jg 22 jaarboek 2 - Reynaertgenootschap

Tiecelijn 22
veeg uit de pan en iedereen wordt belachelijk gemaakt: de koning, de adel, de
dorpelingen en de geestelijken. De dierenromans kunnen geschreven zijn voor
een burgerlijk publiek en moeten dan beschouwd worden als een felle satire
op de adelstand. Maar de vossenverhalen kunnen ook geschreven zijn vanuit
een adellijk perspectief. De reden zou in dat geval ‘zelfspot’ of ‘bekommernis
om de teloorgang van de feodale samenleving’ zijn, om André Bouwman en
Bart Besamusca te citeren. 31 De maatschappijkritiek in de dierenromans is in
ieder geval veelomvattend. De hoofse idealen worden gehoond, de leefwijze van
de priesters heftig bekritiseerd: zij leiden geen vroom leven. De toon is soms
bijna blasfemisch, want de vos heeft geen greintje respect voor het geloof. Zijn
biechten zijn vals, zijn berouw geveinsd. In de Roman de Renart veegt hij zijn
achterste af met zijn pelgrimsdracht en gooit deze naar de koning en zijn hof. 32
Als mythologisch wezen bevindt Loki zich in een tussenfase van de ontwikkeling
van de bewustwording. Hij heeft vele trekken met de primitieve tricksters
gemeen. Zijn seksuele dubbelzinnigheid, zijn talrijke gedaanteverwisselingen
en vooral zijn dierlijke vormen getuigen dat hij een voorchristelijke figuur is.
Ofschoon wij niet weten hoeveel geloof de oude Scandinaviërs hechtten aan de
mythen die bewaard zijn gebleven in de Edda’s, ook niet tot welk punt deze verhalen
een latere christelijke invloed hebben ondergaan, is het zeer waarschijnlijk
dat Loki tijdens de heidense periode gemengde gevoelens heeft opgeroepen.
Aan de ene kant vond het publiek zijn schelmse streken onderhoudend, aan de
andere kant was hij ook verontrustend. Maar om hem te beschouwen als door
en door slecht, is veel te simpel. De Scandinavische godenwereld is minder dualistisch
dan men zou kunnen denken: de goden zijn niet altijd goedaardig en
Loki is niet altijd kwaadaardig. Wanneer hij de goden met de vinger wijst en hun
ergste fouten opsomt, speelt hij dezelfde rol als Reynaert: hij durft de machtigen
te bespotten en te bekritiseren. Voor de heidense toehoorders moet een gedicht
als Lokasenna van het grootste belang zijn geweest. De goden hadden dus ook
hun feilen.
Het feit dat de rebelse aard van Loki en Reynaert ons nog steeds fascineert, is
wel het bewijs dat zij tijdloze en universele figuren zijn. Misschien weten zij ook
onze moderne oproergeest te prikkelen…
* Met dank aan Dominique Boutet, die mij tien jaar geleden op Loki’s en Renarts spoor bracht,
en aan Hans Rijns en Rik van Daele voor hun raad en daad en veel geduld.
~ 42 ~