jg 22 jaarboek 2 - Reynaertgenootschap

~ 81 ~
Tiecelijn 22
Ook die rare paap uit de dertiende-eeuwse anekdotenverzameling, Pfaffe Amis,
was een ‘slachtoffer’ van epische concentratie. Niet alleen het verhaal over Ulenspiegel
die vragen van geleerden beantwoordt, stond al in Pfaffe Amis. Ook de
historie met Ulenspiegel als charlatan, d.w.z. als handelaar in aflaten, komt voor
in dezelfde bundel: om aalmoezen te krijgen, zegt hij dat alleen de niet-overspelige
vrouwen hem iets mogen geven. Dus geven alle dames hem wat.
Dat procédé van epische concentratie zien we ook in vele andere historiën aan
het werk. Zo vertelt historie 17 hoe Tijl alle zieken uit het hospitaal geneest,
door te beweren dat hij de ziekste patiënt zal verbranden en verpulveren als
medicijn voor de anderen. Gevolg: iedereen verklaart zich genezen. Dat is het
verhaal van Le Vilain Mire, de Franse fabliau of boerde uit de dertiende eeuw. 2
In een andere historie doet Ulenspiegel zich voor als schilder. Hij schildert
zogenaamd de voorouders van de graaf van Hessen op de muur, maar doet
eigenlijk niets. Alleen de wettig geborenen, de niet-bastaarden, kunnen volgens
hem de schilderijen zien. Iedereen is dus vol bewondering voor de lege muur.
Alleen de zottin zegt dat ze niets ziet, want zotten spreken de waarheid. Het is
een variant van het bekende sprookje van Andersen over de kleren van de keizer.
Als Ulenspiegel twaalf blinden tegenkomt, geeft hij zogezegd geld aan één van
hen, zodat elk denkt dat een ander het geld gekregen heeft. Dit pijnlijke verhaal
van Schadenfreude kwam ook al voor in een Franse boerde uit de dertiende
eeuw, zij het dan met drie blinden: Les trois aveugles de Compiègne.
Sociologie van het vijandbeeld
Ulenspiegel is een asociale eenling, zonder vrienden en zonder vrouwen (hij
houdt niet van vrouwen, en vrouwen houden meestal ook niet van hem). Zonder
seks. Wel excrementen, maar geen seks: welke vreemde uitsluitingsmechanismen
zijn hier aan het werk geweest? Het lijkt wel alsof hij in de anale fase is
blijven steken, zou de psycholoog zeggen. Maar Ulenspiegel staat niet alleen.
Daarom wordt hij in de historische literatuursociologie adequater gesitueerd.
Daar wordt hij bij de marginalen gerekend, de ‘varende luiden’ uit de vijftiende
en zestiende eeuw, tussen de herfst van de middeleeuwen en de dageraad van
de nieuwe tijden. Dat zijn gemarginaliseerde mensen die hun weg niet vinden
in een veranderende wereld. Immers, het middeleeuwse wereldbeeld, gebaseerd
op de feodaliteit (de driedeling van de maatschappij in kerk, ridders en dorpers)
houdt geen stand meer: er zijn zovele nieuwe ontwikkelingen. Op het einde van