datum waarop het document door de plaatselijke overheid (bijvoorbeeld de
magistraat van een stad) werd behandeld en goedgekeurd; de datum waarop
het door de secretaris van een vergadering werd opgemaakt en/of ondertekend;
de datum waarop het plakkaat of de ordonnantie voor een bepaalde
plaats daadwerkelijk van kracht werd. Varianten en combinaties van deze
data duiken in de werken op.
Als regel geldt dat de datum waarop het document daadwerkelijk voor een bepaalde
plaats van kracht werd, in het extensieveld wordt opgenomen. De andere
data worden, voor zover ze al niet uitdrukkelijk in het titelveld zijn vermeld,
in een algemene noot opgenomen. Ook onduidelijke situaties, waarbij de ene
van de andere datum moeilijk kan worden onderscheiden, worden in algemene
noten toegelicht.
3.5 Keuze van de paralleltitel
Paralleltitels worden alleen opgenomen indien een werk op de titelpagina achtereenvolgens
in verschillende talen wordt aangekondigd, bijvoorbeeld eerst in
het Latijn en vervolgens in het Nederlands. Beide titels verschillen alleen qua
taal, niet of nauwelijks qua inhoud. De titels worden duidelijk afzonderlijk gepresenteerd,
dus zonder inleidende formules als ‘ofte’, ‘dat is’, ‘sive’, … De eerste
titel wordt als hoofdtitel opgenomen. De volgende titels worden elk apart als
paralleltitel opgenomen, om hoeveel parallelle titels het ook moge gaan. De
volgorde van de titelpagina wordt daarbij in acht genomen.
short title catalogus vlaanderen
53
• Zie bijlage i
(p. 153)
• Zie bijlage ii
(p. 155)
• Zie afbeelding 4 a
(p. 47)

4 WeergaVe
4.1 Weergave van de hoofdtitel
De titel is een cruciaal element van de beschrijving. Elke beschrijving bevat
namelijk minstens een hoofdtitel, terwijl niet elke beschrijving een auteur, een
drukker of een exacte datering bevat. Voor de zeldzame paralleltitel worden
dezelfde regels als voor de hoofdtitel gehanteerd, maar de paralleltitel wordt in
het algemeen veel sterker afgekort dan de hoofdtitel.
Normale gevallen
a Algemene regels
1. De titel wordt geciteerd.
2. De syntactische structuur van de titel moet kloppen.
3. Nodeloos lange titels worden (overeenkomstig de naam van het project
en de traditie van Short Title Catalogues) ingekort. Een niet relevante aanhef
aan het begin van een titel als ‘Ad maiorem Dei gloriam’ of ‘Soli Deo
gloria’ wordt zonder verantwoording weggelaten.
4. De Latijnse genitiefaanduiding van een auteur wordt niet opgenomen in
de titel, tenzij de weglating problematische gevolgen heeft. Ook wanneer
twee werken van twee verschillende auteurs op de titelpagina voorkomen,
worden de namen voor de duidelijkheid overgenomen.
Voorbeeld
Theognidis Sententiæ elegiacæ selectæ et Pythagoræ Avrea carmina
5. Bij het inkorten mogen woorden als ‘vande’ gesplitst worden in ‘van’ en
‘de’ om een eleganter resultaat te verkrijgen. In normale omstandigheden
(waarbij er niet wordt ingekort) wordt ‘vande’ of ‘van de’ letterlijk geciteerd
zoals het op de titelpagina voorkomt.
Voorbeeld
Ter gelegentheyt van het huwelyck vande zeergeleerde, voortreffelycke, edelachtbare
en edelmoedige heer, de heer Christoffel van Schellingen… wordt:
Ter gelegentheyt van het huwelyck van […] de heer Christoffel van Schellingen
6. Bij het inkorten moet men ervoor waken dat de titel voldoende verschilt
van andere, gelijkluidende titels. Dit geldt in het bijzonder voor plakkaten
en ordonnanties.
7. Bij het inkorten moet men ervoor waken dat de titel de noodzakelijke
informatie over het werk behoudt. Bij reisverhalen moet de naam van
de reiziger en het reisdoel behouden blijven, bij gelegenheidsdrukken de
aard van de gelegenheid en namen; bij academische redes de naam van de
redenaar en zijn promotor, de plaats en de datum; bij overheidspublicaties
het bestuurslichaam, de datum van uitvaardiging en het onderwerp;
bij veilingcatalogi de naam van de verzamelaar en de verkoper.
54 De bibliografische beschrijving | II Titel

8. De alternatieve titel (soms ook ondertitel genoemd) wordt steeds geciteerd.
De alternatieve titel wordt doorgaans ingeleid met formules als ‘dat
is’, ‘ofte’, ‘sive’, enzovoort.
Voorbeeld
Een alternatieve titel ingeleid door ‘ofte’
[Pretere, de, Guillaume], Catechismus ofte Christelycke leeringh
Voorbeeld
Een alternatieve titel ingeleid door ‘dat is’
Cornelius Hazart, Ghebovwsel sonder grondt dat is Calvinisten gheloof sonder
Schriftvre
b Transcriptie van de hoofdtitel
1. Bij het reduceren van bovenkast naar onderkast blijft de letter behouden.
‘NIEVVE’ wordt derhalve ‘nievve’.
2. De echte ligaturen æ, œ, Æ en Œ worden zo weergegeven. Andere ligaturen
worden ontbonden.
3. De ‘et’-ligatuur (, , , , &, &, &, …) wordt steeds als ‘&’ ( ampersand)
getranscribeerd.
4. De combinatie van twee V’s blijft behouden, zowel in boven- als onderkast.
Indien de combinatie ‘VV’ of ‘vv’ door bijsnijden van één van de
letters ‘W’ resp. ‘w’ moet suggereren, dan wordt ‘W’ resp. ‘w’ genoteerd.
5. Variante lettervormen worden niet onderscheiden. De lange ſ wordt door
een gewone ‘s’ weergegeven, ß als ‘ss’.
6. De hoofdletter ‘I’, gebruikt voor dubbele ‘ii’ of ‘ij’ bij Latijnse genitiefvormen,
blijft behouden. Voorbeeld: ‘Ivsti LipsI defensio postuma’.
7. Afkortingen worden doorgaans overgenomen. Een aantal veel voorkomende
afkortingen die met een titulus worden aangeduid, worden tussen
vierkante haken opgelost. ‘vandê’ wordt getranscribeerd als ‘vande[n]’,
‘VÂ’ als ‘va[n]’, ‘-q.’ als ‘q[ue]’ en ‘-ũ’ als ‘-u[m]’. Bij twijfel over de juiste
oplossing wordt de afkorting letterlijk getranscribeerd.
8. De Gotische kapitalen ‘I / J’ en ‘U / V’ (I/J en U/V) worden steeds als ‘I/i’
en ‘V/v’ gelezen en/of gereduceerd.
9. Cursief wordt niet onderscheiden.
10. Bij transcriptie van Grieks worden alle ligaturen, afkortingen enzovoort
voluit geschreven. Bij reductie van Griekse kapitalen vervallen accenten
en de spiritus. De iota subscripta (ῃ, ῳ) wordt achter de η of ω geplaatst.
De ‘Σ’ aan het eind van een woord wordt ‘ς’.
11. De aanwezigheid van notenbalken met muzieknotatie wordt tussen vierkante
haken vermeld, en verder niet overgenomen. Dit geldt ook voor de
bijhorende tekst.
12. Een e-cedille ( ) wordt steeds getranscribeerd als ‘æ’
13. Duitse komma’s ( / ) worden als komma getranscribeerd, niet als slash.
short title catalogus vlaanderen
55
• Zie afbeelding 3 b – c
(p. 45–46)
• William H. Ingram,
‘The ligatures of
early printed Greek’,
in Greek, Roman
and Byzantine
studies 7 (1966),
p. 371–389.

• Zie ook d 3
c Hoofdletters
1. Hoofdletters worden zoveel mogelijk klein gemaakt. Kleine letters worden
over het algemeen nooit omgezet in hoofdletters.
2. Functionele hoofdletters (eigennamen, begin van de zin) blijven behouden.
We volgen zoveel mogelijk het ‘natuurlijke gebruik’ van hoofdletters
in de taal van de titel: zo zal een nationaliteit, landstaal, … afhankelijk van
de taal van de titel al dan niet een hoofdletter krijgen. In het Latijn krijgen
nationaliteiten en talen hoofdletters.
Voorbeeld
Dialogen in het Frans en Nederlands = Dialogues en français et néerlandais
Woorden afgeleid van eigennamen behouden in het Latijn de hoofdletter.
Indien het gaat om een auteursvermelding, dan wordt de auteur in zo’n
geval wel opgenomen onder de hoofdvorm, met als bron ‘document’.
Voorbeeld
Titel: Opera omnia Vergiliana
Auteur: Vergilius Maro, Publius (hoofdvorm)
3. De hoofdletter aan het begin van de alternatieve titel blijft behouden.
Opgelet: woordjes als ‘ofte’ leiden niet altijd een alternatieve titel in en
worden dus niet automatisch gevolgd door een hoofdletter!
Voorbeeld: alternatieve titel
Franciscus de Sales, Adriaen van Meerbeeck [vert.], Aen-leydinghe oft Onderwys tot
een devoot godt-vruchtigh leven, Ghendt, Ian vanden Kerckhove, 1630
Voorbeeld: ‘ofte’ gebruikt als voegwoord
Belydinge van de seven pointen ofte artikelen des geloofs, Brussel,
Lambert Marchand, 1673
4. De hoofdletter van een geciteerde titel blijft behouden. Een geciteerde
titel is een titel die binnen een hoofdtitel wordt aangehaald. Onze Vader,
Pater noster, Ave Maria en Wees gegroet worden eveneens als geciteerde
titels beschouwd.
Voorbeeld
Arnovt van Gelvwe, Zee-brandt om te verdrijven alle de archlistighe zeemonsters
[…] oft Een schrift-matighe verdedinghe van het Catholyck memorie-boeck, teg-
hen Pieter Cabeljaus Nieuw-ghereformeerde memorie-boeck, Antwerpen, Michiel
Cnobbaert, 1663
5. Er worden geen hoofdletters toegevoegd, behalve in een specifiek geval:
aan het begin van een hoofdtitel moet een letter in onderkast in een
hoofdletter worden veranderd. Indien het eerste woord van de hoofdtitel
een gereduceerd lidwoord is, dan krijgt het tweede woord een hoofdletter.
56 De bibliografische beschrijving | II Titel

6. Eenletterafkortingen behouden hun hoofdletter, meerletterafkortingen
niet. ‘H.’ blijft dus behouden, ‘HH.’ wordt als ‘hh.’ getranscribeerd.
Opeenvolgende eenletterafkortingen zoals bijvoorbeeld ‘R.D.’ blijven
behouden. Bij andere afkortingen worden letters in superscript steeds
op de lijn getranscribeerd.
7. Franse, Engelse en Latijnse titulatuur die afgekort is, behoudt de hoofdletters,
ook al is de afkorting meer dan één letter lang. ‘Mr.’, ‘Mme’, ‘Mrs’
en ‘Dom.’ blijven dus behouden. Zijn deze titels echter voluit geschreven,
dan worden eventuele hoofdletters naar onderkast gebracht: ‘monsieur,
‘dominus’. Nederlandse titulatuur, afgekort of niet, wordt steeds met
kleine letters geschreven.
8. Kerkgenootschappen, geestelijke stromingen en hun aanhangers verliezen
hun hoofdletters: christenen, christelyck, christianus, joodse, judaica,
jansenisten, jezuïeten, … (maar wel: ‘societas Iesv’). Namen van dagen
en van feestdagen (behalve Kerstmis en Pasen) verliezen de hoofdletter
(sacramentsdag, ascensio Domini), behalve wanneer het gaat om eigennamen
(sint Maartensdag) of van andere woorden die de hoofdletter
expliciet behouden.
9. Behouden de hoofdletters: Oude Testament, Nieuw Testament, Heilige
Schrift, H. Schriftuere, God, Deus, onze lieve Heer (behalve indien gevolgd
door ‘Jesus Christus’), onze lieve Vrouw, Diva Virgo, H. Roomse
Rijk, onze Vader, H. Land, Heilig Land, H. Evangelie; het Brugse Vrije,
het land vanden Vryen, het land van Waes, Raad van Vlaanderen, …
10. Verliezen de hoofdletters: bijbel, heilige waterdoop, psalm, nationale synode,
paus, bisschop (en andere geestelijke en wereldlijke gezagsdragers),
de heilige geest (maar wel: de H. geest), antichrist, H. sacrificie (e.d.),
onze heer zalichmaker Jesus Christus, diva virgo Maria, afleidingen van
God-: godvruchtig, godsaligh, goddelijk (e.d.), …
d Weglatingen
1. Weglatingen aan het begin van een titel (bijvoorbeeld auteursnaam in
genitief of aanroeping als ‘Jesus, Maria, Jozef’), of aan het eind van een
titel, worden niet verantwoord.
2. Weglatingen midden in de hoofdtitel worden verantwoord met ‘[…]’.
3. Lidwoorden aan het begin van de titel die met een apostrof zijn afgekort,
worden in onderkast gezet; het tweede woord begint dan verplicht
met een hoofdletter, ook al staat er op de titelpagina een kleine letter.
Enkel in deze gevallen moet een letter in onderkast in een hoofdletter
worden veranderd.
e Ronde en vierkante haken
1. Alle soorten haken die op de titelpagina voorkomen, worden in de beschrijving
weergegeven met ronde haken.
short title catalogus vlaanderen
57
• Zie ook c 5

• Zie ook i 1–2
• Zie ook i 3
• Zie ook b 7
• Zie ook h
• Zie ook e 3
• Zie ook e 3
2. Redactionele ronde haken komen in de titel slechts voor wanneer het
weglaten van de deelaanduiding in de hoofdtitel onmogelijk of niet
wense lijk is. Het eerste geval doet zich voor wanneer de deelaanduiding
een hecht syntactisch verband heeft met de rest van de titel. Het weglaten
kan daarnaast niet wenselijk zijn wanneer de deelaanduiding de
aanhef van de titel is, of wanneer de delen van een meerdelig werk apart
beschreven moeten worden.
3. Redactionele vierkante haken worden in vier gevallen gebruikt:
◆ om defecten aan te vullen
◆ om een in te vullen datum aan te duiden
◆ om afkortingen met een titulus aan te vullen (bv. ‘va[n]de’)
◆ om een aperte fout in de oorspronkelijke tekst te markeren (met ‘[!]’)
f Regeleinden
1. Regelafbrekingen worden verwaarloosd.
2. Woorden die gesplitst zijn over twee regels worden voluit, zonder koppelteken
getranscribeerd, tenzij het koppelteken ook gebruikt kan worden
wanneer het woord op één regel staat.
g Cijfers
1. Romeinse cijfers worden genormaliseerd: ‘( I )’ of ‘∞’ worden ‘M’, een ‘I’
gevolgd door een ‘ ’ (omgekeerde C) wordt ‘D’. Ook ‘I C’ waar duidelijk
‘D’ wordt bedoeld, wordt als ‘D’ getranscribeerd, met een opmerking hierover
in een algemene noot. Verder worden de cijfers overgenomen zoals
ze er staan.
2. De gebruikte kapitalen of onderkasten en de punten worden gehandhaafd,
de spaties ertussen vallen weg. Punten achter Romeinse en Arabische cijfers
en datums blijven behouden, tenzij op het einde van een titel.
h Fouten
Aperte fouten kunnen worden aangegeven met een ‘[!]’ na het woord,
voorafgegaan en gevolgd door een spatie.
i Defecten
1. Defecten in de titel die veroorzaakt zijn door een beschadiging worden
zo mogelijk aangevuld. Dit wordt aangegeven in een algemene noot wanneer
het om een enige exemplaar gaat, en in een annotatie op exemplaarniveau
wanneer er meerdere exemplaren beschreven werden.
2. Defecten in de titel veroorzaakt door een zetfout worden overgenomen.
Ze worden gevolgd door een ‘[!]’. In een oorspronkelijke titel wordt de
fout verbeterd, om de opzoekbaarheid te garanderen.
3. Bewuste weglatingen die bedoeld zijn om met de hand te worden ingevuld,
bijvoorbeeld een deel van een datum, worden aangegeven door
middel van een spatie tussen vierkante haken: ‘[ ]’.
58 De bibliografische beschrijving | II Titel

j Correcties
Bij correcties door overplakken, bijschrijven, stempelen e.d. wordt de
correctie geciteerd. Het gecorrigeerde element van de beschrijving en de
correctiemethode worden in een algemene noot vermeld.
k Imitatie van epigrafie
Titels in kapitalen waarbij elk woord door een punt wordt gevolgd (imitatie
van Latijnse opschriften) worden in onderkast weergegeven met
weglating van de punten.
short title catalogus vlaanderen
59
Afbeelding 6
Een duidelijke zetfout in
de titel: ‘volmaeckheit [!]’
UA RG 3104 H 2 1ste ex.
• Voor Latijnse
dateringen zie g

• Zie ook b 7 (p.55)
l Spatiëring
Spaties die er horen te staan worden getranscribeerd. In de vingerafdruk
wordt een spatie door het dollarteken weergegeven: ‘$’.
Waar spaties ontbreken waar die evident wel moeten staan, wordt dat
gesignaleerd met een ‘[!]’ achter de aan elkaar geschreven woorden.
Spaties die er niet horen te staan worden getranscribeerd. Na het tweede
deel van het gesplitste woord volgt een ‘[!]’.
Voor spaties in combinatie met apostrophes: zie verder onder M.
m Apostroffen en afkortingen
1. Bij vaste verbindingen van gereduceerde lidwoorden en voorzetsels worden
de spaties genegeerd. Bijvoorbeeld: dleven, d’heren.
2. Bij ingekorte woorden en lossere verbindingen blijft een gegeven spatie
voor of na de apostrof behouden.
3. Bij Franse en Italiaanse woorden worden na een apostrof nooit spaties
gegeven. Bijvoorbeeld: De l’inquisition; dell’ingenioso hidalgo.
4. Voor woorden die in de titel afgekort zijn gelden de volgende transcriptieregels:
a. Indien er een punt staat tussen een aantal letters of onder een aantal
letters in superscript of indien er helemaal geen punt staat, dan wordt
er een punt gezet op de plaats waar er letters in de afkorting werden
weggelaten.
Voorbeelden
B on (voor ‘baron’) wordt ‘b.on’, M t (voor ‘majesteit’) wordt ‘m.t’, S (voor ‘sœur’)
wordt s.r
b. Indien er een punt staat na de afkorting (op de lijn of superscript), dan
wordt het punt op die plaats behouden.
Voorbeelden
Ma t . (voor ‘majesteit’) wordt ‘mat.’, Jo e. (voor ‘joffrouwe’) wordt joe.
n Uitgeschreven jaartallen
Bij uitgeschreven jaartallen staan soms spaties teveel of te weinig tussen
de onderdelen. De feitelijke situatie wordt weergegeven.
o Accenten
1. Accenten en andere diakritische tekens in Latijnse alfabetten worden getranscribeerd
waar dat mogelijk is met de gewone karakterset (iso-latin-1).
Zo kan een a met een tilde wel (ã), een e met een tilde echter niet. Wanneer
de combinatie niet mogelijk is, wordt het accent gewoon weggelaten.
Dit geldt ook voor accenten op hoofdletters die als hoofdletter behouden
blijven.
2. Accenten, tituli en andere frequente afkortingstekens die kunnen worden
opgelost, worden niet overgenomen.
60 De bibliografische beschrijving | II Titel

3. Accenten die achter een letter vallen worden bij de transcriptie wanneer
mogelijk op de juiste plaats boven de letter gezet, en anders weggelaten.
Voorbeeld
CIVILITE´ wordt civilité.
Bijzondere gevallen
a (Delen van) meerdelige werken
Gewoonlijk worden meerdelige werken in één beschrijving ondergebracht.
Uit de katernopbouw wordt duidelijk om hoeveel delen het gaat
en de informatie over de paginering, de katernopbouw en de vingerafdruk
wordt per deel in een nieuw veld gepresenteerd.
Bij dit soort titels kan de deelaanduiding achterwege blijven, of wanneer
ze om de een of andere reden niet uit de titel kan worden gelaten, kan
de deelaanduiding worden vervolledigd tussen ronde haken. In dat geval
wordt de aanvulling ingeleid met een liggend streepje en tussen ronde haken
geplaatst, telkens met een spatie tussen de verschillende elementen.
Voorbeeld
De deelaanduiding kan moeilijk worden weggelaten en wordt vervolledigd:
Carolvs Scribani, Hieronymus Wierx [ill.], Het eerste (-tweede) deel der Meditatien,
Antwerpen, Ioach. Trognesius, 1613
Katernopbouw: 2 volumes
1 # * -3 * 8 A-Y 8 Z 4 2A-2G 8
2# a-2b 8
In een aantal gevallen wordt voor elk deel toch een aparte beschrijving
gemaakt: wanneer niet alle delen ter beschikking staan, of wanneer de
titels van de afzonderlijke delen substantieel van elkaar verschillen. We
doen dit ook wanneer verschillende delen door verschillende drukkers
werden gedrukt. De deelaanduiding wordt in de titel zo mogelijk behouden.
Ze is niet noodzakelijk, omdat uit de oorspronkelijke titel blijkt dat
er meerdere delen in het geding zijn. Het is echter interessant om ze te
behouden, omdat ze de gebruiker meteen een indicatie over de andere
delen kan geven.
In geen geval wordt een deelaanduiding als ‘Part 1’ aan de hoofdtitel
toegevoegd. Zo nodig kan een algemene noot uitkomst bieden. De verwijzing
naar het geheel gebeurt dan in de oorspronkelijke titel, waar een
titel voor het geheel wordt gegeven, gevolgd door een geredigeerde deelaanduiding.
b Overheidspublicaties
Bij overheidspublicaties moet aan drie elementen bijzondere aandacht
worden besteed:
1. De uitvaardigende instantie
2. De politiek-geografische entiteit
short title catalogus vlaanderen
61
• Zie ook vi. Collatie
(p.107)
en vii. Vingerafdruk
(p.124)
• Zie ook 4.1 a (p.54)
en e (p.57)
• Zie ook 4.2
Weergave van de
oorspronkelijke titel
(p.63)

• Zie ook 3.4
Keuze van de sorteertitel
(p. 53)
• Zie bijlage viii
(p.182)
3. De datum van uitvaardiging
Deze elementen worden in de mate van het mogelijke in de hoofdtitel
behouden. Die titel zal bij dit soort publicaties doorgaans veel langer zijn
dan gewoonlijk. De hierboven genoemde elementen die niet op de titelpagina
voorkomen, moeten in veel gevallen toch in de beschrijving worden
opgenomen, met als bronaanduiding ‘document’ of ‘extern’. Dat geldt
met name voor de uitvaardigende instantie (corporatieve auteur) en de
datum van uitvaardiging (extensieveld van de sorteertitel). Voor de keuze
van de juiste datum van uitvaardiging verwijzen we ook naar 3.4.
In tegenstelling tot de STCN wordt er geen gecodeerde aanduiding opgenomen
voor de politiek-geografische entiteit waarop de overheidspublicatie
van toepassing is.
Indien een of meer van deze elementen niet of niet helemaal in de beschrijving
kunnen worden verwerkt, kan voor elk van van hen een aparte
algemene noot worden geschreven. Dit is echter niet nodig wanneer de
informatie al voldoende uit de titel of een ander veld blijkt. Indien het
niet duidelijk is wie verantwoordelijk was voor de publicatie, (of eventueel
op welk gebied ze van toepassing was), dan kan men zijn toevlucht
nemen tot een algemene noot waarin men dit element met meer vrijheid
kan behandelen dan bijvoorbeeld in het veld van de corporatieve auteur.
Dit is met name het geval bij ordonnanties die op een gegeven ogenblik
zijn uitgevaardigd, en later een aantal keer werden aangevuld en opnieuw
uitgegeven. Ook wanneer de datum van uitvaardiging niet te achterhalen
is, wordt dat in een algemene noot toegelicht.
Voorbeelden van algemene noten bij overheidspublicaties
Issued by the Raad van State 14-02-1635 and amplified 28-04-1670
Date of issue not stated
Renewed 31-08-1643
c Titels in niet-Latijnse alfabetten
Titels in niet-Latijnse alfabetten worden in twee groepen verdeeld: titels
in Griekse alfabetten en titels in andere alfabetten (dus niet-Latijnse, niet-
Griekse alfabetten).
Titels in het Griekse alfabet worden met behulp van codes of met de
Griekse indeling van het toetsenbord met Griekse letters ingevoerd. Er
wordt een oorspronkelijke titel toegevoegd waarin de Griekse titel naar
het Latijnse alfabet getranscribeerd wordt volgens de geldende regels.
Indien er een titel in Latijns of in Grieks alfabet op de titelpagina staat,
dan worden bijkomende titels in het niet-Latijnse en niet-Griekse alfabet
(cyrillisch, Hebreeuws, enz.) verwaarloosd. In een algemene noot wordt
het voorkomen van deze andere titels vermeld.
Indien de bijkomende titels relevante bijkomende informatie bevatten,
dan worden ze getranscribeerd naar het Latijnse alfabet, en in een algemene
noot wordt de situatie toegelicht.
62 De bibliografische beschrijving | II Titel

Gaat het om woorden of delen van woorden in een niet-Latijns/niet-
Grieks alfabet die niet zonder meer kunnen worden weggelaten, dan
worden deze getranscribeerd. In een algemene noot wordt de situatie
toegelicht.
Indien een titel enkel in een niet-Latijns/niet-Grieks alfabet op de titelpagina
voorkomt, dan wordt de titel naar het Latijnse alfabet getranscribeerd.
In een algemene noot wordt de toestand toegelicht.
4.2 Weergave van de oorspronkelijke titel
Voor de transcriptie van de oorspronkelijke titel worden zoveel mogelijk dezelfde
transcriptieregels gehanteerd als voor de hoofdtitel. Indien dat opportuun is,
kan de beschrijver van deze regel afwijken, bijvoorbeeld wanneer de originele
titel niet of slechts uit tweede hand bekend is. Zo nodig kan de beschrijver zelf
een oorspronkelijke titel bedenken. In dat geval is de spelling vrij.
Soms is slechts een deel van een oorspronkelijk werk vertaald of opnieuw
uitgegeven. In die gevallen wordt de oorspronkelijke titel afgesloten met een
punt, en volgt daarop een spatie en de aanduiding van de gepresenteerde delen,
opgemaakt in de redactietaal (het Engels). Die aanduiding begint telkens
met een hoofdletter.
Zoals hierboven reeds werd aangegeven, kan het ook nodig zijn om een oorspronkelijke
titel aan te maken voor meerdelige werken waarvan niet alle delen
voorhanden zijn, of waarvan de deeltitels te veel van elkaar verschillen. De oorspronkelijke
titel wordt aan het eerste deel ontleend, of bij gebrek daaraan aan
een vroegere editie. Daarna volgen een punt en een spatie, waarna in de redactietaal
het deel wordt aangeduid. Die deelaanduiding begint met een hoofdletter.
In uitzonderlijke gevallen, wanneer het werk uit meer dan negen delen bestaat,
kan het nuttig zijn met twee beduidende cijfers te werken om een correcte sorteervolgorde
te verkrijgen. Het eerste deel krijgt dan de aanduiding ‘Part 01’.
4.3 Weergave van de uniforme titel, de sorteertitel en de paralleltitel
De uniforme titel wordt gehaald uit de thesaurus van (uniforme) titels, en
bestaat uit een code. Codes van populaire anoniemen en bijbelboeken zijn ook
opgenomen in de bijlagen i en ii.
De sorteertitel wordt gecodeerd opgenomen als voor overheidspublicaties
en voor thesissen.
De paralleltitels worden weergegeven volgens de regels van de hoofdtitel. Voor
die regels verwijzen we naar het onderdeel Weergave van de hoofdtitel. Het belangrijkste
verschil is dat paralleltitels, net omdat ze in wezen nauwelijks bijkomende
informatie verschaffen, veel sterker worden afgekort dan de hoofdtitel.
short title catalogus vlaanderen
63
• Zie ook (Delen van)
meerdelige werken
(p. 61)
• Zie bijlagen i en ii
(p.153–156)
• Zie ook 4.1
Weergave van de
hoofdtitel (p.54)

5 InVoer Van de TITels In brocade
5.1 Hoofdtitel
Titelveld In het titelveld wordt de overeenkomstige hoofdtitel genoteerd.
Het systeem is geprogrammeerd om nietszeggende (lid)woorden aan het begin
van de titel weg te rangschikken op basis van de aangegeven taal. Indien het
programma niet de juiste keuze maakt, dan kan de underscore (‘_’) manueel
worden geplaatst net voor het woord waarop de titel moet worden gesorteerd.
Er wordt slechts één underscore per titel in aanmerking genomen.
Extensie (leeg)
Type Hoofdtitel: ondertitel
Taal De taal waarin de titel is gesteld. Bij meertalige titels telt de taal van het eerste
stuk van de titel. Deze taal moet het systeem in staat stellen om nietszeggende
(lid)woorden aan het begin van een titel weg te rangschikken.
Bron Titelpagina, Document of Extern
5.2 Oorspronkelijke titel
Titelveld In het titelveld wordt de overeenkomstige oorspronkelijke titel genoteerd.
Extensie (leeg)
Type Oorspronkelijke titel
Taal De taal waarin de titel is gesteld. Bij meertalige titels telt de taal van het eerste
stuk van de titel. Deze taal moet het systeem in staat stellen om nietszeggende
(lid)woorden aan het begin van een titel weg te rangschikken.
Bron Extern
5.3 Uniforme titel
Titelveld In het titelveld wordt de overeenkomstige uniforme titel genoteerd. Deze titels
kunnen worden opgezocht in het autoriteitsbestand (zoeksleutel: titels). Van
deze titels moet steeds de hoofdvorm worden geselecteerd.
Extensie (leeg)
Type Uniforme titel
Taal Taal van de uniforme titel. Voor bijbelboeken is de taal steeds Latijn.
Bron Extern
64 De bibliografische beschrijving | II Titel

5.4 Sorteertitel
Titelveld Bij de weergave van de sorteertitel rijzen geen problemen, omdat er alleen
maar codes moeten worden ingevoerd. Die code is afhankelijk van het type
publicatie:
• Overheidspublicaties
• Thesissen
Extensie In het extensieveld wordt de exacte datum van uitvaardiging genoteerd, op
de volgende manier: 4 cijfers voor het jaar, komma, 2 cijfers voor de maand,
komma, 2 cijfers voor de dag. Na de komma’s worden geen spaties ingevoerd.
Indien de dag niet bekend is, wordt de laatste komma weggelaten en vallen de
laatste twee cijfers vallen weg. Indien ook de maand niet bekend is, vervallen
deze gegevens op een analoge wijze. Indien wel een dag bekend is, maar niet
de maand, dan vult men voor de maand twee keer nul in. Indien het jaar niet
bekend is, maar wel een maand of een dag, dan gaat men op een analoge wijze
tewerk.
Voorbeelden
9 nov. 1672 1672,11,09
feb. 1671 1671,02
12 xx 1671 1671,00,12
9 nov. xxxx 0000,11,09
xx nov. xxxx 0000,11
12 xx 16xx 0000,00,12
Type Sorteertitel
Taal ‘Mul’
Bron Extern
5.5 Parelleltitel
Titelveld In het titelveld wordt de overeenkomstige paralleltitel genoteerd. Voor elke
nieuwe paralleltitel wordt een nieuw titelblok aangemaakt.
Extensie (leeg)
Type Paralleltitel
Taal De taal waarin de titel is gesteld. Bij meertalige titels telt de taal van het eerste
stuk van de titel. Deze taal moet het systeem in staat stellen om nietszeggende
(lid)woorden aan het begin van een titel weg te rangschikken.
Bron Titelpagina. Paralleltitels elders uit het document of uit externe bronnen komen
niet in aanmerking voor opname, omdat een paralleltitel van nature uit
al weinig extra informatie bevat.
short title catalogus vlaanderen
65

III Auteur
1 algemeen
Hoofdauteur / hoofdwoord
De STCV is per definitie als een digitale databank opgevat, zonder dat het de
bedoeling is om te komen tot een papieren versie. Het gebruik van thesauri
en het aangeven van de bron van de informatie en van de functie van de auteur
maken het mogelijk om de beschreven publicaties gemakkelijk op elke
mogelijke auteur terug te vinden. Het onderscheid tussen anonieme en nietanonieme
werken, en de daarmee samenhangende keuze van het hoofdwoord,
is een aspect dat in de STCV vervalt.
Aantal auteurs
In tegenstelling tot de STCN neemt de STCV een zo breed mogelijk gamma
van ‘auteurs’ op. Daaronder wordt verstaan: alle personen of instanties die
inhoudelijk of artistiek betrokken waren bij de totstandkoming van het boek,
en die op basis daarvan terug te vinden zijn. Auteurs die worden vermeld op
de titelpagina(’s), in de approbatie, het privilegie of op gravures, worden zoveel
mogelijk opgenomen; personen aan wie werken zijn opgedragen en die
in voorwoorden en opdrachten worden genoemd, niet. Het vermelden van al
deze ‘passieve’ auteurs zou immers te ver leiden. Ook auteurs van liminaria,
gedichten en lofprijzingen op de auteur of het werk, inleidingen, korte commentaren,
notenapparaten of korte biografieeën van de hoofdauteur(s) worden
niet apart opgenomen.
Het gebruik van de thesauri of authority files
Brocade is opgevat als een geheel van deeldatabanken die met elkaar in relatie
staan (relationele databanken). Verschillende groepen van gelijksoortige informatie
zoals informatie over auteurs, corporatieve auteurs, geografische namen,
drukkers en andere worden in aparte bestanden of files ondergebracht. Dat
heeft het voordeel dat deze informatie in principe slechts één maal moet worden
ingevoerd, en daarna telkens opnieuw kan worden opgeroepen, geconsulteerd
en aangevuld.
Deze bestanden zijn opgevat als autoriteitsbestanden of authority files. Dat wil
zeggen dat men de gegevens in die bestanden slechts kan wijzigen indien men
daartoe gemachtigd is. Dit verhoogt de coherentie van de bestanden. Het consulteren
van deze bestanden daarentegen heeft geen beperkingen. De authority
files vergemakkelijken dus het beheer van weerkerende informatie (zoals auteursgegevens)
enerzijds en het koppelen van die informatie aan de beschrijvingen
anderzijds.
De auteursgegevens die in dit hoofdstuk worden behandeld vinden hun plaats
in het autoriteitsbestand ‘Personen’, de corporatieve auteurs in de file van ‘Corporatieve
auteurs’. De verwerking ervan komt in hoge mate overeen met die van
de geografische namen en de drukkers, die in het impressum voorkomen.
66 De bibliografische beschrijving | III Auteur

