Les 7 - latijn leren 1

7. Rome wacht een schitterende toekomst
Woordenlijst
* nos, nostri (pers.vnw.): wij, ons
* domus, us (vr.): huis
* fessus, a, um: vermoeid
* servare, o: bewaken; bewaren;
sparen
* quo (bijw.): waarheen
5.* vox, vocis: stem
* vos, vostri (pers.vnw.): jullie, u
* antiquus, a, um: oud
* quaerere, o, quaesivi, quaesitum:
nastreven; zoeken, vragen
* mater, tris: moeder
* cunctus, a, um: geheel; (mv.) alle(n),
alles
* hic (bw.): hier
Phoebus: de stralende, bijnaam van
Apollo
Basistekst
In de inleiding tot Thema IV en in deze les maak je kennis
met een heleboel feiten over de uitbreiding van de kleine
stad Rome tot een wereldrijk.
Maar interessant om weten is ook dat de Romeinen echt
geloofden dat het de taak van Rome was over de wereld te
heersen en dat vele Romeinse schrijvers, onder wie vooral
Vergilius, er voortdurend de nadruk op legden dat dit de
wil van de goden was.
Hieronder kun je vijf voorspellende passages lezen
genomen uit de "Aeneis", het hoofdwerk van Vergilius -
een tijdgenoot overigens van keizer Augustus.
Op hun tocht vanuit het verwoeste Troje komen de
schepen van Aeneas bij het eiland Delos, waar Aeneas het
orakel van Apollo raadpleegt met de volgende woorden:
"Da nobis, Apollo, propriam domum ; da
geef eigen
moenia fessis militibus et urbem ; serva
alteram Troiam. Quo ire iubes ? Da, pater,
augurium".
voorteken
5. Tum vox fertur: "Terra quae vos prima
werd gehoord
tulit, eadem vos accipiet. Antiquam quae-

10.* tollere, o, sustuli, sublatum:
opheffen, verheffen; wegnemen
* nepos, otis: kleinzoon
* nunc (bw.): nu
15.* regnum, i: (konink)rijk;
heerschappij
Lavinus, i: legendarische koning van
de Latijnen
* multo (bw.): veel, erg
* sanguis, guinis (m.): bloed
* cernere, o, crevi, cretum:
onderscheiden, opmerken; beslissen
* fatum, i: (nood)lot
* docere, eo, docui, doctum: aanleren;
inlichten
20.* proles, lis: kroost,
nakomeling(schap)
* unde (betr. of vrag. bw.): vanwaar
(?)
aanraden van Aeneas’ vader. Op dat eiland evenwel krijgt
Aeneas een droom van zijn beschermgoden, die hem het
orakel van Apollo nader uitleggen:
Nos tollemus in astra venturos nepotes
O.Toek.T. ster komende
imperiumque urbi dabimus.
Est locus, Hesperiam Graeci dicunt, terra
Er is ... Hesperia
antiqua ; nunc Italiam appellant. Haec vobis
15.propria domus."
Uiteindelijk en na lange omzwervingen bereikt Aeneas met
zijn vloot de kust van Cumae, waar zich een grot bevindt
waar de Sibylle voorspellingen uitspreekt, vooraleer ze
hem in de onderwereld laat afdalen:
Troiani in regna Lavini venient, sed volent
O.Toek.T.
non venisse. Bella, horrida bella video et
dat ze niet gekomen gruwelijk
waren
Thybrim multo spumantem sanguine cerno.
Tiber schuimend
Wanneer Aeneas tijdens zijn tocht naar de Onderwereld
zijn vader Anchises ziet in het verblijf van de gelukzaligen,
voorspelt deze een schitterende verre toekomst en laat hij
Aeneas' nakomelingen voor zijn ogen defileren:
“Nunc te tua fata docebo, nunc gloriam
O.Toek.T.
20.tuae prolis dicam. Ille iuvenis, quem vides,
Silvius est, unde genus nostrum Alba Longa
reget. Video Romulum, qui septem colles
zeven
muro circumdabit. Video Tarquinios reges
Tarquinius

