jg 22 jaarboek 2 - Reynaertgenootschap

~ 83 ~
Tiecelijn 22
maren, van de paarden. 3 In de praktijk een hooggeplaatste knecht, behorend
tot de dienstadel, die het beheer over de stallen had. Maar bij Ulenspiegel krijgt
het woord schalk al gauw een bijbetekenis van een boef die kwalijke ongein
uithaalt. Pas later evolueert het woord schalk naar olijke guit, een plaaggeest, een
poetsenbakker. En die moderne afgeleide betekenis hebben we misschien wel
aan tricksters als Reynaert en Ulenspiegel te danken.
De naam
Wat betekent de naam Ulenspiegel? Charles de Coster maakte er een literaire
volksetymologie van: ‘ulieden spiegel’. Maar juist dat begrip ‘spiegel’ in de naam
Ulenspiegel is een probleem dat de wetenschappers al lang verdeelt. Daar zijn
heel wat studies over geschreven.
De meest evidente oplossing is natuurlijk ‘uil + spiegel’. En inderdaad op de
cover van de oudste druk, Straatsburg 1515, zien we een man met een uil en
een spiegel, ontworpen door Hans Baldung Grien. En in Historie 40 tekent
Ulenspiegel bij zijn vertrek een uil en een spiegel op de deur van een smid (die hij
een loer gedraaid heeft), en schrijft eronder de tekst: hic fuit. ‘Hij was hier’. Een
beetje zoals nu Kilroy was here op de wc’s. Ook de uitwerpselen die Ulenspiegel
achterlaat hebben iets van een signatuur.
Andere, dwarse vorsers gaan tegen de evidentie in en wijzen erop dat de oorspronkelijke
naam Ulenspiegel was en dat de naam Eulenspiegel pas in 1557-1563
verschijnt (editie Wygand Han, Frankfurt). En deze minoritaire vorsers, vaak
voorstanders van het Nederduitse origineel, voeren de naam Ulenspiegel liever
terug op het Nederduits ul’n spegel, ‘veeg mijn kont schoon’, hetgeen kan passen
in een bundel vol coprolalie, fecaliën en scatologie. Want in het Nederduits namelijk
gebruikte men de term ‘spiegel’ ook als aanduiding voor het achterste van
mensen, terwijl wij alleen nog het achterste van dieren aanduiden als ‘spiegel’.
En kijk, op de oudste Vlaamse én Franse Ulenspiegeldruk zit de jonge schalk
achter zijn vader op een paard en toont de mensen zijn derrière. Maar toch… op
diezelfde titelillustratie staan ook een uil en een spiegel! En op het einde van het
boek worden bij zijn grafschrift toch ook weer een uil en een spiegel afgebeeld.
Daarom volg ik toch die hardnekkige germanisten niet, die blijven suggereren
dat de betekenislaag ‘veeg mijn kont’ ouder of authentieker zou zijn dan de meer
intellectuele, humanistische en evidente laag ‘uil en spiegel’. De oudste Engelse
editie noemt de held Howleglas!