Personele auteurs worden systematisch opgeslagen in de ‘Personenthesaurus’.
Daarbij wordt er zorg voor gedragen dat alle mogelijke variante vormen van dezelfde
persoonsnaam onder dezelfde hoofdvorm worden bijeengebracht. Hierbij
geldt het principe: één persoon krijgt één thesaurusrecord. De hoofdvorm
is de genormaliseerde ‘theoretische’, ‘arbitraire’ naam waaronder de auteur het
bekendst is. De naamsvorm in dit veld wordt als volgt genoteerd:
achternaam, partikels, voornaam [extensie]
Tussen twee elementen komt een komma gevolgd door een spatie. De extensie
kan in een apart veld worden ingevoerd, en verschijnt in de indexen steeds
tussen vierkante haakjes. Een aantal extensies kunnen gecontroleerd worden
ingevoerd, maar vrije invoer is ook mogelijk. De extensie kan bijvoorbeeld
aanduidingen bevatten als ‘jr.’ of ‘sr.’, of klassieke aanduidingen als ‘rhetor’ of
‘philosophus’ enzovoort. Een Romeins cijfer dat een generatie in een ‘dynastie’
of familie aanduidt, komt echter niet in de extensie, maar wel in de hoofdvorm,
na de voornaam.
Voorbeeld: Hoofdvorm van een auteur
Brande, vanden, Stijn [jr.]
In deze records komen vervolgens alle relevante trefwoorden (in Brocade nu
‘verwijzingen’ genoemd) terecht waaronder de auteur bekend is, of die in de
geraadpleegde werken en literatuur voorkomen. Zowel de hoofdvormen als
de trefwoorden worden geïndexeerd, zodat de gebruiker zonder moeite bij de
juiste record terecht komt. Iemand die op het trefwoord ‘Suivius’ zoekt, wordt
naar de hoofdvorm van ‘Hazart, Cornelius’ doorverwezen. Na het doorklikken
op de hoofdvorm, komt men bij de authority record zelf terecht, waar alle trefwoorden
worden gepresenteerd.
Wanneer we de auteursvermelding slechts in de titel terugvinden als een afgeleid
adjectief, nemen we de hoofdvorm van de auteur op met als bron ‘document’.
Voorbeeld
Titel: Formulae Terentinianae novo delectu
Auteur: Terentius Afer, Publius (hoofdvorm)
Bron: Document
2 soorTen auTeurs
Personele auteurs
In eerste instantie gaat het om de personen die op de titelpagina te vinden
zijn (auteur, bewerker, compilator, vertaler, tekstbezorger, …). Desgevallend
kunnen ook namen worden opgenomen die elders in het werk werden aangetroffen
(bijvoorbeeld een vertaler of bewerker genoemd in het voorwoord
of de approbatie); voor illustratoren gebeurt dit systematisch. Ten slotte kunnen
ook auteurs worden opgenomen die aan externe bronnen werden ontleend,
indien die informatie nuttig en betrouwbaar is. Dit wordt verantwoord in een
short title catalogus vlaanderen
67

algemene noot, of in de bibliografische vermelding waarin de informatie werd
gevonden. Bij anoniem gepubliceerde werken worden de toeschrijvingen zo
goed mogelijk gedocumenteerd.
Corporatieve auteurs
Naast de hierboven genoemde voorbeelden van personele auteurs, neemt de
STCV ook corporatieve auteurs op. Een corporatieve auteur komt in hoofdzaak
voor bij overheidspublicaties (plakkaten, ordonnanties, keuren, instructies,
sententies, enzovoort). De corporatieve auteur is in dat geval de uitvaardigende
instantie.
Een corporatieve auteur kan ook worden opgenomen bij een aantal andere publicaties.
Zo kunnen de regels van een bepaalde kloosterorde uitgegeven zijn
op naam van de orde, of toneelprogramma’s kunnen verzorgd zijn door een
bepaald college van een bepaalde orde in een bepaalde stad, enzovoort.
Regerende vorsten, pausen, bisschoppen en dergelijke worden steeds beschouwd
als personele auteurs.
Contemporaine synodes, vergaderingen, concilies, … waarvan de besluiten
worden uitgegeven, beschouwen we als corporatieve auteur. Daarnaast kunnen
de notulanten, indien op de titelpagina vermeld, als ‘editor’ opgenomen
worden.
3 keuZe Van de personele auTeur
Eén hoofdvorm, vele trefwoorden
Zoals hierboven reeds aangegeven worden de personele auteurs systematisch
in de ‘Personenthesaurus’ opgeslagen. Daarbij wordt er zorg voor gedragen
dat alle mogelijke variante vormen van dezelfde persoonsnaam onder dezelfde
hoofdvorm worden bijeengebracht. Hierbij geldt het principe: één persoon
krijgt één thesaurusrecord, onder welke naamsvarianten of pseudoniemen hij
zich ook uitgaf.
Zo is bijvoorbeeld het pseudoniem Suivius voor Cornelis Hazart onder de
hoofdvorm ‘Hazart, Cornelius’ ondergebracht. Het aanmaken van een verwijzing
van ‘Suivius’ naar ‘Hazart’ is door de automatische indexering op zowel
hoofdvormen als trefwoorden overbodig geworden.
Schema voor de bronaanduiding
Afhankelijk van de titel waarvoor men kiest, verschilt de bronaanduiding
van de auteursgegevens. In het schema hieronder worden alle mogelijke bronaanduidingen
systematisch weergegeven.
68 De bibliografische beschrijving | III Auteur

Herkomst van de auteur Bron
Typografische titelpagina titelpagina
Gegraveerde titelpagina titelpagina indien er enkel een gegraveerde tp. is
document indien er ook een typografische tp. is
Approbatie, privilegie, … document
Illustraties binnen of buiten collatie, niet op de titelpagina document
Auteur als adjectief in de titel document
Bibliografische referenties, andere beschrijvingen, … extern
Indien een typografische titelpagina een auteur niet vermeldt, en op de gegraveerde
titelpagina wordt hij wel genoemd, dan wordt die auteur dus opgenomen
onder zijn hoofdvorm met als bronaanduiding ‘document’.
Keuze voor hoofdwoord of trefwoord
De bron van de informatie bepaalt of in de beschrijving de variante vorm van
de naam wordt opgenomen, dan wel of er enkel naar de hoofdvorm van de
naam wordt verwezen.
Indien de naam wordt gevonden op de titelpagina, wordt steeds het variante
trefwoord van de naam opgenomen. Indien die overeenkomt met de hoofdvorm
van de naam, wordt er toch een identiek trefwoord aangemaakt. Een aanpassing
van de hoofdvorm heeft op die manier geen invloed op de specifieke
variant die werd aangetroffen en in de beschrijving is opgenomen.
Indien de naam elders in het werk of extern werd aangetroffen, wordt de hoofdvorm
in de beschrijving opgenomen.
Functie-aanduiding
Voor het aanduiden van de functie van de personele auteur werd een beperkte
lijst van elf mogelijke functies vastgelegd:
Primaire auteurs
aut Primaire auteur
Secundaire auteurs
adp Bewerker (herziener, samenvatter,…)
com Compilator (bloemlezer, samensteller,…)
dis Promovendus of defendens (van een thesis)
dub Twijfelachtige auteur
edt Editor (tekstbezorger, redacteur, wetenschappelijke uitgever,…)
hnr Gehuldigde/passief auteur
ill Illustrator (schilder/ontwerper, tekenaar, graveur)
mus Musicus (componist, muziekuitvoerder)
ths Promotor (van een thesis)
trl Vertaler
short title catalogus vlaanderen
69

Daarnaast biedt Brocade nog andere functies aan (o.a. medewerker, ‘clb’, en
regisseur, ‘drt’). De STCV maakt van deze functie-aanduidingen geen gebruik.
Wanneer een auteur op een titelpagina twee maal vermeld wordt, bijvoorbeeld
als schrijver en als vertaler of illustrator, nemen we hem op met als vermelding
de belangrijkste functie (meestal is dat ‘aut’).
Primaire versus secundaire auteur
Voor de STCV primeert de functie-aanduiding boven het onderscheid tussen
primair en secundair auteur. Bij een werk dat is uitgegeven omwille van de
illustraties (vb. verzameling gravures met titelpagina) zou men de illustrator
als ‘primair auteur’ kunnen beschouwen. Toch wordt de illustrator hier als
‘ill’ aangeduid, om zijn werkelijke relatie tot het werk duidelijk te maken. Bij
samenvattingen en bewerkingen wordt de samenvatter of bewerker ook steeds
als dusdanig aangeduid (adp). Indien hij bekend is, wordt de oorspronkelijke
auteur steeds ‘primair auteur’ (aut).
Bijzondere gevallen
Redacteurs van tijdschriften
Auteurs en redacteurs van tijdschriften worden geen ‘primair auteur’ (aut). Ze
krijgen als functieaanduiding ‘editor’ (edt).
Thesissen
Voor academische disputaties, dissertaties en thesissen wijkt de STCV af van wat
gangbaar is in de STCN. Ongeacht wie de feitelijke auteur is van de tekst, wordt
de promovendus (defendens) steeds aangeduid als ‘dis’, de promotor (praeses)
steeds als ‘ths’. Indien met zekerheid kan worden uitgemaakt wie van beiden de
feitelijke auteur is, dan kan dit expliciet in een annotatie worden vermeld. Geen
van beiden wordt dus als ‘primair auteur’ (aut) gekwalificeerd. De promotor
mag niet worden verward met de rector magnificus op wiens gezag (‘ex auctoritate’)
een promotie plaatsvindt. De rector magnificus wordt niet opgenomen
in de beschrijving. Dit vormt geen uitzondering op de regel dat alle namen van
de titelpagina worden opgenomen, omdat de rector geen wezenlijke bijdrage
heeft geleverd aan de totstandkoming van de tekst.
Reisverhalen
Bij anoniem gepubliceerde reisjournalen wordt de ‘reiziger’ als ‘primair auteur’
(aut) behandeld.
Redevoeringen
Bij anoniem gepubliceerde publieke voordrachten van redevoeringen en gedichten
wordt de declamator als ‘primair auteur’ (aut) behandeld.
Confessies
Bij een confessie of belijdenis zoals bv. ‘Confessie ofte belijdenisse van Lowijs
Gaufridi’ wordt Lowijs Gaufridi als ‘primair auteur’ (aut) opgenomen, ook al is
de tekst bijvoorbeeld door de biechtvader bezorgd.
70 De bibliografische beschrijving | III Auteur

4 InVoer Van de personele auTeurs In brocade
Hoofdvorm of trefwoord?
Afhankelijk van de bron wordt de hoofdvorm dan wel het trefwoord van de
auteur in de beschrijving opgenomen. Men onderscheidt twee mogelijkheden:
1. De personele auteur draagt de bronaanduiding ‘titelpagina’
2. De personele auteur draagt de bronaanduiding ‘document’ of ‘extern’
In het eerste geval neemt men de variante naamsvorm op die op de titelpagina
voorkomt. Men koppelt deze naamsvorm aan de thesaurusrecord van de betrokken
auteur. In het tweede geval neemt men de hoofdvorm van de auteur op.
Het trefwoord dat in het werk werd aangetroffen kan echter wel belangrijk zijn,
bv. voor de identificatie in een ander werk. Daarom worden deze ‘bijkomende
trefwoorden’ zoveel mogelijk toch in de personenthesaurus opgenomen, echter
zonder ze aan de beschrijving zelf te koppelen. De variante naamsvormen
functioneren als extra zoekingangen met behulp waarvan men bij de auteur
terecht kan komen.
Weergave van de hoofdvorm
Zowel de hoofdvorm als de trefwoorden van een auteur worden opgeslagen in
de personenthesaurus. Bij het aanmaken van een nieuwe auteur in die thesaurus
moet men de volgende regels in acht nemen:
1. De hoofdvorm is representatief voor de auteur
2. Auteurs met dezelfde naam zijn van elkaar te onderscheiden
Men kiest bij voorkeur die hoofdvorm waaronder een auteur algemeen het bekendst
is, hetzij door de frequentie van die naam, hetzij door de traditie. De
hoofdvorm kan, als het nodig is, steeds gewijzigd worden: hoofdvormen zijn
immers arbitrair. In principe volgt de STCV de gangbare regels in Brocade wat
betreft de aanmaak van nieuwe hoofdvormen.
De trefwoorden of variante naamsvormen mogen nooit worden geschrapt
of aangepast: ze verwijzen namelijk naar varianten die in de drukwerken
voorkomen. De wijziging van een trefwoord wijzigt meteen ook de auteursvermelding
in alle beschrijvingen waarin dat trefwoord wordt gebruikt. Moet
een trefwoord in een beschrijving worden aangepast, dan maakt men een
nieuw trefwoord aan dat men vervolgens aan deze beschrijving koppelt.
Formele regels voor de creatie van een hoofdvorm
Bij het aanmaken van een hoofdvorm gelden volgende regels:
1. Men noteert de naam in deze volgorde: achternaam, partikels, voornaam
(+ eventueel Romeins cijfer)
2. Aanduidingen als ‘junior’, ‘senior’, ‘rhetor’, ‘philosophus’, ‘weduwe’ enzovoort
worden in de extensie bij de naam ondergebracht
3. Bijkomende onderscheidende informatie wordt ondergebracht in de biografische
scope note
short title catalogus vlaanderen
71

• Zie ook p.60
4. Bij namen van klassieke auteurs komt de naam waaronder de auteur
het beste gekend is vooraan (bijvoorbeeld Tacitus, Publius Cornelius;
Vergilius Maro, Publius)
5. Bij namen van middeleeuwse auteurs blijft de voornaam vooraan staan
(bijvoorbeeld Thomas a Kempis; Balduinus Avennensis)
De biografische scope note
In de mate van het mogelijke wordt elke persoon in de thesaurus van een
biografische scope note voorzien. Die notities zijn louter bedoeld voor intern
gebruik. De biografische scope note bevat volgende elementen:
1. Biografische gegevens zoals de kloosterorde (afkortingen volgens Herwig
Ooms, Repertorium universale siglorum ordinum et institutum religiosorum
in ecclesia catholica, Brussel, 1959), de wereldlijke naam, het beroep
2. Geboortedatum en datum van overlijden
3. Geboorteplaats en plaats van overlijden
4. De bron van deze informatie
Weergave van het trefwoord
Zoals hierboven reeds aangegeven worden alle trefwoorden die bij een bepaalde
auteur horen, opgeslagen in de thesaurus. Trefwoorden worden nooit
gewijzigd, alleen toegevoegd. Bij het transcriberen van het trefwoord gelden
volgende formele regels:
1. De naamsvariant wordt geciteerd; omschrijvingen als ‘eenen priester der
soc. Jesu’ behouden het lidwoord.
2. Leestekens en spaties blijven behouden. Ook een als komma bedoelde
puntkomma of een als afkortingspunt bedoelde dubbele punt blijven behouden
(bv. ‘Joan: Bapt: Clouwet’).
3. Afkortingen van titels als ‘b.on’ of ‘sermes.’ volgen bij opname als auteursaanduiding
de regels van de transcriptie van de titels.
4. Hoofdletters aan het begin van een naam (voornaam en achternaam) blijven
behouden, andere hoofdletters worden naar onderkast gereduceerd.
Losse partikels (bv. ‘vande’, ‘vander’, ‘der’, ‘a’ etc.) worden steeds met kleine
letters genoteerd. Namen die volledig in onderkast staan (bv. bij graveurs
op de titelpagina), krijgen aan het begin van de voor- en achternaam een
hoofdletter. De partikels krijgen geen hoofdletter.
5. De echte ligaturen æ, œ, Æ en Œ worden zo weergegeven. Andere ligaturen
worden ontbonden.
6. De combinatie van twee V’s blijft behouden, zowel in boven- als onderkast.
Indien de combinatie ‘VV’ of ‘vv’ door bijsnijden van één van de
letters ‘W’ resp. ‘w’ moet suggereren, dan wordt ‘W’ resp. ‘w’ genoteerd.
7. Variante lettervormen worden niet onderscheiden. De lange ſ wordt door
een gewone, korte ‘s’ weergegeven, ß als ‘ss’.
72 De bibliografische beschrijving | III Auteur

8. Afkortingen worden doorgaans overgenomen. Een aantal veel voorkomende
afkortingen die met een titulus worden aangeduid, worden
tussen vierkante haken opgelost: ‘vandê’ wordt getranscribeerd als
‘vande[n]’, ‘VÂ’ wordt getranscribeerd als ‘va[n]’.
9. De Gotische kapitalen ‘I/J’ en ‘U/V’ worden steeds als ‘I/i’ en ‘V/v’ gelezen
en/of gereduceerd.
10. Cursief wordt niet onderscheiden.
11. De auteursnaam, die bij Latijnse en Griekse werken meestal in de genitivus
op de titelpagina staat, wordt omgezet naar de nominativus. Soms
hebben Latijnse namen in hun nominatieve vorm reeds een genitieve uitgang
(bv. ‘Balduinus Avennensis’ voor ‘Boudewijn van Avesnes’).
12. Bijkomende formules, motto’s, deviezen, functies, geboorteplaatsen en
beroepsaanduidingen worden verwaarloosd.
5 bIjZondere geVallen Van personele auTeurs
Namen in een taal met een ander alfabet
Namen van auteurs die in het Grieks worden geciteerd op de titelpagina, worden
in het Grieks opgenomen in de beschrijving en daartoe als trefwoord in
Griekse karakters opgenomen in de personenthesaurus. Bovendien wordt een
trefwoord aangemaakt met een transliteratie van deze Griekse variant naar het
Latijnse alfabet. De spelling van de hoofdvorm komt in de gangbare Latijnse
vorm van deze auteursnaam.
Bij namen van auteurs in andere talen, met een ander alfabet dan het Latijnse
of het Griekse (Hebreeuws, Arabisch, cyrillisch enz.) wordt de variante
naamsvorm van de auteur getranscribeerd naar het Latijnse alfabet. Eventueel
kan de naam in het oorspronkelijke alfabet worden toegevoegd als bijkomend
trefwoord. De hoofdvorm komt in de gangbare westerse vorm van
deze auteursnaam.
Koningen en andere regerende vorsten (ook pausen, bisschoppen enz.)
In tegenstelling tot de STCN, wordt in de STCV steeds de variante vorm overgenomen
van de titelpagina, zelfs indien enkel de functie wordt vermeld.
Voorbeeld
Hoofdvorm: Filips iv [koning van Spanje]
Trefwoord: le roy d’Espaigne
Pseudoniemen
Een pseudoniem waarvan de echte auteursnaam bekend is, wordt steeds als
trefwoord geciteerd in de beschrijving en daartoe als trefwoord opgenomen bij
de record van de echte auteursnaam.
Voorbeeld
Hoofdwoord: Scribani, Carolus
Trefwoord: Clarus Bonarscius
Trefwoord: C.B.
short title catalogus vlaanderen
73
• Zie de Griekse tekenset
en transliteratie in
bijlage viii (p.182)

• Zie voorbeeld 8
Een onopgelost pseudoniem met naamstructuur wordt als trefwoord geciteerd
in de beschrijving, maar in dit geval wordt het gekoppeld aan een hoofdvorm op
naam van het niet-geïdentificeerde pseudoniem, die dan wordt behandeld als
een gewone naam. In de biografische noot wordt de situatie verder toegelicht.
Voorbeeld
Hoofdwoord: Snot, Piet
Trefwoord: Piet Snot
Auteursaanduidingen
Is de auteursnaam verborgen achter een niet als persoonsnaam te behandelen
of op te vatten aanduiding als initialen, letter- of andere tekens, kwalificaties
enz., dan worden deze steeds als variant trefwoord opgenomen bij de als auteur
geïdentificeerde persoon. Indien de auteursaanduiding niet geïdentificeerd kan
worden, wordt ze als variant trefwoord ondergebracht onder een niet nader geidentificeerde
hoofdvorm. Omschrijvingen als ‘een priester der societeyt Iesu’
of ‘eenen minderbroeder’ worden voor de hoofdvorm geredigeerd naar ‘Priester
S.J.’ of ‘Priester O.F.M.’. Bij andere omschrijvingen wordt in de hoofdvorm
de spelling eveneens geactualiseerd en het eventuele lidwoord vooraan weggelaten.
Zo wordt het variante trefwoord ‘eenen liefhebber der waerheydt’ ondergebracht
onder de hoofdvorm ‘Liefhebber der waarheid’. Merk op dat zulke
hoofdvormen telkens met een hoofdletter beginnen. Voor de trefwoorden is
dat niet noodzakelijk het geval.
Foutieve of dubieuze namen
Staat er op de titelpagina een misleidende of foute auteursnaam dan kunnen
er zich twee mogelijkheden voordoen: ofwel berust de foute auteursnaam op
een vergissing (bijvoorbeeld bij een drukfout), ofwel gaat het om een bewuste
mystificatie.
De foute auteursnaam berust op een vergissing
De foute naam wordt als variant trefwoord opgenomen bij de hoofdvorm van
de eigenlijke, bedoelde auteur. De functie-aanduiding wordt ‘primair auteur’
(aut), met als bron ‘titelpagina’. In een algemene noot wordt de vergissing toegelicht.
Voorbeeld 8 Foute auteursnaam berustend op een vergissing
Titel Titelpagina: Historiarvm de gestis Romanorvm liber secvndvs
auteur Titelpagina: l. Ivlius florus [Florus, Lucius Annaeus] [Primaire auteur]
Impressum Titelpagina: apud Ioannem mevrsivm [Meurs, van, Jan]
Titelpagina: antverpiæ [Antwerpen]
1640
opmerking The real author is Lucius Annaeus Florus
74 De bibliografische beschrijving | III Auteur

De foute auteursnaam is een bewuste mystificatie
De eigenlijke auteur publiceert zijn boek opzettelijk onder de naam van een andere,
echt bestaande persoon. De mystificatie moet uit bronnen of onderzoek
blijken. De foute naam wordt als variant trefwoord opgenomen bij de hoofdvorm
van de foute auteur. De functie-aanduiding wordt ‘twijfelachtige auteur’
(dub). Daarnaast wordt de eigenlijke juiste auteur als een tweede auteur opgenomen,
met als functie ‘primair auteur’ (aut) en als bronaanduiding ‘extern’. In
een algemene noot komt de vermelding:
‘Mystification; the real author is […]’
Indien de eigenlijke juiste auteur niet bekend is, maar het zeker om een mystificatie
gaat, luidt de algemene noot als volgt:
‘Mystification; the real author is unknown’
Meerdere auteurs
In principe worden steeds alle auteurs opgenomen die op de titelpagina worden
gepresenteerd. Het probleem voor de keuze van de op te nemen informatie
situeert zich daardoor eerder bij de keuze van de titelpagina dan bij de auteurs.
De volgende gevallen worden onderscheiden:
1. Verschillende titels van meer dan één auteur zijn in één uitgave verenigd
onder een gemeenschappelijke titel. Uiteraard wordt die ene, gemeenschappelijke
titel opgenomen, ongeacht of die titel voldoende significant
is of niet. Alle auteurs worden opgenomen.
2. Verschillende titels van meer dan één auteur zijn in één uitgave verenigd,
met de auteursnamen en de verschillende titels op de titelpagina, en de
auteurs en titels worden niet gelijkwaardig gepresenteerd. Enkel de voornaamste
titel wordt in het titelveld opgenomen. De andere titels kunnen,
als ze voldoende belangrijk worden geacht, in een annotatie van het type
‘met’ worden vermeld. Alle auteurs worden opgenomen. De band tussen
auteurs en titels blijkt uit de noten en/of de digitale afbeelding van de
titelpagina.
3. Verschillende titels van meer dan één auteur zijn in één uitgave verenigd,
met de auteursnamen en de verschillende titels op de titelpagina, en de
auteurs en titels worden gelijkwaardig gepresenteerd. De eerste titel wordt
in het titelveld opgenomen van de beschrijving. Deze ‘moederbeschrijving’
bevat tevens alle auteurs. De andere titels worden elk afzonderlijk
opgenomen in nieuwe beschrijvingen, de zogenaamde ‘dochterbeschrijvingen,’
die enkel de auteurs en titels bevatten die voor dat onderdeel
relevant zijn. Tussen moeder- en dochterbeschrijving wordt een relatie
gelegd van het type ‘includes’ (incl) c.q. ‘included in’ (inclin).
4. Verschillende titels van meer dan één auteur zijn in één uitgave verenigd,
maar de auteurs van de kleinere onderdelen worden niet op de (echte)
titelpagina vermeld: het gaat om apart genoemde, afhankelijke delen die
short title catalogus vlaanderen
75
• Zie ook p.52

in een noot van type ‘met’ terecht komen. In zo’n geval worden deze bijkomende
auteurs opgenomen als hoofdwoord, met als bronvermelding
‘document’. Ze worden ook opgenomen in het vrije tekstveld van de noot
van type ‘met’.
Anoniem gepubliceerde werken
In de on line-databank van de STCV vervalt het gebruik van een hoofdwoord
voor anonieme werken. Anoniem gepubliceerde werken die met zekerheid
kunnen worden toegeschreven aan een auteur, krijgen een verwijzing naar de
hoofdvorm van die auteur in het auteursveld, met als bronaanduiding ‘extern’.
Minder zekere toeschrijvingen aan een auteur worden enkel in een algemene
noot opgenomen, toeschrijvingen die eerder twijfelachtig zijn belanden hoogstens
in de catalografische opmerkingen.
Eénzelfde trefwoord (meestal een vage auteursaanduiding) kan uiteraard naar
verschillende hoofdvormen verwijzen, afhankelijk van de identificatie van de
omschrijving.
Voorbeelden
Titelpagina Weergave in de personenthesaurus
Een priester der Societeit Iesu
Een priester der Societeit Iesu
Motto’s en deviezen
hoofdvorm Priester S.J.
trefwoord een priester der societeit Iesu
hoofdvorm Smidt, de, Aegidius
trefwoord een priester der societeit Iesu
Motto’s of deviezen die naast de auteursnaam voorkomen op de titelpagina
worden niet in de beschrijving opgenomen. Indien ze bij anoniemen of pseudoniemen
kunnen helpen bij de identificatie, kunnen ze eventueel worden opgenomen
in een algemene noot.
6 keuZe Van de corporaTIeVe auTeurs
Algemeen
Overheidspublicaties worden in de STCV (in tegenstelling tot de STCN) niet anoniem
beschreven, maar aan een corporatieve auteur toegewezen. De bibliograaf
zal in de tekst van de overheidspublicatie op zoek gaan naar de ‘uitgevende instantie’:
de overheidsinstelling die de ordonnantie heeft uitgevaardigd. Daarbij
wordt gezocht naar de instantie die zich qua niveau zo dicht mogelijk bij de
praktijk bevond. Een plakkaat dat door de Geheime Raad is opgemaakt, en vervolgens
door verschillende steden afzonderlijk is bekrachtigd en gepubliceerd,
krijgt als corporatieve auteur de magistraat van de betrokken stad, en niet de
76 De bibliografische beschrijving | III Auteur

geheime raad. Personen die overheidspublicaties ambtshalve ondertekenden
(secretarissen van overheidsinstelling, vorsten, …) worden niet opgevat als auteur,
en verder ook niet in de beschrijving weergegeven. Zoals boven vermeld
worden regerende vorsten, koningen, landvoogden, pausen, bisschoppen, …
wel behandeld als persoonlijke auteurs wanneer zij zelf de uitvaardigers zijn
van de publicatie in kwestie.
Corporatieve auteurs worden systematisch opgeslagen in de thesaurus voor
Instellingen & Manifestaties. Enkel indien de uitgevende instantie op de titelpagina
bij name wordt genoemd, zal dat specifieke trefwoord worden opgenomen
in de beschrijving. Alle andere mogelijke formuleringen die in het werk
worden aangetroffen kunnen wel als trefwoorden aan het thesaurusrecord
worden toegevoegd, zonder dat ze aan de beschrijving worden gekoppeld.
Bijzondere gevallen
Twee soorten publicaties worden niet beschouwd als overheidspublicaties en
krijgen geen corporatieve auteur. Ze worden beschreven op naam van de personele
auteur of compilator.
1. Brieven van ambassadeurs aan hun regering en andere semiofficiële
stukken
2. Becommentarieerde compilatie-uitgaven van ordonnanties,
genre Vlaems recht
Het komt ook voor dat overheidspublicaties verlucht zijn, en dat de illustrator
bekend is. In dat geval wordt naast de corporatieve auteur gewoon ook een
personele auteur met de functie ‘ill’ (illustrator) aangemaakt.
7 InVoer Van de corporaTIeVe auTeurs In brocade
Hoofdvorm of trefwoord?
Hier gelden dezelfde regels als bij de personele auteurs. Vaak moet de corpo- • Zie iii 4 (p. 71)
ratieve auteur in het document worden gezocht, waardoor de hoofdvorm in
de beschrijving terecht komt. De in het werk gevonden variante trefwoorden
worden echter steeds in de thesaurus opgenomen.
Functie-aanduiding
Bij corporatieve auteurs wordt steeds de functie ‘primaire auteur’ (aut) geselecteerd.
Veel voorkomende corporatieve auteurs
Onderstaande lijst geeft een beknopt overzicht van de hoofdvormen van een
aantal veel voorkomende corporatieve auteurs. Merk op dat voor de stedelijke
overheden werd gekozen voor de algemene formulering ‘Stad’ als hoofdvorm,
ongeacht de lokaal vaak zeer verschillende benamingen voor deze overheden.
De lokale varianten kunnen als trefwoord worden opgenomen om de opzoekbaarheid
te vergroten.
short title catalogus vlaanderen
77

Bij religieuze ordes wordt eerst de orde afgekort genoemd, dan de stad of de
provincie, en tot slot eventueel het huis, het college of de afdeling. Hetzelfde
geldt voor andere religieuze instellingen met een plaatsgebonden karakter zoals
synodes en concilies, broederschappen, sodaliteiten, …
Wereldlijke instellingen
Centrale overheidsinstellingen
Raad van State a::061.78417
Geheime Raad a::061.78404
Staten-Generaal a::061.40276
Gewestelijke overheidsinstellingen
Raad van Brabant a::061.78418
Raad van Vlaanderen a::061.12847
Staten van Vlaanderen a::061.80146
Staten van Brabant a::061.79046
Lokale overheidsinstellingen: steden (enkele voorbeelden)
Antwerpen, Stad a::061.5
Brussel, Stad a::061.6717
Leuven, Stad a::061.2803
Mechelen, Stad a::061.5314
Lier, Stad a::061.68733
Turnhout, Stad a::061.5306
Gent, Stad a::061.4553
Brugge, Stad a::061.17493
kerkelijke instellingen
Religieuze ordes en colleges (enkele voorbeelden)
S.J., Antwerpen, college a::061.78605
O.Cart., Leuven a::061.78541
O.C.D., Gent a::061.78876
O.E.S.A., Leuven, college a::061.78766
O.E.S.A., Gent, college a::061.80948
O.F.M., Antwerpen a::061.78990
O.P., Antwerpen, college a::061.78590
O.Praem., Antwerpen a::061.78877
Concilies, synodes, …
Mechelen, bisdom, synode a::061.83180
Concilie van Trente a::061.83182
78 De bibliografische beschrijving | III Auteur

Veel voorkomende kloosterordes
Voor religieuze ordes, zoals deze ondermeer worden gebruikt in de authority
records van instellingen, van anonieme werken met een orde-aanduiding, en in
de biografische noot van de auteurs, gebruiken we de afkortingen uit het repertorium
van H. Ooms. Hier volgt een lijst van de meest voorkomende gevallen.
Orde Afkorting
Augustijnen O.E.S.A.
Capucijnen O.F.M.Cap.
Cisterciënzers S.O.Cist.
Dominicanen, predikheren O.P.
Franciscanen O.F.M.
Jezuïeten S.J.
Karmelieten O.Carm.
Kartuizers O.Cart.
Norbertijnen, premonstratenzers O.Praem.
Ongeschoeide karmelieten O.C.D.
Recolecten (-minderbroeders) O.F.M.Rec.
IV Editievermelding
1 algemeen
In het veld ‘Editie’ komen in principe de gegevens van de titelpagina (bron:
titelpagina) betreffende de uitgave. In sommige gevallen kan het nuttig zijn
externe informatie op te nemen, bijvoorbeeld wanneer er discussie kan bestaan.
Dit is echter geen verplichting.
De editievermelding komt steeds in een Engelstalige redactionele formulering.
Ze begint steeds met een hoofdletter, en eindigt zonder punt.
Voorbeelden
Enlarged and corrected edition
Translated from the Spanish into Dutch
De volgorde en de weergave van de titelpagina worden zoveel mogelijk aangehouden.
Dat geldt zowel voor de vermeldingen binnen één editievermelding,
als voor de opeenvolging van verschillende editievermeldingen. Per aparte
editievermelding op de titelpagina, en per bron, wordt een nieuw editieveld
aangemaakt.
short title catalogus vlaanderen
79

Soms worden de editievermeldingen op de titelpagina in één lange zin samengebracht.
Dit wordt zoveel mogelijk behouden, zonder echter de grammaticale
structuur te beladen. Waar nodig kan gekozen worden voor een opsplitsing
over meerdere velden.
De termen ‘oversien’ of ‘recognita’ impliceren niet dat er iets aan de tekst is gewijzigd,
enkel dat iemand deze heeft nagekeken en goedgekeurd. ‘Ab auctore
recognita’ wordt niet vermeld, ‘recognita ac castigata’ wordt gewoon ‘ Corrected’.
80
2 aangepasTe of opeenVolgende edITIe
Vaak wordt op de titelpagina van een werk aangegeven dat het om een eerste,
een nieuwe, of een zoveelste uitgave of druk gaat. Deze vermeldingen worden
overgenomen zoals ze op de titelpagina gepresenteerd staan, in dezelfde volgorde.
Het gaat bij deze vermeldingen ook om de geschiedenis van de editie of
druk, niet om de geschiedenis van het werk of de inhoud. Een ‘eerste druk’ kan
dus teksten bevatten die reeds eerder verschenen zijn onder een andere vorm.
Dit komt bijvoorbeeld vaak voor bij verzamelde werken.
3 VerTalIngen
Informatie over vertalingen wordt steeds opgenomen. Deze kan komen van
de titelpagina, het document of externe bronnen (bv. bibliografische referenties).
De vermelding zoals ze op de titelpagina voorkomt wordt in de mate van
het mogelijke gevolgd. In bijkomende editievelden kan dan externe informatie
worden genoteerd.
Voorbeeld 9 Zie ook afbeelding 7
Voorbeelden
Translated into Latin
Translated from the Dutch
Translated from the Latin into Dutch
Translated from the Italian into Latin and from the Latin into French
Translated into French and enlarged
Titel Titelpagina: Vita Roberti Bellarmini
auteur Titelpagina: Iacobus fvligattus [Fuligatti, Jacob] [Primaire auteur]
Titelpagina: silvester petra sancta [Pietra-Santa, Sylvester] [Vertaler]
Extern: mallery, van, karel [Mallery, van, Karel] [Illustrator]
Impressum Titelpagina: ex officina plantiniana balthasaris moreti [Moretus, Balthasar i]
Titelpagina: antverpiæ [Antwerpen]
1631
editie Titelpagina: Translated from the Italian into Latin, and enlarged
Titelpagina: Second, corrected edition
De bibliografische beschrijving | IV Editievermelding

Afbeelding 7
Editievermelding op
de titel pagina wordt
syntactisch vereenvoudigd
weergegeven in de
beschrijving
(zie voorbeeld 9)
UA Mag-P 12.694

Oorspronkelijk Engelse verwoording Nederlands
Nunc primum edita First edition Eerste uitgave
Aucta Enlarged edition Vermeerderde uitgave
Editio nova et auctior New, enlarged edition Nieuwe, vermeerderde uitgave
Editio emendatoria Corrected edition Verbeterde uitgave
Nunc primum in n volumen redacta First edition in n volumes Eerste uitgave in n delen
Editio altera Second edition Tweede uitgave
Editio castigata Corrected edition Verbeterde uitgave
Opera omnia nunc primum in unum
volumen redacta
82
Vertaling van vaak voorkomende Latijnse editievermeldingen
First edition Eerste uitgave
Ad autographum redactam Corrected on the autograph Verbeterd naar het handschrift
Per auctorem emendatam Corrected by the author Door de auteur verbeterd
In versibus translatam Versified Berijmd
Editio repurgata Corrected edition Verbeterde uitgave
Editio secunda aucta et recognita Second, enlarged edition Tweede uitgave, vermeerderd en
overzien.
Ad autographum fidem recensiti Corrected on the autograph Gecorrigeerd op basis van het
autograaf
Locupletata Enlarged edition Verrijkt
Editio postrema Latest edition Laatste uitgave
À mendis expurgata Corrected edition Van fouten gezuiverd
4 personen
Persoonsnamen of namen van instellingen die in de editievermelding voorkomen,
worden opgenomen in het auteursveld en krijgen daar een functieaanduiding
die de relatie tot het werk verduidelijkt (vertaler, bewerker, …).
Ze worden niet herhaald in het editieveld. Indien er onduidelijkheid kan ontstaan
over de precieze functie (twee vertalers, …) wordt de situatie toegelicht
in een algemene noot.
De bibliografische beschrijving | IV Editievermelding

Afbeelding 8
Editievermelding in het
document
UA RG 3108 i 4 1ste ex.

