jg 22 jaarboek 2 - Reynaertgenootschap

Tiecelijn 22
De wolf pocht op de talen die hij beheerst, hij verwijst naar de plaatsen waar hij
zijn opleiding heeft gehad en hij gebruikt termen die universitaire onderwijsvormen
aanduiden. Kortom, hij presenteert zich als een echte geleerde clericus. 3
Reynaert speelt tot het einde toe de rol van analfabeet. Als hij de gebeurtenis
van Isegrim en de merrie interpreteert als een bewijs van iets dat hem is voorgelezen,
dan is hij de archetypische leek die iemand anders nodig heeft om kennis
uit boeken te verwerven. En wat Reynaert is voorgelezen uit een boek is dat
boekenkennis niet genoeg is om wijs te handelen; dat die kennis in sommige
gevallen zelfs een belemmering is voor verstandig gedrag. Maar het is de leek,
niet de clericus, die zich deze les heeft aangetrokken. Men zou kunnen zeggen
dat hier de geleerde traditie als wapen tegen zichzelf wordt gebruikt, of althans
tegen zijn overdreven claim op intrinsieke volmaaktheid.
Ik vind deze ironische houding erg grappig. Ik denk daarnaast dat
die houding alleen voor kon komen tijdens een heel specifieke fase in de
intellectuele ontwikkeling van Europa, namelijk in de tijd dat geletterdheid
zich snel verspreidde en boekenkennis steeds gemakkelijker beschikbaar kwam
voor veel mensen, maar daarnaast orale overdracht van kennis en ideeën nog
doodgewoon was. Ik doel in concreto op het eind van de veertiende en de eerste
helft van de vijftiende eeuw, de tijd waarin Reynaerts historie geschreven is. In
een eerdere fase, toen geletterdheid voorbehouden was aan een kleine elite, zou
boekenkennis niet belachelijk gemaakt zijn omdat de status daarvan toen te
hoog was. 4 In een latere fase, als lezen een normale vaardigheid van de meeste
mensen geworden is, heeft een auteur geen reden meer om een dergelijk precies
beeld van een analfabeet op te roepen als hier gebeurd is.
Dat is een nogal verstrekkende claim en die kan niet echt worden bewezen.
Maar hij kan wel aannemelijk worden gemaakt, namelijk door een vergelijking
met de scène in de latere traditie van Reynaerts historie. Er bestaan twee gedrukte
bewerkingen van Reynaerts historie in het Nederlands, een in proza (1479) en een
in verzen (ca. 1490). Beide zijn vervaardigd door Gheraert Leeu. 5 De prozaversie
is in het Engels vertaald en gedrukt door William Caxton (Westminster, 1481).
Deze Reynard the Fox is het begin geweest van een lange Engelse Reynaerttraditie.
In de Nederlandse prozaversie zijn Reynaerts woorden over wat men hem
voorgelezen heeft heel vergelijkbaar met de betreffende passage in Reynaerts
historie: Nu hoor ic dat waer is datmen mi welneer [= vroeger] gheseit ende ghelesen
heeft…6 Reynaert weet dus dat leken soms slimmer zijn dan geleerden omdat
iemand hem dat heeft gezegd en voorgelezen. In de tekst van William Caxton
echter kan Reynaert zelf lezen. Hij zegt: Now I here wel it is true that I long syth
haue redde and herde…7 Hij heeft het nog steeds gehoord, maar nu ook zelf
gelezen. De pointe is dus weg.
~ 316 ~