jg 22 jaarboek 2 - Reynaertgenootschap

~ 119 ~
Tiecelijn 22
bovennatuurlijke en 3. deelnemen aan de schepping van de wereld. Vanuit die
optiek is bijvoorbeeld Reynaert de Vos geen trickster omdat hij geen relaties met
het bovennatuurlijke heeft en niet deelneemt aan de schepping en is Jan Klaassen
geen trickster omdat hij aan geen enkele van deze criteria voldoet. Anderen, zoals
Theo Meder van het Meertens Instituut, hanteren een ruimere opvatting van het
begrip trickster, maar het is de vraag op welke wetenschappelijke argumenten
die opvatting gebaseerd is.
Dat tricksterfiguren min of meer onafhankelijk van elkaar in vele vertelculturen
optreden, zou erop kunnen duiden dat de trick ster een archety pe is,
voort spruitend uit het collectief onbewuste van de mense lijke ziel. Of de trickster
inderdaad zo’n arche ty pe is, daarover zijn de geleerden het niet eens. Jung
meent in een studie uit 1954 over de trickster bij de Winnebago-India nen van
wel. Rattray denkt in de inleiding tot zijn collectie Anansesem uit 1930 meer
aan een gemeenschappelijke bron en ontlening, zelfs over oceanen heen: ‘Waarschijnlijk
is geen enkel cultuurgebied gevoe liger voor beïnvloeding van buiten af
dan de vertelcul tuur.’
Trickster Anansi als kameleon
Pel ton volgt Rattray in die opvatting. Voor hem is de trick ster geen ‘ar chetypisch
Idee, maar een symbolisch patroon’, veran kerd in de structuur van zijn eigen
specifieke sociaal-cultu rele context. Volgens Pelton moet je vooral niet proberen
hem uit die socia le structuur los te weken, want dan hou je geen levende
trick ster meer over, maar een abstract, levenloos Idee, arche ty pisch of niet. Een
waarschuwing die we in ons achterhoofd moeten houden.
Toch vergeet Pelton met zijn structuralistische visie iets belang rijks, namelijk
dat die specifiek sociaal-culturele contexten zelf ook kunnen veranderen. Pelton
heeft het in zijn boek alléén over de Kwaku Ananse van de oude Ashanti, alsof
dat een statische cultuur met een onveranderlijke structuur zou zijn.
Hij ziet niet dat Ananse met Afrikaanse context en al op wereldreis is gegaan,
dat die context daardoor enorm veran derd is, dat daar hele nieuwe culturen –
soul, jazz, blues, calyp so, reggae, meng culturen – uit voort gekomen zijn. Hij ziet
niet hoe Ananse zich als een ware kameleon aangepast heeft aan die nieuwe
omstan digheden. Uiterlijk dan, want innerlijk bleef hij grotendeels zich zelf;
hij is alleen gese culariseerd. Pelton ziet dus niet dat Ananse helemaal niet zo