• Zie hoofdstuk vii
(p.124)
• Zie afbeelding 9
• Zie hoofdstuk iv
(p.79)
• Zie voorbeeld 10
(p.86)
▶
Afbeelding 9
Samenwerkingsverband
van drukkers
UA RG 3023 H 2
V Impressum
1 algemeen
Het impressum of drukkersadres geeft aan waar, door wie en wanneer een
publicatie werd bezorgd. Soms vermeldt het ook de functie van de bezorger
(verderop gemakshalve ‘drukker’ genoemd): hij kan het boek hebben gedrukt,
uitgegeven of alleen maar verkocht.
Niet elk impressum vermeldt al deze elementen: vaak ontbreekt de functie-aanduiding,
af en toe ook de naam van de drukker, de plaats en/of het jaar van
uitgave.
Bij academische geschriften komt het voor dat de datum of de plaats niet in
het impressum, maar in de titel vermeld worden. Deze gegevens komen in
het impressum terecht met als bron ‘document’ (en dus in de hoofdvorm), en
worden ook steeds opgenomen in de titel. Ze worden dus niet beschouwd als
onderdeel van het impressum. In de vingerafdruk zal deze datum niet vermeld
worden.
Sommige impressa vermelden verschillende drukkers, en op sommige publicaties
staan meerdere impressa: hetzij naast of onder elkaar, hetzij op
verschillende plaatsen in het boek (bijvoorbeeld op de titelpagina en in het
colofon). Wanneer de beide drukkers samen optreden, dus wanneer er slechts
één impressum is met meerdere drukkers, worden deze beschouwd als een
compagnie. Zo’n compagnie krijgt een afzonderlijke authority record in het
drukkersbestand.
Wanneer het gaat om twee duidelijk afzonderlijke impressa dan vullen we
meerdere impressumvelden in. Ook wanneer het gaat om twee of meer drukkers
die door een accolade met elkaar zijn verbonden, beschouwen we dit als
verschillende impressa.
Uitzonderlijk komt er ook extra informatie in het impressum voor. Zo kan
het impressum de oorspronkelijke taal van uitgave vermelden, de naam van
de auteur of andere elementen. Mededelingen over de oorspronkelijke taal komen
terecht in een editieveld, eventueel met een algemene noot ter verklaring.
Auteursvermeldingen worden wel in het impressumveld opgenomen, zelfs indien
er uitsluitend ‘gedrukt voor de auteur’ of ‘sumptibus authoris’ staat: in
dat geval wordt deze vermelding opgenomen als trefwoord en krijgt de auteur
een eigen authority record in de drukkersthesaurus.
2 geWone en kopIj-Impressa
Er zijn twee soorten impressa: het ‘gewone impressum’, dat veruit het meeste
voorkomt, en het zeldzame ‘kopij-impressum’.
Het kopij-impressum is herkenbaar aan formuleringen als ‘Gedrukt na de copy
tot [plaats]’, ‘Gedrukt naar de Latijnse kopie, die gedrukt is te [plaats]’, en ‘Copy
[…]’. Soms komt ook de mededeling ‘Gedrukt naar de kopij’ zonder verdere
vermelding voor. In dat geval wordt de mededeling verwaarloosd.
84 De bibliografische beschrijving | V Impressum

short title catalogus vlaanderen
85

Voorbeeld 10 Verschillende impressa op de titelpagina, waaronder één auteursvermelding
Titel Titelpagina: Specvlvm astronomicvm, sive Organvm forma mappæ expressvm
auteur Titelpagina: a. romanus [Roomen, van, Adriaan] [Primaire auteur]
Impressum Titelpagina: ex officina Ioannis masij [Masius, Joannes i]
Titelpagina: lovanii [Leuven]
1606
▶
Afbeelding 10
Kopij-impressum
UA RG 3036 E 2
Titelpagina:sumptibus authoris [Romanus, Adrianus]
Extern: S.l.
(1606)
Titelpagina: prostat […] apud levinum hulsium [Hulsius, Levinus]
Titelpagina: francofurti [Frankfurt am Main]
(1606)
In een aantal gevallen is het moeilijk uit te maken of het impressum een gewoon
dan wel een kopij-impressum is. In die twijfelgevallen wordt het impressumtype
‘normaal’ geselecteerd, en kan het volledige impressum in een algemene
noot geciteerd worden.
Bij overheidspublicaties, die wel eens vaker herdrukt werden met behoud van
het oorspronkelijke impressum zonder dat de oorspronkelijke drukker nog
actief was, moet men bijzonder goed opletten. Slechts wanneer men absoluut
zeker is dat het om een kopij-impressum gaat, wordt voor het type ‘kopij-impressum’
gekozen. Verdere toelichting komt dan in een algemene noot. In alle
twijfelgevallen, zelfs bij sterke vermoedens, wordt het type ‘gewoon’ behouden
maar wordt de twijfel verwoord in een algemene noot.
3 mogelIjke VIndplaaTsen Van heT Impressum
Een impressum kan op verschillende plaatsen gevonden worden, en er kunnen
ook meerdere impressa op verschillende plaatsen tegelijk in het werk staan. De
meest courante vindplaats is onderaan de typografische titelpagina. Als er een
gegraveerde titelpagina is, heeft deze ook vaak een impressum, meestal eveneens
onderaan maar soms verwerkt in het één of ander decoratief element van
de gravure. Bij meerdelige werken komt het impressum soms enkel voor op de
overkoepelende titelpagina. Tenslotte kan het impressum vaak gevonden worden
in het colofon op de laatste pagina of elders achteraan in het werk.
Drukkersinformatie buiten het impressum
Regelmatig treft men ook informatie over de drukker aan in het privilege of
elders in het werk, en soms kent men drukkersinformatie (plaats, drukker,
functie, jaar, …) alleen uit deze bronnen. In die gevallen is er geen sprake van
een echt ‘impressum’ en moet men als vindplaats ‘document’ noteren. In een
algemene noot wordt de precieze bron van de informatie gegeven.
86 De bibliografische beschrijving | V Impressum

Voorbeeld
Date derived from approbation (f. E7 verso)
Soms kan men informatie over de drukker, plaats of jaar van uitgave alleen
terugvinden in externe bronnen (bijvoorbeeld een bibliografie). In die gevallen
wordt deze bron in elk geval vermeld in een bibliografische noot. Soms kunnen
we slechts een periode afleiden uit de naam van de drukker. Ook dat wordt
vermeld in een algemene noot.
Voorbeeld 11 Datum afgeleid uit externe informatie
Titel Titelpagina: Bagijnken van Parijs, noch is hier by ghedaen die wijse leeringe,
die Catho zijnen sone leerde
Impressum Titelpagina: pauwels stroobant [Stroobant, Pauwels]
Titelpagina: antwerpen [Antwerpen]
[1596–1617]
collatie 8°
A 8 B 4
[12] f.
opmerking Date from the years of activity of the printer
• Zie hoofdstuk ii, 3
(p.48)
Ook wanneer het impressum niet bekend is doordat de titelpagina ontbreekt
kunnen we op basis van andere gegevens een impressum reconstrueren. In
een algemene noot wordt dan aangegeven waar de informatie gevonden werd:
bv. ‘Printer from approbation (f. 2T6 verso)’.
Bronaanduiding voor het impressum
Afhankelijk van de keuze van de titelpagina verschilt de bronaanduiding van
de impressumgegevens, en de manier waarop eventuele bijkomstige gegevens
worden aangegeven. In het schema hieronder worden alle mogelijke bronaanduidingen
systematisch weergegeven.
Indien er op eenzelfde plaats twee verschillende impressa voorkomen, worden
ze allebei opgenomen en krijgen ze uiteraard dezelfde bronvermelding.
88 De bibliografische beschrijving | V Impressum

Herkomst impressum Bron Opmerkingen
Overkoepelende titelpagina tp. Afwijkende impressumgegevens in noot
Bijkomende impressa opnemen met als bron ‘doc.’/‘col.’
Typografische titelpagina tp. Afwijkende impressumgegevens in noot
Bijkomende impressa opnemen met als bron ‘doc.’/‘col.’
Gegraveerde titelpagina als enige tp. Bijkomende impressa opnemen met als bron ‘doc.’/‘col.’
Gegraveerde titelpagina met
typografische titelpagina
short title catalogus vlaanderen
doc. Bijkomende impressa opnemen met als bron ‘doc.’/‘col.’
Bedrukte omslag als enige tp. Algemene noot: ‘Imprint from printed cover’
Bijkomende impressa opnemen met als bron ‘doc.’/‘col.’
Bedrukte omslag met andere
titelpagina
doc. Bijkomende impressa opnemen met als bron ‘doc.’/‘col.’
Colofon col. Afwijkende impressumgegevens in algemene noot
Bijkomende impressa opnemen met als bron ‘doc.’/‘col.’
Privilegie, approbatie, … doc. Algemene noot: ‘Date/Printer from […] (f. x)’
Bibliografische referenties ext. Bibliografische noot ‘… mentions the date/printer’
Periode van activiteit ext. Algemene noot: ‘Date from printers years of activity’
4 meerdere VIndplaaTsen Van Impressa
Keuze van het primaire impressum
Komen er op meerdere plaatsen in het werk impressa voor, dan moeten we
vaststellen welk van deze impressa het belangrijkste is. Daarvoor volgen we
deze hiërarchie:
1. Impressum op de typografische titelpagina
2. Impressum in het colofon
3. Impressum op de gegraveerde titelpagina
4. Gegevens uit het document
5. Gegevens van externe bronnen
Indien het werk een impressum bevat (gevallen 1, 2 en 3) dan worden de andere
gegevens uit het werk (de approbatie, …) buiten beschouwing gelaten. Indien
deze opvallend zouden afwijken, kunnen ze in een algemene noot vermeld
worden. Als we de afwijkende impressumgegevens slechts uit een externe bron
kennen, vermelden we dit expliciet in een algemene noot.
89

• Voorbeelden 12 en 13
• Voorbeeld 14
Meerdere impressa in een werk
Indien er in een werk meerdere impressa voorkomen, dan onderscheidt men
twee mogelijkheden: ofwel zijn de impressa identiek, ofwel zijn ze niet identiek.
Twee impressa zijn identiek wanneer ze dezelfde informatie over het werk
verschaffen. Een andere formulering, een afwijkende spelling, een jaartal in
Arabische in plaats van Romeinse cijfers, … brengen geen nieuwe informatie
over het werk. Een tweede, identiek impressum wordt buiten beschouwing
gelaten. Wel worden spellingsvarianten van de drukkersnaam, het adres of
het uithangbord toegevoegd aan de drukkersthesaurus of de geografische
thesaurus. Zetfouten in jaartallen worden niet beschouwd als een afwijkende
variant. Ze worden wel mee opgenomen in de drukkersthesaurus, onder de
vorm ‘YYYY [= YYYY]’.
Wanneer een tweede impressum echter significant afwijkt, dus als het een andere
drukker, een andere plaats en/of een ander jaartal vermeldt dan het eerste
impressum, dan spreken we van een bijkomend impressum.
Wanneer het slechts gaat om een afwijkend jaartal, dan vermelden we dit in
een algemene noot: ‘The year in the colophon reads […]’ of ‘the year on the
engraved title page reads […]’. Deze data worden ook toegevoegd aan de drukkersthesaurus,
maar tussen haakjes: ‘(YYYY)’ of ‘(col. YYYY)’. Romeinse data
worden omgezet in Arabische cijfers, tenzij het gaat om een duidelijke fout
(bijvoorbeeld defectieve of niet op de lossen data). Dan wordt de datumvermelding
geciteerd tussen enkele aanhalingstekens, en aangevuld met een uitroepteken
tussen vierkante haken.
Voorbeeld 12 Afwijkend jaartal in colofon
Titel Titelpagina: Den gheesteliicken dormter begrijpende xlvi. cellekens der passien
Christi […] eenen gheestelijcken vvijser […] met oock een instructie
om de seven ghetijden devotelijck te volbrenghen
auteur Titelpagina: Vincentivs hensbergh [Hensberch, Vincent] [Primaire auteur]
Impressum Titelpagina: hendrick aertsens [Aertssens, Hendrik i]
Titelpagina: antvverpen [Antwerpen]
1626
collatie 8°
A-N8 190, [2] p.
opmerking The year in the colophon reads 1627
Bibliografische referentie: Bib. catholica Neerlandica impressa 7674
90 De bibliografische beschrijving | V Impressum

Voorbeeld 13 Afwijkend jaartal op gegraveerde titelpagina
Titel Titelpagina: Sponsus sanguinum Den bloedighen bruydegom
auteur Titelpagina: michiel Zachmoorter [Zachmoorter, Michiel] [Primaire auteur]
Impressum Titelpagina: joseph jacops [Jacobs, Joseph (fl. ca. 1655–1689)]
Titelpagina: antwerpen [Antwerpen]
1673
editie Titelpagina: Seventh edition, enlarged and corrected
collatie 16°
A-V8 W8 X-2C8 432 p.
opmerking On the engraved title page: ‘1676’
Bibliografische referentie: Bib. catholica Neerlandica impressa 13115
Voorbeeld 14 Foutief, niet op te lossen jaartal in colofon
Titel Titelpagina: Levens vande heylighe patriarchen coninghen propheten ende
andere treffelijcke persoonen van’t oude Testament
auteur Titelpagina: andræas de boeye [Boeye, de, Andreas] [Primaire auteur]
Titelpagina: abr. à diepenbeke [Diepenbeeck, van, Abraham] [Illustrator]
Titelpagina: pet. de Iode [Jode, de, Petrus ii] [Illustrator]
Impressum Titelpagina: hendrick aertssens [Aertssens, Hendrik i]
Titelpagina: antwerpen [Antwerpen]
1642
collatie 4°
a 4 e 4 A-5M 4 (5M4 blank)
[16], 799, [28], [1 blank], [1], [3 blank] p.
opmerking The date in the colophon reads ‘Anno md.lii’
Bibliografische referentie: Bib. catholica Neerlandica impressa 9527
Bibliografische referentie: Backer-Sommervogel [s.j.] I, 1585, nr. 7
Gaat het om een andere drukker en/of plaats, dan wordt het bijkomende
impressum overgenomen in een tweede impressumblok. Als het afwijkende
impressum in het colofon wordt gevonden, dan nemen we de spellingsvariant
als trefwoord op in de beschrijving, en kiezen we als bron ‘colofon’. Gaat het
om een bijkomend, afwijkend impressum op de gegraveerde titelpagina, dan
wordt het hoofdwoord in de beschrijving genoteerd (bron: ‘document’). Een
algemene noot geeft aan waar het bijkomende impressum werd aangetroffen.
short title catalogus vlaanderen
91
• Voorbeeld 15

Voorbeeld 15 Bijkomend impressum in colofon
Titel Titelpagina: Terentivs
auteur Titelpagina: m. antonius mvretus [Muret, Marcus Antonius] [Editor]
Titelpagina: Terentivs [Terentius Afer, Publius] [Primaire auteur]
Impressum Titelpagina:in ædibus viduæ, & hæredum petri belleri [Bellerus, Petrus i
[Weduwe en erfgenamen]]
Titelpagina:antverpiae [Antwerpen]
1606
Colofon: typis andreæ bacxij [Bacx, Andreas I]
Colofon: antverpiae [Antwerpen]
(col.1606)
• Voorbeeld 16 en
afbeelding 11
Wanneer enkel een andere drukker wordt vermeld, dan neemt het colofonimpressum
de plaats en het jaar van de titelpagina over, met als bronvermelding
‘document’.
Titeluitgaven
Bij titeluitgaven is een oud impressum soms nog zichtbaar of – bijvoorbeeld
als het overplakt is – reconstrueerbaar. Vaak wordt ook een gegraveerde titelpagina
van een vorige editie zonder aanpassing overgenomen. In die gevallen
nemen we het oudste leesbare impressum op als eerste impressum, met daarna
in aparte impressumvelden alle bijkomende, afwijkende impressa die in het
werk worden aangetroffen. Daarbij volgen we de algemene regels: impressa van
de titelpagina (ook overplakkingen op de titelpagina) en het colofon worden
opgenomen als trefwoorden, impressa uit het document en van secundaire
titelpagina’s worden opgenomen als hoofdwoord.
Elke afzonderlijke situatie leidt tot een aparte editie: wat telt, is de vorm waaronder
het werk te koop is aangeboden. Wanneer men een werk aantreft met een
‘gewoon’ impressum, en in een ander exemplaar is het impressum overplakt, of
men heeft een titelpagina toegevoegd, dan worden twee aparte beschrijvingen
aangemaakt. Is slechts één exemplaar bekend, met een overplakt of toegevoegd
impressum, dan is er slechts één beschrijving: men weet niet of het werk ook
zonder het bijgevoegde impressum verkocht is.
Titeluitgaven waarvan het oorspronkelijke impressum wel, maar het overplakte
impressum niet aan de geografische of chronologische afbakening van de STCV
voldoen, worden bij uitzondering toch opgenomen.
De situatie wordt steeds toegelicht in een algemene noot, waarin de vindplaatsen
van de bijkomende impressa worden vermeld.
92 De bibliografische beschrijving | V Impressum

Voorbeeld 16 Titeluitgave met overplakt impressum
Titel Titelpagina Seraphinschen sterren-hemel waer in beschreven zyn de levens van
de heylighen, salighen […] in den derden reghel van […] Franciscus
auteur Titelpagina: hermannus petri [Petri, Hermannus] [Primaire auteur]
Impressum Titelpagina: judocus de grieck [Grieck, de, Judocus]
Titelpagina: brussel [Brussel]
1692–1693
Titelpagina: jan meyer [Meyer, Jan]
Titelpagina: gent [Gent]
[1700–]
opmerking The original imprint (Brussel, Judocus de Grieck, 1692–1693) is pasted over by
the eighteenth century imprint (Gent, Jan Meyer)
short title catalogus vlaanderen
93
Afbeelding 11
Titeluitgave met overplakt
impressum
UA RG 3032 E 4/1

• Zie 4 (p. 89)
5 drukker: keuZe en WeergaVe
Men neemt in het eerste impressumveld de drukkersinformatie over uit het
impressum dat het hoogst in de hiërarchie staat. Dat geldt ook voor de andere
elementen (functie, plaats, jaar) die verderop aan bod komen.
Keuze voor hoofdvorm of trefwoord
Afhankelijk van de bron van het impressum wordt de naam van de drukker op
een andere manier opgenomen in de beschrijving.
Gebruiken we het impressum van de titelpagina of van het colofon, dan wordt
de variante naamsvorm, zoals deze voorkomt op de titelpagina of in het colofon,
als trefwoord genoteerd.
Komen de gegevens van de drukker uit het document of uit een externe bron
dan wordt enkel de hoofdvorm opgenomen. De bijkomende variante naamsvormen
worden wel opgenomen in de drukkersthesaurus, maar ze worden niet
gekoppeld aan de beschrijving.
Wanneer de toeschrijving in de externe bron niet helemaal zeker is, dan wordt
de drukker niet in het impressumveld opgenomen, maar wordt deze in een algemene
noot vermeld. Wanneer de toewijzing eerder twijfelachtig is, blijft ook
deze vermelding achterwege.
Indien de drukker onbekend of onzeker is, dan wordt in het drukkersveld de
vermelding ‘sine nomine’ (a::06.2510) genoteerd, met als bron ‘extern’.
Fantasiemededelingen in het impressum als ‘gedrukt voor de Liefhebbers’ worden
verwaarloosd.
Weergave: hoofdvorm
Zowel de hoofdvorm als de trefwoorden van een drukker worden opgeslagen in
de drukkersthesaurus. Bij het aanmaken van een nieuwe drukker in die thesaurus
moet men erop letten dat de hoofdvorm representatief is voor de drukker,
en dat drukkers met dezelfde naam van elkaar onderscheiden kunnen worden.
Men kiest bij voorkeur die hoofdvorm waaronder een drukker algemeen het
bekendst is, hetzij door de frequentie van de naam, hetzij door de traditie. De
hoofdvorm kan, als het nodig is, steeds gewijzigd worden: de keuze is immers
arbitrair. Variante naamsvormen (auteursvermeldingen of trefwoorden) daarentegen
mogen nooit worden geschrapt of aangepast: ze verwijzen namelijk
naar varianten die in de drukwerken en de beschrijvingen voorkomen.
Bij het opnemen van een hoofdvorm gelden de volgende regels:
1. Men noteert de naam in deze volgorde: achternaam, partikels, voornaam,
volgnummer. Drukkers met dezelfde naam worden door Romeinse cijfers
onderscheiden. Door het opnemen van geboorte- en sterftejaren in
de biografische noot worden verdere dubbelzinnigheden voorkomen.
2. Extra aanduidingen als ‘weduwe van’, ‘erfgenamen van’ enzovoort worden
in de extensie bij de naam ondergebracht.
3. Wanneer meerdere drukkers (vaak in familieverband) voor een editie
94 De bibliografische beschrijving | V Impressum

hebben samengewerkt, en die samenwerking blijkt uit de gezamenlijke
presentatie van hun namen in één impressum, dan wordt voor dat samenwerkingsverband
een nieuwe hoofdvorm aangemaakt. De eerste naam
wordt genoteerd volgens de regels in punt 1 hierboven, de volgende namen
in hun natuurlijke volgorde. Bij drukkers die hebben samengewerkt,
worden de namen verbonden met een ampersand (&).
Voorbeeld: hoofdvorm en trefwoorden van een drukker
Hastens, van, Henrick
Henrick van Hastens
Henrick van Haestens
Henricus Hastenius
Voorbeeld: hoofdvorm en trefwoorden van een drukkersweduwe
Hastens, van, Henrick [Weduwe]
apud viduam Henrici Hastenii
Bellerus, Petrus I [Weduwe en erfgenamen]
apud viduam & haeredes Petri Belleri
Voorbeeld: hoofdvorm en trefwoorden van samenwerkingsverband
Lesteens, Guilliam & Hendrik I Aertssens
prostant apud Guilielmum Lesteenium, et Henricum Aertssens
Weergave: trefwoord
Zoals hierboven reeds aangegeven wordt elk trefwoord opgeslagen in de drukkersthesaurus.
Bij het transcriberen van trefwoorden gelden de volgende regels:
1. De naamsvariant wordt geciteerd zoals hij in het drukwerk gepresenteerd
wordt.
2. Leestekens en spaties blijven behouden. Ook als komma bedoelde puntkomma’s
of als afkortingspunten bedoelde dubbele punten blijven behouden.
3. Hoofdletters aan het begin van de naam blijven behouden, andere worden
naar onderkast gereduceerd.
4. De echte ligaturen æ, œ, Æ en Œ worden zo weergegeven. Andere ligaturen
worden ontbonden.
5. De combinatie van twee V’s blijft behouden, zowel in boven- als in onderkast.
Indien de combinatie ‘VV’ of ‘vv’ door bijsnijden van één van de
letters ‘W’ resp. ‘w’ moet suggereren, dan wordt de letter als ‘W’ resp. ‘w’
overgenomen.
6. Variante lettervormen worden niet onderscheiden. De lange ſ wordt door
een gewone ‘s’ weergegeven, ß als ‘ss’, ook in het Duits.
7. Afkortingen worden doorgaans overgenomen. Een aantal veel voorkomende
afkortingen die met een titulus worden aangeduid, worden tussen
vierkante haken opgelost: ‘vandê’ wordt ‘vande[n]’, ‘VÂ’ wordt ‘va[n]’.
8. De gotische kapitalen I/J en U/V worden steeds als I/i en V/v gelezen en
gereduceerd.
short title catalogus vlaanderen
95
• Zie afbeeldingen 9
(p. 85) en 12 (p.97)

• Voorbeeld 10 (p.86)
9. Cursief wordt niet onderscheiden.
10. Impressa in andere alfabetten dan het Latijnse worden getranscribeerd.
Functie-aanduidingen
Bij levende talen (Nederlands, Frans, Italiaans, Spaans, …) wordt de functieaanduiding
gestructureerd overgenomen: in het drukkersveld komt de genormaliseerde
vorm van de naam van de drukker, en in het functieveld komt een
aanduiding van de vermelding die in het impressum is opgenomen.
Bij Latijnse impressa daarentegen wordt de functie-aanduiding die voor of na
de naam van de drukker staat bij de transcriptie van het trefwoord behouden.
Er is dan geen aparte functie-aanduiding. Bij de normalisatie wordt de volledige
functie-aanduiding naar onderkast gereduceerd.
Uitzondering
Wanneer de naam van de drukker in een impressum dat gesteld is in een levende
taal toch wordt verbogen, dan wordt deze verbogen vorm overgenomen samen met
het bijhorende voegwoord. Dit komt slechts zeer zelden voor, bijvoorbeeld bij impres-
sa die in het Duits gesteld zijn of een enkele keer in een Nederlandstalig impressum.
Voorbeeld
EngelvandenHove,Claerbevvysvandecatholijckewaerheydt,vantweecontroverse
artikelen, te weten van’t vaghevyer ende aflaten, Loven, bij Bernardinum Maesium,
1630
Vermelding van auteurs in het impressum
Zoals hoger reeds is aangegeven, kan het impressum soms een auteur vermelden.
Zulke formuleringen zijn in meer of mindere mate expliciet. Ze luiden
bijvoorbeeld ‘voor den autheur’, ‘gedrukt voor Arnout van Geluwe’, ‘sumptibus
authoris’, … De auteur krijgt dan een authority record in het drukkersbestand.
De hoofdvorm en het trefwoord (bijv. ‘den autheur’, ‘Arnout van Geluwe’, ‘sumptibus
authoris’) worden in de beschrijving opgenomen. Als functie-aanduiding
kiest men voor ‘Gedrukt voor/op kosten van’. Bij Latijnse formuleringen blijft
de functie-aanduiding steeds achterwege.
6 funcTIe: keuZe en WeergaVe
Indien het impressum de functie van de drukker/uitgever vermeldt, dan wordt
ze in de beschrijving genoteerd. Er zijn zeven mogelijkheden:
1. … Boekverkoper
2. Te koop bij
3. Uitgegeven door/bij
4. … Boekdrukker
5. Gedrukt bij
6. Gedrukt voor/op kosten van
7. Niet gedefinieerd
96 De bibliografische beschrijving | V Impressum

Specifieke functie-aanduidingen die niet letterlijk in deze lijst voorkomen, worden
tot één van de eerste zes mogelijkheden teruggebracht. Dit geldt ook voor
andere talen dan het Latijn.
Niet-Latijnse functie- of adresvermeldingen als ‘en la casa de …’, ‘in de druckerije
van …’ of ‘en la empremeria de …’ worden niet opgenomen, tenzij de
constructie het onmogelijk maakt de naam van de drukker te isoleren, zoals
bijvoorbeeld het geval is bij ‘In de Plantijnsche drukkerye’.
Indien elke functie-aanduiding in het impressum ontbreekt, of indien er
enkel ‘bij …’ staat, kiest men voor ‘Niet gedefinieerd’, ook al zou men uit externe
bron weten dat de bewuste drukker/uitgever enkel als verkoper zou zijn
opgetreden. Het is namelijk niet mogelijk voor dit veld een bron van informatie
te vermelden. Bij Latijnse impressa, waarbij de functie-aanduiding in
het trefwoord van de drukker wordt opgenomen, wordt steeds de vermelding
‘Niet gedefinieerd’ genoteerd.
Indien het impressum meer dan één functie-aanduiding bevat, dan wordt alleen
de functie vermeld die voor het betrokken werk relevant is. Bij meer dan
één functievermelding (bijvoorbeeld één voor en één na de naam van de drukker/uitgever)
wordt enkel de eerste functie aangeduid in de beschrijving. Daarnaast
worden alle functievermeldingen, met het jaar waarin ze vermeld worden,
ook toegevoegd aan de scope note ‘beroep’ in de drukkersthesaurus.
7 plaaTs Van uITgaVe: keuZe en WeergaVe
Keuze voor hoofdvorm of trefwoord
Indien de plaats van uitgave in het impressum wordt vermeld, en de bronvermelding
luidt ‘titelpagina’ of ‘colofon’, dan wordt de variant van de plaats van
uitgave als trefwoord in de beschrijving opgenomen.
Indien de plaats van uitgave uit een impressum komt met de bronaanduiding
‘document’, dan wordt de hoofdvorm in de beschrijving opgenomen. De bijkomende
trefwoorden worden wel toegevoegd aan de geografische thesaurus.
Hetzelfde geldt voor plaatsaanduidingen die een externe bron hebben. Indien
het impressum bijvoorbeeld wel een drukker vermeldt, maar geen plaats van
uitgave, dan kan deze plaats van uitgave toch worden gevonden en toegevoegd.
short title catalogus vlaanderen
97
Afbeelding 12
Spaans impressum
UA mag-p 14.600
• Zie deel 1, v, 3.3 (p.35)

• Zie fictieve plaatsen
(p.100)
In zulke gevallen noteert men dus steeds de hoofdvorm, met als bron ‘extern’.
De gegevens kunnen komen uit de bibliografische referenties, of uit de plaats
van activiteit zoals terug te vinden in de drukkersthesaurus. In dat laatste geval
wordt dit vermeld in een algemene noot: ‘Place from the printers address of
activity’.
Indien de plaats van uitgave in de vorm van een bijvoeglijk naamwoord ergens
in het impressum of het colofon voorkomt, dan wordt deze formulering niet als
trefwoord overgenomen, maar wel de bijhorende hoofdvorm geselecteerd. De
bronaanduiding luidt dan ‘document’ of ‘colofon’.
Weergave: hoofdvorm
De hoofdvormen zijn reeds in de geografische thesaurus opgenomen. Voor
de aanmaak van nieuwe plaatsnamen wordt beroep gedaan op de catalografen
van de Universiteit Antwerpen (Centrale Bibliotheek). De STCV voegt dus
géén geografische termen toe, tenzij het een fictieve plaats zou betreffen.
Indien er nergens een aanduiding van de plaats van uitgave te vinden is, dan
noteert men ‘sine loco’ (a::91.0001), met als bronvermelding ‘extern’.
Weergave: trefwoord
Elk trefwoord dat bij een bepaalde plaatsnaam hoort, wordt opgeslagen in het
authoriteitsbestand. Bij het transcriberen van het trefwoord gelden volgende
regels:
1. De plaatsnaamvariant wordt geciteerd.
2. Leestekens en spaties blijven behouden.
3. Hoofdletters aan het begin van een plaatsnaam of aan het begin van een
significant naamsdeel van een plaatsnaam blijven behouden, andere worden
naar onderkast gereduceerd: ‘in den Haag’ wordt ‘Den Haag’, ‘sHertogenbosch’
blijft ‘sHertogenbosch’, ‘GHendt’ wordt ‘Ghendt’.
4. Begint een plaatsnaam met een kleine letter, dan wordt die tot een hoofdletter
geredigeerd: ‘antwerpen’ wordt ‘Antwerpen’. Wordt de plaatsnaam
echter door een gereduceerd lidwoord ingeleid (‘tAntwerpen’), dan blijft
dat gereduceerd lidwoord in onderkast staan.
5. De echte ligaturen æ, œ, Æ en Œ worden zo weergegeven. Andere ligaturen
worden ontbonden.
6. De combinatie van twee V’s blijft behouden, zowel in boven- als in onderkast.
Indien de combinatie ‘VV’ of ‘vv’ door bijsnijden van één van de
letters ‘W’ resp. ‘w’ moet suggereren, dan wordt de letter als ‘W’ resp. ‘w’
overgenomen.
7. Variante lettervormen worden niet onderscheiden. De lange ſ wordt door
een gewone ‘s’ weergegeven, ß als ‘ss’.
8. Afkortingen worden doorgaans overgenomen. Een aantal veel voorkomende
afkortingen die met een titulus worden aangeduid, worden tussen
vierkante haken opgelost: ‘Antwerpê’ wordt ‘Antwerpe[n]’.
98 De bibliografische beschrijving | V Impressum

9. De gotische kapitalen I/J en U/V worden steeds als I/i en V/v gelezen en
gereduceerd.
10. Cursief wordt niet onderscheiden.
11. Voorzetsels die niet meteen aan de plaatsnaam vastzitten, worden verwaarloosd.
De partikels die zonder meer met de plaatsnaam zijn versmolten
worden wel overgenomen. Zo wordt ‘tAntwerpen’ opgenomen
als ‘tAntwerpen’, maar ‘te Antwerpen’ als ‘Antwerpen’.
12. Provincie- of landaanduidingen bij plaatsaanduidingen worden samen
met de plaatsaanduiding overgenomen. ‘Ipris Flandrorum’ wordt dus
geheel overgenomen.
13. Wanneer een stadsnaam uit twee delen bestaat, behouden de beide delen
een hoofdletter.
Voorbeeld
Maes-Tricht, Mosae-Traiectensis, Den Bosch
Dit geldt uiteraard niet voor onderdelen als ’s-Hertogenbosch.
14. Impressa in andere alfabetten dan het Latijnse worden getranscribeerd.
15. Latijnse plaatsnamen behouden de locatief.
Voorbeelden
Impressum Transcriptie Regel van toepassing
Antwerpen Antwerpen 1
ANTVVERPEN Antvverpen 3 en 6
t’Antwerpen Antwerpen 11
T’ANTWERPEN Antwerpen 3 en 11
’t Antvverpen Antvverpen 1, 6 en 11
’T ANTWERPEN Antwerpen 3 en 11
Thandtvverpen Thandtvverpen 1 en 11
Tipre Tipre 1 en 11
TIPRE Tipre 1, 3 en 11
Tot Yperen Yperen 11
antwerpen Antwerpen 4 (eerste letter wordt hoofdletter)
’t hantwerpen Hantwerpen 4 (eerste letter wordt hoofdletter)
in den Haag Den Haag 4 (eerste letter wordt hoofdletter)
in sGravenhage sGravenhage 4 (gereduceerd lidwoord)
in ’sHertogenbosch ’sHertogenbosch 4 (gereduceerd lidwoord)
Lugdunum Batavorum Lugdunum Batavorum 12 (landaanduiding)
Middelbvrgi Zelandiæ Middelbvrgi Zelandiæ 12 (provincie-aanduiding), 5, 6
short title catalogus vlaanderen
99

• Zie voorbeeld 17
Schijnadressen, fictieve plaatsnamen en fictieve drukkers
Soms wordt in het impressum een schijnadres of een fictieve plaatsnaam
vermeld.
Een schijnadres is een adres dat een bestaande locatie vermeldt om de echte
plaats van uitgave te verhelen. Zo vermeldden een aantal Noord-Nederlandse
drukkers een Zuid-Nederlands adres in het impressum om censuur te ontlopen.
De echte plaats van uitgave is in vele gevallen wel te achterhalen.
Een fictief adres vermeldt daarentegen een locatie die niet bestaat. Dan is vaak
de echte plaats van uitgave niet te achterhalen.
Gehuchten vallen onder de stad waar ze administratief toe behoren, en worden
niet beschouwd als fictieve of schijnadressen.
Schijnadressen die een plaats in de Zuidelijke Nederlanden vermelden worden
steeds opgenomen, ook al is het werk duidelijk elders gedrukt. Schijnadressen
die een plaats buiten de Zuidelijke Nederlanden vermelden, maar die wel duidelijk
in de Zuidelijke Nederlanden gedrukt zijn, worden eveneens opgenomen
tenzij ze reeds in de STCN vermeld worden.
Schijnadressen worden behandeld zoals andere plaatsen van uitgave: indien ze
op de titelpagina of in het colofon voorkomen, wordt het trefwoord opgenomen;
in de andere gevallen noteert men de hoofdvorm. De schijnadressen worden,
indien mogelijk, tussen vierkante haken opgelost. Het trefwoord wordt in
dat geval opgenomen bij de echte plaats van uitgave.
Voorbeeld
Impressum: Loven, N. Braau, 1657
Thesaurus: hoofdvorm: Haarlem
trefwoord: Loven [= Haarlem]
Indien in de beschrijving de hoofdvorm moet worden opgenomen, selecteert
men eveneens het hoofdwoord van de echte plaats van uitgave. In de authorityrecord
van de echte plaats van uitgave neemt men als trefwoord wel het schijnadres
met zijn oplossing op. Een algemene noot kan de situatie toelichten.
Indien een in het impressum genoemde adres zeker een schijnadres is, maar dit
niet kan worden opgelost, dan wordt een nieuw trefwoord aangemaakt in de
authority record van de genoemde plaats, met de vermelding ‘mystification’.
Voorbeeld
Antverpiae [mystification]
Wanneer het vermoeden heerst dat het in het impressum genoemde adres een
schijnadres is, maar er is geen absolute zekerheid, dan wordt de plaats van uitgave
toch zoals normaal opgenomen in het impressumblok. In een algemene
noot wordt de twijfel dan uitgedrukt met de formule ‘possibly not printed in …’
of ‘probably not printed in…’.
Voor Fictieve adressen, adressen van plaatsen die niet bestaan, wordt een
nieuwe geografische authority record aangemaakt, met de extensie ‘fictieve
plaats’. De hoofdvorm staat in genormaliseerde en gemoderniseerde spelling,
100 De bibliografische beschrijving | V Impressum

de varianten in het document worden als trefwoorden (verwoordingen) opgenomen.
Ook relatieve plaatsbepalingen als ‘buiten Antwerpen’ en andere
fantasievormen vallen onder de fictieve adressen.
Indien mogelijk worden de echte plaatsen van uitgave in het trefwoord opgelost
tussen vierkante haken.
Voorbeeld 17 Fictieve plaats van uitgave
Titel Titelpagina: Niev[w]e t[ii]dinge van den dvyvel ende dry notabele persoonen
Impressum Titelpagina: poniroponvs [Poniroponus [Fictieve drukker]]
Titelpagina: hadopoli [Hadopoli [Fictieve plaats]]
1611
collatie 8°
A-C 8 (C8 blank)
46, [2 blank] p.
opmerking Probably printed in the Southern Netherlands
In een aantal gevallen is de formulering van het impressum zodanig, dat het
lijkt te gaan om een schijnadres terwijl dat niet het geval is. Een Spaanse drukker
kan bijvoorbeeld een werk te Antwerpen hebben laten drukken, zonder dat
hij daar verbleef. In zo’n geval beschouwen we ‘Antwerpen’ als de echte plaats
van uitgave (het werk is namelijk hier gedrukt), en wordt de situatie in een
algemene noot verder toegelicht. In het adresbestand van de drukker wordt het
adres eveneens opgenomen, met in de biografische noot een opmerking over
de ware toestand.
Voorbeeld 18 Spaanse drukker geeft een werk uit in Antwerpen
Titel Titelpagina: Varias antigvedades de España Africa y otras provincias
auteur Titelpagina: bernardo aldrete [Aldrete, Bernardo] [Primaire auteur]
Impressum Titelpagina:Iuan hasrey [Hasrey, Juan]
Titelpagina:amberes [Antwerpen]
1614
Colofon: typis gerardi Wolsschatii, et henrici Ærtsii [Wolschaeten, van,
Geeraerdt i & Hendrik i Aertssens]
Colofon: antverpiæ [Antwerpen]
(col.1614)
collatie 4°
*-2* 4 A-4V 4
[1], [1 blank], [14], 640, [72] p.
opmerking Juan Hasrey was mainly active in Madrid but had this book printed in Antwerp
short title catalogus vlaanderen
101
• Zie voorbeeld 18

