jg 22 jaarboek 2 - Reynaertgenootschap

Van de gedrukte rijmversie hebben we alleen fragmenten over en die
bevatten dit deel van het verhaal niet. Deze rijmversie is de bron geweest van de
Nederduitse Reynke de vos (Lübeck, 1498), het startpunt van een Duitse traditie
die tot op de dag van vandaag doorloopt. In Reynke de vos is de tweede biecht
verkortend vertaald en het relaas over Isegrim en de merrie komt wel voor, maar
Reynaerts opmerkingen over de dwaasheid van geleerden zijn weggelaten. 8 Deze
tak van de traditie is dus voor een vergelijking niet bruikbaar.
In de latere Nederlandse drukken is Reynaerts antwoord bekort en hij beroept
zich nu op een spreekwoord: Och mijn oom seyde ick, ick sie nu wel dattet waer is,
datmen ghemeynlijck seyt, De simpele bedrieghen somtijds wel de alder wijste. 9 De
tegenstelling tussen wel en niet kunnen lezen komt dus in de afronding helemaal
niet meer voor. Hetzelfde geldt voor de latere Engelse drukken. Ook daar is
Reynaerts reactie heel kort en ‘citeert’ hij een spreekwoord met de strekking dat
eenvoudigen soms heel slim kunnen zijn. 10
Deze gegevens zijn voor mij een aanwijzing dat het literaire spel met (en
tegen) het belang van de geschreven geleerdentraditie nog gebruikt kan worden
aan het eind van de vijftiende eeuw, maar dat het in die tijd al goed mogelijk is
om de grap te missen of hem onbelangrijk te vinden. Vanaf de zestiende eeuw
is de houding van auteurs en lezers ten opzichte van boeken zo zeer veranderd
dat deze grap uit waarschijnlijk de eerste helft van de vijftiende eeuw niet langer
gewaardeerd wordt. De hervertellingen gaan er dus anders uit zien.
En wat is de moraal van dit verhaal? Wat mij betreft is die tweeërlei. Allereerst
toont de studie van deze passage uit Reynaerts historie dat soms heel grote
cultuurhistorische verschuivingen waargenomen kunnen worden in piepkleine
details. En ten tweede laat deze beschouwing opnieuw zien hoe rijk de Europese
Reynaerttraditie is. Ik denk dat geen enkel ander Europees verhaal een traditie
heeft die ook maar bij benadering zo rijk is en waaruit zoveel verschillends te
halen is.
Noten
1 Reynaerts historie is het tweede Middelnederlandse Reynaertverhaal en de bron voor de hele
postmiddeleeuwse Noordwest-Europese Reynaerttraditie tot in de negentiende eeuw, gedeeltelijk
zelfs tot nu toe. Voor een samenvatting van het verhaal en een schets van de plaats daarvan
in de Europese traditie zie het lemma ‘Reynaert de vos’ in: W.P. Gerritsen en A.G. van Melle
(red.), Van Aiol tot de zwaanridder (Nijmegen, 1993), p. 268-279. Voor alle bibliografische details
rond de tekst en zijn traditie zie H. Menke, Bibliotheca Reinardiana. Teil I: Die europäische
Reineke-Fuchs-Drucke bis zum Jahre 1800 (Stuttgart, 1992). Ik gebruik de meest recente editie
~ 317 ~