jg 22 jaarboek 2 - Reynaertgenootschap

Tiecelijn 22
alfabetisering en de daarmee gepaard gaande politieke bewustwording, zorgden
voor een enorme groei van het potentiële lezerspubliek.
Bij de grondwetsherziening van 1848 werd de persvrijheid in ere hersteld. De
pers werd weer het geweten van de samenleving. Afschaffing van het dagbladzegel,
een onder de Franse bezetting ingevoerde belasting, halveerde in 1869
de prijs van kranten en tijdschriften; een enorme toename van de hoeveelheid
geproduceerd drukwerk was het gevolg. 4
De uitvinding van de snelpers en de rotatiepers, sinds circa 1850 met stoomaandrijving,
zorgden voor nieuwe efficiënte druktechnieken. Illustratiemogelijkheden
werden verruimd en verbeterd met de toepassing van staal- en
houtgravures. Papier uit houtpulp drukte de prijs van kranten en tijdschriften.
Natuurlijk voltrokken dergelijke ontwikkelingen zich ook in de ons omringende
landen. Satirische tijdschriften uit Engeland (Punch), uit Frankrijk (Le
Charivari, met Honoré Daumier als bekendste tekenaar, L’assiette au beurre met
Steinlen), uit Duitsland (Simplizissimus) hadden een voorbeeldfunctie voor de
satirische bladen uit de Lage Landen. Nederlandse tijdschriften waren vaak
typografisch en inhoudelijk schatplichtig aan buitenlandse satirische bladen.
Soms gebeurde dat met bronvermelding, maar meestal niet. 5
De bloeitijd van de Nederlandse satirische pers ligt tussen 1848 en 1940,
met als hoogtepunt de periode rond de eeuwwisseling. Er waren toen spottijdschriften
voor vele doelgroepen. Politieke richtingen hadden hun eigen satirisch
tijdschrift. Bij de sociaaldemocraten was dat De Notenkraker, die in brede
kring populair was vanwege de karikaturen van Albert Hahn. De katholieken
hadden hun Roskam. Maar er waren ook beroepsgroepen met een eigen satirisch
blad. 6
Rond 1930 namen de kranten door middel van de geregelde publicatie van
spotprenten en columns de rol van de satirische tijdschriften over. Na de Tweede
Wereldoorlog gaven radio en televisie de satire nieuwe impulsen. De rol van
het satirische tijdschrift was uitgespeeld.
Een onbekend satirisch tijdschrift
In 1990 organiseerde het Nederlands Persmuseum in Amsterdam een tentoonstelling:
Paljassen van de pers, satirische tijdschriften 1848-1940. Het chro-
~ 216 ~