• Zie voorbeeld 17
(p.101)
In sommige gevallen wordt ook een fictieve drukkersnaam gebruikt. Indien
de ware naam van de drukker te achterhalen is, wordt de fictieve drukkersnaam
als trefwoord toegevoegd aan de authority record van de drukker. Is de
echte drukker niet te achterhalen, dan wordt de fictieve drukkersnaam aan de
drukkersthesaurus toegevoegd, met de extensie ‘Fictieve drukker’.
8 jaar Van uITgaVe: keuZe en WeergaVe
In principe bevat elke beschrijving een datering. Aangezien in deze fase van
het project enkel zeventiende-eeuwse drukken aan bod komen, krijgen nietgedateerde,
maar vermoedelijk of zeker zeventiende-eeuwse werken steeds
een tentatieve datering in de zin van ‘17th century?’ of ‘17th century’. Voor de
volledigheid worden hier ook regels vermeld die enkel van toepassing zijn op
werken uit latere periodes (meer bepaald de republikeinse kalender).
Bij de weergave van het jaar gelden de volgende regels.
1. Het jaar wordt opgenomen zoals het in het impressum vermeld wordt,
zelfs indien dat fouten bevat.
2. Het jaar wordt weergegeven in Arabische cijfers. Latijnse dateringen worden
omgezet: M.D.CL. wordt ‘1650’.
3. Jaartallen in Grieks schrift blijven behouden en worden tussen vierkante
haakjes omgerekend: ‘αζζα [= 1661]’.
4. Jaartallen uit andere jaartellingen, zoals de joodse, de islamitische of de
republikeinse kalender, blijven behouden en worden tussen vierkante
haakjes omgerekend: ‘5420 [= 1624]’.
5. Dubbele dateringen bij gebruik van twee kalenders in de bron blijven behouden:
‘5426/1666’, ‘an 6/1798’.
6. Foutieve jaartallen worden behouden en tussen vierkante haakjes gecorrigeerd:
‘1954 [= 1654]’.
7. Onmogelijke Romeinse getallen worden geciteerd en tussen vierkante
haakjes gecorrigeerd, voorafgegaan door een uitroepteken: ‘M.D.C.XLXI
[!= 1649]’
8. Bij werken in meerdere delen worden de uiterste jaren van uitgave gegeven.
9. Bij werken die in meerdere delen verschenen, en waarbij een later deel
voor het eerste verscheen, wordt deze volgorde in de datering behouden.
10. Niet gedateerde werken, die men op basis van een ander element met zekerheid
kan dateren, krijgen deze datum met als bronvermelding ‘document’
of ‘extern’. Voor de bronvermelding ‘extern’ gebruiken we de datering
tussen vierkante haakjes, voor ‘document’ gebruiken we ronde haakjes.
Voor dateringen in het colofon gebruiken we ‘(col. yyyy)’. De datering
kan in een algemene noot worden toegelicht: ‘date from approbation’.
11. Niet gedateerde werken, die men op basis van een ander element bij benadering
kan dateren, krijgen deze benaderende datering met als bron-
102 De bibliografische beschrijving | V Impressum

vermelding ‘document’ of ‘extern’. De datering kan in een algemene noot
worden toegelicht.
a. Indien de onzekerheidsmarge één jaar bedraagt, dan wordt de vroegste
datum door een vraagteken gevolgd.
b. Indien de onzekerheidsmarge meer dan één jaar bedraagt, dan wordt
de datum door circa (‘c.’) voorafgegaan.
c. Indien de periode begrensd kan worden door termini post en/of ante
quem, dan worden deze termini aangegeven.
d. Tenslotte kan men zijn toevlucht nemen tot vage dateringen of algemene
bepalingen van het jaar van uitgave, zoals ‘17th century?’, ‘early
17th century’ of ‘late 17th, early 18th century’.
Voorbeelden
Regel Datering in het werk Beoogde weergave in de beschrijving
1 1663 1663
2 m.d.c.xxv 1625
4 (islamitische datering) 1002 1002 [= 1624]
4 (joodse datering) 5420 5420 [= 1660]
5 an 6/1798 an 6/1798
6 1569 1569 [= 1659]
7 m.d.c.xlxi m.d.c.xlxi [! = 1649]
8 deel 1: 1605; deel 2: 1608 1605-1608
9 deel 1: 1635; deel 2: 1632 1635, 1632
10 (privilege) 1645 (1645)
11 a (extern) 1672 of 1673 [1672?]
11 b (extern) tussen 1682 en 1685 [c. 1682]
11 c (document) tussen 1634 en 1665 (between 1634 and 1665)
11 c (extern) voor 1675 [not after 1675]
11 c (approbatie) na 1698 (not before 1698)
11 d (extern) vermoedelijk 17de eeuws [17th century?]
11 d (extern) laatste decennium 17de eeuw [169-]
We wijzen er hier op dat de weergave in de beschrijving niet volledig overeenkomt
met de manier waarop de gegevens in Brocade moeten worden ingevoerd.
Zo worden bij Brocade de taalgebonden elementen in de mate van het
mogelijke vermeden. Een aantal nuances in de datering verdwijnen daardoor:
men moet terugvallen op de bestaande categorieën. Een algemene noot kan de
beschrijving verfijnen of verduidelijken.
short title catalogus vlaanderen
103

De invoer van het jaartal in Brocade
Algemeen
In Brocade wordt voor elk jaar van uitgave met een aparte set gewerkt. Per
impressum zijn er twee sets, en kunnen er dus twee jaren worden ingegeven.
Meestal wordt enkel de eerste set gebruikt, aangeduid met ‘Jaar[1]’. De tweede
set, aangeduid met ‘Jaar[2]’, wordt enkel gebruikt wanneer de delen van een
meerdelig werk in verschillende jaren gedrukt zijn.
Elke set bestaat uit drie velden. In het eerste veld wordt het type van de datering
bepaald. In het tweede veld noteert men het jaar waarop het systeem de
beschrijving moet sorteren. In het derde veld is er ruimte om te nuanceren. De
velden ‘type’ en ‘sorteer op’ van de eerste set moeten altijd worden ingevuld.
Indien het veld ‘toon ook’ niet wordt ingevuld, dan presenteert het systeem de
inhoud van het veld ‘sorteer op’ volgens de vorm aangegeven in het veld ‘type’.
Indien het veld ‘toon ook’ wel wordt ingevuld, dan geeft het systeem uitsluitend
de informatie die hier is ingevuld weer, welk type er ook is aangegeven.
Het veld ‘type’
Het type van een datering moet altijd worden bepaald. Het standaardtype is
‘YYYY’, het meest voorkomende type. Het type bepaalt hoe het jaartal aan de
gebruiker getoond wordt: op de plaats van de Y-tekens worden de cijfers gepresenteerd
die in het veld ‘sorteer op’ zijn ingevuld, tenzij het veld ‘toon ook’
eveneens informatie bevat.
Het veld ‘sorteer op’
Het veld ‘sorteer op’ moet altijd met vier Arabische cijfers worden ingevuld.
Het systeem sorteert de beschrijvingen volgens het jaar dat hier is bepaald, ongeacht
wat in het veld ‘toon ook’ is ingevuld. Bij onzekere of vage datering moet
er steeds op het vroegste jaar gesorteerd worden.
Het veld ‘toon ook’
Het veld ‘toon ook’ kan worden ingevuld indien de beschrijving een andere datering
moet tonen dan in het veld ‘sorteer op’ is bepaald. Het veld kan ook een
vreemde, foute of twijfelachtige datering toelichten. Dat maakt het mogelijk
om in de beschrijving een andere datum te presenteren dan die waarop de sortering
moet gebeuren. Dit is van belang voor verkeerde data in het impressum,
onmogelijke getallen of dateringen in andere kalenders.
Voorbeeld
type yyyy; sorteer op 1623.
Het systeem presenteert dan ‘1623’.
type [yyyy-]; sorteer op 1690.
Het systeem presenteert dan ‘[1690-]’.
type (col. yyyy); sorteer op 1645; toon ook ‘[1673]’.
Het systeem presenteert dan ‘[1673]’.
104 De bibliografische beschrijving | V Impressum

Het veld ‘toon ook’ is een veld waar vrije tekst ingevoerd kan worden. Daarom
is het belangrijk aandachtig te zijn bij het gebruik van ronde en vierkante haken
in dit veld. Externe dateringen worden steeds tussen vierkante haken geplaatst,
dateringen die uit het document zelf afgeleid zijn komen tussen ronde haken.
Dateringen bestaande uit één jaar van uitgave
Voor werken met één jaar van uitgave en meerdelige werken waarvan alle delen
in hetzelfde jaar zijn verschenen.
Beoogd resultaat In te vullen velden in Brocade Resultaat in
presentatie
Type Sorteer op Toon ook
Zekere datering
1645 yyyy 1645 1645
(col. 1645) (col. yyyy) 1645 (col. 1645)
(1645) (yyyy) 1645 (1645)
[1645] [yyyy] 1645 [1645]
Onzekere datering
[1678?] [yyyy?] 1678 [1678?]
[c.1678] [c.yyyy] 1678 [c.1678]
(not before 1666) (yyyy–) 1666 (1666–)
[not after 1666] [–yyyy] 1666 [–1666]
[between 1624 and 1645] inter [yyyy–yyyy] 1624 [1624–1645] [1624–1645]
[169-] [yyy-] 1690 [169-] [169-]
[169-?] [yyy-?] 1690 [169-?] [169-?]
[17th century] [yy--] 1600 [16--] [16--]
[17th century?] [yy--?] 1600 [16--?] [16--?]
Fout in de datering
1689 [= 1698] yyyy [= yyyy] 1698 1698 [= 1689] 1698 [= 1689]
m.dc.xlxi [!= 1649] yyyy 1649 m.dc.xlxi [!= 1649] m.dc.xlxi [!= 1649]
Verklaring van de datering (islamitische en joodse dateringen, republikeinse kalender)
1002 [= 1624] yyyy 1624 1002 [= 1624] 1002 [= 1624]
5420 [= 1660] yyyy 1660 5420 [= 1660] 5420 [= 1660]
an 6/1798 yyyy 1798 an 6/1798 an 6/1798
short title catalogus vlaanderen
105

Dateringen bestaande uit twee jaren van uitgave
Voor een aantal dateringen wordt gebruik gemaakt van een tweede set velden.
Dat is met name het geval voor meerdelige werken waarvan delen in verschillende
jaren zijn verschenen.
Beoogd resultaat In te vullen velden in Brocade Resultaat in
presentatie
Type Sorteer op Toon ook
1645–1657 Jaar 1: yyyy
Jaar 2: yyyy
1657, 1655 Jaar 1: yyyy
Jaar 2: yyyy
• Zie hoofdstuk vii, 2
(p.125)
Beperkingen
Een aantal nuances kunnen in dit systeem niet worden weergegeven. Dateringen
als ‘late 17th, early 18th century’ en ‘1657, 1655’ (voor een meerdelig werk
waarvan het tweede deel het eerst verschenen is) moeten worden genoteerd als
‘16--’ en ‘1657–1655’.
Het jaar van uitgave en het verband met de jaar- en formaatcode
In hoofdstuk vii wordt op dit element verder ingegaan. We kunnen hier volstaan
met de opmerking dat alleen jaaraanduidingen van de titelpagina in de
jaar- en formaatcode worden opgenomen. Zoals reeds in het hoofdstuk over
de titel is gesteld, krijgt de (overkoepelende) typografische titelpagina voorrang
op de gegraveerde titelpagina’s. Die pagina vormt ook het uitgangspunt
voor het jaar dat in de jaar- en formaatcode wordt genoemd. Indien die pagina
met andere woorden geen jaar van uitgave in het impressum heeft, dan noteert
men ‘0000’ in de jaar- en formaatcode. Dat is ook zo voor alle andere dateringen
op basis van het document of op basis van externe bronnen. Aperte
fouten worden niet verbeterd.
Voorbeelden
1645
1657
1657
1655
1645–1657
1657–1655
Titelpagina Colofon Presentatie in jaar- en formaatcode Commentaar
1654 1654 jaar op tp. wordt genoteerd
1654 1655 1654 tp. gaat voor op colofon
1967 1967 fout op tp. blijft behouden
1967 1697 1967 fout op tp. blijft behouden
1676 0000 geen jaar op tp.
16.9 0000 Defectieve datum op tp.
106 De bibliografische beschrijving | V Impressum

VI Collatie
1 algemeen
In de collatie wordt de materiële verschijningsvorm en de omvang van de beschreven
publicatie uitgedrukt. Daarbij wordt steeds uitgegaan van een ‘ideal
copy’ van de publicatie, zoals die door de uitgever was bedoeld. Afwijkingen
ten opzichte van een ideal copy zijn exemplaargebonden en worden vermeld
bij de exemplaarinformatie.
De STCN vermeldt in haar beschrijvingen enkel het bibliografisch formaat en
de collatieformule (katernopbouw). De STCV neemt ook systematisch gegevens
betreffende paginering, foliëring of kolomaanduiding op. Deze gegevens zijn
meestal vrij makkelijk vast te stellen of af te lezen uit de publicatie, ook voor
een minder gespecialiseerd publiek. Het opnemen van de paginering, foliëring
of kolomaanduiding heeft als bijkomend voordeel dat het een eenvoudige controle
van de eigenlijke collatieformule (katernopbouw) mogelijk maakt.
2 Type collaTIe: normaal of oblong
De standaardwaarde van het veld ‘Type’ is ‘normaal’. Enkel wanneer de beschreven
publicatie breder is dan hoog (oblong) wordt hier als type ‘oblong’
aangeduid.
3 pagInerIng, folIërIng en kolomaanduIdIng
3.1 Algemeen
Van elke genummerde opeenvolging van pagina’s, folio’s (bladen) en kolommen
wordt het laatst voorkomende getal vermeld. Nummering in Arabische en Romeinse
cijfers of in Griekse letters wordt ongewijzigd overgenomen; nummering
in Latijnse letters echter niet. Ook het onderscheid tussen hoofdletters en
kleine letters in de Romeinse cijfers wordt behouden, net als het onderscheid
tussen i/j en u/v. Pagina’s worden afgekort tot ‘p.’, folio’s tot ‘f.’, maar kolommen
worden voluit gespeld als ‘columns’. Gaat het om meer dan twee genummerde
kolommen per bladzijde, dan wordt dit in een algemene noot aangegeven. Uitzonderlijk
komt ook een telling in ‘bifolia’ voor (per 2 folio’s genummerd).
Bladen die met Latijnse letters zijn gepagineerd of gefolieerd worden beschouwd
als ongepagineerde folio’s. In een algemene noot wordt de situatie toegelicht.
In bijlage iv is een handige lijst te vinden om het totale aantal pagina’s te controleren
op basis van de katernopbouw.
Voorbeelden
lxiv, 275, 45 p.
viij, 328 p.
118, [2] f.
824 columns
short title catalogus vlaanderen
107
• Zie hoofdstuk xi
(p.147)
• Zie ook 4
Bibliografisch formaat
(p.110)
• Zie bijlage iv
(p.159)

• Zie deel 1
hoofdstuk iv, 3
(p.22)
Is er een opeenvolging van kolommen, pagina’s en folio’s, dan wordt dit als
zodanig geregistreerd.
Voorbeeld
74 p., 624 columns, 25 f.
Indien het nummeren opnieuw begint binnen hetzelfde systeem, dan worden
de reeksen gescheiden door een komma.
Voorbeeld
[12], 133, 234 p.
Bij moederbeschrijvingen van een ‘incorporates’ worden de verschillende reeksen
van de paginering, foliëring of kolomaanduiding van elkaar gescheiden
door een puntkomma.
Indien de laatste pagina, folio of kolom foutief is genummerd, wordt het foute
getal genoteerd, gevolgd door het correcte getal tussen vierkante haken (na
een gelijkheidsteken, gevolgd door een spatie). Alle correcties tussen vierkante
haken worden in Arabische cijfers genoteerd. Een nadere verklaring voor de
foutieve nummering wordt in de catalografische opmerkingen gegeven.
Voorbeeld: Gepagineerde reeks verkeerd gepagineerd
[16], 579 [= 595], [13] p.
Catalografische opmerkingen:
p. 529 als ‘513’ en zo fout voortgenummerd tot het einde
[16], Ccccccccxiii [= 816], [4] p.
Catalografische opmerkingen:
p. Cccccvi als ‘Ccccciii’ en zo verder fout genummerd tot het einde
Indien tijdens het nummeren van een reeks van systeem wordt gewisseld, zonder
dat evenwel het tellen opnieuw begint, gebruiken we het systeem dat als
laatste in het boek voorkomt. Een catalografische opmerking verduidelijkt de
situatie. Hierbij moet indien nodig het geciteerde getal zodanig gecorrigeerd
worden dat het overeenkomt met de telling volgens het laatste systeem.
Voorbeelden
176 f.
Catalografische opmerkingen:
de eerste 24 folio’s zijn gepagineerd als ‘1-48’, daarna wordt voortgenummerd in
folio’s (vanaf f. 25).
28 [= 24] f.
Catalografische opmerkingen:
eerste vier bladen gepagineerd als ‘1-8’, daarna f. 5 als ‘9’ gefolieerd en zo fout
voortgenummerd tot het einde.
108 De bibliografische beschrijving | VI Collatie

3.2 Ongenummerde pagina’s of folio’s
Ongenummerde pagina’s of folio’s die integraal deel uitmaken van de publicatie,
worden steeds vermeld.
• Indien ze zich bevinden aan het begin of binnenin een reeks genummerde
pagina’s of folio’s en impliciet werden meegenummerd, worden ze niet
expliciet aangeduid, maar meegeteld in de genummerde reeks.
Voorbeeld
Een reeks pagina’s genummerd 1, 2, [3], [4], 5, [6], 7, 8 wordt weergegeven als ‘8 p.’
• Indien ze zich bevinden vóór of na een reeks genummerde pagina’s of
folio’s, worden ze apart geteld en tussen vierkante haken in Arabische
cijfers uitgedrukt. Daarbij wordt dezelfde telling gebruikt als bij de genummerde
eenheden: worden deze per folio geteld, dan worden ook de
ongenummerde eenheden in folio’s geteld. Worden de genummerde eenheden
per bladzijde geteld, dan geldt dit ook voor de ongenummerde
eenheden. Bladen met ongenummerde kolommen na een reeks genummerde
kolommen worden als ongenummerde folio’s geteld.
Voorbeeld
[8], 328 f.
[12], 273, [3] p.
345, [1] col., [12] f.
• Indien ze zich bevinden binnenin een reeks genummerde pagina’s of folio’s
en niet impliciet mee werden genummerd, worden ze opgeteld bij het
laatst voorkomend getal in de reeks genummerde pagina’s of folio’s. Het
resultaat van deze optelsom wordt tussen vierkante haken geciteerd, na
een gelijkheidsteken gevolgd door een spatie, zoals bij foutief genummerde
pagineringen. De oorzaak van dit gecorrigeerde cijfer komt meestal
vrij snel aan het licht, bij vergelijking met de katernopbouw (toevoeging
van χ-folio’s). Indien nodig kan er in de catalografische opmerking nog
nadere toelichting worden verschaft.
Voorbeelden
434 [= 454] p.
Catalografische opmerkingen:
20 ongenummerde pagina’s binnenin reeks genummerde pagina’s
215 [= 228] f.
Catalografische opmerkingen:
13 ongenummerde folio’s binnenin reeks genummerde folio’s
• Indien de hele publicatie ongenummerd is, dan wordt steeds het totale aantal
folio’s (en dus niet pagina’s) geteld en vermeld tussen vierkante haken.
Voorbeeld
[80] f.
short title catalogus vlaanderen
109

• Zie ook 5
katernopbouw
(p.111)
• Zie bijlage iii
(p.157)
3.3 Blanco pagina’s of folio’s
Blanco pagina’s of folio’s aan het begin of het einde van een reeks (genummerde
of ongenummerde) pagina’s of folio’s worden vermeld voor zover ze deel uitmaken
van de publicatie (dus niet te verwarren met schutbladen). Ze worden
geteld en tussen vierkante haken gezet met de expliciete vermelding ‘blank’.
Voorbeelden
[8], 85, [3 blank] p.
[4 blank], [19], [1 blank], 24, 66, [6 blank] p.
Opgelet: wanneer een reeks als folio’s genummerd is, en de laatste folio heeft
een onbedrukte verso-zijde, dan wordt deze dus niet vermeld als blanco pagina:
de folio wordt immers als één geheel beschouwd.
Van folio’s die bij het boekblok horen maar die voor- of achteraan aan de band
zijn gekleefd (bijvoorbeeld om als vast schutblad dienst te doen) wordt verondersteld
dat deze blanco zijn (tenzij er aanwijzingen zijn dat dit niet zo is).
3.4 Ontbrekende pagina’s of folio’s
• Ontbrekende pagina's of folio's aan het begin of middenin een te beschrijven
editie worden in de beschrijving verzwegen. De ontbrekende pagina’s
worden wel vermeld in de exemplaargebonden notitie.
• Gaat het om een aanzienlijk deel van het werk dat ontbreekt, waardoor
het onmogelijk wordt de ideal copy te reconstrueren, dan wordt voorlopig
de werkelijke situatie van het exemplaar beschreven, en worden ontbrekende
delen na de formule aangegeven (zie ook bij de formule voor de
katernopbouw).
Voorbeeld
Paginering: [1], [1 blank], [6], [38] p. (the rest is missing)
Katernopbouw: q4 χ1 2E-2G6 (the quires between q4 and χ1 are missing)
Algemene noot: χ1 is probably f. 2D6
• Als aan het eind van het eerste te beschrijven exemplaar van een editie
één of meerdere bladen of katernen ontbreken, wordt de paginering/foliering
gegeven voor zover mogelijk, met daarachter de uitdrukkelijke vermelding
‘[the rest is missing]’.
Voorbeeld
[8], 88 p. [the rest is missing]
Opgelet: in het veld van de paginering worden uitsluitend vierkante haken gebruikt;
dit in tegenstelling tot het veld van de katernopbouw.
4 bIblIografIsch formaaT
Het bibliografische formaat wordt bepaald overeenkomstig McKerrow’s Introduction
en Bowers’ Principles. 1 De tabel in bijlage iii geeft een handig overzicht
van de meest voorkomende formaten, met aanduiding van de richting van de
kettinglijnen en de positie van het watermerk.
110 De bibliografische beschrijving | VI Collatie

Oblong formaten worden expliciet aangeduid met oblong in het veld ‘type’ van
de collatie. Voor het bepalen van het formaat bij een oblong, dient het boek 90°
(een kwartdraai) gedraaid te worden om dan de richting van de kettinglijnen
te bepalen.
Indien het formaat niet met zekerheid kan worden bepaald, dan wordt het formaatveld
niet ingevuld. Het vermoedelijke formaat wordt dan in de catalografische
opmerkingen vermeld. In dat geval wordt het formaat als ‘00’ aangeduid
in de jaar-formaat-code van de vingerafdruk.
Voorbeeld
Bibliografisch formaat: [niet ingevuld]
Vingerafdruk: 167700 - # b1 A1 f : # b2 2R3 og
Catalografische opmerkingen: Het formaat is vermoedelijk 64°
5 kaTernopbouW (collaTIeformule)
Een eenvoudige collatieformule bestaat in principe uit de reeks van katernsignaturen
en de aanduiding van het aantal bladen in deze katernen.
Voorbeeld
Een werk bestaat uit vier katernen, gesigneerd als A, B, C en D. Elk katern bestaat
uit vier bladen, die genummerd zijn als A, A2, A3, A4, enzovoort. De formule wordt
dan A-D 4 (te lezen als ‘A tot D in vier’).
De katernopbouw wordt in principe vastgesteld volgens de regels van Bowers
(Principles, p. 196–254 en 457–461). Een korter overzicht is te vinden bij Gaskell
(A new introduction, p. 328–331) en Pearce (Workbook, p. 73–92). In de praktijk
worden de regels van Bowers niet tot in de kleinste details gevolgd: waneer de
collatieformule te onoverzichtelijk wordt, dan wordt ze vereenvoudigd (Laufer,
Introduction, 129). 2
De STCV wijkt op enkele punten af van de voorschriften zoals die voorkomen
in de bovenvermelde referenties, met name waar het gaat om cancels en de
weergave van toevoegingen. Als principe geldt dat alle onderdelen van het boek
zo worden benoemd, dat ze eenduidig herkenbaar zijn in de collatieformule en
dat er op een eenduidige wijze naar kan worden verwezen in de noten en de
catalografische opmerkingen.
5.1 Katernsignaturen
De formules worden vastgesteld op basis van de in het boek gebruikte katernsignaturen.
Daarvoor werd meestal gebruik gemaakt van het Latijnse alfabet
met 23 letters:
A B C D E F G H I
K L M N O P Q R S T V
X Y Z
short title catalogus vlaanderen
111
1 Ronald B. McKerrow.
An introduction to
bibliography for literary
students. Winchester,
1994; Fredson Thayer
Bowers. Principles of
bibliographical description.
Winchester, 1994.
2 Philipp Gaskell. A
new introduction to
bibliography. New
Castle (Del.), 1995; M.
J. Pearce. A workbook
of analytical and descriptive
bibliography.
Londen, 1970; Roger
Laufer. Introduction à la
textologie: vérification,
établissement, édition
des textes. Parijs, 1972.

• Afbeelding 1 b, (p.19)
• Zie deel 1
hoofdstuk iv, 3.1
(p. 24)
Er werd dus geen onderscheid gemaakt tussen I en J en U en V. De W is een dubbele
U of V en werd normaal niet apart gebruikt. Indien naast I ook J, of naast
V ook U of W voorkomt, of een J in plaats van een I, moet dat expliciet worden
vermeld.
Voorbeeld
W gebruikt in een reeks wordt uit de reeks losgemaakt:
A-V 12 W 12 X-Y 12 Z 6
Er wordt onderscheid gemaakt tussen reeksen gesigneerd in kapitaal en onderkast.
Voorbeeld
A-D 8 a-g 8
Herhalingen worden aangegeven met een voorgeplaatst cijfer in superscript.
Voorbeeld
A-D 8 2 A-F 8
In de moederbeschrijving van een ‘incorporates’ worden de reeksen gescheiden
door een komma.
Voorbeelden
In de moederbeschrijving: A-D 8 a-g 8 , 2 A-F 8 2 a-k 8
In de dochterbeschrijving: A-F 8 2 a-k 8
Verschillende signaturen in voor- of nawerk worden apart benoemd.
Voorbeeld
* 8 § -2§ 8 ? 8 A-G 8
Als binnenin een gesigneerde reeks een teken dubbel voorkomt, wordt het bewuste
katern respectievelijk met de Griekse letter π (voorwerk) of de Griekse
letter χ (hoofdwerk en nawerk) in superscript voor de katernsignatuur genoteerd.
Dit kan voorkomen door een rekenfout, een zetfout, of doordat er een
stuk tekst is tussengevoegd. Bij de verdubbeling van één enkel katern krijgt
deze notering de voorkeur. Indien eenzelfde katernsignatuur meerdere keren
opnieuw wordt gebruikt, worden de katernen met een rangcijfer in superscript
aangeduid.
Voorbeelden
π A 4 A-D 4
A-D 4 χ D 4 E-F 4
A-D 4 2 D 4 3 D 4 E-F 4
Als een reeks in het Grieks gesigneerd is, worden de Griekse letters niet getranscribeerd:
anders zou een collatie van drie katernen Α–Γ (alfa tot gamma)
worden genoteerd als A–G en dus verkeerd geïnterpreteerd kunnen worden als
een reeks van 6 opeenvolgende katernen. De Griekse letters worden daarom
overgenomen. De situatie wordt indien nodig toegelicht in een algemene noot.
112 De bibliografische beschrijving | VI Collatie

Voorbeelden
A-Γ 4
A-4Ξ 8
π1 2π 4 A-Δ 4 (Δ3 + χ Δ 2 )
5.2 Vereenvoudigde notatie
• Er worden vereenvoudigde notaties gebruikt:
Reeksen worden samengevoegd:
A, B, C enz. tot en met Y wordt ‘A-Y’
Doorlopende alfabetten worden samengevoegd tot een serie:
A-Z, Aa-Zz, Aaa-Ttt wordt ‘A-3T’
• Een katern waarbij een vermelding tussen ronde haken wordt gemaakt
voor het aangeven van toevoegingen of cancels wordt steeds losgemaakt
uit de samengevoegde serie en apart vermeld. Dit geldt echter niet bij de
laatste katern voor de vermeldingen ‘(lacks …, blank?)’ en ‘(… blank)’.
Voorbeelden
A-D 4 E 4 (E2 + χ1) F-G 4 (G4 blank)
A-P 8 Q 8 (lacks Q8, blank?) R-V 8
• Overbodige versieringen rond de katernsignaturen worden in de collatieformule
genegeerd. Zo worden ronde haakjes rond de katernsignatuur
weglaten: (A), (B) t.e.m. (T) wordt genoteerd als A-T. Een uitzondering
hierop vormen signaturen bestaande uit een combinatie van ronde haakjes
en leestekens: (.) of ):( of (…) en dergelijke. Hier worden de haakjes
voor de duidelijkheid wel opgenomen.
short title catalogus vlaanderen
113
Afbeelding 13
Signering met typografische
symbolen ( )
UA RG 3011 C 3

• In het voor- en nawerk worden katernen regelmatig met andere symbolen
gesigneerd. Drie letters kunnen met een tilde worden genoteerd (ã, ñ, õ).
Andere letters met een tilde worden zonder tilde genoteerd (bv. e, i, u). In
de mate van het mogelijke worden andere symbolen als dusdanig overgenomen.
Voorbeelden
* , § , ?, ! , (.) , ):(
• Indien de gangbare tekenset geen oplossing biedt, wordt het symbool
vereenvoudigd, met een verklarende catalografische opmerking. De onderstaande
voorbeelden staan model voor mogelijke vereenvoudigingen.
Nieuwe vereenvoudigingen worden na overleg vastgelegd.
+ (plus-teken) wordt gebruikt voor alle mogelijke kruis-varianten
wordt genoteerd als *** . Zo ook: ( *** ), (…), …
(pied-de-mouche) wordt genoteerd als ‘q’, met verklarende catalografische
opmerking
• (fist) wordt genoteerd als ‘f’, met verklarende catalografische opmerking
• (aldusblad) wordt genoteerd als ‘p’, met verklarende catalografische opmerking
• Vermeldingen tussen ronde haken worden steeds voorafgegaan en gevolgd
door een spatie. Het plus- en minteken (‘+’ en ‘–’), voor de aanduiding
van respectievelijk toevoegingen en cancels, worden ook steeds
voorafgegaan (behalve indien vlak na ‘(’ of het openen van de haakjes)
en gevolgd door een spatie. Dit principe wordt gehanteerd om de overzichtelijkheid
en de leesbaarheid van de collatieformule te vergroten.
Voorbeeld: f. ):(8 gecanceld), na f. 2+3 een f. π toegevoegd
) : ( 8 ( – ) : ( 8 ) + 4 2+ 4 (2+3 + π1 ) A-D 4
• Wanneer er twee opmerkingen na elkaar geplaatst moeten worden, komen
deze tussen dezelfde set ronde haakjes en worden ze van elkaar
gescheiden met een puntkomma.
Voorbeeld
A-F 8 (F7 blank; lacks F8, blank?)
• Wanneer na een reeks de signering opnieuw begint, geven we dit aan
door middel van een boven de lijn geschreven cijfer vóór het teken van
de herhalende reeks. Aangezien het hierbij niet gaat om een latere toevoeging
maar om een bewuste herhaling, gebruiken we in zo’n geval
geen bovengeschreven χ.
Voorbeeld
A-D 4 2A-D 4
114 De bibliografische beschrijving | VI Collatie

• Wanneer de reeks herhaald wordt, dan geldt deze herhaling voor de volledige
reeks en niet enkel voor de signaturen die reeds werden gebruikt. Een
signatuur in de herhaalde reeks krijgt dus steeds een bovengeschreven
nummer, ook al is de betreffende signatuur zelf nog niet voorgekomen.
Voorbeeld
A-C 4 2 A-D 4 2 E 6
* 4 A-C 4 2A-C 4 3 4 2 A-F * 4 4A-K 6
5.3 Aantal folio’s per katern
• Het aantal bladen per katern wordt aangegeven met een achtergeplaatst
cijfer in superscript. Dit moet altijd een even getal zijn. Enkel als een
slotkatern uit slechts één blad bestaat, dan is het onduidelijk of er nog
andere bladen ontbreken of dat er nooit meer bladen zijn geweest. Om
die reden wordt zo’n slotblad beschreven als blad (dus met het cijfer op
de lijn) en niet als een onvolledig katern. Indien het gaat om een oneven
getal groter dan 1, dan is er ofwel sprake van een defectief katern, ofwel
van een cancel.
Voorbeelden
A-S 4 T 2 V1
A-T 4 V4 (– V2)
A-V 4 (lacks V4, blank?)
• Katernen met regelmatig afwisselende aantallen bladen kunnen worden
samengetrokken tot een reeksformule, waarbij de twee aantallen in superscript
worden opgenomen, van elkaar gescheiden door een schuine
streep. Is er een oneven aantal katernen, dan wordt het laatste katern,
regelmatig of niet, altijd apart genoemd. Het eerste cijfer in superscript
komt steeds overeen met het aantal bladen van het eerste katern van de
reeks, het tweede cijfer komt steeds overeen met het aantal bladen van
het laatste katern van de reeks.
Voorbeelden
A 4 B 8 C4 D 8 E4 F 8 wordt A-F 4/8
A 8 B 4 C 8 D 4 E8 F 4 G 8 wordt A-F 8/4 G 8
• Een boek bestaande uit gebonden vellen in plano (meestal op stroken
gekleefd) krijgt als formule bijvoorbeeld A-V1 (en dus niet A-V 1 ).
5.4 Verwijzingen
• Bladverwijzingen worden gemaakt met katernletter en bladnummer.
Het bladnummer staat op de lijn. In de noten, de catalografische opmerkingen
en de exemplaarannotatie wordt het onderscheid tussen voor- en
achterkant van een blad uitdrukkelijk vermeld als ‘recto’ of ‘verso’, gescheiden
door een spatie van de katernletter en het bladnummer. Conjuncte
bladen worden aangegeven met een punt tussen de bladnummers
short title catalogus vlaanderen
115

• Zie ook 5.10
verzamelingen
gravures (p.122)
(zonder herhaling van de katernletter), terwijl niet-conjuncte bladen gescheiden
worden door een komma (met herhaling van de katernletter).
Een opeenvolging van meerdere bladen wordt door het gebruik van een
koppelteken als een reeks aangeduid.
Voorbeelden
2L4 verso
2 T4 recto
A1.4
E1, E3
E1-3
• Indien in noten, catalografische opmerkingen of exemplaarannotaties
katernen (‘gathering’ of ‘quire’) worden genoemd, worden de achtergeplaatste
cijfers in superscript, die het aantal bladen per katern aangeven,
weggelaten. Waar nodig wordt het voorgeplaatste cijfer in superscript
behouden.
Voorbeeld: katernen genoemd in een algemene noot
Algemene noot: Gatherings A-D are a reissue of the 1673 edition
Algemene noot: Gathering 2C has different type in some copies
5.5 Ongesigneerde katernen en folio’s
• Ongesigneerde katernen die met een teken benoemd kunnen worden,
worden tussen vierkante haken gezet.
Voorbeelden
A-B 4 [C] 4 D 4
[A-D] 8
[A] 4 B-D 4
A-D 4 [E]1
• Katernen uitsluitend gesigneerd met oplopende cijfers worden beschouwd
als ongesigneerd. De cijfers worden wel gebruikt voor de vingerafdruk,
met een verklaring in de catalografische opmerkingen.
• In uitzonderlijke gevallen zijn volledige werken, of grote delen van een
werk, niet gesigneerd. We proberen dan op basis van andere elementen
(bindwijze, custodes, …) te achterhalen wat de collatieformule zou kunnen
zijn. De katernen worden aangeduid met π en χ, eventueel voorafgegaan
door een rangnummer op de lijn. Wanneer een exacte formule
niet te achterhalen is, blijft het veld voor de collatieformule leeg. In een
algemene noot verklaren we de situatie.
• Tussengevoegde ongesigneerde bladen en katernen in het voorwerk worden
aangeduid met de Griekse letter π (pi). Tussengevoegde ongesigneerde
bladen en katernen in het hoofdwerk worden aangeduid met de
Griekse letter χ (chi), ook als ze inhoudelijk een voorwerkkarakter hebben.
Herhalingen van π en χ worden aangegeven door een voorgeplaatst
116 De bibliografische beschrijving | VI Collatie

cijfer op de lijn. De eerste keer dat π en χ in de katernopbouw genoemd
worden, krijgen ze geen voorgeplaatst cijfer. Aparte tussengevoegde bladen
worden beschreven als blad (dus met het cijfer op de lijn). Het aantal
bladen per katern wordt ook bij ongesigneerde katernen aangegeven met
een achtergeplaatst cijfer in superscript (altijd even). Bij losse folio’s komt
het cijfer ‘1’ op de lijn. Een tweede ongesigneerd blad of katern wordt beschouwd
als een voortzetting van de reeks en krijgt dus een voorgeplaatst
cijfer op de lijn.
Voorbeeld
π1 § 4 2π 4 2§ 4 A-D 4 χ 2 E 4 2χ1 F 4
• Als het laatste blad van een katern is teruggeslagen om de gegraveerde
titelpagina of een frontispice te vormen, dan wordt dat blad beschouwd
als een ongesigneerd voorgevoegd blad. Het katern mist dan dus het
laatste blad.
Voorbeelden
π1 § 4 (-§4) 2§ 4 A-D 4
π1 A 8 (-A8)
• Als van een eerste of laatste niet gesigneerd katern van twee bladen één
blad blanco is, wordt dat, ongeacht de feitelijke toestand in het concrete
exemplaar, geacht op de meest ‘natuurlijke’ wijze gevouwen te zijn. Dit
betekent dat bij een eerste niet gesigneerde katern het blanco blad vóór
het bedrukte blad hoort te worden gevouwen en bij een laatste niet gesigneerde
katern het blanco blad na het bedrukte blad hoort te worden
gevouwen.
Voorbeeld
π 2 (π1 blank) A-Q 6
• Een niet gesigneerd los bijgebonden blaadje met errata wordt buiten de
collatie gehouden en in algemene noot vermeld:
Some copies with additional list of errata
Schema van toevoegingen van ongesigneerde katernen en bladen
short title catalogus vlaanderen
Voorwerk: π Hoofdwerk: χ
Folio Katern Folio Katern
Binnen katern § 8 (§2 + π1) A-D 4 § 8 (§2 +π 2 ) A-D 4 A-D 4 E 4 (E2 + χ1) F-G 4 A-D 4 E 4 (E2 +χ 2 ) F-G 4
Buiten katern § 8 π1 * 4 A-D 4 § 8 π 2 * 4 A-D 4 A-D 4 χ1 E-F 4 2χ1 G 2 A-D 4 χ 2 E-F 4 2χ 4 G 2
117

