jg 22 jaarboek 2 - Reynaertgenootschap

Tiecelijn 22
Afrikaanse stammen en hun afstammelingen in Suriname, en op de Antillen
en in Indonesië is dit het dwerghertje Kántjil. Deze verhalen zijn bestudeerd
door o.a. J.P.B. de Josselin de Jong en W.B. Kristensen. Zij deden in de jaren 30
van de vorige eeuw onderzoek naar de de ‘goddelijke bedrieger’. De goddelijke
bedrieger bedriegt zijn tegenstanders, is een dwaas en een schavuit maar kan
ook geluk brengen. Hagtingius citeert Kristensen, die een vergelijking maakt
met de klassieke Hermesfiguur die reeds in Mesopotamië en Egypte bekend
moet zijn geweest. ‘Hermes is een dubbelzinnige figuur, een tweeslachtige
godheid, vertrouwd weldoener en zegenbrenger én listige bedrieger, amoureuze
avonturier en harlekijn’ (Hagtingius 1999, p. 111). Overigens is Kristensen van
mening dat niets erop wijst dat de tricksterfiguren (Coyote, Anansi, Kántjil…)
verwant zijn aan de Hermesfiguur. Coyote was ooit ook zo’n dualistisch
tricksterfiguur, enerzijds een bedrieger, zwendelaar, overspelpleger en anderzijds
een weldoener, zegenbrenger, wetgever, ja zelfs schepper ondergeschikt aan het
Hoogste Wezen. Dergelijke dierenmythes zouden volgens Hagtingius ook in
West- en Noord-Europa rondgegaan kunnen zijn, maar als heidens door het
christendom uitgeroeid of geabsorbeerd (Hagtingius 1999, p. 122). Reynaert zou
door de wisselwerking tussen mondelinge overlevering en geschreven verhalen
schatplichtig zijn aan deze figuren. Het zou te ver voeren om het intrigerende
artikel van Hagtingius hier samen te vatten; de tekst bevat daarvoor te veel
informatie (waaronder veel literatuurverwijzingen), maar is een must voor wie
zich verder wil verdiepen in de tricksterfiguur.
Janssens baseert het beeld van Reynaert o.a. op negatief geladen epitheta. 1
Voorbeelden hiervan zijn ‘Den fellen (v. 60), ‘dat felle dier’ (v. 88) en ‘die felle ghebure’
(v. 344) (Hellinga 1952). ‘Fel’ is in het Middelnederlands tegengesteld aan
‘hoofs’ en betekende boosaardig, schurkachtig. Het woord komt 33 maal voor in
de Reynaert (Janssens 2001, p. 122-134). Janssens wijt de omslag van dit eens
positieve vossenbeeld aan onze tijdgeest (Janssens 2008, p. 122-134 2 ).
In het artikel Botsaerts verbijstering relativeert Joris Reynaert dit negatieve
beeld (Reynaert 1999, p. 267-283). Hij beschouwt de Reynaert als ‘een polyperspectivische
tekst’, een tekst die voor meer uitleg vatbaar is. De Reynaertfiguur
is noch de tegenpool van het hoofse, noch het symbool van het kwaad (Reynaert
1999, p. 280-281). Als enige van de personages krijgt hij van Willem een ‘round
character’. We leren de vos kennen als een liefdevolle vader en beminnelijke echtgenoot,
maar ook als een felle en gemene booswicht wanneer hij zichzelf en
zijn clan moet verdedigen. Van Oostrom ziet parallellen met Tristan. Ook deze
~ 60 ~