jg 22 jaarboek 2 - Reynaertgenootschap

Tiecelijn 22
rechters te verzoeken zijn achterwerk te komen kussen. Hij sterft ook al schijtend.
Daarnaast bevat het oude volksboek een paar rare details, dwaallichtjes die
heel even opflikkeren zonder verdere uitleg. Zo komt Ulenspiegel niet graag
waar kinderen komen. Terloops wordt gezegd dat Ulenspiegel alchemie kende,
een andere keer dat hij zwarte magie beoefende. Omwille van deze laatste allusies,
en vanwege zijn nare, demonische karakter wordt hij wel eens in verband
gebracht met Loki, de pesterige kwelgeest uit het Oudgermaanse/Oudnoorse
godendom. De listige Loki, soms een ‘god zonder cultus’ genoemd, wordt elders
in dit nummer besproken.
Schwankbiographie en epische concentratie
Of de antiheld van het volksboek ook teruggaat op de historische meneer Ulenspiegel
die in 1350 gestorven is, is niet duidelijk. De historische verwijzingen in
de verhalen kloppen niet met de tijd waarin hij leefde, behalve voor twee historiën:
koning Casimir van Polen regeerde in de periode rond 1350; en de universiteit
van Praag is gesticht in 1348, dus twee jaar voor Ulenspiegels dood. Maar
de historie waarin Ulenspiegel vragen van geleerden in Praag beantwoordt, is nu
juist een traditioneel vertelmotief, dat in de dertiende eeuw al aan een paap werd
toegeschreven, namelijk aan Pfaffe Amis. Dat betekent dat een oudere anekdote
geactualiseerd wordt door de vermelding van de Praagse universiteit.
Om hier verder inzicht in te krijgen, moeten we er de literatuurgeschiedenis bij
halen, waar twee bekende vertelstrategieën het juiste formele kader aangeven: de
Schwankbiographie en de epische concentratie.
De Europese volksboeken over Ulenspiegel bestaan uit een aantal losse anekdoten,
die geacht worden een soort biografie van de grapjas te vormen. In het
Duits noemt men dat een Schwankbiographie, letterlijk een ‘biografie bestaande
uit boertige moppen’. Sommige van die Historiën bestonden al eerder, apart op
zichzelf staand als fabliau, Schwank of boerde. 1
Die losse verhaaltjes klitten dan samen rond figuren die, zoals Ulenspiegel,
kennelijk verteleenheden als een magneet aantrokken. Bestaande mopjes werden
opnieuw verteld met Ulenspiegel (maar ook bijvoorbeeld met keizer Karel,
of François Villon, of Clément Marot…) als held. Bestaande verhalen die zich
rond één persoon concentreren: dat is wat men bedoelt met ‘epische concentratie’.
~ 80 ~