• Zie hoofdstuk xi
(p.147)
• Als er op een systematische manier meerdere ongesigneerde folio’s zijn
ingevoegd, kan het voor de overzichtelijkheid raadzaam zijn om dit niet
in de collatieformule weer te geven, maar in een algemene noot.
Voorbeeld
4 12 12 12 12 12 12 12
Niet: * χ1 A-D E (E7 + 2χ1) F-H I (I3 + 3χ1) K-M N (N5 + 4χ1) O-Q
4 12 Maar: * A-Q met in algemene noot: ‘4 plays, each with an inserted title page’
5.6 Toevoeging van gesigneerde katernen en folio’s
• Indien een toegevoegd blad (of meerdere bladen) doornummert t.o.v. de
signatuur van het blad ervoor, dan wordt de katernsignatuur geciteerd.
Een conjunct ongesigneerd blad wordt tussen vierkante haken vermeld.
Voorbeelden
A 8 (A4 + χA5) B-D 8
A 8 (A4 + χA5.6) B-D 8
A 8 (A4 + χA5. [6]) B-D 8
• Indien meerdere toegevoegde bladen (een katern) niet doornummeren,
maar opnieuw vanaf 1 beginnen te nummeren, dan worden ze beschreven
als een apart katern (met cijfer in superscript), ook als de volgende bladen
ongesigneerd zijn.
Voorbeelden
A 8 (A5 + χA 2 ) B-D 8
A 8 (A5 + a 2 ) B-D 8
5.7 Verwijderingen en vermissingen
De collatieformule geeft de katernopbouw weer van een ideal copy. Heeft een
afzonderlijk exemplaar incidenteel ontbrekende bladen of bladen teveel, dan
wordt dit in de collatieformule stilzwijgend gecorrigeerd. Hetzelfde geldt voor
fouten van de binder. Deze twee specifieke gevallen van exemplaar gebonden
informatie (onvolledige exemplaren en bindfouten) worden wel in een exemplaarannotatie
gesignaleerd.
• Als aan het eind van het eerste te beschrijven exemplaar van een editie
één of meerdere bladen of katernen ontbreken, wordt de collatieformule
gegeven voor zover mogelijk, met daarachter de uitdrukkelijke vermelding
‘(the rest is missing)’. Opgelet: in het veld van de katernopbouw worden
voor deze vermelding ronde haken gebruikt, in tegenstelling tot het
veld van de paginering waar vierkante haken gebruikt worden.
Voorbeeld
A-P 4 (the rest is missing)
• Als het laatste blad van een werk ontbreekt en waarschijnlijk blanco is,
wordt dit tussen ronde haakjes vermeld achter de collatieformule, met
een vraagteken.
118 De bibliografische beschrijving | VI Collatie

Voorbeelden
A-E 4 (lacks E4, blank?)
A-D 8 E 4 (lacks E4, blank?)
• Als een slotkatern uit slechts één blad bestaat, dan is het onduidelijk of
er nog andere bladen ontbreken of dat er nooit meer bladen zijn geweest.
Om die reden wordt zo’n slotblad beschreven als alleenstaande folio en
niet als onvolledig katern.
Voorbeeld
A-D 8 E1
• Als de visu is vastgesteld dat een slotblad zeker blanco is, wordt dat uitdrukkelijk
vermeld. Dit geldt ook bij een laatste dubbelblad (= laatste katern
met slechts 2 folio’s), waarvan de laatste folio blanco is.
Voorbeelden
A-D 8 E 4 (E4 blank)
A-D 8 E 2 (E2 blank) en in dit geval dus niet ‘E1’!
• Als een blad ontbreekt dat in de ideal copy hoort te ontbreken (een cancel),
dan wordt dit aangegeven met een min-teken direct na het betreffende
katern.
Voorbeeld
A 8 (– A8) B-D 8
• Als in een ideal copy een katern hoort te ontbreken (bijvoorbeeld door
een vergissing van de zetter bij het signeren), kan in een algemene noot
worden aangegeven dat het boek toch compleet is.
Voorbeeld: katern F hoort te ontbreken
A-E 4 G 4
Algemene noot: ‘Complete’
• Als de hele tekst van een werk bestaat uit slechts één (aan beide zijden bedrukt)
blad, wordt de collatie altijd A1 of [A]1, ongeacht of er een blanco
[A]2 aan vast zit.
• Wanneer een aanzienlijk deel van het werk ontbreekt, zodat het onmogelijk
wordt de ideal copy te reconstrueren, dan wordt voorlopig de werkelijke
situatie van het exemplaar beschreven, en worden ontbrekende delen na de
formule aangegeven (zie ook bij de formule voor de paginering).
• Een combinatie van cancels en toevoegingen, die de omvang van een katern
niet doen veranderen, worden niet apart vermeld. Indien de omvang
van een katern wel verandert, worden de cancels wel expliciet vermeld.
Voorbeeld
A-B 4 (– B3, + * 2 ) C 4
short title catalogus vlaanderen
119
• Zie ook 3.4
ontbrekende pagina’s
of folio’s (p.110)

Voorbeeld 19 Ontbrekende bladen in meerdelig werk
Titel Titelpagina: Lux euangelica svb velvm sacrorvm emblematvm
auteur Titelpagina: henricvs engelgrave [Engelgrave, Henricus] [Primaire auteur]
Impressum Titelpagina: apud viduam & hæredes Ioannis cnobbari [Cnobbaert, Jan
[Weduwe en erfgenamen]]
Titelpagina: antverpiæ [Antwerpen]
1657
editie Titelpagina:Enlarged edition
Extern: Fourth edition
collatie 2°
2 volumes
1# q 4 χ1 χ2 2E-2G 6 (the quires between f. χ1 and χ2 are missing)
1# [1], [1 blank], [6], [37] p. [the rest is missing]
2# π 2 A-2H 6 2I 4 2K-2L 6 2M 4
2# [1], [1 blank], [1], [1 blank], 380, [32] p.
5.8 Meerdere signaturen in één katern
• De beschrijving gaat zoveel mogelijk uit van de feitelijke fysieke situatie.
Als een katern in een boek van quarto-formaat gesigneerd is als [A1] A2
A3 [A4] B[1] [B2], maar A1 is conjunct met B2, A2 met B1 en A3 met A4, én
het enige bindtouwtje zit tussen A3 en A4, dan wordt de collatie niet A 4 B 2 ,
maar wel A 6 , met een catalografische opmerking: ‘A5 gesigneerd als ‘B’.’
• Als binnen een grotere reeks meerdere katernen kennelijk zijn samengevoegd
of ingekrompen tot één katern (van al dan niet normale omvang)
met meerdere signaturen – dat wel één geheel vormt – dan wordt dat
door middel van schuine strepen in de collatie tot uitdrukking gebracht.
In het veld van de catalografische opmerkingen kan de werkelijke toestand
nader worden toegelicht.
Voorbeelden
Katernopbouw: A-D 8 E/F/G 8 H-K 8
Catalografische opmerkingen: Katern E/F/G : E1-E2, F1-F2, G1-G4
Katernopbouw: A/B 10 C-P 4
Catalografische opmerkingen: Katern A/B: A1-A4, B1-B6, met het
touwtje tussen B1 en B2
• Bij de overgang tussen voorwerk en hoofdwerk kan het voorkomen dat
één katern verschillende signaturen heeft.
Voorbeelden: signering in het eerste katern met twee verschillende symbolen ( * en A)
[ * 1] * 2 * 3 A4 A5 [A6] [A7] [A8]
[ * 1] * 2 * 3 A1 A2 [A3] [A4] [A5]
120 De bibliografische beschrijving | VI Collatie

Indien in zo’n geval de overgang tussen de twee verschillende signaturen
samenvalt met de inhoudelijke grens, dan wordt het voorwerk als een afzonderlijk
bibliografisch onderdeel beschouwd (en dus met de indicatoren
‘a1’ en ‘a2’ in de vingerafdruk opgenomen). Voor beide bovenstaande
voorbeelden wordt de collatieformule dan:
* /A8 B-D 8
Ligt er bij de overgang tussen de twee verschillende signaturen geen inhoudelijke
grens, dan wordt de eerste (afwijkende) signatuuraanduiding
beschouwd als een onregelmatigheid en krijgt de vingerafdruk slechts de
hoofdwerkindicatoren ‘b1’ en ‘b2’. Voor beide bovenstaande voorbeelden
wordt de collatieformule dan:
A-D 8
In beide gevallen wordt de werkelijke situatie in de catalografische opmerkingen
toegelicht.
5.9 Ongesigneerde platen en uitslaande bladen buiten collatie
• Afbeeldingen buiten collatie worden niet in de collatieformule vermeld.
Indien de afbeeldingen buiten collatie echter een belangrijk en aaneengesloten
deel van het boek uitmaken, worden ze na de collatieformule vermeld
tussen ronde haken. Zo mogelijk wordt het aantal bladen gegeven.
Voorbeeld
A-F 8 2 A-C 4 (and 13 engraved f.)
• Een gegraveerde titelpagina en een frontispice worden echter wel steeds
vermeld in de collatieformule, ook al bevatten ze geen typografie en zijn
ze als afzonderlijke folio’s toegevoegd. Een auteursportret dat is toegevoegd
wordt echter niet in de collatieformule vermeld.
• In principe worden gravures, kaarten en tabellen waarop ook typografische
tekst is te vinden steeds in de collatieformule opgenomen.
• Een ongesigneerde uitslaande plaat buiten collatie, die groter is dan de
gewone pagina’s en die geplooid moet worden om binnen het boekblok te
passen, wordt achter de collatieformule vermeld: ‘A-D 4 (and […] folding
plates)’, met als exemplaarnotitie ‘Bevat […] uitslaande platen’.
• Meerdere platen buiten collatie, van dezelfde grootte als het hoofdwerk,
en over het hele werk verdeeld los van een indeling in hoofdstukken, worden
vermeld achter de collatieformule: ‘(and […] engraved folios)’ en als
exemplaarnotitie ‘Bevat […] gravures buiten collatie’.
• Gaat het om meerdere systematisch verspreide pagina’s, dan kan in een algemene
noot worden vermeld waar deze zich in het werk horen te bevinden,
bijv. ‘with engraved folios/folding plates at the beginning of each chapter’.
• Platen buiten collatie worden uiteraard ook vermeld met de aanduiding
t020 ‘Illustraties buiten collatie (behalve in het voorwerk)’ en geven aanleiding
tot de exemplaarnotitie ‘Bevat […] gegraveerde folio’s/uitslaande
short title catalogus vlaanderen
121
• Zie hoofdstuk viii, 3
indicatoren (p.126)

• Zie hoofdstuk ix,
Onderwerpsontsluiting,
(p.138) en hoofdstuk xi,
Exemplaarinformatie,
(p.147)
• Zie voorbeeld 19
(p.120)
platen’. Indien er platen in het huidige exemplaar ontbreken, moet bij de
exemplaarnotitie de vermelding ‘ Bevat […] gegraveerde platen’
(waarbij dit getal kleiner is dan het aantal platen in de ideal copy) of
‘ Alle platen buiten collatie ontbreken’ toegevoegd worden.
• Platen binnen collatie worden uiteraard niet apart vermeld in de collatieformule
(ze worden wel opgenomen bij de typografische kenmerken).
5.10 Verzamelingen gravures
• Verzamelingen gravures, zoals atlassen of schrijfboeken, worden enkel
beschreven indien ze voorzien zijn van een typografische titelpagina. Bij
gebrek aan katernsignaturen wordt indien mogelijk het formaat vermeld,
maar geen collatieformule gegeven. In plaats daarvan vermeldt men in
het veld katernopbouw ‘[…] engraved f.’ of ‘[…] engraved f. with typographical
text’ indien er typografie op de gegraveerde bladen voorkomt.
Het aantal bladen wordt genoemd indien met zekerheid vast te stellen.
• Komt een verzameling gravures ook als deel van een ander werk voor,
dan wordt dit aansluitend op de collatieformule van dat werk vermeld als:
‘and […] engraved f.’ In dat geval wordt er tussen beide beschrijvingen
ook een relatie gelegd, van het type ‘Incorporates/Part of’.
• Bij Atlassen is de collatieformule vaak zo specifiek en ingewikkeld
dat deze buiten het bestek van de gewone STCV-beschrijving valt. In
de mate van het mogelijke proberen we de atlas te beschrijven als een
gewoon boek met een normale collatieformule. Verder verwijzen we
naar Koeman, C. Atlantes Neerlandici, tweede editie. Wanneer er bijvoorbeeld
zeer veel graveurs, ontwerpers, illustratoren, enz. vermeld
zijn, slaan we deze medewerkers van de kaarten over (maar niet die van
auteursportret, grafische titelpagina, …).
5.11 Bedrukte omslagen
Een bedrukte omslag wordt niet in de collatieformule vermeld.
6 meerdelIge Werken
Meerdelige werken vragen een specifieke aanpak voor de invulling van het onderdeel
collatie in de bibliografische beschrijving. Via de knop ‘Extra collatie’
worden er evenveel extra collatieblokken aangemaakt als het aantal delen van
het meerdelig werk. Het totaal aantal collatieblokken is dus het aantal delen
van het werk plus één.
In het eerste collatieblok wordt de paginering opengelaten, het bibliografisch
formaat wordt wel ingevuld. In de katernopbouw wordt enkel het aantal delen
opgegeven, bijvoorbeeld ‘3 volumes’.
In het tweede en de volgende collatieblokken wordt telkens de paginering en
de katernopbouw van elk deel afzonderlijk ingevuld. Het bibliografisch formaat
wordt daar opengelaten. De paginering en de katernopbouw worden telkens
voorafgegaan door een specifiek gecodeerd volgnummer (volgnummer #
spatie), dat aanduidt om welk deel het gaat.
122 De bibliografische beschrijving | VI Collatie

Uitzondering: delen van meerdelige werken afzonderlijk beschreven
Zoals reeds in hoofdstuk 1 is aangegeven, worden de delen van een
meerdelig werk in een aantal gevallen toch apart beschreven (niet alle
delen zijn aanwezig, of de titels van de afzonderlijke delen verschillen
te veel van elkaar). In die gevallen worden voor de collatie de gewone
regels voor afzonderlijke werken toegepast. Het collatieblok wordt in
elke beschrijving op de normale wijze ingevuld.
Voorbeeld
De ghebenedyde voester van […] Jesus, sone vande alder-heyl. maghet Maria […]
het eerste deel
Paginering: [16], 630, [2] p.
Bibliografisch formaat: 8°
Katernopbouw: A-2R 8 2S 4
7 InVoer Van de collaTIegegeVens In brocade
Er kunnen zoveel collatieblokken worden aangemaakt als nodig door een cijfer
in te vullen naast de vetgedrukte tekst ‘Collatie’, en vervolgens op ‘Extra collatie’
te klikken. Niet ingevulde collatieblokken worden na registratie van de
beschrijving opnieuw verwijderd. Men kan de volgorde van de verschillende
collatieblokken wijzigen met behulp van het numerieke veld naast de cursief
gedrukte tekst ‘Collatie’.
Het veld ‘Type’
In het veld ‘Type’, dat de standaardwaarde ‘normaal’ bevat, kan ook ‘oblong’
worden geselecteerd. Dit veld bevat altijd een waarde.
Het veld ‘Paginering’
Het veld paginering moet manueel worden ingevuld. Er kunnen ook lange
pagineringen worden ingevoerd. Het veld kan in specifieke gevallen ook leeg
blijven.
Het veld ‘Bibliografisch formaat’
Het veld ‘Bibliografisch formaat’ kan zowel een waarde bevatten als leeg blijven.
Dit is van toepassing bij beschrijvingen van meerdelige werken, of wanneer
het correcte formaat niet vastgesteld kan worden. Met de muis kan men
een bibliografisch formaat uit de lijst selecteren.
Het veld ‘Katernopbouw’
Het veld van de katernopbouw is een vrij tekstveld en wordt – behalve in een
aantal specifieke gevallen – steeds ingevuld. Voor een aantal veel voorkomende
speciale tekens en de opmaak van tekst in superscript moet men de volgende
codes hanteren:
short title catalogus vlaanderen
123
• Zie p.21

of of { begin van superscript
of of } einde van superscript
«pi» of «03C0» π
«chi» of «03C7» χ
Voorbeelden
Beoogd resultaat Invoer in Brocade
π1 * 8 A-F 8
A-P 4 2 A-C 4
A-H 8 χ1 I-K 8 2χ 2 L 8
A 8 (A4 + χ A5. [6])
• Zie 4.3 (p.128)
«03C0»1 * 8 A-F8
«pi»1 * {8} A-F{8}
A-P4 2A-C4
A-P{4} {2}A-C{4}
A-H8 «03C7»1 I-K82«03C7»2 L8
A-H{8} «chi»1 I-K{8} 2«chi»{2} L{8}
A8 (A4 + «03C7»A5.[6])
A{8} (A4 + {«chi»}A5.[6])
VII Vingerafdruk
1 algemeen
De STCV-vingerafdruk neemt de regelgeving van de STCN over. De vingerafdruk
is bedoeld als middel om edities te identificeren en van elkaar te onderscheiden.
Hiertoe wordt volgens vaste regels een formule opgesteld met de volgende
onderdelen:
• Jaar en formaat
• De positie van enkele welbepaalde katernsignaturen ten opzichte van de
erboven staande tekstregel. Elke positie bevat drie elementen: indicator,
signatuur en tekst boven de signatuur
Algemene regels
1. Bij meerdelige werken wordt voor ieder deel een aparte vingerafdruk gemaakt.
2. De vingerafdruk wordt gebaseerd op de ideal copy van het boek. Eventuele
bind- en opmaakfouten worden genegeerd en stilzwijgend gecorrigeerd.
Indien er onduidelijkheid bestaat over de juiste bindwijze van de
ideal copy, kunnen meerdere vingerafdrukken opgenomen worden.
124 De bibliografische beschrijving | VII Vingerafdruk

3. De vingerafdruk krijgt een vaste interpunctie tussen de verschillende
onderdelen. Om de opzoekbaarheid in Brocade te verhogen, wordt de
vaste interpunctie van de STCN-vingerafdruk nog aangevuld met een ‘#’
tussen de verschillende onderdelen.
• De jaar-en-formaat-code wordt gevolgd door ‘spatie koppelteken
spatie # spatie’
• De voorwerk-groep(en), de hoofdwerk-groep(en) en de nawerkgroep(en)
worden telkens gescheiden door ‘spatie koppelteken spatie
# spatie’
• De eerste en tweede positie binnen één groep worden telkens gescheiden
door ‘spatie dubbelpunt spatie # spatie’
• Aan het einde van de vingerafdruk (na de laatste positie) volgt er
niets meer
Voorbeeld:
167808 – # a1 * 2 ai : # a2 * 5 oei – # b1 A1 amaai : # b2 D5 tisniewaar
2 jaar en formaaT
Het jaar wordt gegeven zoals dat voorkomt in het impressum op de titelpagina.
• Jaren worden steeds getranscribeerd in Arabische cijfers. Voorbeeld:
M.DC.Lij wordt ‘1652’; αζζα wordt ‘1661’.
• Jaren in andere tijdrekeningen worden niet omgezet naar de christelijke
tijdrekening. Voorbeeld: ‘An 7’ wordt ‘0007’.
• (Zet)fouten worden niet verbeterd. Voorbeeld: 1693 verkeerd gezet als
‘1963’ blijft ‘1963’. Uitzondering: indien het jaar defectief is (zoals bijvoorbeeld
‘16.9’), dan wordt er ‘0000’ genoteerd.
• Komt er in het impressum op de titelpagina geen expliciet jaar van publicatie
voor, dan wordt dit gegeven vervangen door ‘0000’.
• Jaartallen in oneigenlijke (kopij-)impressa worden wel overgenomen.
Jaartallen uit colofons en dergelijke worden niet opgenomen.
• (Zet)fouten in Romeinse cijfers die een niet bestaand getal produceren
(bijvoorbeeld M.D.Mij) worden vervangen door ‘0000’.
• Bij (zet)fouten in het jaartal waarvan, op basis van andere exemplaren,
blijkt dat ze op de pers zijn gecorrigeerd, worden twee vingerafdrukken
opgenomen.
Het formaat wordt weergegeven als 02, 04, 08, 12, enzovoort; oblong wordt
niet aangegeven. Is het formaat niet met zekerheid vast te stellen, dan wordt
het weergegeven als ‘00’.
short title catalogus vlaanderen
125

3 IndIcaToren
De indicatoren worden als volgt benoemd:
Eerste positie Laatste positie
Voorwerk a1 a2
Hoofdwerk b1 b2
Nawerk c1 c2
Eventuele onderverdelingen binnen een werk, die tot uitdrukking worden gebracht
met een nieuw begin van de signering, worden in de vingerafdruk apart
genoemd. De betreffende indicatoren krijgen dan vooraan een volgnummer
(bijvoorbeeld 1b1, 1b2, 2b1, 2b2). Deze volgnummers worden afzonderlijk toegekend
voor de voorwerk-, hoofdwerk- en nawerk-indicatoren.
Posities die niet voorkomen worden niet als zodanig aangegeven. Als er binnen
een onderdeel van het werk slechts één positie kan worden genomen, waardoor
de eerste en de laatste positie samenvallen, dan wordt deze opgegeven als
‘a1=a2’ enzovoort. Tussen de indicatoren en het gelijkheidsteken worden geen
spaties geplaatst.
Bij de overgang tussen voorwerk en hoofdwerk kan het voorkomen dat één
katern verschillende signaturen heeft. Indien in zo’n geval de overgang tussen
de twee verschillende signaturen samenvalt met een inhoudelijke grens tussen
voor- en hoofdwerk, dan wordt het voorwerk als een afzonderlijk bibliografisch
onderdeel beschouwd en dus met de indicatoren ‘a1’ en ‘a2’ in de vingerafdruk
opgenomen.
Voorbeeld: katern in acht bladen gesigneerd als volgt:
[ * 1] * 2 * 3 A4 A5 [A6] [A7] [A8]
katernopbouw: * /A 8 B-D 8
vingerafdruk: # a1 * 2 A : # a2 * 3 en – # b1 A4 zo : # b2 D5 voort
Ligt er bij de overgang tussen de twee verschillende signaturen echter geen inhoudelijke
grens, dan wordt de eerste (afwijkende) signatuuraanduiding beschouwd
als een onregelmatigheid en krijgt de vingerafdruk slechts de hoofdwerkindicatoren
‘b1’ en ‘b2’.
Voorbeeld: katernen in acht bladen gesigneerd als volgt:
[ * 1] * 2 * 3 A4 A5 [ * 6] [ * 7] [ * 8]
[ * 1] * 2 * 3 * 4 A1 [ * 6] [ * 7] [ * 8]
katernopbouw: A-D 8
vingerafdruk: # b1 * 2 A : # b2 D5 voort
In beide gevallen wordt de werkelijke situatie in de catalografische opmerkingen
verklaard.
126 De bibliografische beschrijving | VII Vingerafdruk

4 sIgnaTuren
4.1 Algemeen
• De signaturen worden gegeven in vereenvoudigde vorm (voorbeeld:
‘Aaa iij’ wordt ‘3A3’). Opgelet: de eerste folio van een katern, bijvoorbeeld
‘A’, wordt meestal zonder cijfer aangetroffen en dus ook genoteerd als ‘A’,
en niet als ‘A1’
• In het uitzonderlijke geval dat er meer dan één signatuur per pagina voorkomt,
wordt de onderste respectievelijk meest rechtse gebruikt.
• Onder signatuur wordt de hele signatuur verstaan, dus met inbegrip van
omringende haken, punten, ornamenten enz. Een signatuur als ‘(Aaa iij.)’
wordt verkort tot ‘(3A3.)’.
• Zetfouten in de signatuur worden niet gecorrigeerd. Ze worden wel in de
catalografische opmerkingen verantwoord.
• Bij staatverschillen die aanleiding geven tot een andere vingerafdruk
wordt een tweede vingerafdruk opgenomen. Dit komt bijvoorbeeld voor
wanneer een werk met twee verschillende dedicaties is uitgegeven, of
wanneer een zetfout tijdens het drukken is verbeterd.
4.2 Keuze van de signaturen
De gekozen signaturen zijn de eerste en laatste van ieder primair of secundair
bibliografisch (en niet inhoudelijk) onderdeel.
• Het voorwerk wordt enkel en alleen in de vingerafdruk opgenomen wanneer
het afzonderlijk is gesigneerd. Het wordt in principe als één geheel beschouwd.
Elk inhoudelijk onderdeel van het voorwerk dat echter samenvalt
met één signatuur (* of § of + enz., al dan niet in een reeks) krijgt een eigen
onderdeel in de vingerafdruk (1a1 …1a2 … 2a1 … 2a2 … enz.). Omdat juist
in het voorwerk nog wel eens staatverschillen optreden (andere opdracht,
extra lofdichten) en omdat de ene binder bijvoorbeeld een register vooraan
plaatst waar een ander het liever achteraan zet, kunnen er beter te veel dan
te weinig onderdelen in de vingerafdruk worden genoteerd.
• De tekst van het hoofdwerk wordt als één geheel beschouwd wanneer
één of meer alfabetten regelmatig doorsigneren. De procedure wordt
herhaald telkens als een (inhoudelijke) onderafdeling van de tekst met
een nieuw alfabet begint (Aa, a, AA, enzovoort), ook als de vorige katern
toevallig eindigt met een Z.
• Als een nieuwe (inhoudelijke) onderafdeling weliswaar binnen een
katern begint, maar vanaf dat punt met een nieuw alfabet signeert, wordt
de procedure ook herhaald.
• Tussengevoegde stukken tekst, die apart zijn gesigneerd, krijgen ook een
aparte vermelding in de vingerafdruk. Een collatieformule als A-2D4 a-g4 2E-2F4 wordt in drie onderdelen opgenomen in de vingerafdruk
als:
1b1 A2 … : # 1b2 2D3 … – # 2b1 a1 … : # 2b2 g3 … – # 3b1 2E1 … : # 3b2 2F3 …
short title catalogus vlaanderen
127
• Zie deel 1
hoofdstuk ii, 3
(p.22)

• Zie 4.5 Onbruikbare
signaturen
• Indien een regelmatige reeks signaturen wordt onderbroken door een
gesigneerd voorwerk van een tweede inhoudelijk deel, dan wordt dat
voorwerk afzonderlijk in de vingerafdruk opgenomen en het voor de
rest regelmatig doorgesigneerde hoofdwerk als één geheel beschouwd.
Een collatie als A-2C8 *8 2D-3P8 wordt dus opgesplitst in een voorwerk
en een hoofdwerk in de vingerafdruk als:
a1 * 2 … : # a2 * 5 … – # b1 A2 … : # b2 3P5 …
• Het nawerk wordt enkel en alleen in de vingerafdruk opgenomen wanneer
het afzonderlijk is gesigneerd. Verder gelden dezelfde regels als bij
het voorwerk.
4.3 Meerdelige werken
Bij meerdelige werken wordt van elk deel een volledige afzonderlijke vingerafdruk
gemaakt. Voor elk deel wordt een nieuw veld met een nieuwe
jaar-en-formaat-code gebruikt. Elke vingerafdruk wordt voorafgegaan door
‘ deelnummer # spatie’.
Voorbeeld
1 # 162508 – # a1 …
2# 162608 – # a1 …
3# 162608 – # b1 …
Bij een variant in de vingerafdruk kan worden volstaan met een herhaling van
de vingerafdruk van het betreffende deel in een nieuw veld.
Voorbeeld
2# 162508 – # b1 A2 onze : # b2 P3 v
2# 162508 – # b1 A2 nze$ : # b2 P3 v
4.4 Niet gesigneerd
• Is een boek (of het hoofdwerk ervan) geheel ongesigneerd of zijn er uitsluitend
onbruikbare signaturen, dan wordt een alternatieve vingerafdruk
genomen. Er wordt gekozen voor de eerste (maar niet de titelpagina!)
en laatste bedrukte rectobladzijde van iedere inhoudelijke en
tegelijk bibliografische onderafdeling van het boek (voorwerk, hoofdwerk
en nawerk, met eventuele duidelijk onderscheiden onderdelen).
Op die bladzijden wordt het derde woord van de laatste regel genomen
in plaats van de afwezige signatuur. Indien de laatste regel geen derde
woord heeft, wijkt men uit naar de voorlaatste regel. Daarna wordt het
stuk tekst genoteerd van de bovenstaande regel dat precies boven dat
derde woord van de laatste regel staat.
Voorbeeld
Bij een collatieformule [A]-[F] 4 , waarbij op [A]1, [B]1 en [F]1 respectievelijk het
voorwerk, de tekst van het hoofdwerk en het register beginnen, wordt gekozen
128 De bibliografische beschrijving | VII Vingerafdruk

voor de f. [A]2 recto en [A]4 recto voor het voorwerk (posities a1 en a2), voor de
bladzijden [B]1 recto en [E]4 recto voor het hoofdwerk (posities b1 en b2) en ten
slottevoordebladzijden[F]1rectoen[F]4rectovoorhetnawerk(positiesc1enc2).
Indien de tekst van het hoofdwerk en het register midden in een katern begin-
nen, dan worden enkel de bladzijden [A]2 recto en [F]4 recto gekozen, die dan
het hoofdwerk aanduiden (posities b1 en b2).
• Als het voor de vingerafdruk te gebruiken derde woord van de onderste
regel zonder spatie verbonden is met het vierde woord (bijvoorbeeld:
l’hiver, qu’ils), dan wordt die combinatie als één woord beschouwd.
• Een leesteken na zo’n derde woord hoort niet bij dat woord en telt dus
niet mee voor het bepalen van de vingerafdruk. Dat geldt voor elk leesteken,
ook voor het afkortingspunt (bijvoorbeeld: Nov.).
• Wordt een ongesigneerde hoofdtekst aangetroffen in combinatie met wel
gesigneerd voor- of nawerk, dan gelden voor dit voor- en nawerk de normale
regels.
• Indien de bovenstaande regels niet uitvoerbaar zijn (bijvoorbeeld bij atlassen,
plaatwerken, bladmuziek, tafels en tabellen), dan wordt na de jaaren-formaat-code
afgezien van de verdere vingerafdruk.
Voorbeeld
Vingerafdruk: 163208
4.5 Onbruikbare signaturen
Als een signatuur niet bruikbaar is, dan wordt de volgende (voor de posities a1,
b1 en c1) respectievelijk de vorige (voor de posities a2, b2 en c2) wel bruikbare
signatuur in plaats van de onbruikbare signatuur genomen.
Een signatuur is onbruikbaar:
• Als er geen tekst boven staat
• Als de laatste regel precies boven de katernsignatuur eindigt. Eindigt de
laatste regel voordat de katernsignatuur begint, dan wordt de tekst van de
voorlaatste regel gebruikt
• Als de onderkant van de katernsignatuur meer dan 25 mm ligt van de
onderkant van de laatste bruikbare tekstregel
• Als de katernsignatuur onder een afbeelding, grafiek, tabel, lijn, notenbalk,
kaart enz. valt, of onder het wit of de verticale lijn tussen twee kolommen
• Als de bedoelde symbolen in een niet-Latijns of niet-Grieks alfabet staan
(Arabisch, Hebreeuws, cyrillisch,…)
Soms kan het nuttig of nodig zijn een onbruikbare katernsignatuur toch te
gebruiken. In dat geval wordt dat aangegeven met een * (asterisk) voor de
indicatoren (bijvoorbeeld *b1 A2 …). Dit kan het geval zijn als het de enige
of de enige althans enigszins bruikbare signatuur is in de betreffende sectie
short title catalogus vlaanderen
129

Afbeelding 14 a en 14 b
Onbruikbare signatuur: de eerste is volledig onbruikbaar wegens het regeleinde; de tweede is
vervuild wegens de doorlopende lijn, maar wordt toch gebruikt: * b2 2T4 n,$en
UA RG 3059 E 7 1ste ex.
130 De bibliografische beschrijving | VII Vingerafdruk

van een boek met verder onbruikbare signaturen. Ook indien in het hele werk
de signaturen door een lijn gescheiden zijn van een omkaderde tekst, wordt
op deze manier een vingerafdruk genomen. Wanneer er slechts één vingerafdrukpositie
is, wordt het sterretje niet herhaald (dus bijvoorbeeld *b1=b2 …).
5 TeksT boVen de sIgnaTuur
• Het stuk tekst dat boven de voorgeschreven signatuur valt, wordt genoteerd.
Concreet betekent dit: de tekens die in hun geheel binnen de
signatuur vallen. Bij blijvende twijfel omtrent de situatie kunnen twee
vingerafdrukken worden opgenomen. Het gebeurt immers dat een
zwaardere inkting tot verschillen leidt.
• Valt een signatuur echter onder slechts een gedeelte van één teken of
gedeelten van twee opeenvolgende tekens, dan gelden deze gedeelten als
hele tekens.
Voorbeelden
M MA nu wel
A A2 A 3
Hier worden respectievelijk M, MA en $ opgenomen in de vingerafdruk.
• Onder tekens wordt verstaan: typografische eenheden als letters, cijfers,
leestekens, symbolen, enz. Een spatie geldt ongeacht de lengte ervan als
één teken, en wordt weergegeven als $ (dollarteken). De tekens worden
getranscribeerd volgens de algemeen geldende STCV-transcriptieregels.
De ij wordt (ongeacht de taal of betekenis) als één dan wel twee tekens
beschouwd, afhankelijk van de in het boek gebruikte typografie.
• Bij de hoofdletter Q met een lange staart, die onder één of meer volgende
letters doorloopt, wordt voor de vingerafdruk deze staart verwaarloosd.
Als bijvoorbeeld bij de woorden ‘urbs. Quae est’ de staart van de Q doorloopt
onder de letters ‘uae es’, dan geldt als tekst boven de signatuur:
◆ Qu indien de cirkel van de Q en de u boven de signatuur staan
◆ bs.$Q indien de letters bs. en de cirkel van de Q boven de signatuur staan
◆ ae$e indien de letters ae en de letter e boven de signatuur staan
Dit alles ondanks het doorlopen van de staart van de Q. Bij vergelijkbare
gevallen (waar een krul onder of boven eerdere of latere letters doorloopt)
wordt naar analogie gehandeld. Bij een italieke lange ſ die in een ligatuur
verbonden is met de volgende letter bijvoorbeeld bij ‘st’( ) geldt echter
dat de volledige letter boven de signatuur moet vallen om opgenomen te
worden.
• De ligaturen Æ, æ, Œ, œ, & (steeds als ligatuur overgenomen) en ß (getranscribeerd
als ‘ss’) worden behandeld als één teken. Alle andere ligaturen
worden beschouwd als meerdere tekens. Afkortingen met krulletjes
worden genegeerd; als er een afkortingspunt staat wordt dit geciteerd.
short title catalogus vlaanderen
131

