jg 22 jaarboek 2 - Reynaertgenootschap

Tiecelijn 22
onwrikbaar in zijn eigen culturele structuur vastgebakken zat, maar enorm
flexibel blijkt te zijn en zich zowel in grote delen van het Caribisch gebied als
in West-Europa thuis voelt. In al die gebieden leefden en leven mensen die zich
aangesproken voelen door Ananse.
Hoe komt dat? Misschien is de trickster toch archetypischer dan Rattray en
Pelton dachten...
Verschillende motieven uit Anansiverhalen komen wereldwijd voor, zodat je
toch wel erg gaat twijfelen aan de mogelijkheid van ontlening. Motieven van
‘Tafeltje-dek-je’ en ‘Knuppel-uit-de-zak’ uit het verhaal waarin Anansi een
tover pot opvist die met een toverformule voor eten zorgt, kunnen nog wel
ontleend zijn. West-Europa en Afrika liggen tenslotte niet zo ver van elkaar.
Maar als het motief van Anansi die over de ruggen van een stel kroko dillen naar
de overkant van de rivier loopt ook bij de Korja ken in Noord-Rusland 28 blijkt
voor te komen, lijkt ontlening onwaar schijnlijk, en gaan de gedachten toch naar
onafhankelijk van elkaar ontstane oermotieven.
Hoe het ook zij, of de tricksterfiguur nu archetypisch is of dat zijn mondiale
verspreiding door ontle ning heeft plaats gevonden, niet te ontkennen valt dat
de tricksterverhalen overal ter wereld zijn aangeslagen en genoeg vruchtbare
bodem hebben gevonden om zich te ontwikkelen. De trick ster verha len hebben
in elk geval arche ty pische waarde op de manier zoals Ed Franck het verwoordde,
en behoren daarmee tot de mondi ale klas sie kers.
En zo hebben we gezien dat de Afro-Caribische Anansiverhalen deel zijn van
een nog steeds levende verteltraditie. We hebben die levenskracht verbonden
met de rol van de tricksterfiguur en met de archetypische waarde daarvan. En
het is precies de clustering van oermenselijke, tegenstrijdige en ongrijpbare
karaktertrekken van de trick ster die Anansi tot een onsterfelijke, klas sie ke held
maakt.
Noten
1 Dit artikel is deels gebaseerd op een lezing, uitgesproken op het symposium ‘Zo goed als
klassiek’ aan de Universiteit van Tilburg, 14 december 1994, deels op basis van discussies met
wijlen dr. Wim Baart en nieuwe inzichten. Er is materiaal in verwerkt dat verkregen is door
gesprekken met Ghanese en Surinaamse vertellers.
2 Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, 14de, herziene uitgave, Utrecht-Antwerpen,
Van Dale Lexicografie, 2008.
~ 120 ~