jg 22 jaarboek 2 - Reynaertgenootschap

eynaerT es een Trekere*
~ 59 ~
Thema / Tiecelijn 22
HanS rijnS
Het beeld van Reynaert is overwegend negatief. Dat was niet altijd zo. Lange
tijd is Reynaert gezien als een sympathieke schalk, een vrijheidsstrijder, die met
zijn listen zijn tegenstanders te slim af is. Als voorbeeld noemt Jozef Janssens
de Vlaamse emancipatiestrijd en de vrijheidslievende burgers die Reynaert als
symbool koesterden voor hun idealen (Janssens 2008, p. 79-80). G.H. Arendt
en F. Lulofs gaan uit van een positief personage. Volgens Arendt volgt Reynaert
zijn natuur. Lulofs meent dat Reynaert handelt als een leider van zijn clan. De vos
is moreel niet onberispelijk maar juridisch onschuldig. Maar Frits van Oostrom
ziet in de vos een boosaardig personage, overeenkomend met het vossenbeeld in
de middeleeuwen, een visie die hij later in Stemmen op schrift afzwakt. Reynaert
wekt ook sympathie op ‘door hoe hij dubieuze macht en schone schijn over de
hekel haalt’ (Van Oostrom 2006, p. 490). Ook W.Gs Hellinga, P. Wackers,
A. Bouwman, R. van Daele en J.D. Janssens gaan uit van een negatief vossenbeeld.
Wackers heeft in zijn proefschrift het beeld van de vos in de twaalfde en dertiende
eeuw uitgebreid onderzocht. Hij bestudeerde o.a. exegetische geschriften,
allegorische werken, natuurwetenschappelijke teksten en de Bijbel. De vos, zo
is zijn conclusie, wordt in de middeleeuwen steeds als negatief geïnterpreteerd.
De vos is o.a. een bedrieger, een ketter, een listig dier, een misleider, de duivel
en een scalc. Het woord schalk (tegenwoordig guit of grappenmaker) had in
de middeleeuwen een andere betekenis. Aanvankelijk betekende schalk dienaar,
dienstknecht of lijfeigene. Later krijgt het de betekenis van een gewetenloze, een
nietswaardige, een slechtaard, deugniet, schelm; ook een misdadiger, een boef en
een booswicht. Opmerkelijk is dat de vos in een exempel (namelijk in de fabel
waarin een man een slang bevrijdt) vergeleken wordt met Christus (Wackers
1986, p. 54-89). Zou deze vergelijking een relict zijn uit de voorchristelijke tijd?
In een zeer lezenswaardig artikel roept Tobias Hagtingius op tot verder
onderzoek naar de oorsprong van de tricksterfiguren waartoe hij Reynaert
ook rekent (Hagtingius 1999, p. 107-124). Bij alle volken van ‘primitieve
beschavingen’ treft men deze figuren aan. Bij de indianen in Noord-Amerika
is Coyote (de prairiewolf ) de grote schavuit; Anansi de spin is dat bij de West-