• Zie lijst van tekens
(p. 114)
• Kleinkapitalen worden ook beschouwd als kapitalen: ‘Iesv Christi’
wordt dus in vingerafdruk ‘IESV CHRISTI’.
• Als een vingerafdruk van Griekse tekens kan worden vermeden door respectievelijk
de volgende of de vorige signatuur te gebruiken, verdient dat
de voorkeur. Daardoor worden problemen van transcriptie van ligaturen
en accenten vermeden. Indien dit niet mogelijk is, worden de Griekse letters
naar Latijnse getranscribeerd.
• In de mate van het mogelijke worden ook andere alfabetten (Arabisch,
Hebreeuws, cyrillisch, Oud-Kerk-Slavisch, koptisch, demotisch, Aramees,
lineair A,…) getranscribeerd voor de vingerafdruk. In het slechtste
geval zal de vingerafdruk worden beperkt tot de jaar-en-formaat-code.
• Teneinde interpretatieverschillen omtrent leestekens (vooral komma’s) te
voorkomen, geldt als regel dat tussen een leesteken en het voorafgaande
woord nooit een spatie wordt genoteerd. Tussen het leesteken en het volgende
woord wordt altijd een spatie genoteerd.
6 InVoer Van de VIngerafdruk In brocade
Voor elk nieuw bibliografisch nummer (elke nieuwe vingerafdruk) of variant moet
een nieuw bibliografisch nummerblok worden aangemaakt. Dat gebeurt door een
cijfer in te vullen in het numerieke veld naast de vetjes gedrukte tekst ‘Bibliografische
nummers’ en vervolgens op de knop te klikken ‘Extra nummerveld’.
Men kan de volgorde van de verschillende blokken wijzigen door de nummers
in het numerieke veld na het cursief gedrukte woord ‘Nummer’ aan te passen.
Dit sorteerveld voor de blokken is niet te verwarren met het ‘eigenlijke’ nummerveld,
dat hierna apart behandeld wordt.
Het veld ‘Nummer’
In dit veld wordt de eigenlijke vingerafdruk ingevoerd volgens het protocol
dat hierboven werd beschreven. Exotische symbolen worden door de browser
niet altijd herkend, en moeten in de mate van het mogelijke vermeden worden.
De meest gangbare vreemde tekens (bv. pied-de-mouche) worden op een
gestandaardiseerde manier door een ander teken weergegeven en in de catalografische
opmerkingen verantwoord. Weinig voorkomende en moeilijk weer
te geven symbolen kunnen door een arbitrair teken worden vervangen. Ook
dan is een verantwoording in de catalografische opmerkingen op zijn plaats.
Indien het veld na het romein gedrukte woord ‘Nummer’ leeg blijft, wordt dat
blok bij registratie van de beschrijving door het systeem verwijderd.
Het veld ‘Type’
In dit veld kan het type van het bibliografische nummer worden aangeduid
door selectie met de muis. Voor de STCV komt echter slechts één type in aanmerking:
‘fingerprint’ of vingerafdruk. Dit type is in het invulsjabloon voor
STCV-records reeds ingevuld.
132 De bibliografische beschrijving | VII Vingerafdruk

Het veld ‘Bronaanduiding’
In het gebruikelijke sjabloon voor STCV-records komen in dit blok geen andere
velden voor. Indien toch een veld voor de bronaanduiding verschijnt, moet als
bron ‘document’ worden aangeduid.
VIII Noten
1 soorTen noTen
In de bibliografische beschrijving worden drie types van noten onderscheiden.
• De bedoeling van de algemene noot (code ‘alg’) is om bij specifieke elementen
van de bibliografische beschrijving meer toelichting te verschaffen.
• Inhoudelijk en vormelijk afzonderlijk gepresenteerde werken (bijvoorbeeld
uitdrukkelijk vermeld op de titelpagina of met een afzonderlijke titelpagina
binnenin een bibliografische eenheid) die echter deel uitmaken
van een grotere bibliografische eenheid, worden in een noot van het type
‘met’ (code ‘wi’) vermeld.
• Literatuurverwijzingen worden opgenomen in een noot van het type ‘Bibliografische
referentie’ (code ‘br’)
• Daarnaast bestaat een speciaal type noot: de catalografische opmerking.
Dit is een interne noot die niet zichtbaar is voor de gewone gebruiker,
maar die de bibliograaf moet helpen in zijn werk. De catalografische opmerking
wordt nooit in het gewone noot-veld genoteerd.
De redactietaal van deze noten (uitgezonderd de catalografische noten) is het
Engels. Noten eindigen nooit met een punt.
2 algemene noTen
De algemene noot (code ‘alg’) kan bijkomende informatie of nadere toelichting
geven bij elk onderdeel van de bibliografische beschrijving. Hieronder enkele
specifieke voorbeelden.
Titel
No title page; incipit f. A1 recto: ‘Het kleyn ghetydeken’
Title on engraved title page (f. A2): ‘Lvst-hof der carmeliten’
Title and imprint derived from printed covers
Auteur
Mystification; the real author is […]
Impressum
Possibly printed by […]
Datering
Date from approbation
Collatie
Some copies without gathering * (Privilegie)
Some copies with different type in gathering E
short title catalogus vlaanderen
133
• Zie p. 28

• Zie deel 1
hoofdstuk iv
(p. 28)
134
Correcties door de drukker
1675 corrected from 1765 by pasting over
Drukonderscheiding
Some copies with portrait of the author on f. +2 recto, instead of list of
‘Hooft-schepenen vanden Lande van VVaes’
Dedicated by Thielmans to I.A.C., 14 August 1628
Dedicated by Thielmans to Ioanna de Brvyn, 20 May 1628
Aanwezigheid van bedrukte omslag
Printed covers
Voor meer voorbeelden raadplege men de afzonderlijke hoofdstukken.
3 noTen Van heT Type ‘meT’
In het algemeen worden drie types bibliografische eenheden onderscheiden:
1. Bibliografisch onafhankelijke eenheden (monografieën)
2. Semi-onafhankelijke onderdelen
3. Afhankelijke onderdelen
Over het algemeen mag men stellen dat de bibliografisch onafhankelijke publicaties
slechts één werk bevatten.
Bij semi-onafhankelijke onderdelen hangen twee of meer werken min of meer
aan elkaar vast. In deze categorie treffen we ofwel de incorporates-structuur,
ofwel de container-structuur aan. De onderdelen hebben wel een aparte signering,
aparte paginering en een aparte titelpagina, maar ze worden (meestal) in
het eerste deel aangekondigd. Uit die aankondiging, die verschillende vormen
kan aannemen, blijkt de samenhang van de onderdelen.
Men spreekt van afhankelijke onderdelen wanneer bij een werk nog andere
werken zijn gevoegd, zonder dat er aanwijzingen zijn dat er een aparte drukgang
voor de andere delen heeft plaatsgevonden. De doorlopende paginering
en signering wijzen op het secundaire karakter van de bijgevoegde teksten.
Zulke werken kunnen op de titelpagina aangekondigd zijn, en worden in de
publicatie soms door een aparte titelpagina voorafgegaan. Indien de teksten
voldoende relevant zijn om ze te vermelden, kan dat in een noot van het type
‘met’ (gebruikte code ‘wi’, afkorting voor ‘with’).
De gegevens in noten van het type ‘met’ worden indien mogelijk ontleend aan
de titelpagina van het afhankelijke onderdeel. Bij het ontbreken van een dergelijke
titelpagina, wordt er gekozen voor de meest volledige informatie: ofwel de
gegevens op de titelpagina van het gehele werk die naar dit onderdeel verwijzen,
ofwel de gegevens aan het begin van de tekst van het onderdeel. Voor de transcriptie
van de titel en de auteur(s) worden de gewone regels toegepast. Indien
het variante trefwoord van de auteur nadere identificatie vereist, kan die tussen
vierkante haken worden gegeven. Gegevens over secundaire auteurs moeten
niet noodzakelijk worden opgenomen. Indien dat voldoende relevant is, komt
die informatie na de titel, voorafgegaan door een redactionele formulering in
het Engels. De aanduiding van de plaats van het onderdeel in het gehele werk
komt steeds tussen ronde haken aan het einde van de noot.
De bibliografische beschrijving | VIII Noten

Voorbeelden
Noot van het type ‘met’: Petrus Dierkens, Tractaet vande vernietingh, ende
verloogheningh sijns selfs (f. F8 recto – I12 recto)
Noot van het type ‘met’: Raymundus Lumbier [= Ramón Lumbier O.Carm.],
Het leven van […] suster Seraphina, Andrea Bonastre, translated by Jacobus
a Passione Domini [O.Carm.] (f. E3 recto – H1 verso)
Voorbeeld (fictief): afhankelijk onderdeel in een meerdelig werk
Noot van het type ‘met’: P. Abraham, Het belegh op den Christelijcken
boterham (volume 3, f. P8 recto – V12 recto)
Indien het impressum op de titelpagina van een afhankelijk onderdeel afwijkende
informatie bevat, dan wordt dit aangegeven in een algemene noot.
Voorbeeld
Algemene noot: Title page volume 3, f. P8 recto: 1601
4 bIblIografIsche referenTIes
In de mate van het mogelijke worden verwijzingen naar bestaande bibliografieën
of andere literatuur opgenomen in een noot van het type ‘Bibliografische
referentie’. Het is niet de bedoeling hierbij exhaustief te werk te gaan. Indien er
in de beschrijving gegevens uit externe bronnen worden ontleend, moeten die
bronnen uiteraard wel expliciet worden vermeld. Wanneer in voor de hand
liggende bibliografieën geen referentie wordt aangetroffen, wordt dit niet in
een noot vermeld. Deze informatie kan wel in de catalografische opmerkingen
worden opgenomen, zodat deze informatie voor de STCV-bibliografen
wordt bewaard.
Ten behoeve van de STCV is er een lijst van bibliografische referenties in gecodeerde
vorm opgenomen als afkortingscodes in Brocade. Deze codes vereenvoudigen
en garanderen een consistente invoer. In de presentatie voor de gebruiker
worden de codes omgezet naar de afgekorte ‘standard citation’ vorm.
De lijst van bibliografische codes kan, indien nodig en na onderling overleg,
nog worden aangevuld. Het is echter niet de bedoeling voor elke mogelijke
referentie een code aan te maken. Indien het gaat om een éénmalige referentie,
zal de bibliograaf zelf een afgekorte referentie noteren in de noot, volgens de
regels van de ‘Standard Citation Forms’ van de Library of Congress.
Na de eigenlijke referentie (al dan niet in gecodeerde vorm) worden, na een
spatie, details over deel, pagina, kolom, nummer enz. gegeven. Daarbij gaat
de voorkeur uit naar de meest logische nummering, die zo eenduidig mogelijk
naar de bewuste referentie verwijst. Zo volstaat het bij een meerdelig werk met
een doorlopend genummerde bibliografie om het nummer op te geven. De
aanduidingen van deel, pagina, kolom en nummer worden in principe enkel
door een cijfer aangeduid, dus zonder afkortingen als ‘v.’ of ‘vol.’, ‘p.’, ‘col.’, ‘nr.’.
De deelaanduiding komt steeds in Romeinse cijfers (kapitalen), ongeacht de
deelaanduiding in het werk zelf. Pagina, kolom of nummer worden in principe
in Arabische cijfers aangeduid, tenzij het gebruik in het werk zelf daarvan
short title catalogus vlaanderen
135
• Zie bijlage v (p. 164)

afwijkt. Indien er meerdere elementen in Arabische cijfers dienen te worden
vermeld (bijvoorbeeld pagina en nummer, of kolom en nummer), dan wordt
bij het laatste element toch de afkorting (meestal dus ‘nr.’) toegevoegd. Indien
het nummer samengesteld is uit letters en cijfers, wordt dit overgenomen zoals
in de publicatie (bijvoorbeeld letter en cijfer gescheiden door een spatie,
een koppelteken of een punt ertussen).
136
Voorbeelden
Enkel het nummer volstaat, want de nummering loop door over de delen heen:
Bibliografische noot: [[gent]] 956
Resultaat op het scherm: Vanderhaeghen, F. Bib. gantoise 956
De nummering begint opnieuw voor elke auteur, vandaar dat zowel het deel, de
kolom als het nummer zijn aangegeven:
Bibliografische noot: [[backer]] vii, 1316-1317, nr. 24
Resultaat op het scherm: Backer-Sommervogel [S.J.] vii, 1316-1317, nr. 24
Nummer van de onderverdelingen, niet de paginering:
Bibliografische noot: [[delecourt]] 255
Resultaat op het scherm: Delecourt, J.V. Anonymes et pseudonymes, 255
De nummering in de Bibliotheca Belgica is niet altijd logisch en doorlopend, vandaar de
keuze om te verwijzen naar zowel het deel en de pagina als naar het gecodeerde nummer:
Bibliografische noot: [[bb]] v, 783, S 303
Resultaat op het scherm: Bib. Belgica (1964-1970 éd.) v, 783, S 303
5 caTalografIsche opmerkIngen
Catalografische opmerkingen zijn geen eigenlijke noten, in die zin dat ze niet
zichtbaar zijn voor de eindgebruiker van de databank. Ze hebben tot doel de
bibliograaf te helpen bij zijn werk door verdere verduidelijking te bieden bij de
beschrijving in geval van specifieke situaties, exemplaargebonden moeilijkheden
en dergelijke.
In principe kan de bibliograaf er al zijn opmerkingen kwijt. Hij kan er een
bepaald element bij de beschrijving in becommentariëren, uiting geven aan
twijfel bij bepaalde elementen, of suggesties doen voor latere bibliografen. Elementen
die te twijfelachtig zijn om meteen in de beschrijving op te nemen kunnen
voorlopig in dit veld worden weggeschreven. Later kunnen deze gegevens
bij bevestiging een plaats krijgen in de eigenlijke beschrijving, of ook weer helemaal
worden weggelaten.
De volgende elementen komen in dit veld vaak aan bod:
1. Fouten in de signering. Deze fouten worden meestal als volgt vermeld:
f. B2 als ‘B5’
f. B2 gesign. als ‘B5’
f. B2 verkeerd gesigneerd als ‘B5’
2. Fouten in de paginering. Deze fouten worden meestal als volgt vermeld:
p. 53 als ‘35’
De bibliografische beschrijving | VIII Noten

3. Negatieve resultaten van opzoekingen in de secundaire literatuur. Deze
worden meestal vermeld als volgt:
niet in [[bcni]]
niet in [[backer]] ii, vii
Voor de referenties wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van de taalonafhankelijke
codes die ook in het veld van de bibliografische noot
voorkomen. Omdat zulke negatieve resultaten niet altijd waterdicht zijn
(men kan een register, een verwijzing, een aanvulling over het hoofd
hebben gezien) worden ze nooit in het nootveld opgenomen.
4. Commentaar op de katernopbouw. Soms is de katernopbouw in realiteit
complexer dan de opgenomen formule laat vermoeden. In die gevallen
kan de situatie in de catalografische opmerking worden toegelicht. Bij
twijfel over de werkelijke toestand kunnen ook suggesties worden opgenomen,
die bij consultatie van bijkomende exemplaren eventueel in de
beschrijving kunnen worden opgenomen.
5. Toelichting bij informatie die in het document of extern is aangetroffen.
Soms vindt men bv. een auteur op een minder verwachte plaats in het
werk. In die gevallen kan de vindplaats in de catalografische opmerking
worden toegelicht, zodat de B-controleur of latere bibliografen de informatie
snel kunnen terugvinden.
6. Opname van elementen uit de approbatie of het privilege bij ongedateerde
werken. Zo kan men de naam van de censor met zijn functie-aanduiding
noteren om een datering te verfijnen.
7. Commentaar bij typografische kenmerken. Zo kan men aangeven waar
het drukkersmerk zich bevindt, indien dit niet op de titelpagina voorkomt,
of de plaats waar een bijzondere lettersoort zoals de civilité werd
aangetroffen.
De catalografische opmerkingen moeten echter als een toemaatje bij de beschrijving
worden beschouwd. Het is niet de bedoeling het veld met informatie
te overladen. Fouten in de signering die een weerslag hebben op de vingerafdruk
worden steeds vermeld. Het is echter niet de bedoeling om de fouten in de
signering, paginering enzovoort exhaustief te behandelen. Als zulke informatie
ontbreekt, wil dit niet zeggen dat vorige geconsulteerde exemplaren van een
werk geen enkele fout bevatten. In de gevallen die onder 5, 6 en 7 zijn beschreven
is een notitie echter wenselijk om het werk van de B-controleur of latere
bibliografen te vergemakkelijken.
6 InVoer Van noTen In brocade
Voor elke nieuwe noot moet een nieuw nootblok worden aangemaakt. Dat gebeurt
door een cijfer in te vullen in het numerieke veld naast de vetjes gedrukte
tekst ‘Annotatie(s)’ en vervolgens op de knop ‘Extra nootveld’ te klikken.
Men kan de volgorde van de verschillende blokken wijzigen door de nummers
in het numerieke veld na het cursief gedrukte woord ‘Noot’ aan te passen. De
noten worden zoveel mogelijk als volgt gerangschikt:
short title catalogus vlaanderen
137

• Zie bijlage vi
(p. 175)
138
1. Alle algemene noten
2. Alle bibliografische referenties
3. Alle noten van het type ‘met’
Het sorteerveld voor de blokken is niet te verwarren met het ‘eigenlijke’ nootveld,
dat hierna apart behandeld wordt.
Indien het ‘noot’-veld leeg blijft, wordt dat ongebruikte blok bij registratie van
de beschrijving door het systeem verwijderd.
Het veld ‘Noot’
In dit vrije tekstveld wordt de eigenlijke noot ingevoerd op de wijze die hierboven
werd beschreven. De code voor een bibliografische verwijzing moet steeds
tussen dubbele vierkante haken staan, gevolgd door een spatie. In de presentatie
zet het systeem de code om naar een korte titelverwijzing.
Voorbeeld
[[backer]] V, 234, nr. 15
Het veld ‘Type’
In dit veld kan het type van de noot worden bepaald. Men kan de beschikbare
types opzoeken door op de knop ‘Zoek’ te klikken. Het veldje rechts van deze
knop bevat de ‘favorieten’, dit zijn de laatst geselecteerde types die de bibliograaf
heeft gebruikt. Voor de STCV komen slechts drie types in aanmerking: ‘alg’,
‘br’ en ‘wi’. Bij de aanmaak van een nieuw nootveld wordt het type ‘br’ standaard
door het systeem aangeboden.
Het veld ‘Taal’
In het veld taal is standaard de waarde ‘Universele taal’ aangegeven. Alle noten
die door de STCV worden gegenereerd moeten deze taalaanduiding dragen. In
principe moet het veld nooit worden gewijzigd.
IX Onderwerpsontsluiting
1 doel
In navolging van de STCN worden de beschrijvingen in de STCV naar inhoud en
vorm ontsloten. Daarvoor is binnen de STCN voor beide types ontsluiting een
exhaustieve lijst uitgewerkt, die vrijwel integraal door de STCV is overgenomen.
Het Pica-nummer, dat uit negen cijfers bestaat, is binnen Brocade vervangen
door een code die uit een letter en drie cijfers bestaat. De systematiek die in de
codering is aangebracht, wordt verder toegelicht in bijlage vi.
De lijst van inhoudelijke descriptoren is gebaseerd op de Nederlandse Basisclassificatie.
Dat verklaart een aantal soms anachronistisch aandoende termen
die in de lijst opduiken.
De descriptoren zijn niet bedoeld om de beschrijving in al zijn nuances te ontsluiten,
maar enkel om een algemeen idee te geven over de algemene inhoud en
de formele kenmerken van de beschreven werken.
De bibliografische beschrijving | IX Onderwerpsontsluiting

2 ToelIchTIng bIj de InhoudsonTsluITIng
2.1 Inhoudelijke descriptoren
In het algemeen is de optiek van waaruit een werk geschreven is, minder belangrijk
dan de eigenlijke inhoud van het werk. Hieronder worden een aantal
inhoudelijke descriptoren nader toegelicht. De volledige lijst is te vinden in
bijlage vi.
Algemene werken (d001)
Verzamelwerken over uiteenlopende gebieden, zelfs van één auteur, en algemene
brievenverzamelingen krijgen de code d001 voor algemene werken. Briefverzamelingen
over één onderwerp krijgen deze code niet, maar wel de code
van het onderwerp waarover de brieven handelen.
Boek- en bibliotheekwezen, schrift (d004)
Ook boekveilingcatalogi en fondslijsten krijgen de code d004.
Kerkelijke praktijk (d012)
Deze categorie wordt enkel toegekend aan werken die strikt betrekking hebben
op wat de kerk met de leer doet, zowel organisatorisch (kerkbestuur, kerkelijke
ambten, kerkrecht) als inhoudelijk (liturgie, preken, catechismussen).
Een gebedenboek valt met andere woorden onder de categorie d011, voor
Christelijke leer, tenzij er duidelijk uit blijkt dat het tijdens kerkdiensten werd
gebruikt. Dan krijgt het (ook) de code d012.
Geschiedenis (d014 tot en met d030)
Historiewerken, zoals bijvoorbeeld van Tacitus of bijvoorbeeld de Rijmkroniek
van Melis Stoke, vallen onder geschiedenis, en niet onder letterkunde (code
d031-d043).
Gedichten, preken, redes enz. over historische gebeurtenissen krijgen ook een
code voor geschiedenis (zo specifiek mogelijk).
Bruiloftzangen, lofdichten bij een promotie, grafretoriek en dergelijke gelegenheidsgeschriften
worden eveneens bij geschiedenis ingedeeld (zo specifiek
mogelijk). Ze krijgen geen code voor letterkunde/taal- en literatuurwetenschap.
Aan deze werken wordt ook de code d909 voor gelegenheidsgeschriften toegekend,
en desgevallend ook voor poëzie (d917).
Lofdichten op vorstelijke personen en andere openbare hoogwaardigheidsbekleders
worden ook bij geschiedenis ondergebracht, en niet bij letterkunde/
taal- en literatuurwetenschap. Ze krijgen tevens code d922 voor tijdgeschriften.
Geschiedenis algemeen (d014)
Munt- en penningkunde en geslacht- en wapenkunde vallen onder d014 (Geschiedenis
algemeen).
Geschiedenis: Nederland (d017)
De landen of gebieden in de descriptoren geschiedenis en taal- en literatuurwetenschap,
slaan op de huidige nationale staten en gebiedsindelingen. De term
short title catalogus vlaanderen
139
• Zie bijlage vi
(p. 175)

‘de Nederlanden’ is enigszins verwarrend: deze term slaat enkel op het grondgebied
van het huidige Nederland.
Taal- en Literatuurwetenschap (d031 tot en met d043)
Deze categorie sluit andere classificaties uit. Indien men bijvoorbeeld de descriptor
d035 (Nederlands) toekent, dan sluit men de algemenere descriptoren
d031 (taal- en literatuurwetenschap) en d032 (talen algemeen) automatisch uit.
Historiewerken krijgen wel de code voor geschiedenis, maar niet de code voor
letterkunde/taal- en literatuurwetenschap, al is het betrokken werk bijvoorbeeld
volledig in rijmvorm gesteld. In dat laatste geval krijgt het werk wel de
descriptor voor poëzie (d917).
Bruiloftzangen, lofdichten bij een promotie, grafretoriek en dergelijke gelegenheidsgeschriften
worden bij geschiedenis ingedeeld, en niet bij taal- en literatuurwetenschap.
Hetzelfde geldt voor lofdichten op vorstelijke personen en
andere openbare hoogwaardigheidsbekleders.
Diergeneeskunde (d056)
Werken over veeteelt vallen onder d057 (landbouwwetenschappen). Wanneer
bijvoorbeeld het aspect verzorging van dieren primeert, dan krijgt het werk de
descriptor d056 (diergeneeskunde).
Landbouwwetenschappen (d057)
Werken over tuinbouw, groente- en fruitteelt krijgen de code d057 voor landbouwwetenschappen.
Tuinaanleg in de zin van tuinarchitectuur krijgt echter
de code d045 voor afzonderlijke kunsten. Tips voor de kleinschalige, eigen
moestuin vallen onder d058 voor huishoudkunde.
Onderwijs (d072)
Elementaire schoolboeken, alfabetten, rekenboekjes, Latijnse grammatica’s en
dergelijke krijgen de code d072 voor onderwijs.
Recht (d075)
Officiële publicaties van vonnissen krijgen de code d075, en daarnaast de
vormdescriptor d922 voor tijdsgeschriften. Ook notariële akten vallen onder
de categorie d075 voor recht.
Bestuurskunde (d076)
Overheidspublicaties die over regelgeving en verdragen handelen, krijgen de
code d076. Diplomatieke stukken, brieven, rapporten en dergelijke krijgen
echter een code voor geschiedenis (d014–d030).
2.2 Vormdescriptoren
Voor de toekenning van een vormdescriptor telt alleen de vorm van de hoofdtekst
mee. Gedichten die in het voorwerk voorkomen leiden daarom niet tot
de toekenning van de code d917 voor poëzie. Anderzijds is kwaliteit geen criterium:
ook dichtbundels van bedenkelijke kwaliteit krijgen de code d917.
140
De bibliografische beschrijving | IX Onderwerpsontsluiting

Almanakken en prognosticaties (d902)
Niet elk boek met ‘almanak’ in de titel is daarom een almanak in strikte zin.
Toch krijgen alle werken die daarvoor willen doorgaan deze code. Maar enkel
aan de echte almanakken, die jaarlijks verschijnen, wordt ook de code d001
(algemene werken) toegekend. Voor de ‘onechte’ almanakken wordt naar het
eigenlijke onderwerp gekeken voor een verdere inhoudelijke specificatie.
Biografieën (d904)
Indien de formele descriptor d904 voor biografieën wordt toegekend, dan
wordt daarmee ook een inhoudelijke descriptor d014–d030 (geschiedenis
van het betrokken land) verbonden. Zo krijgt bijvoorbeeld een zeventiendeeeuwse
biografie over de heilige Jan Berchmans naast d010 (kerkgeschiedenis
en dogmageschiedenis) ook d904 (biografieën) en d018 (geschiedenis België
en Luxemburg).
Emblematabundels (d907)
Alle emblematabundels krijgen ook de inhoudelijke descriptor voor beeldende
kunsten (d045), en de vormdescriptor voor poëzie (d917).
Gebedenboeken (d908)
Publicaties die vrijwel geheel uit gebeden bestaan krijgen de code d908 voor
gebedenboeken. Ook wanneer de publicatie slechts enkele pagina’s telt, wordt
deze regel toegepast.
Liedboeken (d912)
De descriptor d912 voor liedboeken wordt alleen aan een werk toegekend indien
de erin opgenomen liederen ook een wijsaanduiding hebben. Indien een
wijsaanduiding ontbreekt, vervalt deze descriptor, behalve bij psalmen. Psalmen
en psalmbewerkingen krijgen met andere woorden in elk geval de descriptor
voor liedboeken.
Plaatwerken (d916)
Werken die uitgegeven werden omwille van de illustraties, krijgen de code d916.
Atlassen echter niet: deze krijgen code d903.
Poëzie (d917)
De formele descriptor poëzie (‘alles in versvorm’) wordt toegekend wanneer
een substantieel deel van de publicatie in versvorm is, al of niet rijmend (in
tegenstelling tot rijmvorm). Dit is geen genreaanduiding. De betrokken tekst
moet niet per se als literaire vorm (poëzie, lied etc.) gepresenteerd zijn. Zo
krijgt Den crvys-wech Christi. […] Elcke plaetse met eene meditatie, ende een
deuoot ghebedt, een zeventiende-eeuws gebedenboekje waarin talrijke op rijm
gestelde gebeden staan, de descriptoren d011 (christelijke leer), d908 (gebedenboek)
en d917 (poëzie).
Emblematabundels krijgen naast de inhoudelijke descriptor d045 (afzonderlijke
kunsten: beeldende kunsten) ook in elk geval de vormdescriptor d917 (poëzie).
short title catalogus vlaanderen
141

• Zie bijlage vii (p.180)
Toneelstukken die in versvorm gesteld zijn krijgen de code d917, naast de inhoudelijke
descriptor d046 (Theater en muziek).
Tijdsgeschriften (d922)
Officiële publicaties van gerechtelijke uitspraken, vonnissen, beschrijvingen
van misdaden, rechtszaken en executies krijgen in elk geval de code d922 voor
tijdsgeschriften. Rekwesten aan een overheidsinstantie die begeleid worden
door een reactie van een overheidsinstantie krijgen enerzijds de ontsluiting van
het rekwest (bijvoorbeeld d018 voor geschiedenis van België en Luxemburg en
d922 voor tijdsgeschriften) en anderzijds de ontsluiting van de overheidspublicatie.
Gelegenheidsteksten en lijkpreken op vooraanstaande figuren worden als
tijdsgeschriften ontsloten.
142
3 InVoer Van de onderWerpscodes In brocade
Men geeft zoveel descriptoren aan als nodig. Daarbij wordt rekening gehouden
met het algemene opzet van het drukwerk.
De inhoudelijke descriptoren en vormdescriptoren worden met behulp van
hun codes in het veld van de inhoudsontsluiting ingevoerd. Meerdere kenmerken
kunnen tegelijk worden toegevoegd. Men moet er dan op letten dat elk
kenmerk door een puntkomma van het volgende gescheiden wordt, of op een
nieuwe regel van het veld wordt ingevoerd.
X Typografische kenmerken
1 doel
Met behulp van de typografische kenmerken wordt een algemeen beeld geschetst
van de technieken en uiterlijke kenmerken die bij het drukken van een
werk zijn gebruikt. Het is de bedoeling dat de verschillende (typo)grafische
elementen in de beschrijving worden vermeld, zodat een gebruiker moeiteloos
het voorkomen van een gegraveerde titelpagina, het gebruik van het cursief in
de tekst of drukkersmerken in drukwerken kan opsporen. Bijlage vii biedt een
overzicht van alle kenmerken.
2 algemene opmerkIngen
Voor de opname van typografische kenmerken is het Noord-Nederlandse model
overgenomen, met behoud van de vermenging van strikt formele, grafische
categorieën en inhoudelijke elementen. Naast strikt formele kenmerken die de
aanwezigheid van illustraties, drukkersmerken, lettertypes en het gebruik van
kleur in de typografie betreffen, bevat de lijst ook inhoudelijke kenmerken: bevat
het werk boekenlijsten, wordt de prijs vermeld en is er een lijst van intekenaren
aanwezig? Maar ook in de opsomming van formele kenmerken spelen
inhoudelijke aspecten mee: zo wordt een onderscheid gemaakt tussen illustraties
in het voorwerk en het eigenlijke werk, binnen en buiten collatie. Voor de
afbakening van wat nu precies binnen het voorwerk, en wat precies binnen of
buiten de collatie valt kunnen geen waterdichte regels worden geformuleerd.
De bibliografische beschrijving | X Typografische kenmerken

Aan de exhaustieve lijst kenmerken zijn door de STCV nog een paar sub-categorieën
toegevoegd die het voorkomen van wapenschilden, auteursportretten en
kaarten beschrijven in het voorwerk of daarbuiten, al dan niet binnen collatie.
Er is ook een code voor het gebruik van meerdere kleuren elders in het werk.
3 InVoer Van de TypografIsche kenmerken In brocade
Men geeft zoveel kenmerken aan als nodig. Daarbij wordt rekening gehouden
met het algemene opzet van het drukwerk.
De typografische kenmerken worden met behulp van de codes in het veld
van de inhoudsontsluiting ingevoerd. Meerdere kenmerken kunnen tegelijk
worden toegevoegd. Men moet er dan op letten dat elk kenmerk door een
puntkomma van de het volgende gescheiden wordt, of op een nieuwe regel
van het veld wordt ingevoerd.
4 ToelIchTIng bIj de TypografIsche kenmerken
Een aantal begrippen en kenmerken worden hier nader toegelicht.
In het voorwerk, binnen collatie en buiten collatie
Het is niet altijd duidelijk waar het voorwerk precies eindigt. In de eerste
plaats spelen puur formele elementen mee, zoals de signering. Vaak is het
voorwerk niet of anders gesigneerd, wat dan in de collatieformule weerspiegeld
wordt. Soms is een katern aan het begin van een werk dubbel gesigneerd.
De verandering van signering houdt dan vaak verband met de overgang van
het inhoudelijke voorwerk naar het hoofdwerk. Afbeeldingen vóór die overgang
worden dan beschouwd als horend bij het voorwerk, afbeeldingen na die
overgang als deel uitmakend van het hoofdwerk. Slechts twee soorten gravures
kunnen worden beschouwd als behorend tot de collatie, ook al zijn ze op
aparte bladen toegevoegd: de gegraveerde titelpagina en het frontispice (een
voor het gehele werk kenmerkende afbeelding waarop noch een impressum
noch een titel voorkomt).
Illustraties op de titelpagina/in het voorwerk (t010, t011, t012, t013)
Onder een illustratie, bijvoorbeeld op de titelpagina, wordt een afbeelding verstaan
die niet louter willekeurig is gebruikt. Een alledaags ornament (bv. een
bloementuil) om de titelpagina te verfraaien wordt niet als illustratie beschouwd.
Een vaak voorkomende afbeelding die echter wel een aspect van het werk weergeeft
(bv. een stilistische weergave van een postkoets bij een reisverhaal), wordt
wel als een illustratie beschouwd. Een vignet, dat niet met het drukkersmerk
mag worden verward, wordt niet als illustratie beschouwd wanneer het louter
als ornament is gebruikt en er geen inhoudelijke band is met het werk.
Zowel illustraties op de typografische, de gegraveerde titelpagina, als de boekomslag
krijgen de code t010. Ook elke illustratie die het werk als geheel typeert
(zoals een frontispice), een wapenschild, een kaart of een auteursportret dat
tot het voorwerk behoort, of eraan is toegevoegd, krijgt de code t010, t011 of
t012. Regelmatig zijn deze laatste categorieën van illustraties op aparte bladen
short title catalogus vlaanderen
143
• Zie hoofdstuk vi, 5.8
(p.120)
• Zie afbeelding 15
(p.145)

▶
Afbeelding 15
Afbeelding op de titelpagina
UA RG 3017 C 9.2
aan het voorwerk toegevoegd, en zijn ze daarom niet in de collatieformule
vertegenwoordigd. Dat belet echter niet dat de code t010, t011 of t012 wordt
toegekend.
Illustraties die niet tot het voorwerk behoren (t020, t021, t023, t030, t031, t033)
Bij de illustraties die niet tot het voorwerk behoren maakt men een onderscheid
tussen de illustraties die wel tot de collatie en de illustraties die niet
tot de collatie behoren. Tenzij het om goed afgelijnde categorieën van aaneensluitende
reeksen afbeeldingen gaat die bij welbepaalde passages horen, worden
alle illustraties op ongesigneerde, toegevoegde bladen uit de collatie geweerd.
Boekenlijsten van drukkers en boekverkopers (t050, t060)
Indien een werk een boekenlijst van een drukker of een boekverkoper bevat,
dan wordt de code t050 resp. t060 toegekend. Ook indien het hele werk uit een
lijst van een drukker of boekverkoper bestaat, zoals bij bv. veilingscatalogi,
worden deze codes toegekend.
De boekenlijst van de drukker kan als een fondslijst worden beschouwd. De
uitgever heeft de boeken gedrukt, of hij heeft het kopij-recht van de boeken en
biedt ze in groten getale te koop aan.
De boekenlijst van de boekverkoper kan als een assortimentslijst worden
beschouwd. De exemplaren uit de lijst zijn in een bepaalde boekenwinkel te
koop.
Boekenlijst: diversen (t070)
Onder de diversen vallen bijvoorbeeld advertenties, zoals aankondigingen van
boeken in een tekst en bibliografische referentiewerken.
Drukkersmerk (t080)
Drukkersmerken op de titelpagina, achteraan of elders in het werk krijgen
de code t080. Omdat er nog geen overzicht bestaat van de Zuid-Nederlandse
drukkersmerken van de zeventiende eeuw, is het niet altijd meteen duidelijk of
een afbeelding op de titelpagina als drukkersmerk moet worden beschouwd of
niet. Bij twijfel wordt de code toch toegekend. In de werkaantekeningen kan
deze twijfel worden uitgedrukt. Drukkersmerken die op een minder verwachte
plaats in het werk staan, worden in een algemene noot gelokaliseerd. Vignetten
van bepaalde organisaties en groeperingen (bijvoorbeeld IHS voor de jezuïeten),
of vignetten met een louter verfraaiend karakter krijgen de code t080 niet.
Lettertypes (t090 tot en met t190)
Een code voor een lettertype wordt slechts toegekend wanneer het overgrote
deel van de tekst in dat lettertype is gezet. Een uitzondering hierop vormt de
code t120 voor het lettertype civilité, en de code t170 voor muzieknotatie. In
deze gevallen volstaat de aanwezigheid van het kenmerk.
144
De bibliografische beschrijving | X Typografische kenmerken

