jg 22 jaarboek 2 - Reynaertgenootschap

~ 293 ~
Tiecelijn 22
de woorden courtoisie, courtesy, Höflichkeit en ons heusheid, dat afgeleid is van
het Middelnederlandse hovescheit. Het hof was, misschien niet alleen in de
middeleeuwse voorstelling, een beeld van het ideale samenleven. 12
De inspiratie voor mijn benadering komt vanuit de historische antropologie.
Veel aandacht is er in deze benadering voor de manier waarop sociale relaties
vorm gegeven worden en voor ‘law in action’. 13 Tot de voortrekkers daarvan
behoren Gerd Althoff en Frederic Cheyette. Althoffs artikelen zijn gebundeld
onder de veelzeggende titel Spielregeln der Politik im Mittelalter. Kommunikation
in Frieden und Fehde. Cheyette schreef het invloedrijke artikel Giving each his due
over de veranderingen in het rechtssysteem omstreeks 1250. ‘Before [this date]
conflicts are settled by arbitration or compromise when not by violence.’ Beide
partijen moesten tevreden gesteld worden. Daarna ontstond een professioneel,
onpersoonlijk rechtssysteem, waar overleg van bewijs en getuigenverhoor
doorslaggevend waren voor een objectief oordeel. 14 Van dat professionele
rechtssysteem is in de Reynaert nog weinig te merken, hoewel getuigenbewijs
een rol speelt (A 1877: ‘Proufden si met goeden orconden’). Veeleer wordt in
het verhaal gestreefd naar verzoening of wraak, dan naar bestraffing van de
misdaad. Volgens de hoofse opvatting was het lovenswaardig te streven naar
pays, verzoening tussen vijanden. De Reynaert besluit met het maken van pays.
Door de eindeloze opeenvolging van vetes, verzoeningen, en het weer verbreken
van de pays thematiseren de verhalen rondom de vos het gemis aan vrede,
veiligheid en stabiliteit in de middeleeuwse samenleving. Dat is zo vanaf de
oudste branche van de Roman de Renart. In de proloog van Branche II belooft de
verteller zijn publiek een nog nooit gehoord verhaal over de grote ‘guerre’ tussen
Renart en Isengrin. 15 Dierenverhalen waren bij uitstek geschikt voor dit thema.
De oorzaak van de voortdurende vetevoering werd niet gezocht in institutioneel
onvermogen, maar in een verkeerde mentaliteit: beestachtig gedrag. De
mens onderscheidde zich van het dier door onzelfzuchtig handelen, maar zijn
natuur, zijn aard, was in wezen hetzelfde als die van dieren, was de opvatting. De
Parijzenaars sloeg de schrik om het hart toen de Vlaamse graaf Frankrijk binnenviel
als ‘een briesende leeuw’. Zijn woede was in wezen even mateloos als die
van Koning Nobel toen die ontdekte bedrogen te zijn door Reynaert (A 3383-
3389). Beestachtig gedrag is menselijk. 16