jg 22 jaarboek 2 - Reynaertgenootschap

Tiecelijn 22
de middeleeuwen al ontstaan er heel wat teksten over mensen die niet meer in
het plaatje passen. Men weet niet meer goed hoe de wereld in elkaar zit: zijn
er buiten kerk, ridders en boeren nog andere standen? Hoeveel standen zijn er
dan? Vier? Vijf? Twintig?
De voornaamste vernieuwing was ongetwijfeld de opkomst der steden, de
urbanisatie, de toenemende verstedelijking. De inwoners van die steden waren
de burgers en de poorters. Zij pasten niet in de oude feodale driedeling. En
dat was niet alles. Bij die nieuwe maatschappijvorm van verstedelijking en
verburgerlijking hoorde nog een andere diepe mutatie: het ontstaan van het
kapitaal, het kapitalisme van geld (in plaats van land), gelieerd trouwens aan het
goede koopmansschap in de steden.
In die nieuwe constellatie vonden de marginale ‘varende luiden’ niet hun juiste
plaats. Dergelijke rondtrekkende schalken werden in moraliserende spotteksten
dan ook uitgespuwd, bespot en afgeschilderd als zotten, dwazen, narren, als
slecht voorbeeld voor de brave man. Die marginalen zoals Ulenspiegel werden
gezien als vreemde scharrelaars die niet in het systeem pasten, die buiten de
boot vielen. Dat buiten de boot vallen is niet zomaar een wilde metafoor. In het
Narrenschip (1494) van Sebastian Brant – en in de Nederlandse Blauwe Schuit
(1413?) – bijvoorbeeld worden ze als ongewenste groepen afgevoerd. Wie buiten
de boot viel, moest in het schip of de schuit der zotheid verwijderd worden:
die ongewenste vagebonden moesten verscheept worden, ver weg uit het zicht
van de gewone deugdzame mensen, de opkomende burgers.
De onderliggende boodschap is duidelijk: ‘wie een beschaafde burger wil zijn,
moet zeker niet doen zoals hier wordt getoond’. Dat is het grote principe in de
historische sociologie: een zelfbeeld wordt bepaald door het andersbeeld. Maatschappelijke
cohesie wordt bevorderd door zich af te zetten tegen een gemeenschappelijk
vijandbeeld. Men bespot de ander, om het eigen groepsgevoel te
verstevigen. Het is het wij-zij denken: men sluit de ander uit, men sluit zichzelf
in. Hoe negatiever het andersbeeld, hoe positiever het zelfbeeld. De ander wordt
dus als een spiegel, een negatief beeld voorgehouden. Ulenspiegel en andere Varende
Luiden, plebejers uit de nieuwe marginale klasse die hun overlevingsstrategie
zoeken, maar voorlopig niet mee mogen spelen, het zijn kwalijke jokers.
Maar die term was er nog niet. De naam die men toen het meest gebruikte ging
nog terug op de middeleeuwen: schalk.
Ulenspiegel is allereerst een ‘schalk’ in de etymologische betekenis: een dienaar,
een knecht, een rondtrekkende gezel, die zich verhuurt. Het woord ‘schalk’
in de zin van ‘knecht’ leeft nog voort in maarschalk, letterlijk de schalk van de
~ 82 ~