Afbeelding 16
Lettertype civilité
UA RG 3017 C 9.2
Wanneer een substantieel onderdeel van een werk in romein is gezet, en
een duidelijk afgebakend ander onderdeel in cursief (bv. een Latijnse tekst
enerzijds en zijn vertaling anderzijds, een tekst enerzijds en de commentaar
daarop anderzijds, een prozagedeelte enerzijds en gedichten anderzijds, het
hoofdwerk enerzijds en een groot aantal drempeldichten anderzijds enz.), dan
worden beide kenmerken toegekend. Dit geldt eveneens voor andere combinaties
van lettertypes.
Wanneer een werk geheel uit een gotische letter is gezet, en op de titelpagina
een aantal woorden in romein staan, dan wordt naar de intentie van het werk
in zijn geheel gekeken, en alleen het kenmerk voor de gotische letter gegeven.
Dit geldt eveneens voor soortgelijke gevallen.
Wanneer een werk geheel uit een gotische letter is gezet, maar bijvoorbeeld het
privilegie in romein staat, dan wordt alleen het kenmerk voor de gotische letter
gegeven. Het privilegie kan niet gelden als een onderdeel van de eigenlijke
bedoelde tekst: het drukwerk is niet om het privilegie vervaardigd maar om de
eigenlijke tekst. Dat het privilegie uit romeinse letters is gezet wordt verwaarloosd.
Dit geldt eveneens voor soortgelijke gevallen.
Titelpagina gegraveerd (t200)
Er is slechts sprake van een gegraveerde titelpagina indien de hele pagina gegraveerd
is. Een gegraveerde titelpagina bevat minstens een titel of een impressum.
Wanneer beide elementen ontbreken kan hoogstens sprake zijn van een
frontispice. Een gegraveerde titelpagina bestaat meestal uit gegraveerde tekst en
figuratieve elementen. In dat geval wordt zowel de code t200 als de code t010
(voor illustraties op titelpagina) toegekend, mogelijk ook de code t011 (voor
een wapenschild), de code t012 (voor een auteursportret) of de code t013 (voor
een kaart). In een zeldzaam geval komt het voor dat de gegraveerde titelpagina
louter uit gegraveerde tekst bestaat. Dan wordt enkel de code t200 toegekend.
146
De bibliografische beschrijving | X Typografische kenmerken

Titelpagina typografisch (t210)
Indien een titelpagina typografie bevat, dan is er sprake van een typografische
titelpagina, ook al wordt de grootste ruimte op de pagina door een gravure of
een houtsnede ingenomen. Bevat de typografische titelpagina naast typografische
tekst ook gegraveerde tekst of een illustratie (gravure of houtsnede), dan
wordt ook de code t010 (illustraties), t011 (wapenschild), t012 (auteursportret)
of t013 (kaart) toegekend.
Geen titelpagina (t220)
De code t220 wordt in twee gevallen toegekend. Wanneer een werk zonder titelpagina
is gepubliceerd dan heeft de code t220 een permanente status. Wanneer
bij de beschreven exemplaren van een werk echter een titelpagina ontbreekt,
maar die er vermoedelijk wel geweest is, dan wordt de code t220 toegekend tot
op het ogenblik dat een exemplaar met titelpagina wordt aangetroffen.
Elk werk krijgt minstens één van de codes t200, t210 en t220. Het gebruik van
code t220 sluit de twee andere codes uit.
Titelpagina in meerdere kleuren (t230)
Indien op de titelpagina gebruik is gemaakt van meerdere kleuren (meestal
rood en zwart), dan wordt de code t230 toegekend. Is een titelpagina echter
volledig in het rood gedrukt, dan niet. In dat geval kan dat feit in een algemene
noot worden vermeld. Gebruik van meerdere kleuren elders in het werk wordt
aangeduid met de code t231.
Gebruik van meerdere kleuren elders in het werk (t231)
Indien in min of meer grote onderdelen van een werk (bv. in een uitgebreide
inhoudstafel, bij de aanvang van elk hoofdstuk), op een systematische manier
gebruik is gemaakt van meerdere kleuren (meestal rood en zwart), dan wordt
de code t231 toegekend. Deze code kan voorkomen naast t230 voor titelpagina’s
met meerdere kleuren.
Inkleuring met de hand geeft nooit aanleiding tot het toekennen van een code
t230 of t231: de codes zijn voorbehouden voor gedrukte kleuren. Handgekleurde
exemplaren kunnen in de exemplaarannotatie worden gesignaleerd.
XI Exemplaarinformatie
1 algemeen
Zoals reeds in de inleiding werd aangehaald, is de STCV een bibliografie samengesteld
op basis van exemplaren. Al dienen de exemplaren als uitgangspunt
voor de beschrijving, ze vormen niet het uiteindelijke doel van het project.
Daarom wordt er minder aandacht besteed aan exemplaargebonden gegevens
voor zover die geen of weinig implicaties hebben voor het bibliografische aspect
van de beschrijving. Informatie over de band, handgeschreven notities in
het werk en herkomstgegevens worden niet in de databank opgenomen. Andere
exemplaargebonden informatie over bindfouten of onvolledigheid wordt
short title catalogus vlaanderen
147

daarentegen wel systematisch genoteerd, omdat zulke elementen invloed kunnen
hebben op de beschrijving. Bovendien is het van belang dat de gebruiker
meteen kan zien welk exemplaar volledig aan de beschrijving beantwoordt,
en bij welk exemplaar er eventueel stukken ontbreken of op een andere plaats
zitten. Indien een exemplaar onderdeel is van een convoluut, wordt dit eveneens
aangegeven.
Omdat de exemplaarinformatie strikt genomen buiten het hoofddoel van de
STCV valt, en eerder bedoeld is voor de lokale gebruiker, wordt alle exemplaargebonden
informatie in het Nederlands opgenomen.
148
2 exemplaarInformaTIe
2.1 Instelling en plaatskenmerk
Van elk exemplaar wordt de instelling waar het zich bevindt genoteerd, samen
met het plaatskenmerk. Daarbij wordt het notatie-systeem van de betrokken
instelling gevolgd.
2.2 Bezit
Bij werken in meer dan één deel kan het voorkomen dat de delen onder verschillende
plaatskenmerken zijn ondergebracht. In het veld ‘Bezit’ geeft men aan
welk deel c.q. welke delen onder het genoemde plaatskenmerk te vinden zijn.
2.3 Annotatie
In het algemeen worden drie soorten van annotaties altijd opgenomen:
1. Aanduiding van convoluten
2. Aanduiding van onvolledigheid
3. Aanduiding van bindfouten
Voor de aanduiding van convoluten kan men volstaan met de invoer van de
code ‘’ (van ‘convoluut’). Deze code is taalonafhankelijk en wordt volgens
de taalkeuze van de gebruiker anders weergegeven.
Om onvolledigheid te signaleren begint men het veld met de code ‘’
(van ‘incomplete’), gevolgd door een spatie. Daarna geeft men aan welke
folio’s of katernen ontbreken. Men begint de tekst met een kleine letter, en
eindigt zonder punt. Indien een folio ontbreekt, en het betreft bijvoorbeeld
belangrijke elementen als een gegraveerde of een typografische titelpagina,
een portret, een inhoudstafel enzovoort, dan kan dat tussen haakjes na de
betrokken folio’s worden vermeld.
Om bindfouten te signaleren begint het veld met de code ‘’ (van ‘binding
mistake’), gevolgd door een spatie. Daarna geeft men aan welke folio’s of
katernen verkeerd gebonden zijn. Men begint de tekst met een kleine letter, en
eindigt zonder punt.
Nu en dan is het opportuun om een ander opvallend exemplaargebonden element
te vermelden, zoals staatverschillen, de af- of aanwezigheid van reeksen
gravures, interfoliëring, ingekleurde afbeeldingen of uitvouwbare folio’s. De
De bibliografische beschrijving | XI Exemplaarinformatie

aanwezigheid daarvan is immers niet altijd uit de katernopbouw af te leiden,
en kan zowel voor de instelling als voor de gebruiker interessant zijn. Deze opmerkingen
beginnen steeds met een hoofdletter, maar eindigen zonder punt.
2.4 Invoer in Brocade
Indien meer dan één soort annotatie van toepassing is, begint men een volgend
element op een nieuwe regel door de HTML-code ‘’ te plaatsen onmiddellijk
na het eerste element. Men begint met de volgende opmerking meteen na
deze code.
Zowel één enkele folio als meerdere folio’s worden aangeduid met de afkorting
‘f.’. Twee conjuncte folio’s kunnen worden vermeld als ‘f. A1.8’, een reeks folio’s
(al dan niet conjunct) als ‘f. A6–9’.
Indien men over katernen spreekt, dan is het niet nodig om telkens het aantal
bladen te vermelden. Bij ontbrekende katernen kan dat wel nuttig zijn, bijvoorbeeld
wanneer het katernen uit het voorwerk betreft. Zo kan de gebruiker inschatten
of dat gebrek voor hem relevant is of niet.
Voorbeelden
f. A4 ontbreekt
f. L2 is gebonden voor f. L1
katern Q ontbreekt f. B5.8 en B6.7 verkeerd gebonden na f. B11
1 (gegraveerde titelpagina) ontbreekt f. A6.7 verkeerd gebonden
voor f. A5.8
Volledig met de hand ingekleurd
Doorschoten
Afhankelijk van het gebruik in de instellingen kunnen ook barcodes en inventarisnummers
van het systeem worden toegevoegd.
short title catalogus vlaanderen
149

Bijlagen

I Lijst van Bijbelboeken
hoofdVorm brocade-nummer
Biblia a::8.22
Biblia VT a::8.22.1
Biblia VT. Pentateuchus a::8.22.1.1
Biblia VT. Pentateuchus. Genesis a::8.22.1.1.1
Biblia VT. Pentateuchus. Exodus a::8.22.1.1.2
Biblia VT. Pentateuchus. Leviticus a::8.22.1.1.3
Biblia VT. Pentateuchus. Numeri a::8.22.1.1.4
Biblia VT. Pentateuchus. Deuteronomium a::8.22.1.1.5
Biblia VT. Libri historici a::8.22.1.2
Biblia VT. Libri historici. Josue a::8.22.1.2.1
Biblia VT. Libri historici. Judices a::8.22.1.2.2
Biblia VT. Libri historici. Ruth a::8.22.1.2.3
Biblia VT. Libri historici. Samuelis 1-2 a::8.22.1.2.4
Biblia VT. Libri historici. Regum 1-2 a::8.22.1.2.5
Biblia VT. Libri historici. Chronicorum 1-2 a::8.22.1.2.6
Biblia VT. Libri historici. Esdras a::8.22.1.2.7
Biblia VT. Libri historici. Nehemias a::8.22.1.2.8
Biblia VT. Libri historici. Tobias a::8.22.1.2.9
Biblia VT. Libri historici. Judith a::8.22.1.2.10
Biblia VT. Libri historici. Esther a::8.22.1.2.11
Biblia VT. Libri historici. Machabaeorum 1-2 a::8.22.1.2.12
Biblia VT. Libri didactici a::8.22.1.3
Biblia VT. Libri didactici. Job a::8.22.1.3.1
Biblia VT. Libri didactici. Psalmi a::8.22.1.3.2
Biblia VT. Libri didactici. Proverbia a::8.22.1.3.3
Biblia VT. Libri didactici. Ecclesiastes a::8.22.1.3.4
Biblia VT. Libri didactici. Canticum canticorum a::8.22.1.3.5
Biblia VT. Libri didactici. Sapientia a::8.22.1.3.6
Biblia VT. Libri didactici. Ecclesiasticus a::8.22.1.3.7
Biblia VT. Prophetae a::8.22.1.4
Biblia VT. Prophetae maiores a::8.22.1.4.1
Biblia VT. Prophetae maiores. Isaias a::8.22.1.4.1.1
Biblia VT. Prophetae maiores. Jeremias a::8.22.1.4.1.2
Biblia VT. Prophetae maiores. Lamentationes a::8.22.1.4.1.3
Biblia VT. Prophetae maiores. Baruch a::8.22.1.4.1.4
Biblia VT. Prophetae maiores. Ezechiel a::8.22.1.4.1.5
Biblia VT. Prophetae maiores. Daniel a::8.22.1.4.1.6
short title catalogus vlaanderen
153

Biblia VT. Prophetae minores a::8.22.1.4.2
Biblia VT. Prophetae minores. Osee a::8.22.1.4.2.1
Biblia VT. Prophetae minores. Joel a::8.22.1.4.2.2
Biblia VT. Prophetae minores. Amos a::8.22.1.4.2.3
Biblia VT. Prophetae minores. Abdias a::8.22.1.4.2.4
Biblia VT. Prophetae minores. Jonas a::8.22.1.4.2.5
Biblia VT. Prophetae minores. Michaeas a::8.22.1.4.2.6
Biblia VT. Prophetae minores. Nahum a::8.22.1.4.2.7
Biblia VT. Prophetae minores. Habacuc a::8.22.1.4.2.8
Biblia VT. Prophetae minores. Sophonias a::8.22.1.4.2.9
Biblia VT. Prophetae minores. Aggaeus a::8.22.1.4.2.10
Biblia VT. Prophetae minores. Zacharias a::8.22.1.4.2.11
Biblia VT. Prophetae minores. Malachias a::8.22.1.4.2.12
Biblia NT a::8.22.2
Biblia NT. Evangelia a::8.22.2.1
Biblia NT. Evangelia. Matthaeus a::8.22.2.1.1
Biblia NT. Evangelia. Marcus a::8.22.2.1.2
Biblia NT. Evangelia. Lucas a::8.22.2.1.3
Biblia NT. Evangelia. Johannes a::8.22.2.1.4
Biblia NT. Actus apostolorum a::8.22.2.2
Biblia NT. Epistolae S. Pauli a::8.22.2.3
Biblia NT. Epistolae S. Pauli. Romanos a::8.22.2.3.1
Biblia NT. Epistolae S. Pauli. Corinthios 1-2 a::8.22.2.3.2
Biblia NT. Epistolae S. Pauli. Galatas a::8.22.2.3.3
Biblia NT. Epistolae S. Pauli. Ephesios a::8.22.2.3.4
Biblia NT. Epistolae S. Pauli. Philippenses a::8.22.2.3.5
Biblia NT. Epistolae S. Pauli. Colossenses a::8.22.2.3.6
Biblia NT. Epistolae S. Pauli. Thessalonicenses 1-2 a::8.22.2.3.7
Biblia NT. Epistolae S. Pauli. Timotheum 1-2 a::8.22.2.3.8
Biblia NT. Epistolae S. Pauli. Titum a::8.22.2.3.9
Biblia NT. Epistolae S. Pauli. Philemonem a::8.22.2.3.10
Biblia NT. Epistolae S. Pauli. Hebraeos a::8.22.2.3.11
Biblia NT. Epistolae catholicae a::8.22.2.4
Biblia NT. Epistolae catholicae. Jacobi a::8.22.2.4.1
Biblia NT. Epistolae catholicae. Petri 1-2 a::8.22.2.4.2
Biblia NT. Epistolae catholicae. Johannis 1-3 a::8.22.2.4.3
Biblia NT. Epistolae catholicae. Judae a::8.22.2.4.4
Biblia NT. Apocalypsis a::8.22.2.5
Biblia. Apocrypha a::8.22.3
Biblia. Apocrypha VT a::8.22.3.1
Biblia. Apocrypha NT a::8.22.3.2
154
Bijlagen | I Lijst van bijbelboeken

II Lijst van populaire anonieme werken
Deze lijst is gebaseerd op Anonymous classics, ed. by Rosemary C. Hewitt, London, IFLA, 1978.
hoofdVorm brocade-nummer
Antwerps liedboek a::8.839.3.1
Baghijnken van Parijs a::8.839.3.2
Beatrijs a::8.839.3.3
Eerste bliscap van Maria a::8.839.3.4
Sevenste bliscap van Maria a::8.839.3.5
Boec van den houte a::8.839.3.6
Borchgrave van Couchi a::8.839.3.7
Borchgravinne van Vergi a::8.839.3.8
Brandaen a::8.839.3.9
Cassamus a::8.839.3.10
Des coninx summe a::8.839.3.11
Dietsche Catoen a::8.839.3.12
Dietsche doctrinale a::8.839.3.13
Drie Koningen a::8.839.3.14
Elckerlijc a::8.839.3.15
Esmoreit a::8.839.3.16
Esopet a::8.839.3.17
Ferguut a::8.839.3.18
Floris ende Blancefloer a::8.839.3.19
Gloriant a::8.839.3.20
Huge van Bordeeus a::8.839.3.21
Karel ende Elegast a::8.839.3.22
Lanseloet van Denemarken a::8.839.3.23
Leven ons Heren a::8.839.3.24
Limborch a::8.839.3.25
Limburgse sermoenen a::8.839.3.26
Lorreinen a::8.839.3.27
Lucidarius a::8.839.3.28
Madelghijs’ kintsheit a::8.839.3.29
Mariken van Nieumeghen a::8.839.3.30
Moriaen a::8.839.3.31
Navolging van Christus a::8.839.3.32
Parabelen van Cyrillus a::8.839.3.33
Parthonopeus van Bloys a::8.839.3.49
Perceval a::8.839.3.34
Reinaert a::8.839.3.35
Ridder metter mouwen a::8.839.3.36
Roelantslied a::8.839.3.37
short title catalogus vlaanderen
155

Sacrament van der Nyeuwervaert a::8.839.3.38
Seghelijn van Jherusalem a::8.839.3.39
Sidrac a::8.839.3.40
Spiegel der menscheliker behoudenisse a::8.839.3.41
Theophilus a::8.839.3.42
Valentijn ende Nameloes a::8.839.3.43
Vier Heemskinderen a::8.839.3.44
Vijf vroede en vijf dwaze maagden a::8.839.3.45
Walewein a::8.839.3.46
Wrake van Ragisel a::8.839.3.47
Zeven vroeden van binnen Rome a::8.839.3.48
156
Bijlagen | II Lijst van populaire anonieme werken

III Formaatbepaling
naam symbool aantal
bladen
short title catalogus vlaanderen
kettinglijnen positie van het
watermerk
plano 1° 1 horizontaal 1/4 lengteas,
1/2 breedteas
folio 2° 2
4
6
8
quarto 4° 2
4
8
octavo 8° 2
4
8
10
duodecimo
long
12° 6
12
verticaal midden
horizontaal slechts deels
zichtbaar
halfweg de
binnenmarge
verticaal slechts deels
zichtbaar
halfweg de
bovenmarge
verticaal slechts deels
zichtbaar
halfweg de
bovenmarge
157

158
naam symbool aantal
bladen
duodecimo
common
12° 4
6
8
12
kettinglijnen positie van het
watermerk
horizontaal op 1/3 van de
buitenmarge
sextodecimo 16° 8 horizontaal slechts deels
zichtbaar
boven in de
buitenmarge
octodecimo 18° 6
8
10
12
vicesimoquarto
long
vicesimoquarto
verticaal midden
24° 12 verticaal slechts deels
zichtbaar
halfweg in de
buitenmarge
24° 8
12
horizontaal slechts deels
zichtbaar
boven in de
binnenmarge
Bijlagen | III Formaatbepaling

IV Controlelijst katernopbouw en paginering
kaTernen meT 4 bladen
A4 = 8 p. A–2A4 = 192 p. A–3A4 = 376 p.
A–B4 = 16 p. A–2B4 = 200 p. A–3B4 = 384 p.
A–C4 = 24 p. A–2C4 = 208 p. A–3C4 = 392 p.
A–D4 = 32 p. A–2D4 = 216 p. A–3D4 = 400 p.
A–E4 = 40 p. A–2E4 = 224 p. A–3E4 = 408 p.
A–F4 = 48 p. A–2F4 = 232 p. A–3F4 = 416 p.
A–G4 = 56 p. A–2G4 = 240 p. A–3G4 = 424 p.
A–H4 = 64 p. A–2H4 = 248 p. A–3H4 = 432 p.
A–I4 = 72 p. A–2I4 = 256 p. A–3I4 = 440 p.
A–K4 = 80 p. A–2K4 = 264 p. A–3K4 = 448 p.
A–L4 = 88 p. A–2L4 = 272 p. A–3L4 = 456 p.
A–M4 = 96 p. A–2M4 = 280 p. A–3M4 = 464 p.
A–N4 = 104 p. A–2N4 = 288 p. A–3N4 = 472 p.
A–O4 = 112 p. A–2O4 = 296 p. A–3O4 = 480 p.
A–P4 = 120 p. A–2P4 = 304 p. A–3P4 = 488 p.
A–Q4 = 128 p. A–2Q4 = 312 p. A–3Q4 = 496 p.
A–R4 = 136 p. A–2R4 = 320 p. A–3R4 = 504 p.
A–S4 = 144 p. A–2S4 = 328 p. A–3S4 = 512 p.
A–T4 = 152 p. A–2T4 = 336 p. A–3T4 = 520 p.
A–V4 = 160 p. A–2V4 = 344 p. A–3V4 = 528 p.
A–X4 = 168 p. A–2X4 = 352 p. A–3X4 = 536 p.
A–Y4 = 176 p. A–2Y4 = 360 p. A–3Y4 = 544 p.
A–Z4 = 184 p. A–2Z4 = 368 p. A–3Z4 = 552 p.
short title catalogus vlaanderen
159

kaTernen meT 8 bladen
A8 = 16 p. A–2A8 = 384 p. A–3A8 = 752 p.
A–B8 = 32 p. A–2B8 = 400 p. A–3B8 = 768 p.
A–C8 = 48 p. A–2C8 = 416 p. A–3C8 = 784 p.
A–D8 = 64 p. A–2D8 = 432 p. A–3D8 = 800 p.
A–E8 = 80 p. A–2E8 = 448 p. A–3E8 = 816 p.
A–F8 = 96 p. A–2F8 = 464 p. A–3F8 = 832 p.
A–G8 = 112 p. A–2G8 = 480 p. A–3G8 = 848 p.
A–H8 = 128 p. A–2H8 = 496 p. A–3H8 = 864 p.
A–I8 = 144 p. A–2I8 = 512 p. A–3I8 = 880 p.
A–K8 = 160 p. A–2K8 = 528 p. A–3K8 = 896 p.
A–L8 = 176 p. A–2L8 = 544 p. A–3L8 = 912 p.
A–M8 = 192 p. A–2M8 = 560 p. A–3M8 = 928 p.
A–N8 = 208 p. A–2N8 = 576 p. A–3N8 = 944 p.
A–O8 = 224 p. A–2O8 = 592 p. A–3O8 = 960 p.
A–P8 = 240 p. A–2P8 = 608 p. A–3P8 = 976 p.
A–Q8 = 256 p. A–2Q8 = 624 p. A–3Q8 = 992 p.
A–R8 = 272 p. A–2R8 = 640 p. A–3R8 = 1008 p.
A–S8 = 288 p. A–2S8 = 656 p. A–3S8 = 1024 p.
A–T8 = 304 p. A–2T8 = 672 p. A–3T8 = 1040 p.
A–V8 = 320 p. A–2V8 = 688 p. A–3V8 = 1056 p.
A–X8 = 336 p. A–2X8 = 704 p. A–3X8 = 1072 p.
A–Y8 = 352 p. A–2Y8 = 720 p. A–3Y8 = 1088 p.
A–Z8 = 368 p. A–2Z8 = 736 p. A–3Z8 = 1104 p.
160
Bijlagen | IV Controlelijst katernopbouw en paginering

kaTernen meT 6 bladen
A6 = 12 p. A–2A6 = 288 p. A–3A6 = 564 p.
A–B6 = 24 p. A–2B6 = 300 p. A–3B6 = 576 p.
A–C6 = 36 p. A–2C6 = 312 p. A–3C6 = 588 p.
A–D6 = 48 p. A–2D6 = 324 p. A–3D6 = 600 p.
A–E6 = 60 p. A–2E6 = 336 p. A–3E6 = 612 p.
A–F6 = 72 p. A–2F6 = 348 p. A–3F6 = 624 p.
A–G6 = 84 p. A–2G6 = 360 p. A–3G6 = 636 p.
A–H6 = 96 p. A–2H6 = 372 p. A–3H6 = 648 p.
A–I6 = 108 p. A–2I6 = 384 p. A–3I6 = 660 p.
A–K6 = 120 p. A–2K6 = 396 p. A–3K6 = 672 p.
A–L6 = 132 p. A–2L6 = 408 p. A–3L6 = 684 p.
A–M6 = 144 p. A–2M6 = 420 p. A–3M6 = 696 p.
A–N6 = 156 p. A–2N6 = 432 p. A–3N6 = 708 p.
A–O6 = 168 p. A–2O6 = 444 p. A–3O6 = 720 p.
A–P6 = 180 p. A–2P6 = 456 p. A–3P6 = 732 p.
A–Q6 = 192 p. A–2Q6 = 468 p. A–3Q6 = 744 p.
A–R6 = 204 p. A–2R6 = 480 p. A–3R6 = 756 p.
A–S6 = 216 p. A–2S6 = 492 p. A–3S6 = 768 p.
A–T6 = 228 p. A–2T6 = 504 p. A–3T6 = 780 p.
A–V6 = 240 p. A–2V6 = 516 p. A–3V6 = 792 p.
A–X6 = 252 p. A–2X6 = 528 p. A–3X6 = 804 p.
A–Y6 = 264 p. A–2Y6 = 540 p. A–3Y6 = 816 p.
A–Z6 = 276 p. A–2Z6 = 552 p. A–3Z6 = 828 p.
short title catalogus vlaanderen
161

162
kaTernen meT 12 bladen
A12 = 24 p. A–2A12 = 576 p.
A–B12 = 48 p. A–2B12 = 600 p.
A–C12 = 72 p. A–2C12 = 624 p.
A–D12 = 96 p. A–2D12 = 648 p.
A–E12 = 120 p. A–2E12 = 672 p.
A–F12 = 144 p. A–2F12 = 696 p.
A–G12 = 168 p. A–2G12 = 720 p.
A–H12 = 192 p. A–2H12 = 744 p.
A–I12 = 216 p. A–2I12 = 768 p.
A–K12 = 240 p. A–2K12 = 792 p.
A–L12 = 264 p. A–2L12 = 816 p.
A–M12 = 288 p. A–2M12 = 840 p.
A–N12 = 312 p. A–2N12 = 864 p.
A–O12 = 336 p. A–2O12 = 888 p.
A–P12 = 360 p. A–2P12 = 912 p.
A–Q12 = 384 p. A–2Q12 = 936 p.
A–R12 = 408 p. A–2R12 = 960 p.
A–S12 = 432 p. A–2S12 = 984 p.
A–T12 = 456 p. A–2T12 = 1008 p.
A–V12 = 480 p. A–2V12 = 1032 p.
A–X12 = 504 p. A–2X12 = 1056 p.
A–Y12 = 528 p. A–2Y12 = 1080 p.
A–Z12 = 552 p. A–2Z12 = 1104 p.
Bijlagen | IV Controlelijst katernopbouw en paginering

kaTernen meT afWIsselend 6 en 12 bladen
A–B6/12 = 36 p.
A–D6/12 = 72 p.
A–F6/12 = 108 p.
A–H6/12 = 144 p.
A–K6/12 = 180 p.
A–M6/12 = 216 p.
A–O6/12 = 252 p.
A–Q6/12 = 288 p.
A–S6/12 = 324 p.
A–V6/12 = 360 p.
A–Y6/12 = 396 p.
A–2A6/12 = 432 p.
A–2C6/12 = 468 p.
A–2E6/12 = 504 p.
A–2G6/12 = 540 p.
A–2I6/12 = 576 p.
A–2L6/12 = 612 p.
A–2N6/12 = 648 p.
A–2P6/12 = 684 p.
A–2R6/12 = 720 p.
A–2T6/12 = 756 p.
A–2X6/12 = 792 p.
A–2Z6/12 = 828 p.
short title catalogus vlaanderen
163

V Lijst van bibliografische referenties
Uit pragmatische overwegingen hebben we gekozen voor een reeds bestaande
set van ‘Standard Citations’. Omdat de STCV zijn resultaten in het Engels presenteert
aan de internationale boekhistorische onderzoeksgemeenschap, viel
de keuze op Peter M. VanWingen & Belinda D. Urquiza, Standard citation
forms for published bibliographies and catalogs used in rare book cataloging
(2 nd ed. 1996) van de Library of Congress. Daarnaast werd beroep gedaan op
W.A. Kelly, German and Netherlandish bibliographies and catalogues (3 rd ed.,
2000) [original title Dutch, Flemish and German bibliographies and catalogues
(1998)], dat wordt gepresenteerd als ‘a supplement to the second edition
of Standard citation forms for published bibliographies and catalogs used in
rare book cataloging’.
Naast citeertitels voor bibliografieën en catalogi, kan het ook nuttig zijn biografische
repertoria te vermelden in de scope notes van de personenthesaurus
(auteurs) en de uitgeversthesaurus. De meest gebruikte biografische repertoria
werden in de onderstaande lijst opgenomen.
Voor de invoer in Brocade moeten de afkortingscodes tussen dubbele vierkante
haken ‘[[…]]’ worden geplaatst. Ten behoeve van de gebruiker zet het systeem
de code automatisch om in de citeertitel. De lijst van afkortingen, sorteertitels,
en van de volledige titelbeschrijvingen is ook te raadplegen op de STCV-website
(www.stcv.be). Eventuele aanvullingen worden daar toegevoegd.
adams Adams
Adams, Herbert Mayow. ‘Catalogue of books printed on the continent of
Europe, 1501–1600’ in Cambridge libraries. Londen, 1967.
adb ADB
Allgemeine Deutsche Biographie. Berlijn, 1875–1912.
ampe Ampe, A. Makeblyde S.J.
Ampe, Albert. ‘Het werk van P. Makeblyde S.J.’ in: Ons geestelijk erf, 2 (1944),
p. 175–214.
andreas Andreas, V. Bib. Belgica
Andreas, Valerius. Bibliotheca Belgica. Leuven, 1643 (herdruk: Nieuwkoop, 1973).
arents Arents, P. Pompa Introitus Ferdinandi
Arents, Prosper. ‘Pompa Introitus Ferdinandi. Bijdrage tot de Rubensbibliografie’
in: De Gulden Passer, 27 (1949), p. 81–348.
audenaert Audenaert, W. Bib. theses karmelieten 17–18. s. [O.Carm.]
Audenaert, Willem. ‘Bibliografie van filosofische en theologische theses door
Karmelieten voorgelegd in Zuid-Nederlandse studiekloosters tijdes de zeventiende
en achttiende eeuw’ in: Archief- en Bibliotheekwezen in België, extranummer
21. Brussel, 1978.
164
Bijlagen | V Lijst van bibliografische referenties

piba Audenaert, W. PIBA
Audenaert, Willem. Prosopographia jesuitica Belgica antiqua (PIBA): a biographical
dictionary of the Jesuits in the Low Countries, 1542–1773. Leuven, 2000.
kempis Audenaert, W. Thomas a Kempis
Audenaert, Willem. Thomas a Kempis’ De imitatione Christi en andere werken.
Een short-title catalogus van de 17e en 18e eeuwse drukken in de bibliotheken
van Nederlandstalig België. Leuven, 1985.
axters Axters, S. Bib. Ned. dominikaansche vroomheid [O.P.]
Axters, Stefan. Bijdragen tot een bibliographie van de Nederlandsche Dominikaansche
vroomheid. S.l., 1934.
backer Backer-Sommervogel [S.J.]
De Backer, Augustin & Aloys, & Sommervogel, Carlos. Bibliothèque de la
compagnie de Jésus. Nouvelle édition. Brussel & Parijs, 1890–1911 (herdruk:
Heverlee, 1960).
bbkl BBKL
Bautz, Friedrich Wilhelm. Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexicon.
Herzberg, 1970–.
benezit Bénézit (4e éd.)
Bénézit, Emmanuel. Dictionnaire critique et documentaire des peintres,
sculpteurs, dessinateurs et graveurs de tous les temps et de tous les pays.
Parijs, 1999 (4e éd.).
benzing Benzing, J. Dt. Buchdrucker (1982)
Benzing, Josef. Die Buchdrucker des 16. und 17. Jahrhunderts im deutschen
Sprachgebiet. Wiesbaden, 1982 (2. anl.).
bcni Bib. catholica Neerlandica impressa
Bibliotheca catholica Neerlandica impressa, 1500–1727. Den Haag, 1954.
bnbel Biogr. nat. belge
Biographie nationale. Académie royale des sciences, des lettres et des
beaux-arts de Belgique. Brussel, 1866–1986.
blogie Blogie, J. Rép. catalogues de ventes
Blogie, Jeanne. Répertoire des catalogues de ventes de livres imprimés. Collection
du Centre national de l’archéologie et de l’histoire du livre, vol. 4. Brussel, 1982–.
opant Bogaerts, A. M. Repertorium der Dominikanen in de Nederlanden
Bogaerts, Ambrosius M. Repertorium der Dominikanen in de Nederlanden.
Deel 1: Antwerpen – Lier. Bouwstoffen voor de geschiedenis der Dominikanen
in de Nederlanden, 19. Leuven, 1981.
borchling Borchling & Claussen
Borchling, Conrad & Claussen, Bruno. Niederdeutsche Bibliographie:
Gesamtverzeichnis der niederdeutschen Drucke bis zum Jahre 1800.
Neumünster, 1931–1936.
tacquet Bosmans, H. Le jésuite mathématicien anversois André Tacquet
Bosmans, Henri. ‘Le jésuite mathématicien anversois André Tacquet
(1612–1660)’ in: De Gulden Passer, 3 (1925), p. 63–87.
short title catalogus vlaanderen
165

iels Briels, J.G.C.A. Zuidnederland. boekdrukkers
Briels, Johannes G.C.A. Zuidnederlandse boekdrukkers en boekverkopers
in de Republiek der Verenigde Nederlanden omstreeks 1570–1630. Bibliotheca
bibliographica Neerlandica, vol. 6. Nieuwkoop, 1974.
broekema Broekema, J. Cat. pamfletten Zeeland
Broekema, J. Catalogus van de pamfletten, tractaten enz. aanwezig in de
Provinciale Bibliotheek van Zeeland. Middelburg, 1892.
scribani Brouwers, L. Carolus Scribani (1977)
Brouwers, Lodewijk. ‘Carolus Scribani’ in: Archief- en Bibliotheekwezen
in België, extranummer 17. Brussel, 1977.
brunet Brunet
Brunet, Jacques Charles. Manuel du libraire et de l’amateur de livres. Parijs,
1860–65 (5e éd.).
bt Cockx-Indestege, E. Belgica typographica
Cockx-Indestege, Elly, Glorieux, Geneviève & Op de Beeck, Bart. Belgica
Typographica 1541–1600. Catalogus librorum impressorum ab anno MDXLI ad
annum MDC in regionibus quae nunc Regni Belgarum partes sunt. Nieuwkoop,
1968–1994.
elly Cockx-Indestege & Rouzet. Drukkers en boekverkopers in Brussel 15–17. s.
Cockx-Indestege, Elly & Rouzet, Anne. Drukkers en boekverkopers in Brussel
van de 15de tot de 17de eeuw. ‘s-Hertogenbosch, 1978.
cc Coppens, C. Henrick van Ha(e)stens
Coppens, Christian. ‘Steadfast I hasten: the Louvain printer Henrick van
Ha(e)stens’ in: Quaerendo, 17 (1987), 3–4, p. 185–204.
cclist Coppens & de Schepper. Henrick van Hastens
Coppens, Chris & De Schepper, Marcus. ‘Printer to town and university:
Henrick van Hastens at Louvain with a check-list, 1621–1628’ in: Across the
narrow seas: studies in the history and bibliography of Britain and the Low
Countries presented to Anna E.C. Simoni. Londen, 1991.
cox Cox, E.G. Travel
Cox, Edward Geoffrey. A reference guide to the literature of travel, including
voyages, geographical descriptions, adventures, shipwrecks and expeditions.
Seattle, 1935–1949 (herdruk: Cambridge (Mass.), 1992 en 1998).
cushing Cushing, H. Bib. Vesalius (2nd ed.)
Cushing, Harvey. A bio-bibliography of Andreas Vesalius. Hamden, 1962
(2nd ed.).
bom Bom, E. de. Nog Antwerpsche almanakken
De Bom, Emmanuel. ‘Nog Antwerpsche almanakken’ in: Tijdschrift voor boek-
en bibliotheekwezen, 1 (1903), p. 188–195.
166
Bijlagen | V Lijst van bibliografische referenties