* consul, ulis: consul, hoogste
Romeinse ambt
25.* divus, a, um: goddelijk
* aureus, a, um: gouden
Garamantes: volk in Noord-Afrika
* ingens, ntis: reusachtig
30.* ponere, o; posui, positum:
plaatsen, leggen
* puer, pueri: jongen; jonge slaaf
* sedes, dis: zetel; woonplaats
* munire, io: versterken
* de + abl. (vz.): van(af), uit; over
* finis, nis (m.): einde; grens;
grondgebied
35.* oceanus, i: oceaan
et animam Bruti: hic consulis imperium
Brutus
25.accipiet. Hic vir est Augustus Caesar, divi
filius: aurea saecula condet et super
eeuw
Garamantas et Indos imperium proferet.”
Indiërs uitbreiden
Maar ook al tijdens Aeneas’ tocht van Sicilië naar Afrika
had de oppergod Iuppiter aan de bezorgde Venus een
schitterende toekomst voorspeld voor haar zoon Aeneas.
Aeneas bellum ingens in Italia geret feroces
O.Toek.T. woest
populos vincet et viris suis nova moenia
30.ponet. Puer Ascanius regnum ab sede
Lavini transferet et Albam Longam multa vi
overbrengen
muniet. Romulus moenia Romae condet
Romanosque de suo nomine dicet.
naar...
Eis imperium sine fine dedi. Etiam Iuno
35.fovebit Romanos, rerum dominos,
begunstigen meester
gentemque togatam.
met de toga aan
Tandem veniet Troianus Caesar, qui
imperium Oceano, famam astris terminet”.
begrenzen
Naar Vergilius, Aeneis, III, 85 - 100 en 158-159 en 163 –
167 / VI, 84-87 en VI, 759-795 / I, 263-287

Vragen
1. De god Apollo was als zoon van Zeus/Iuppiter een belangrijke godheid: hij werd
beschouwd als god van de kunsten, vooral van de poëzie, van de muziek ook. Hij werd vaak
ook vereenzelvigd met de zonnegod. Is het verwonderlijk dat hij ook vele orakels had, waar
de toekomst werd voorspeld?
2. Waar lagen de belangrijkste orakels van Apollo? Zie ook o.a.
http://nl.wikipedia.org/wiki/Orakel_van_Delphi en http://nl.wikipedia.org/wiki/Delos
3. Serva alteram Troiam (r.2-3): in feite kijken we hier al in de toekomst. Wat is Aeneas van
plan en wat bedoelt de schrijver hiermee? Wat kan men als het "altera Troia" beschouwen?
4. Terra quae vos prima tulit (r.5-6): volgens de legende stamden de Trojanen af van
Dardanus - hij was de grootvader van Tros - let maar op de naam! Zelf zou Dardanus volgens
sommigen uit Italië afkomstig geweest zijn. Anderen meenden dat Dardanus op een Grieks
eiland geboren was. In elk geval stichtte hij later een stad aan de zee-engte die toen de
Hellespont werd genoemd, de zee-engte die naar de Zwarte Zee leidt. Hoe heet die nu? Je
ziet dus van waar de naam komt!
5. Waar blijkt dat niemand zich nog herinnert waar die "terra quae vos prima tulit" ligt?
6. Nos tollemus in astra ... (r.11): welke toekomst wacht de afstammelingen van Aeneas?
Hoe worden die afstammelingen hier genoemd?
7. Hesperia (.13): letterlijk betekent dit "avondland", naar het Griekse woord voor "avond".
Eigenlijk was het een mythisch land, waar de tuin met de gouden appelen te vinden was - wie
van die appelen at, werd onsterfelijk...
Dikwijls bedoelt men met "avondland" heel Europa - de naam "Europa" zou trouwens
misschien afgeleid zijn van het Fenicische woord voor "avond", zoals de naam "Azië" zou
afgeleid zijn van hun woord voor "morgen".
Klopt het dat een Grieks orakel Italië "Hesperia" kan noemen?
8. De Sibylla van Cumae was volgens de legende iemand die in de gedaante van een oude
vrouw de toekomst voorspelde, daarbij geïnspireerd door Apollo. Vergilius situeert haar grot
bij de stad Cumae, niet zo ver van Napels.
9. Volent non venisse (r.16-17): waarom?
10. Tua proles: in regels 19-26 laat Vergilius via de voorspellingen van Aeneas' vader diens
nakomelingen voor de ogen komen. Welke etappes uit de voorgeschiedenis van Rome herken
je hier - zie ook de inleiding tot Thema II.
11. Uit welke woorden kun je afleiden dat die afstammelingen van Aeneas als het ware
letterlijk te zien zijn? Waar bevindt Aeneas zich trouwens?
12 Hoe kan Augustus een "divi filius" worden genoemd? Wie was zijn vader en welke
stamboom schreef men aan hen toe?

