jg 22 jaarboek 2 - Reynaertgenootschap

Tiecelijn 22
ten’ of ‘bedotten’ betekent. Langzamerhand werd de term uitgebreid naar andere
culturen, andere continenten en verplaatst naar andere gebieden van onderzoek
dan de mythologie, zoals de literatuur bijvoorbeeld. Men kan zich afvragen of
het juist is de term trickster te gebruiken met betrekking tot andere personages,
die zich buiten de Noord-Amerikaanse indiaanse mythologie situeren. Kan
men hetzelfde woord behouden wanneer de betekenis toebehoort aan een andere
periode en een andere plaats?
Talrijke wetenschappers hebben gepoogd vertalingen of omschrijvingen te vinden
voor de Engelse term, maar zoals Jean Batany constateert in Scène et coulisses
du ‘Roman de Renart’, zijn deze alternatieven vaak al te beperkend. De Franse
etnologen hebben zich bediend van woorden zoals fripon (deugniet), mystificateur
(misleider) of décepteur (teleursteller, oplichter). 1 In het Nederlands en in
het Duits heeft men vaak zijn toevlucht genomen tot de term ‘schelm’, in het
Noors gebruikt men luring (bedrieger) en in het Zweeds heeft men de trickster
soms gekenschetst als upptågsmakare (grappenmaker). 2 De opsomming van al
deze benamingen stelt ons in staat nauwkeuriger vast te stellen wat zo kenmerkend
is voor het complexe tricksterwezen. Onder de vele definities die men heeft
bedacht, levert Paul Radin, de Amerikaanse antropoloog en specialist van de
Amerikaanse indianen, één van de meest gedetailleerde schetsen:
Onder de vorm die bewaard is gebleven bij de Noord-Amerikaanse
indianen en die beschouwd moet worden als de oudste en de meest
primitieve, is de trickster zowel schepper als vernieler, hij geeft en hij
vernietigt; hij is de bedrieger die altijd ook zelf bedrogen wordt. Hij
wenst niets bewust. Impulsen die hij niet onderdrukken kan, dwingen
hem wanneer dan ook zich te gedragen zoals hij doet. Hij kent goed
noch kwaad, maar is verantwoordelijk voor het één en het ander. Hij
kent sociale noch morele waarden, is overgeleverd aan zijn passies en
aan zijn begeerten en toch ontstaan alle waarden door zijn acties. […]
Alles wat de trickster onderneemt is doordrongen van de lach, de humor,
de ironie. 3
De belangrijkste karaktereigenschappen die naar voren treden in dit portret
zijn:
• het bedrieglijk karakter van de trickster. Hij bedriegt en beduvelt
zijn omgeving, wat niet verhindert dat hij van tijd tot tijd zelf het
slachtoffer wordt van de fopperij van anderen;
~ 30 ~