kempenaer Kempenaer, A. de. Vermomde schrijvers
De Kempenaer, A. Vermomde Nederlandsche en Vlaamsche schrijvers. Vervolg
op Mr. J.I. Van Doorninck’s Vermomde en naamlooze schrijvers, opgespoord op
het gebied der Nederlandsche en Vlaamsche letteren. Leiden, [1928].
dekkers Dekkers, R. Bib. Belgica juridica
Dekkers, René. Bibliotheca Belgica juridica. Een bio-bibliographisch overzicht
der rechtsgeleerdheid in de Nederlanden van de vroegste tijden af tot 1800.
Brussel, 1951.
lalande Jérôme de la Lande, Bibliographie astronomique
De Lalande, Jérôme. Bibliographie astronomique. Parijs, 1803.
delecourt Delecourt, J.V. Anonymes et pseudonymes
De le Court, Jules-Victor. Bibliographie nationale: dictionnaire des anonymes et
pseudonymes, 15e siècle-1900. Brussel, 1960.
delsaerdt Delsaerdt, P. Suam quisque bibliothecam
Delsaerdt, Pierre. Suam quisque bibliothecam: boekhandel en particulier boekenbezit
aan de oude Leuvense universiteit, 16de – 18de eeuw. Leuven, 2001.
depuydt Depuydt, J. Nicolaus Vernulaeus (1583-1649): een bio-bibliografische studie
Depuydt, Joost. Nicolaus Vernulaeus (1583-1649): een bio-bibliografische studie.
Onuitgegeven licentiaatsverhandeling K.U.Leuven, 1991.
rynck Rynck & Welkenhuysen. Oudheid in het Ned.
De Rynck, Patrick & Welkenhuysen, Andries. De oudheid in het Nederlands:
repertorium en bibliografische gids voor vertalingen van Griekse en Latijnse
auteurs en geschriften. Baarn, 1992.
desgraves Desgraves, L. Rép. 17. s.
Desgraves, Louis. Répertoire bibliographique des livres imprimés en France au
XVIIe siècle. Baden-Baden, 1978–.
ieper Diegerick, A. Bib. yproise
Diegerick, Alphonse. Essai de bibliographie yproise. Étude sur les imprimeurs
yprois, 1547–1834. Ieper, 1873–1881 (herdruk: Nieuwkoop, 1966).
kortrijk Diegerick, A. Typographie Courtraisienne
Diegerick, Alphonse. Notes sur l’origine de la typographie Courtraisienne.
Brugge, 1877. Ook in: Annales de la société d’émulation pour l’étude de l’histoire
et des antiquités de la Flandre. 4e série, 1 (1876–1877), p. 65–74.
caju Du Caju, O. Antwerpse hout- en kopergraveerders
Du Caju, Octa. Antwerpse hout- en kopergraveerders uit de 16e, 17e, 18e en 19e eeuw.
Heemkundig jaarboekje voor de Antwerpse randgemeenten 12/1. Borgerhout,
1964.
foppens Foppens, J.F. Bib. Belgica
Foppens, Joannes Franciscus. Bibliotheca Belgica, sive: Virorum in Belgio vita.
Brussel, 1739.
short title catalogus vlaanderen
167

funck Funck, M. Livre belge
Funck, Maurice. Le livre belge à gravures: guide de l’amateur de livres illustrés,
imprimés en Belgique avant le 18e siècle. Brussel, 1925.
geerebaert Geerebaert, A. Lijst van de gedrukte Ned. vertalingen der oude Grieksche
en Latijnsche schrijvers
Geerebaert, Adhemar. Lijst van de gedrukte Nederlandsche vertalingen der
oude Grieksche en Latijnsche schrijvers. Koninklijke Vlaamsche Academie.
Verslagen en mededeelingen. Gent, 1924.
rep Répertoire des humanistes
Gerlo, Aloïs & Vervliet, Hendrik D.L. Bibliographie de l’humanisme des anciens
Pays-Bas: avec un répertoire bibliographique des humanistes et poètes néo-latins.
Brussel, 1972. Met: Supplément 1970–1985. Brussel, 1988.
marialov Gistelinck, F. Bib. Mariana Lovaniensis
Gistelinck, Frans. Bibliotheca Mariana Lovaniensis: la bibliothèque Mariale de
Banneux-Notre-Dame, une collection Montfortaine dans la Bibliothèque de la
Faculté de Théologie de la K.U.Leuven. Leuven, 1997.
musicale Goovaerts, A. Typographie musicale
Goovaerts, Alphonse. Histoire et bibliographie de la typographie musicale dans
les Pays-Bas. Antwerpen, 1880 (herdruk: Amsterdam, 1963).
gruys Gruys & Wolf. Nederland. Boekdrukkers
Gruys, Jan Albert & De Wolf, C. Thesaurus, 1473–1800: Nederlandse boekdrukkers
en boekverkopers met plaatsen en jaren van werkzaamheid. Nieuwkoop,
1989.
hollstein Hollstein, F.W.H. Dutch & Flemish etchings
Hollstein, F.W.H. Dutch and Flemish etchings, engravings and woodcuts ca.
1450–1700. Amsterdam, 1949–.
hollsteinnew Hollstein, F.W.H. New Dutch & Flemish etchings
Hollstein, F.W.H. The New Hollstein Dutch and Flemish etchings, engravings
and woodcuts, 1450–1700. Rotterdam, 1993–.
houzeau Houzeau & Lancaster. Astronomie (1964 éd.)
Houzeau de Lehaie, Jean-Charles & Lancaster, Albert. Bibliographie générale
de l’astronomie. Brussel, 1882–1887 (herdruk: 1964).
huybens Huybens, G. Thesaurus canticorum Flandrensium,
Huybens, Gilbert. Thesaurus canticorum Flandrensium. Het gedrukte
Nederlandse liedboek in Vlaanderen (1508–1800). Miscellania Neerlandica 30.
Leuven, 2004.
huys Huys, B. Cat. impr. mus. 15–17. s.
Huys, Bernard. Catalogue des imprimés musicaux des 15e, 16e et 17e siècles:
fonds général. Brussel, 1965.
ill-moretus De boekillustratie ten tijde van de Moretussen
Imhof, Dirk. De boekillustratie ten tijde van de Moretussen. Antwerpen, 1996.
168
Bijlagen | V Lijst van bibliografische referenties

lipsius Justus Lipsius (1547–1606) en het Plantijnse Huis
Justus Lipsius (1547–1606) en het Plantijnse huis. Antwerpen, 1997.
knuttel Knuttel
Knuttel, Willem Pieter Cornelis. Catalogus van de pamfletten-verzameling
berustende in de Koninklijke Bibliotheek: herdruk, met handgeschreven verbeteringen,
aanvullingen en varianten: met een inleidend essay en een handleiding.
Den Haag, 1889–1920.
koeman Koeman, C. Atlantes Neerlandici
Koeman, Cornelis. Atlantes Neerlandici. Bibliography of terrestrial, maritime
and celestial atlases and pilot books, published in the Netherlands up to 1880.
Amsterdam, 1967–1971.
koeman2 Koeman, C. Atlantes Neerlandici (2nd ed.)
Koeman, Cornelis & Van der Krogt, Peter. Atlantes Neerlandici. ’t Goy-Houten,
1997–2003 (2nd ed.).
verhulst Lambrechts, T. Godtgaf Verhulst
Lambrechts, Tinne. Godtgaf Verhulst, zeventiende-eeuws boekdrukker en -verkoper
in Antwerpen. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling K.U.Leuven, 2003.
emblem Landwehr, J. Emblem & fable books (3rd ed.)
Landwehr, John. Emblem and fable books printed in the Low Countries, 1542–1813:
a bibliography. Utrecht, 1988 (3rd ed.).
kook Landwehr, J. Ned. kookboek
Landwehr, John. Het Nederlandse kookboek, 1510–1945: een bibliografisch overzicht.
’t Goy-Houten, 1995.
splendid Landwehr, J. Splendid ceremonies
Landwehr, John. Splendid ceremonies: state entries and royal funerals in the
Low Countries, 1515–1791: a bibliography. Nieuwkoop, 1971.
goltzius Loup, W. le. Hubertus Goltzius en Brugge 1583–1983
Le Loup, Willy. Hubertus Goltzius en Brugge, 1583–1983. Brugge, 1983.
belgique Histoire du livre et de l’imprimerie en Belgique
Liebrecht, Henri. Histoire du livre et de l’imprimerie en Belgique des origines à
nos jours. Collection des Publications du Musée du livre. Brussel, 1923–1934.
linnig Linnig, B. Bibliothèques & ex-libris d’amateurs belges
Linnig, Ben. Bibliothèques & ex-libris d’amateurs belges aux XVIIe, XVIIIe et
XIXe siècles. Parijs, 1906.
gravure Linnig, B. La gravure en Belgique
Linnig, Ben. La gravure en Belgique, ou: Notices biographiques sur les graveurs
anversois, bruxellois et autres, depuis les origines de la gravure jusqu’à la fin du
18e siècle. Antwerpen, 1911.
meeus Meeus, H. Ernstige drama in de Nederlanden
Meeus, Hubert. Repertorium van het ernstige drama in de Nederlanden 1600–1650.
Leuven, 1983.
short title catalogus vlaanderen
169

akl Saur Allg. Künstler-Lexikon
Meiβner, Günter. Saur Allgemeines Künstlerlexikon: die bildenden Künstler
aller Zeiten und Völker. München, 1992–.
mertens Krijg en kunst
Mertens, Jozef & Aumann, Franz. Krijg en kunst. Leopold Willem (1614–1662).
Habsburger, landvoogd en kunstverzamelaar. Bilzen, 2003.
nnbw NNBW
Molhuysen, P.C. & Blok, P.J. Nieuw Nederlandsch Biographisch Woordenboek.
Leiden, 1911–1937 (herdruk: Amsterdam, 1974).
muller Muller, F. Bib. van Nederlandsche pamfletten
Muller, Frederik & Tiele, Pieter Anton. Bibliotheek van Nederlandsche pamfletten.
Amsterdam, 1858–1861.
nbw NBW
Nationaal biografisch woordenboek. Koninklijke Vlaamse Academieën van België.
Brussel, 1964–.
verepaeus Nauwelaerts, M.A. Bijdrage tot de bibliographie van Simon Verepaeus
Nauwelaerts, Marcel August. ‘Bijdrage tot de bibliographie van Simon
Verepaeus’ in: De Gulden Passer, 25 (1947), p. 52–90.
nk Nijhoff & Kronenberg
Nijhoff, Wouter & Kronenberg, Maria Elizabeth. Nederlandsche bibliographie
van 1500 tot 1540. Den Haag, 1923–1971.
nissen Nissen, C. Die Botanische Buchillustration (2. Aufl.)
Nissen, Claus. Die botanische Buchillustration: ihre Geschichte und Bibliographie.
Stuttgart, 1966 (2. Aufl.).
olthoff Olthoff, F. Boekdrukkers Antwerpen
Olthoff, Frans. De boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Antwerpen
sedert de uitvinding der boekdrukkunst tot op onze dagen. Antwerpen, 1891.
osler Osler, W. Bib. Osleriana
Osler, William. Bibliotheca Osleriana: a catalogue of books illustrating the history
of medicine and science. Oxford, 1929.
paquot Paquot, Mémoires
Paquot, Jean-Noël. Memoires pour servir a l’histoire litteraire des dix-sept provinces
des Pays-Bas, de la principauté de Liege, et de quelques contrées voisines.
Leuven, 1765–1770 (herdruk: Westmead, 1970).
bn BN
Paris. Bibliothèque nationale. Département des imprimés. Catalogue général des
livres imprimés de la Bibliothèque nationale: auteurs. Parijs, 1897–.
fontainas Peeters-Fontainas, J. Impressions espagnoles
Peeters-Fontainas, Jean F. Bibliographie des impressions espagnoles des Pays-Bas
méridionaux. Nieuwkoop, 1965.
170
Bijlagen | V Lijst van bibliografische referenties

petit Petit, L.D. Nederlandsche pamfletten
Petit, Louis David. Bibliotheek van Nederlandsche pamfletten: verzameling van de
bibliotheek van Joannes Thysius en de bibliotheek der Rijksuniversiteit te Leiden.
Leiden, 1882–1925.
polain Polain
Polain, Marie-Louis. Catalogue des livres imprimés au quinzième siècle des
bibliothèques de Belgique. Brussel, 1932.
saa Inventaris pamfletten Stadsarchief Antwerpen, 1620–1881
Polak-Suetens, Jeanne. Inventaris pamfletten, Stadsarchief Antwerpen, 1520–1881.
Antwerpen, 1983.
lucasvanm Porteman, K. De mystieke lyriek van Lucas van Mechelen (1595/6–1652)
Porteman, Karel. De mystieke lyriek van Lucas van Mechelen (1595/6–1652). Gent,
1977–1978.
potthast Potthast, A. Wegweiser durch die Geschichtswerke des europäischen
Mittelalters
Potthast, August. Wegweiser durch die Geschichtswerke des europäischen
Mittelalters bis 1500. Berlijn, 1896 (herdruk: Graz, 1957).
rkd Rijksbureau voor kunsthistorische documentatie, kunstenaars-databank
Rijksbureau voor kunsthistorische documentatie, kunstenaars-databank.
rogge Rogge, H.C. Pamfletten Amsterdam
Rogge, Hendrik Cornelis. Beschrijvende catalogus der pamflettenverzameling van
de boekerij der Remonstrantsche Kerk te Amsterdam. Amsterdam, 1863–1865.
rosier Rosier, I. Biogr. & bibl. Nederlandse Carmel [O.Carm. & O.C.D.]
Rosier, Irenaeus. Biographisch en bibliographisch overzicht van de vroomheid in de
Nederlandse Carmel van 1235 tot het midden der achttiende eeuw. Studiën en tekstuitgaven
van Ons geestelijk erf, 10. Tielt, 1950.
rouzet Rouzet, A. Dictionnaire des imprimeurs
Rouzet, Anne. Dictionnaire des imprimeurs, libraires et éditeurs des XVe et XVIe
siècles dans les limites géographiques de la Belgique actuelle. Nieuwkoop, 1975.
venius Sabbe, M. Les ‘Emblemata Horatiana’ d’Otto Venius
Sabbe, Maurits. ‘Les ‘Emblemata Horatiana’ d’Otto Venius’ in: De Gulden Passer, 13
(1935), p. 1–14.
hossius Sacré, D. Sidronus Hosschius
Sacré, Dirk. Sidronus Hosschius (Merkem 1596-Tongeren 1653): jezuïet en
Latijns dichter. Kortrijk, 1996.
scheurleer Scheurleer, Nederlandsche liedboeken
Scheurleer, Daniel François. Nederlandsche liedboeken: lijst der in Nederland tot
het jaar 1800 uitgegeven liedboeken. Den Haag, 1912–1923 (herdruk: Utrecht, 1977).
neve Schouteet, A. Willem de Neve 1610–1663
Schouteet, Albert. ‘Documenten betreffende Brugse drukkers. Willem De Neve,
1610–1663’ in: Genootschap voor Geschiedenis, 121 (1984), nr. 3–4, p. 221–264.
short title catalogus vlaanderen
171

woordenboek Sermon, H. Vlaamsche vertaal- en woordenboeken
Sermon, Hendrik. De Vlaamsche vertaal- en woordenboeken van het begin der
boekdrukkunst tot den jare 1700. Gent, 1891.
bmdutch BM STC Dutch and Flemish, 1470–1600
Short-Title catalogue of books printed in the Netherlands and Belgium and of
Dutch and Flemish books printed in other countries from 1455 to 1600 now in
the British Museum. Londen, 1965.
simoni BL Low Countries, 1601–1621
Simoni, Anna. Catalogue of books from the Low Countries, 1601–1621, in the
British Library. Londen, 1990.
luik Theux de Montjardin, X. Bib. liégeoise (2e éd.)
Theux de Montjardin, Xavier. Bibliographie liégeoise contenant: 1. les livres imprimés
à Liège depuis le XVIe siècle jusqu’à nos jours. 2. les ouvrages publiés en
Belgique et à l’étranger, concernant l’histoire de l’ancienne principauté de Liège.
Brugge, 1885 (2e éd.).
grotius Ter Meulen & Diermanse. Bib. Grotius
Ter Meulen, Jakob & Diermanse, P. J. J. Bibliographie des écrits imprimés de
Hugo Grotius. Den Haag, 1950.
tooley Tooley, R.V. Diction. mapmakers
Tooley, Ronald Vere. Tooley’s dictionary of mapmakers. New York, 1979–1985.
tooley2 Tooley, R.V. Diction. mapmakers (2nd ed.)
Tooley, Ronald Vere, French, Josephine & Scott, Valerie. Tooley’s dictionary of
mapmakers. New York, 1999– (2nd ed.).
groningen Rijksuniversiteit te Groningen. Pamfletten
Van Alphen, G. Catalogus der pamfletten van de bibliotheek der Rijksuniversiteit
te Groningen, 1542–1853. Groningen, 1944.
aa Aa, A.J. van der. Biogr. woordenboek
Van der Aa, Abraham Jacob. Biographisch woordenboek der Nederlanden,
bevattende levensbeschrijvingen van zoodanige personen, die zich op eenigerlei
wijze in ons vaderland hebben vermaard gemaakt. Haarlem, 1852–1878
(herdruk: Amsterdam, 1969).
gent Vanderhaegen, F. Bib. Gantoise
Vander Haeghen, Ferdinand. Bibliographie gantoise: recherches sur la vie et les
travaux des imprimeurs de Gand, 1483–1850. Gent, 1858–1869.
blips Vander Haeghen, F. Bibliographie Lipsienne
Vander Haeghen, Ferdinand. Bibliographie Lipsienne. Gent, 1886–1888.
bb Bib. Belgica (1964–1970 éd.)
Vander Haegen, Ferdinand & Lenger, Marie-Thérèse. Bibliotheca Belgica.
Bibliographie générale des Pays-Bas. Brussel, 1964–1970; suppl. 1970 en 1975.
oudenaarde Meersch, D.-J. vander. Audenaerdsche drukpers 1479–1830
Vander Meersch, Désiré-Joseph. Audenaerdsche drukpers, 1479–1830.
Oudenaarde, 1864.
172
Bijlagen | V Lijst van bibliografische referenties

wulp Wulp, J.K. van der. Tractaten, pamfletten enz.
Van der Wulp, Johannes Karel. Catalogus van de tractaten, pamfletten, enz. over
de geschiedenis van Nederland, aanwezig in de bibliotheek van Isaac Meulman.
Amsterdam, 1866–1868.
botanica De botanica in de Zuidelijke Nederlanden
Vandewiele, Leo J. De botanica in de Zuidelijke Nederlanden (einde 15de eeuw
– ca. 1650). Gent, 1993.
docet Lovanium docet
Van Dievoet, Guido. Lovanium docet. Geschiedenis van de Leuvense rechtsfaculteit
1425–1914. Leuven, 1988.
doorninck Van Doorninck, J. Vermomde en naamlooze schrijvers
Van Doorninck, Jan Izaak. Vermomde en naamlooze schrijvers opgespoord op
het gebied der Nederlandsche en Vlaamsche letteren. Leiden, 1883–1885.
antw-sj Goethem, H. van. Antwerpen en de jezuïeten
Van Goethem, Herman. Antwerpen en de jezuïeten, 1562–2002. Antwerpen, 2002.
havre Havre, G. van. Marques typographiques anversois
Van Havre, Gustave. Marques typographiques des imprimeurs et libraires anversois.
Antwerpen, 1883–1884.
laar Laar, A. van. Bibliographie van de geschiedenis van de stad Antwerpen
Van Laar, Albert. Bibliographie van de geschiedenis van de stad Antwerpen.
Antwerpen, 1927–1939.
hasselt Laere, R. van. Hasselt in boek en druk
Van Laere, Raf. Hasselt in boek en druk. Hasselt, 1982.
someren Someren, J.F. van. Pamfletten
Van Someren, Jan Frederik. Pamfletten niet voorkomende in afzonderlijk gedrukte
catalogi der verzamelingen in andere openbare Nederlandsche bibliotheken.
Utrecht, 1915–1922.
mechelen Verheyden, P. Mechelse drukkers 16–17. s.
Verheyden, Prosper. ‘Aantekeningen betreffende Mechelse drukkers en boekhandelaars
in de 16e en de 17e eeuw’ in: Bulletin du Cercle archéologique,
littéraire et artistique de Malines. (1906), p. 281–321.
verkerken Verkerken & Grootaers. Repertorium O.S.A.
Verkerken, Daniël & Grootaers, Werner. Repertorium ordinis fratrum Sancti
Augustini, provincia Coloniae - provincia Belgica, 1252–1995. Leuven, 1996.
fienus Vermeesch, V. Thomas Fienus. Een bio-bibliografische studie
Vermeesch, Veerle. Thomas Fienus: een bio-bibliografische studie (1567–1631).
Onuitgegeven licentiaatsverhandeling K.U.Leuven, 1991.
visart Visart de Bocarmé, A. Imprimeurs brugeois
Visart de Bocarmé, Albert. Recherches sur les imprimeurs brugeois. Brugge, 1928.
voet Voet, L. Plantin Press (1555–1589)
Voet, Leon. The Plantin Press, 1555–1589: a bibliography of the works printed and
published by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden. Amsterdam, 1980–1983.
short title catalogus vlaanderen
173

weller Weller, E.O. Falsche druckorte
Weller, Emil. Die falschen und fingierten Druckorte: Repertorium der seit Erfindung
der Buchdruckerkunst unter falscher Firma erschienenen deutschen, lateinischen
und französischen Schriften. Leipzig, 1864 (herdruk: 1960).
willaert Willaert, L. Bib. Janseniana Belgica
Willaert, Léopold. Bibliotheca Janseniana Belgica: répertoire des imprimés
concernant les controverses théologiques en relation avec le Jansénisme dans les
Pays-Bas catholiques et le Pays de Liège aux 17e et 18e siècle, 1476–1950.
Namen, 1949–1951.
willems Willems, A. Elzevier
Willems, Alphonse. Les Elzevier: histoire et annales typographiques. Brussel,
1880.
zech Zech-du Biez, G. Les almanachs belges
Zech-du Biez, G. Les almanachs belges: étude bibliographique. ’s-Gravenbrakel,
1902.
174
Bijlagen | V Lijst van bibliografische referenties

VI Inhoudsontsluiting
1 InhoudelIjke descrIpToren
In de eerste kolom vindt men de code die in het inhoudsveld van Brocade
moet worden ingevuld. Elke code voor een inhoudelijke descriptor begint met
de letter d, gevolgd door drie cijfers. Bij inhoudelijke descriptoren is het eerste
cijfer steeds een nul.
Uitleg over afzonderlijke categorieën vindt men in deel 2, hoofdstuk ix.
Algemeen
d001 Algemene werken (verzamelde werken op diverse wetenschapsgebieden, publicaties van wetenschappelijke
genootschappen met gemengde inhoud, encyclopedieën, brieven over uiteenlopende
onderwerpen, almanakken)
d002 Wetenschap en cultuur in het algemeen (daarbij ook esoterische werken, occultisme)
d003 Communicatiewetenschap
d004 Boek- en bibliotheekwezen, schrift
d005 Filosofie
d006 Geesteswetenschappen in het algemeen
d007 Godsdienst algemeen
d008 Jodendom
d009 Bijbels en bijbelexegese
d010 Kerkgeschiedenis en dogmageschiedenis
d011 Christelijke leer (systematische theologie, dogmatiek, ethiek, stichtelijke lectuur)
d012 Kerkelijke praktijk (praktische theologie: kerkorganisatie en kerkrecht, liturgie, preken,
catechismussen)
d013 Godsdienst, niet-joods/christelijk
Geschiedenis vanaf de middeleeuwen per gebied/land
d014 Geschiedenis algemeen (hierbij: geslacht- en wapenkunde, munt- en penningkunde en
andere hulpwetenschappen)
d015 Oudheid
d016 Europa
d017 Nederland, de Nederlanden
d018 België en Luxemburg
d019 Frankrijk
d020 Duitsland, Midden-Europa (hierbij: Zwitserland, Oostenrijk)
d021 Groot-Brittannië en Ierland
d022 Spanje en Portugal
d023 Italië
d024 Skandinavië
d025 Oost-Europa (hierbij: Polen, Tsjechië, Slovakije, Rusland, …)
d026 Zuidoost-Europa (hierbij: Hongarije, Roemenië, Griekenland, …)
d027 Azië
d028 Afrika
d029 Amerika
d030 Overige gebieden
Taal en literatuur
d031 Algemene taal- en literatuurwetenschap (hierbij: vijf- en meertalige woordenboeken)
d032 Talen algemeen
d033 Engels
short title catalogus vlaanderen
175

d034 Duits
d035 Nederlands
d036 Fries
d037 Frans
d038 Italiaans
d039 Spaans
d040 Grieks
d041 Latijn
d042 Hebreeuws
d043 Overige talen
Kunsten
d044 Kunst algemeen
d045 Afzonderlijke kunsten: beeldende kunsten, grafische kunst en architectuur
d046 Theater en muziek
Exacte wetenschappen
d047 Exacte wetenschappen algemeen (meerdere wetenschapsgebieden)
d048 Wiskunde
d049 Natuurkunde
d050 Scheikunde
d051 Geologie, aardwetenschappen
d052 Astronomie
d053 Biologie
d054 Milieukunde
d055 Geneeskunde
d056 Diergeneeskunde
d057 Landbouwwetenschappen
d058 Huishoudkunde (hierbij: tuinaanleg)
Technische wetenschappen
d059 Technische wetenschappen in het algemeen (meerdere wetenschapsgebieden)
d060 Materiaalkunde
d061 Werktuigbouwkunde
d062 Verkeer, voertuigen en vaartuigen (hierbij: scheepsbouw, zeevaartinstrumenten)
d063 Bouwkunde, civiele techniek
d064 Mijnbouwkunde
d065 Industrie, procestechnologie
Sociale wetenschappen
d066 Sociale wetenschappen in het algemeen (meerdere wetenschapsgebieden)
d067 Aardrijkskunde, cartografie, demografie (hierbij: reisverhalen, plaatsbeschrijvingen)
d068 Sport en spel (hierbij: jacht, loterijen)
d069 Psychologie
d070 Andragologie
d071 Opvoeding
d072 Onderwijs (hierbij: elementaire schoolboeken)
d073 Economie
d074 Bedrijfskunde
d075 Recht
d076 Bestuurskunde (inclusief regelgevende overheidspublicaties)
d077 Staatskunde (hierbij: politicologie en krijgskunde)
176
Bijlagen | VI Inhoudsontsluiting

2 VormdescrIpToren
In de eerste kolom vindt men de code die in het inhoudsveld van Brocade
moet worden ingevuld. Elke code voor een vormdescriptor begint met de
letter d, gevolgd door drie cijfers. Bij vormdescriptoren is het eerste cijfer
steeds een negen.
Uitleg over afzonderlijke categorieën vindt men in deel 2, hoofdstuk xi.
d901 Academische geschriften (disputaties, dissertaties, theses enz.; ook oraties als het gaat om
inaugurale redes, afscheidsredes, disredes, maar niet de redevoeringen bij het overlijden
van collega’s en bij politieke of kerkelijke aanleidingen. Gymnasia gelden niet als academies,
athenea daarentegen wel)
d902 Almanakken en prognosticaties
d903 Atlassen (verzamelingen gezamenlijk gepubliceerde kaarten)
d904 Biografieën (NB: ‘memoires’ zijn in deze periode meestal geen (auto-)biografieën)
d905 Catalogi (van alle soorten voorwerpen; inclusief bibliografieën en boedelbeschrijvingen)
d906 Catechismussen
d907 Emblematabundels
d908 Gebedenboeken
d909 Gelegenheidsgeschriften (gedichten, preken, redevoeringen op huwelijken, overlijden enz.
van privépersonen)
d910 Genreparodieën
d911 Kinderboeken
d912 Liedboeken (teksten – ook psalmberijmingen – bedoeld om te zingen; te onderscheiden van
dichtbundels door de aanwezigheid van wijsaanduidingen, muzieknoten, enz.)
d913 Liturgische werken
d914 Muziekboeken (bv. operalibretti)
d915 Overheidspublicaties
d916 Plaatwerken (werken uitgegeven omwille van de illustraties)
d917 Poëzie (alles in versvorm)
d918 Preken (sermoenen)
d919 Samenspraken (exclusief catechismussen)
d920 Schooloraties
d921 Toneelstukken (inclusief bv. operalibretti, maar exclusief samenspraken)
d922 Tijdgeschriften (informerende of opiniërende geschriften over actuele zaken op elk gebied, met
uitzondering van gelegenheidsgedichten; bv. nieuwstijdingen, actuele religieuze polemieken,
spotdichten, lijkredes op hoogwaardigheidsbekleders)
d923 Tijdschriften
d924 Woordenboek
short title catalogus vlaanderen
177

3 Index
Index op secundair genoemde onderwerpen, die vallen onder een algemenere code.
aardwetenschappen zie geologie, aardwetenschappen d051
actualiteit zie tijdgeschriften d922
afscheidsrede zie academische geschriften d901
almanakken zie algemene werken d001
architectuur zie afzonderlijke kunsten: beeldende kunsten, grafische kunst en
architectuur d045
autobiografieën zie biografieën d904
beeldende kunsten zie afzonderlijke kunsten: beeldende kunsten, grafische kunst en
architectuur d045
bibliografieën zie catalogi d905
bibliotheekwezen zie boek- en bibliotheekwezen, schrift d004
bijbelexegese zie bijbels en bijbelexegese d009
boedelbeschrijvingen zie catalogi d905
brieven zie algemene werken d001
cartografie zie aardrijkskunde, cartografie, demografie d067
catechismussen zie kerkelijke praktijk d016
civiele techniek zie bouwkunde, civiele techniek d063
cultuur zie wetenschap en cultuur in het algemeen d002
demografie zie aardrijkskunde, cartografie, demografie d067
disputaties zie academische geschriften d901
disrede zie academische geschriften d901
dissertaties zie academische geschriften d901
dogmageschiedenis zie kerkgeschiedenis en dogmageschiedenis d010
dogmatiek zie christelijke leer d011
encyclopedie zie algemene werken d001
esoterische werken zie wetenschap en cultuur in het algemeen d002
ethiek zie christelijke leer d011
gedichten zie gelegenheidsgeschriften d909
geslachtkunde zie geschiedenis algemeen d014
grafische kunst zie afzonderlijke kunsten: beeldende kunsten, grafische
kunst en architectuur d045
huwelijk (redevoering) zie gelegenheidsgeschriften d909
Ierland zie Groot-Brittannië en Ierland d021
illustraties zie plaatwerken d916
inaugurale rede zie academische geschriften d901
jacht zie sport en spel d068
kaarten (verzameling) zie atlassen d903
kerkorganisatie zie kerkelijke praktijk d012
kerkrecht zie kerkelijke praktijk d012
krijgskunde zie staatskunde d077
literatuurwetenschap zie algemene taal- en literatuurwetenschap d031
liturgie zie kerkelijke praktijk d012
loterijen zie sport en spel d068
Luxemburg zie België en Luxemburg d018
meertalige woordenboeken zie algemene taal- en literatuurwetenschap d031
memoires zie biografieën d904
Midden-Europa zie Duitsland, Midden-Europa d020
muntkunde zie geschiedenis algemeen d014
muziek zie theater en muziek d046
muzieknoten zie liedboeken d912
Nederlanden zie Nederland, de Nederlanden d017
178
Bijlagen | VI Inhoudsontsluiting

nieuwstijdingen zie tijdgeschriften d922
occultisme zie wetenschap en cultuur in het algemeen d002
operalibretti zie muziekboeken d914
zie ook toneelstukken d921
oraties (inaugurale redes) zie academische geschriften d901
overheidspublicaties zie bestuurskunde d076
overlijden (redevoering) zie gelegenheidsgeschriften d909
penningkunde zie geschiedenis algemeen d014
plaatsbeschrijvingen zie aardrijkskunde, cartografie, demografie d067
polemieken (religieuze…) zie tijdgeschriften d922
politicologie zie staatskunde d077
Portugal zie Spanje en Portugal d022
Preken zie kerkelijke praktijk d012
zie ook gelegenheidsgeschriften d909
procestechnologie zie industrie, procestechnologie d065
prognosticatie zie almanakken en prognosticaties d902
psalmen zie liedboeken d912
psalmberijmingen, -bewerkingen zie liedboeken d912
redevoering (huwelijken…) zie gelegenheidsgeschriften d909
reisverhalen zie aardrijkskunde, cartografie, demografie d067
scheepsbouw zie verkeer, voertuigen en vaartuigen d062
schoolboeken zie onderwijs d072
schrift zie boek- en bibliotheekwezen, schrift d004
spel zie sport en spel d068
spotdichten zie tijdgeschriften d922
stichtelijke lectuur zie christelijke leer d011
theologie, systematische zie christelijke leer d011
theologie, praktische zie kerkelijke praktijk d012
theses zie academische geschriften d901
tuinaanleg zie huishoudkunde d058
vaartuigen zie verkeer, voertuigen en vaartuigen d062
veeteelt zie landbouwwetenschappen d057
versvorm zie poëzie d917
voertuigen zie verkeer, voertuigen en vaartuigen d062
wapenkunde zie geschiedenis algemeen d014
wetenschap zie algemene werken d001
wijsaanduidingen zie liedboeken d912
woordenboeken zie algemene taal- en literatuurwetenschap d031
zeevaartinstrumenten zie verkeer, voertuigen en vaartuigen d062
short title catalogus vlaanderen
179

VII Typografische kenmerken
brocade VerWoordIng Voor de gebruIker
Illustraties
t010
t011
t012
in het voorwerk
illustraties op de titelpagina | in het voorwerk
wapenschild op de titelpagina | in het voorwerk
auteursportret op de titelpagina | in het voorwerk
t013 kaart op de titelpagina | in het voorwerk
t020
t021
t023
buiten het voorwerk
buiten collatie
illustraties buiten collatie (behalve in het voorwerk)
wapenschild (buiten collatie, behalve in het voorwerk)
kaart (buiten collatie, behalve in het voorwerk)
t030 andere illustraties (behalve in het voorwerk)
t031 binnen collatie wapenschild (behalve in het voorwerk)
t033 kaart (behalve in het voorwerk)
Boekenlijsten
t040 boekenlijst van auteur
t050 boekenlijst van drukker
t060 boekenlijst van boekverkoper
t070 boekenlijst: diversen
Drukkersmerk
t080 drukkersmerk
180
Bijlagen | VII Typografische kenmerken

ocade VerWoordIng Voor de gebruIker
Lettertypes
t090 lettertype romein
t100 lettertype gotisch
t110 lettertype cursief
t120 lettertype civilité
t130 lettertype Grieks
t140 lettertype Hebreeuws
t150 lettertype Arabisch
t160 lettertype Armeens
t170 muzieknotatie
t180 lettertype cyrillisch
t190 lettertypen overige
Titelpagina
t200 titelpagina gegraveerd
t210 titelpagina typografisch
t220 geen titelpagina
Kleuren
t230 titelpagina in meerdere kleuren
t231 gehele werk in meerdere kleuren
Overige
t240 bedrukte omslag
t250 prijsvermelding
t260 lijst intekenaren
short title catalogus vlaanderen
181

VIII Omzetting Griekse lettertekens
Onderkast Kapitaal Omzetting Benaming (Engels)
α Α a alpha
β Β b beta
γ Γ g gamma
δ Δ d delta
ε Ε e epsilon
ζ Ζ z zeta
η Η è eta
θ Θ th theta
ι Ι i iota
κ Κ k kappa
λ Λ l lambda
μ Μ m mu
ν Ν n nu
ξ Ξ ks xi
ο Ο o omicron
π Π p pi
ρ Ρ r rho
σ / ς Σ s sigma
τ Τ t tau
υ Υ u upsilon
φ Φ ph phi
χ Χ ch chi
ψ Ψ ps psi
ω Ω ô omega
De spiritus asper en lenis en de accenten worden niet overgenomen. Ligaturen
worden opgelost. De iota subscriptum komt achter de letter waaronder ze staat,
zowel bij invoer in Griekse karakters als bij transcriptie naar het Latijnse alfabet.
182
Bijlagen | VIII Omzetting Griekse lettertekens

colofon
Deze
tweede, herziene uitgave
van de Handleiding voor de
Short Title Catalogus Vlaanderen,
samengesteld door Steven Van Impe,
Stijn van Rossem en Goran Proot,
verscheen in december 2005
als eerste nummer van de reeks
Armarium. Publicaties voor erfgoedbibliotheken.
Typografische vormgeving: Frederik Hulstaert, Antwerpen.
Gezet uit de Minion Pro van Robert Slimbach en de The Sans van Lucas de Groot.
Gedrukt op 80 gr Bio Top 3, ongebleekt en chloorvrij.
Druk: Copybank (Lithos Printing), Wommelgem.
◆
De reeks Armarium. Publicaties voor erfgoedbibliotheken
wordt uitgegeven door het overlegplatform ‘Erfgoedbibliotheken Vlaanderen’
p/a Stadsbibliotheek Antwerpen
Hendrik Conscienceplein 4
B–2000 Antwerpen
Redactie: Pierre Delsaerdt & An Renard
◆
ISSN 1782-1789
ISBN 90 807079 3 7
D/2005/0306/179
◆
Gedrukt in België

COLOFON II
Deze digitale editie van de
Handleiding voor de
Short Title Catalogus Vlaanderen
is een uitgave van
Vlaamse Erfgoedbibliotheek vzw.
De inhoud bleef ongewijzigd.
Conversie en optimalisatie: David Coppoolse.
mei 2010
Vlaamse Erfgoedbibliotheek vzw
Hendrik Conscienceplein 4
B-2000 Antwerpen
info@vlaamse-erfgoedbibliotheek.be
www.vlaamse-erfgoedbibliotheek.be