13. Imperium proferet (r.27): tot waar strekte het Romeinse rijk zich onder Augustus uit? In
welke periode was dat?
14. Ascanius: hoe wordt hij hoger in de tekst genoemd? Wat was zijn rol in de
voorgeschiedenis van Rome?
15. Roma was ook een godin, die in Rome verscheidene tempels had: enkele van haar
bijnamen waren "Roma aeterna" of "Roma perpetua" = "Eeuwig Rome". Wat dachten de
Romeinen dus? Waar zie je dit in deze tekst?
16.Iuno was eerst de vluchtelingen uit Troje heel vijandig gezind. Volgens de legende was zij
de beschermgodin van Carthago en wou ze met alle middelen beletten dat Aeneas en zijn
nakomelingen een machtige stad in Italië zouden stichten. Zij veroorzaakte o.a. de zware
storm, beschreven in het eerste boek van Vergilius' Aeneis. Later zou ze een hele eredienst in
Rome krijgen en vereerd worden onder talrijke namen, als beschermgodin van het nieuwe
leven, van de (zwangere) vrouwen en van het huwelijk.
17. Welke titels krijgen de Romeinen in regels 35-36? Waarom?
18.Troianus Caesar (r.37): wie is bedoeld? Hoe werd hij hoger genoemd?
19. Het werkwoord "terminare = begrenzen" heeft in regels 37-38 twee voorwerpen, welke?
Wat is de dubbele bedoeling van Vergilius in deze versregel?
20. Vergilius had - zoals vele Romeinse dichters in die tijd - een beschermheer. Die was
niemand minder dan Maecenas, een goede vriend van keizer Augustus en een soort minister
van de keizer. Hij was de grootste kunstbeschermer van zijn tijd... Hoe leeft zijn naam
verder?
21. Het is een feit dat Vergilius in zijn werk, en vooral in de Aeneis, de figuur van keizer
Augustus verheerlijkt. Waar blijkt dit o.a.?
Grammatica
1. Het futurum simplex (onvoltooid toekomende tijd)
a. Observeer
- circumdabit (r.23) / dabimus (r.12) / dabo (Les 5, Basistekst, r.37)
- docebo (r.19)
- dicam (r.20) / reget (r.22) / condet (r.26) / geret (r.28) / vincet (r.29) / tollemus (r.11)
- accipiet (r.6)
- muniet (r.32) / venient (r.16)

. Besluiten
(1) We leerden al twee onvoltooide tijden: het praesens (O.T.T.) en het imperfectum
(O.V.T.). Nu komt er een derde onvoltooide tijd bij, het futurum simplex (O.Toek.T.)
(2) Zoals we het imperfectum herkenden aan de kenletters -ba-, zo herkennen we het
futurum simplex aan de volgende kenletters:
- 1ste en 2de vervoeging: kenletter -b-
- 3de, 3de-b en 4de vervoeging: kenletters -a- (1ste pers.enk.) of -e- (andere personen)
(3) de uitgangen zijn de uitgangen die we al kennen uit de 2 andere onvoltooide tijden:
o of m / s / t / mus / tis / nt
Opmerking: tussen de kenletter -b- en de persoonsuitgangen is er meestal een bindletter i/u
nodig.
(3) Het futurum simplex van alle vervoegingen ziet er dus uit als volgt:
voca-re (noemen) habe-re (hebben) vinc-e-re
(overwinnen)
voca-b-o
voca-b-i-s
voca-b-i-t
voca-b-i-mus
voca-b-i-tis
voca-b-u-nt
habe-b-o
habe-b-i-s
habe-b-i-t
habe-b-i-mus
habe-b-i-tis
habe-b-u-nt
Zie ook je Latijnse Spraakkunst nr. 152.
2. Herhaling van de 3 onvoltooide tijden:
vinc-a-m
vinc-e-s
vinc-e-t
vinc-e-mus
vinc-e-tis
vinc-e-nt
cape-re (nemen) audi-re (horen)
capi-a-m
capi-e-s
capi-e-t
capi-e-mus
capi-e-tis
capi-e-nt
(1) De regels voor de 3 onvoltooide tijden zijn dus vrij gemakkelijk:
- praesens:
praesensstam (+ bindletter i/u) + praesensuitgangen
- imperfectum
audi-a-m
audi-e-s
audi-e-t
audi-e-mus
audi-e-tis
audi-e-nt
praesensstam (+ bindletter e) + kenletters BA + praesensuitgangen
- futurum simplex
praesensstam + kenletters B of A/E + praesensuitgangen

(2) Voor de volledige vervoegingen zie LS nrs. 150, 151 en 152.
3. De aanwijzende voornaamwoorden:
a. Observeer
- haec vobis domus (r.14-15) / hic vir (r.25) / haec Phoebus (r.9) / hos animos (Les 6,
Basistekst, r.23) / his legibus (Les 5, Basistekst, r.7) / huius belli (Les 5, Basistekst, r.36)
- ille iuvenis (r.20) / nec illud proelium fuit (Les 5, Basistekst, r. 34)
- id spectaculum (Les 6, basistekst, r.32-33) / eo certamine (Les 5, Basistekst, r.8)
b. Besluiten
(1) We zagen al in Les 5 dat is, ea, id een aanwijzende betekenis kan hebben en vertaald kan
worden met "die, dat"
(2) Er bestaan in het Latijn vier belangrijke aanwijzende voornaamwoorden:
- hic, haec, hoc = deze, dit (dichtbij de spreker)
- iste, ista, istud = die, dat (daar bij u) - het minst gebruikt
- ille, illa, illud = die, dat (daar bij hem/haar)
- is, ea, id = die, dat (neutrale betekenis)
(3) (V) Enkele bijzonderheden en mogelijke vertalingen van de aanwijzende
voornaamwoorden
- vaak worden hic en ille samen gebruikt: dan slaat "hic" op het dichtste en kan het vertaald
worden met "de laatste, de laatst genoemde", terwijl "ille" op het verste slaat en kan vertaald
worden met "de eerste, de eerst genoemde":
B.v.: Remus montem Aventinum, Romulus Palatinum occupavit. Prior ille sex vultures, hic
postea, sed duodecim vidit (Les 4, Basistekst, r.10-12) = de eerste (dus Remus) zag eerst zes
gieren, de laatste (dus Romulus) zag er twaalf, maar daarna.
- hic wijst vaak op wat onmiddellijk voorafgaat of op wat dadelijk volgt: het kan dan vertaald
worden met "deze/dit (laatste)" of "de/het volgende":
B.v.: Haec Phoebus (r.9) = Dit zei Phoebus, zo sprak Phoebus / Haec dixit = Hij zei het
volgende...
- ille heeft soms een gunstige bijbetekenis, het weinig gebruikte iste een ongunstige: "ille"
kan dan vertaald worden met "die beroemde", "iste" met "die beruchte..."
B.v.: Ille iuvenis (r.20) = Die schitterende jongeman / iste vir = die kerel...

(4) De verbuigingen van de aanwijzende voornaamwoorden hebben vaak de regelmatige
uitgangen van de adjectieven op -us, -a, -um.
Maar ze hebben ook onregelmatige uitgangen, vooral in de nominatief en verder in de
genitief enkelvoud (-ius) en de datief enkelvoud (-i). We spreken in dit geval van een
voornaamwoordelijke verbuiging.
Voor de volledige verbuigingen, zie LS nrs. 81, 82, 83 en 85.
4. De persoonlijke voornaamwoorden van de 1ste en 2de persoon
a. Observeer
- nobis (r.1), vos (r.5), nos (r.11), vobis (r.14), te (r.19), ego (Les 6, Basistekst, r.23), me (Les
6, Basistekst, r.24), tibi (Les 6, Basistekst, r.28)
- haud procul ab sese abesse (Les 5, Basistekst, r. 25-26) / formam sibi vindicare coeperunt
(Les 3, Basistekst, r.6-7)
b. Besluiten
(1) Als persoonlijke voornaamwoorden van de 1ste en 2de persoon zijn er:
- ego, acc. me = ik, mij, me
- tu, acc. te = jij, je, jou / u
- nos, acc. nos = wij, we, ons
- vos, acc. vos = jullie, u
(2) Let ook op de datieven mihi, tibi, nobis en vobis
Voor de volledige verbuigingen, zie LS nr. 72.
(3) We zagen al in Les 5 dat is, ea, id ook als pers. vnw. van de 3de persoon kan worden
gebruikt, met de betekenis dus van hij/haar/het of hem/haar/ze/hen/hun
(4) Soms gebruikt men in de 3de persoon het pers. vnw. se, genitief sui, datief sibi, maar
alleen als dat voornaamwoord terugslaat op het onderwerp: men zegt dat se een
wederkerend persoonlijk voornaamwoord is. Soms kan men het vertalen door zich, soms
door hij, zij, hem, haar...
Voor de volledige verbuiging van "se", zie eveneens LS nr. 72. Let ook op de vorm sese, een
soort versterking van se.

Oefeningen
1. Determineer volgende werkwoordsvormen - ter herhaling van de onvoltooide tijden:
Voorbeeld: docebas = imperfectum 2de pers.enk. van docere
Servabant, quaerent, tollunt, cernam, docebis, ponis, munit, fundent, iuvabunt, consisto,
sedebit, vocatis, incendebat, perterremus, accendunt, sentiebat, dimittam, excedemus.
2. Haal de vreemde eens uit de bijt - in volgende reeksen zit één vorm die er niet in past,
ofwel omdat het een andere tijd is, of geen werkwoord, of om een andere reden...
Quaerent - docent - sedent - perterrent
servabis - iuvabis - nobis - vocabis
tollam - servabam - ponebam - accendebam
certaminis - vincis - cernis - occidis
rogas - optas - imperas - voluntas
deducam - longam - condam - tegam
scribam - vincam - geram - dabam.
3. Determineer de volgende vormen uit de basistekst:
Iubes (r.3), tulit (r.6), accipiet (r.6), quaerit (r.10), tollemus (r.11), dicunt (r.13), venient
(r.16), video (r.17), dicam (r.20), circumdabit (r.23), dedi (r.34), veniet (r.37).
4. Even goed nadenken:
- "reges" kun je op twee manieren determineren? Hoe? Zo ook "regis"!
- zo ook "sedes" en "pugnas"...
- wat is "vocas" en "vocis"?
- wat is het verschil tussen "fugam" en "fugiam"?
- tussen "legio" en "lego"?
- en tussen "parentis" en "paretis"?

Leestekst 1
Catullus is een bekend Romeins dichter uit de 1ste eeuw v.Chr.. Hij schreef slechts 116 vrij
korte gedichten (ongeveer 2300 versregels), meestal liefdesgedichten. Hier klaagt hij over
een mislukte liefde...
Vale puella, iam Catullus obdurat,
Vaarwel meisje volharden
nec te requiret nec rogabit inuitam.
nog eens zoeken tegen je zin
At tu dolebis, cum rogaberis nulla.
Maar pijn hebben zult gevraagd worden = non
Scelesta, uae te, quae tibi manet uita?
rampzalig wee wachten
5. quis nunc te adibit? cui uideberis bella?
voor wie schijnen mooi
quem nunc amabis? quem basiabis?
beminnen kussen
Vragen
1. Heeft Catullus zich bij het verlies van zijn geliefde neergelegd? Bewijs dit.
2. Waarom zal het meisje er wel onder lijden, althans volgens Catullus?
3. Haal de vormen van het futurum simplex uit deze tekst. Geef de infinitieven van deze
vormen - dat moet kunnen, zelfs al heb je die woorden (nog) niet geleerd...
4. "Obdurat" (r.1) en "manet" (r.4) zijn praesens. Geef de infinitief van die werkwoorden.
Leestekst 2
Cicero, één van de grootste Romeinse politici en schrijvers, geeft hieronder enkele
uitspraken van de Spartaanse leider Leonidas en van een gewone soldaat, als bewijzen van
een uitzonderlijke moed, die de dood niet vreesde...
Pari animo Lacedaemonii in Thermopylis
Spartanen Thermopylae
occiderunt. Quid ille dux Leonidas dicit?
sneuvelen leider

"Pergite animo forti, Lacedaemonii, hodie
doorgaan vandaag
apud inferos fortasse cenabimus."
bij (1) misschien dineren
5. Unus e Spartanis, cum Perses
Perzisch
hostis in conloquio dixisset glorians: "Solem
gesprek al pochend
prae iaculorum multitudine et sagittarum
door speer pijl
non videbitis", "In umbra igitur' inquit
schaduw dus
pugnabimus."
(1) Inferi = de bewoners van de Onderwereld
Vragen
Naar Cicero, Tusculanae Disputationes, Boek I, XLII, §101
1. Leonidas en de 300 Spartanen zijn heel beroemd geworden door hun moed. Zoek wat
gegevens op over de slag bij de Thermopylae.
2. De slag bij de Thermopylae was één episode van het jarenlange conflict tussen de Grieken
en de Perzen. Ook hierover kun je wat details opzoeken - zie o.a.
http://nl.wikipedia.org/wiki/Perzische_oorlogen
3."Apud inferos cenabimus" (r.4): wat bedoelt Leonidas dus?
4. Wat bedoelt de Perzische soldaat met zijn uitspraak in regels 6-8? Hoe groot waren de
twee legers?
5. Waarom gebruikt Cicero het aanwijzend vnw. "ille" in r.2?
6. Haal de vormen van het futurum simplex uit deze tekst.
7. Verklaar de naamval van "pari animo" en "animo forti" in regels 1 en 3.

Leestekst 3
Martialis, een bekend epigrammendichter (epigrammen zijn "puntdichten", vaak heel
spottend), is heel scherp tegen een zekere Pontilianus, een amateur-schrijver:
Cur non mitto meos tibi, Pontiliane, libellos?
waarom geschriften
ne mihi tu mittas, Pontiliane, tuos.
opdat ... niet
Vragen
1. Waarmee drijft Martialis hier de spot?
2. Met welk woord congrueert "meos" (r.1)?
Martialis, Epigrammen, VII, 3
3. Hoe komt het dat Martialis "tu" gebruikt in dit versje, terwijl er in heel Leestekst 2 geen
enkel persoonlijk voornaamwoord voorkomt?
Activiteiten
1. Je las al in de inleiding tot Thema II en in Les 3 dat Homeros in zijn "Ilias" de strijd om
Troje en in zijn "Odyssea" de zwerftochten van Odysseus op zijn terugweg naar huis heeft
beschreven.
Zowel de Ilias als de Odyssea bestaan uit 24 zangen van gemiddeld 500 - 800 verzen.
De Aeneïs van Vergilius bestaat uit 12 zangen met in totaal ongeveer 10 000 verzen. De
eerste zes zangen geven het verhaal van de omzwervingen van Aeneas en zijn gezellen na
hun vlucht uit het brandende Troje.
De volgende 6 zangen verhalen de moeizame verovering van een woonplek in Italië.
Het is algemeen aanvaard dat Vergilius sterk beïnvloed werd door Homeros: welke zangen
zijn te vergelijken met de Ilias, welke met de Odyssea?
Misschien kun je een bewerking van de Ilias en de Odyssea lezen, b.v. "Ilios en Odysseus",
van de Nederlandse schrijfster Imme Dros (Querido Kinderboek, februari 2008, 431 p.).
Voor jongeren vanaf ongeveer 13 jaar.
2. De geschiedenis van Griekenland is vaak heel belangrijk om Romeinse schrijvers en de
Romeinse geschiedenis ten volle te begrijpen. Je maakte dus al kennis met de oude Griekse
geschiedenis in Thema II en Les 3. In Thema VI zul je nog meer over Griekenland lezen...
Maar als je nu al begrijpelijke teksten wilt lezen over het oude Griekenland, neem dan eens
een kijkje op de website http://www.geschiedenisvoorkinderen.nl/Griekenoorlog.htm